Nûr Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 64 âyetten oluşan, adını 35. âyetteki “nur” anlamına gelen نُور nûr kelimesinden alan Nûr sûresi, inişe göre 97, resmî sıralamada ise 24. sûredir. Benî Müstalik gazvesi dönüşünde iftiraya uğraması nedeniyle sûrenin Hz. Ayşe ile ilgili olan 11-20. âyetlerinin hicri beşinci yılda indirilmiş olduğu belirtilmektedir.

Nûr sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Vâkı‘a sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre birisi Mekkî, diğeri Medenî olan her iki sûrede de “cennetliklere verilecek ödüller” (Mü’minûn 10-11; Nûr 26, 38), “kâfirlere uygulanacak ceza” (Mü’minûn 103-104; Nûr 26, 38), “müminlerin özellikleri” (Mü’minûn 1-9; Nûr 36, 37, 55), “canlıların yaratılışı” (Mü’minûn 12-14; Nûr 45), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Mü’minûn 16-19; Nûr 39-41, 43-45) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Nûr sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli konularda farz hükümler belirlediğini beyanla başlamakta, zina edenlere verilecek ceza, bunların evlilik hükümleri, iftira atanlara uygulanacak işlem bağlamında yemin ettirilmeleri, Hz. Ayşe’ye atılan iftira, onun bundan uzak olduğu, fuhşun yayılmasını isteyenlere dünyada da mahşerde de ceza verileceği konuları ele alınmaktadır.

21. âyetten itibaren, insanların şeytanın adımlarını izlememeleri, bunun tersini yapanların çirkinliklere bulaşacağı, iffetli kadınlara iftira atanlara lanet edileceği, temizlerin temizlere, pislerin de pislere layık olduğu ifade edilmekte, kişilerin başkalarına ait evlere girerlerken nasıl davranmaları gerektiği, kendilerine izin verilmezse evlere girmemeleri gerektiği hükme bağlanmaktadır.

30. âyetten itibaren, mümin erkeklerin ve kadınların haramlara bakmamayla ilgili duyarlılıkları, kimlerin mahrem olduğu, köle ve cariyelerin evlendirilmeleri gerektiği, bu noktada fakir olanların desteklenmesi, Yüce Allah’ın âyetlerinin açıklanış gerekçesi üzerinde durulmakta, ardından sûreye adını veren “nur âyeti” yer almakta, sonrasında yiğit insanların bazı özellikleriyle kötülerin çaresiz durumları ele alınmaktadır.

41. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli başlıklar verilmekte, canlıların sudan yaratıldığı ifade edilmekte, bu arada bazı insanların gerçek dışı sözleri dile getirilmekte, Yüce Allah’a ve Rasûl’e itaat edenlerin kurtuluşa ereceği bildirilmekte, iman edip salih amel işleyenlere yeryüzünde iktidar verileceği müjdelenmekte, namazın kılınıp zekâtın verilmesi ve Rasûl’e itaatin zorunluluğu dile getirilmektedir.

58. âyetten itibaren, çocukların anne ve babalarının yatak odalarına üç vakitte girerlerken izin almaları gerektiği, nikâh arzulamayan yaşlı kadınların açılıp saçılmamak kaydıyla dış elbiselerini çıkarabilecekleri, her şeye rağmen iffetli davranmalarının kendi hyırlarına olacağı, engellilerin durumu, kimlerin evlerinde birlikte veya ayrı ayrı yemek yenebileceği, Hz. Peygamber’den izin almak isteyenlerin bir kısmına izin vermesi gerektiği, onunla konuşurken dikkatli davranılmasının zorunluluğu ifade edilmekte, son âyette ise Yüce Allah’ın mahlûkata hükümranlığı ile mahşerde herkese dünyada yaptıklarının haber verileceği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 11-20. âyetlerinde Hz. Ayşe’ye atılan korkunç iftirayı, onun suçsuzluğunu, iftira duyulunca yapılması gerekenlerin neler olduğunu, dedikodu yayılmasının elem verici azaba neden olacağını ele almaktadır.

a) Hz. Ayşe’ye Atılan İftira ve Müslümanların Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 11-14. âyetlerinde Hz. Peygamber’in eşine ağır iftirayı atanların küçük bir grup olduğunu, bu olayın muhatapları için bunun bir kötülük olmadığını, onlar için bir iyilik olduğunu beyan etmekte, iftirayı atanların her birine günah olarak ne işlemişse onun karşılığının verileceğini, elebaşlık yapıp bu günahın büyüklüğünü yüklenen kimse için de çok büyük bir azap uygulanacağını, iftirayı işittikleri zaman erkek ve kadın müminlerin, kendi vicdanları ile hüsnü zanda bulunup “Bu, apaçık bir iftiradır” demeleri gerektiğini beyan etmektedir.

Ardından, iftiracıların bu konuda dört şahit getirmeleri gerektiği, şahitler getiremedikleri için bunların Allah katında yalancıların ta kendileri olduğu, sonrasında “Eğer size dünyada ve ahirette Allah’ın lütuf ve merhameti olmasaydı, içine daldığınız bu konuda (uydurduğunuz, inandığınız bu iftiradan dolayı) size mutlaka büyük bir azap isabet ederdi” buyrularak iftiranın korkunç yüzüne gönderme yapılmaktadır.

ı. İftiranın Kazandırdığı Günahların Büyüklüğü

اِنَّ الَّذ۪ينَ جَآؤُ۫ بِالْاِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ لَا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَكُمْ بَلْ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا اكْتَسَبَ مِنَ الْاِثْمِ وَالَّذ۪ي تَوَلّٰى كِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “(Peygamber’in eşine) o iftirayı atanlar, şüphesiz ki içinizden (küçük) bir gruptur. Bunu kendiniz için bir kötülük sanmayın; aksine o, sizin için (sonuçta) bir iyiliktir. Onlardan her bir kişiye, günah olarak ne işlemişse (onun karşılığı) vardır. Onlardan bu günahın büyüklüğünü yüklenen kimse (elebaşları) için büyük bir azap vardır.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ جَآؤُ۫ innellezîne câû ifadesi “muhakkak ki gelenler, muhakkak ki (iftira) atanlar”; بِالْاِفْكِ bi’l-ifki ifadesi “iftira ile”; عُصْبَة ‘usbetün kelimesi “küçük bir grup(tur)”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; لَا تَحْسَبُوهُ lâ tahsebûhu emri “sakın onu zannetmeyesin”; شَرًّا şerran kelimesi “şer”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; بَلْ bel edatı “aksine”; هُوَ huve zamiri “o”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “hayır(dır)”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; لِكُلِّ امْرِئٍ liküllimriin tamlaması “her biri için vardır”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, içlerinden”; مَا اكْتَسَبَ me’ktesebe ifadesi “kazanmış olduğu şey”; مِنَ الْاِثْمِ mine’l-ismi ifadesi “günah türünden”; وَالَّذ۪ي تَوَلّٰى vellezî tevellâ ifadesi “ve kazanan kişi”; كِبْرَهُ kibrehû ifadesi “en büyüğünü”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; لَهُ lehû ifadesi “onun için vardır”; عَذَابٌ عَظ۪يمٌ ‘azâbun ‘azîmun tamlaması ise “büyük bir azap” demektir.

Burada Hz. Ayşe’ye iftira atanlar, olayın sonuçları, sorumluluk sahiplerinin durumu ve elebaşılık yapanın ağır bir azaba çarptırılacağı gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ جَآؤُ۫ بِالْاِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ لَا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَكُمْ بَلْ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ “(Peygamber’in eşine) o iftirayı atanlar, şüphesiz ki içinizden (küçük) bir gruptur. Bunu kendiniz için bir kötülük sanmayın; aksine o, sizin için (sonuçta) bir iyiliktir.” Yüce Allah sûrenin bu âyet grubunda önceki âyetlerin bir anlamda konu devamı ve iftiranın Medine toplumunda, üstelik de Hz. Peygamber’in eşi Hz. Ayşe’ye yönelik olarak ortaya atılmasıyla ilgili beyanlarda bulunmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda ele alınan konuyu daha iyi anlayabilmek, âyetlerde verilmek istenen mesajı daha doğru kavrayabilmek için yaşanan olayın ne olduğunu hatırlamakta yarar vardır.

“Zührî’nin, Sa‘îd b. Müseyyeb, Urve b. Zübeyr, Alkame b. Ebî Vakkâs, Ubeydullah b. Abdillah b. Ukbe b. Mes‘ûd’dan, bunların da Hz. Âyşe’den naklettiği rivayete göre Hz. Ayşe olayı şöyle anlatmıştır: ‘Hz. Peygamber bir sefere çıkmak istediğinde hanımları arasında kura çekerdi. Kurada kimin adı çıkarsa o sefere onu götürürdü. Benî Mustalik savaşından önce çıktığı bir savaş için yine aramızda kura çekti.”

“Hz. Aşye’nin sözünü ettiği gazve muhtemelen Hz. Peygamber’in 5 (627) yılında Benî Mustaliḳ kabilesine karşı düzenlediği gazve olarak bilinen Müreysi‘ Gazvesi olmalıdır. Bu sefer için benim adım çıktı. Böylece Rasûlullah ile bu sefere ben gittim. Bu iş, hıcâb ‘tesettür’ ayeti indikten sonra olmuştu. Bunun için bir hevdece (deve üzerinde hazırlanan oturağa) konuldum. Rasûlullah bu savaştan dönüp Medine’ye yaklaştığında bir yere konakladı. Daha sonra da tekrar hareket edileceği duyuruldu.”

“Bu sırada kalkmış, yürüyüp ordugâhı (konak yerini) geçip tuvalet ihtiyacını gidermek için gitmiştim. İhtiyacımı giderdikten sonra yerime dönerken, göğsümü yokladım ve baktım ki Zafâr boncuklarından olan gerdanlığım kopmuş. Bunun üzerine dönüp onu aramaya başladım. Onu aramam beni epey alıkoydu.”

“Derken, benim hevdecimi taşıyan askerî takım gelip hevdecimi deveye yüklemişler ve hafif olduğum için beni o hevdec içinde sanmışlar. Çünkü ben, henüz küçük yaşta bir kızdım. Bundan dolayı onlar benim o hevdec içinde olduğumu sanarak, devemi çekip gitmişler. Döndüğümde, orada hiç kimseyi bulamadım. Böylece oturdum ve umulur ki onlar beni aramak için geri dö­nerler diye beklemeye başladım. Derken uyuyakalmışım.”

“Safvân b. Mu‘attal geriden gelir, insanların unutup arkada bıraktıkları eşyalarını araştırır, bir şey kalmış ise kaybolmasın diye onları alır, sonraki konak yerine götürürdü. O beni görünce tanıdı. ‘Seni insanlardan geri bırakan neydi?’ deyince, ona olayı anlattım. O da bineğinden indi ve ben ona bininceye kadar oradan çekildi. Sonra deveyi çekip götürdü. Oradan sonraki konaklama yerine indiğinde insanlar beni bulamayınca çalkalanmışlar. İnsanlar bu halde iken ben oraya ulaştım. Meğer herkes beni konuşmuş, beni diline dolamış ve benim hakkımda bu iftiraya dalan dalmış!”

“Daha sonra Hz. Peygamber (ve ordu) Medine’ye ulaştı. Derken bende bir ağrı meydana geldi. Daha önce hastalandıklarımda, Hz. Peygamber’den hep görmekte olduğum o lütufkâr davranışı göremedim. Çünkü o, yanıma geliyor ve sonra (yanımdakilere) ‘o nasıl?’ diye (beni soruyordu). Bu beni şüphelendiriyordu ve ben hala başıma gelen, (hakkımda söylenenlerin) farkında değildim. Daha sonra iyileşmeye başladım.”

“Bir gece Mıstah’ın annesiyle birlikte, bir hacetimiz için dışarı çıkmıştım. Sonra ben ve o, işimiz bitince odama (evime) doğru yöneldik. O sırada, Mıstah’ın annesi çarşafı içinde tökezledi ve ‘Kahrolsun Mıstah’ dedi. Buna itiraz ettim ve ‘Bedir’de bulunan bir zata beddua mı ediyorsun?’ dedim. O da ‘Haberin yok mu?’ deyince, ‘Ne var ki?’ dedim. O ‘Senin hiçbir şeyden haberi olmayan suçsuz bir mümin olduğuna şehâdet ederim’ dedi ve sonra müfterilerin söyledikleri şeyleri bana haber verdi. Bunun üzerine hastalığım iyice arttı ve ağlayarak döndüm.”

“Rasûlullah yanıma girip ‘Nasıl o?’ deyince, ben ‘İzin ver, ana-babama gideyim’ dedim. O bana müsaade etti. Ben de ana-babamın evine gidip, anneme ‘Anneciğim, halk ne söylüyor?’ diye sordum; o da, ‘Evladım, kendini üzme, Allah’a yemin ederim ki kendisini seven bir erkeğin yanında parlak (itibarlı ve güzel) bir kadın olacak ve onun ortakları (kumaları) bulunacak da onlar bunun hakkında ileri-geri konuşmayacaklar, bu çok nâdirdir’ dedi.”

“Daha sonra ‘Sen şu ana kadar, hakkında söylenenleri bilmiyor musun?’ deyince ağlamaya başladım. Bütün gece ağladım ve ağlayarak sabahladım. Yanıma babam geldiğinde ben hala ağlıyordum. Babam anneme ‘Onu ağlatan ne?’ diye sordu. Annem ‘Şu ana kadar onun hakkında söylenenleri bilmiyormuş’ dedi. Bunun üzerine babam da ağlamaya başladı ve ‘Sus, ağlama kızım’ dedi.”

“Rasûlullah, Hz. Ali ve Üsâme b. Zeyd’i çağırmış ve onlarla bu eşinden (Hz. Ayşe’den) ayrılma hususunda istişare etmiş. Üsâme ‘Ya Rasûlullah o senin ailendir. Biz, onun hakkında ancak hayır biliriz’ demiş. Hz. Ali ise ‘Allah sana sahayı daraltmamıştır. Onun dışında da (evlenebileceğin) birçok kadın var. Eğer cariyene sorarsan o sana doğruyu söyler’ demiş. Rasûlullah da Berîre’yi çağırtıp benim durumumu sormuş.”

“Berîre ‘Seni hak ile gönderene yemin ederim ki ben onun şahsında uykusu galip geldiğinden ötürü evinin hamurunu tavuklara yediren taze (yaşı küçük) saf, küçük bir kızcağız olmasından öte bir şey görmedim’ demiş.”

“Hz. Peygamber minberde hutbe okumak üzere ayağa kalkıp, Abdullah b. Übeyy’i kastederek ‘Ey Müslümanlar eziyeti aileme varıp dayanan bir adamdan hakkımı kim alır? Allah’a yemin ederim ki bu hanımım hakkında hayırdan başka bir şey bilmiyorum. Yemin olsun ki onlar hakkında sadece hayır bildiğim bir adamın adını (Safvân) buna kattılar. Hâlbuki o, ailemin yanına benimle birlikte girerdi’ buyurdu.”

“Bunun üzerine Sa‘d b. Mu‘âz ayağa kalktı ve ‘Ey Allah’ın Rasûlü, eğer o Evs kabilesinden (benim kabilemden) ise onun boynunu vurup senin hakkını ondan alırım. Eğer o, din kardeşlerimiz Hazrec’den ise bize emredeceğin şeyi yaparız’ dedi. Bunun üzerine Hazrec’in lideri Sa‘d b. Ubâde ayağa kalktı. Bu, aslında iyi bir kimse olmasına rağmen, kabile taassubuna katıldı ve Sa‘d b. Mu‘âz’a ‘Yalan söylüyorsun, Allah’a yemin ederim ki sen onu öldürmezsin!’ dedi.”

“Bunun üzerine Sa‘d b. Mu‘âz’ın amcasının oğlu olan Üseyd b. Hudayr ayağa kalktı ve ‘Yalan söylüyorsun, vallâhi de billâhi de öldürürüz. Sen, münafıkları savunan, onlar adına savaşan bir münafıksın’ dedi. Derken, Evs ve Hazrec kabileleri ayaklandı; nerdeyse birbirlerine gireceklerdi. Allah’ın Rasûlü minberin üzerinde bulunuyordu. O, onları yatıştırmaya devam etti ve nihayet sustular.”

“Ben, bu günümü de gözyaşı akıtarak geçirdim. Annem ve babam ise ağlayışımın ciğerimi parçalayacağını sanıyorlardı. Bir gün annem ve babam yanımda bulunuyorlarken, ben de ağlamaya devam ederken, yanımıza Allah’ın Rasûlü girdi. Selâm verdi, sonra oturdu. O, benim yanında, hakkımda söylenen o şeyler söylendiğinden bu yana oturmamıştı.”

“Yemin olsun ki o, Yüce Allah’ın hakkımda hiçbir vahiy indirmediği bir ayı işte böyle geçirmişti. Sonra da ‘şimdi, ey Ayşe! Senin hakkında bana, şöyle şöyle haberler ulaştı. Şayet sen günahsız, suçsuz ve masum isen Yüce Allah seni aklayacak, suçsuzluğunu ortaya koyacaktır. Yok eğer bir günah işledi isen Allah’tan mağfiret dile ve ona tevbe et! Çünkü kul tevbe ettiğinde Allah da onun tevbesini kabul buyurur’ dedi.”

“Hz. Peygamber sözünü tamamlayınca gözlerim yaşla dolup taştı. Derken babama döndüm ve ‘Allah’ın Rasûlüne benim yerime sen cevap ver’ dedim. Babam ‘Allah'a yemin ederim ki ne söyleyeceğimi bilemiyorum’ dedi. Bunun üzerine ben de anneme döndüm ve ‘Allah’ın Rasûlü’ne benim yerime sen cevap ver!’ dediğimde annem de ‘Allah’a yemin ederim ki ben de ne söyleyeceğimi bilemiyorum’ diye cevap verdi.”

“Bunun üzerine ben taze bir kız olarak ‘Kur’ân’dan çok şeyler okumadım. Allah’a yemin ederim ki, ben iyi biliyorum ki sizler bu dedikoduyu duydunuz; bu sizin gönüllerinizde yer etti de siz bunu onayladınız. Şimdi ben size ‘Bundan uzağım, masumum’ diyecek olsam bana inanmayacaksınız. Ama Allah benim masum olduğumu bilirken, ben size herhangi bir şeyi itiraf edecek olsam beni tasdik edersiniz.”

“Allah’a yemin ederim ki, ben, siz ve kendim için ismini hatırlayamıyorum ama Yûsuf’un babası o sâlih kulun ‘Artık (bana düşen) güzel bir sabırdır. Sizin şu anlattıklarınıza karşı yardımına sığınılacak (olan) Allah’tır’(1) demesinden başka bir şey bulamıyorum’ dedim.”

“Sonra döndüm ve yatağıma yattım. Allah’a yemin olsun ki ben, Yüce Allah’ın beni anlayacağını ve suçsuzluğumu ortaya koyacağını biliyordum. Ancak, Allah’a yemin olsun ki, ben, hakkımda okunan ve tilâvet edilen bir vahiy indireceğini hiç sanmıyordum. Çünkü benim durumum bana göre Yüce Allah’ın, hakkımda ayet indirecek kadar önemli bir olay değildi. Ancak ne var ki, ben Rasûlullah’ın, sayesinde Yüce Allah’ın beni aklayacağı bir rüya görmesini umuyordum. Allah’a yemin ederim ki Allah’ın Rasûlü oturduğu yerden kalkmamış, ehl-i beytinden hiç kimse de dışarı çıkmamıştı ki Yüce Allah Peygamberine vahyini inzal buyurdu.”

“Vahiy geldiğinde onu yakalayan şey yakalayıverdi. Öyle ki vahyin ağırlığından dolayı kış günü bile olsa inci taneleri gibi terlerdi. Bunun üzerine bir elbiseye bürünüverdi. Ben de, başının altına bir yastık koydum. Allah’a yemin ederim ki temiz (masum) olduğumu bildiğim için ne bu işe fazla önem verdim, ne de buna aldırdım.”

“Ama Allah’a yemin ederim ki anam ve babam ise Allah’ın Rasûlü’nün sıkıntısının devam ettiği bu süre içinde Allah’ın insanların (hakkımda) ileri sürüp söyledikleri şeyin hakikat olduğuna dair (vahiy) inzal edeceğinden korktukları için ikisinin de korkudan canlarının çıkacağını zannettim.”

“Hz. Peygamber’in bu sıkıntısı geçip gülmeye başlayınca, onun söylediği ilk söz ‘Gözün aydın ey Ayşe, bil ki Allah’a yemin olsun ki Allah seni akladı!’ demesi oldu. Ben de ‘Sana değil, senin arkadaşlarına değil de ancak Allah'a hamdederim’ dedim. Bunun üzerine annem ‘Ona doğru kalk, yönel’ dedi. Ben de ‘Allah’a yemin olsun ki ona doğru yönelmem. Masum olduğumu indiren Allah’tan başka hiç kimseyi de övmem’ diye cevap verdim. İşte, bunun üzerine Yüce Allah ‘O uydurma haberi getirenler içinizden (küçük) bir gruptur…’ âyetlerini indirdi.”

“Bu sırada Hz. Ebû Bekir ‘Allah’a yemin ederim ki artık bundan sonra Mıstah’a infakta bulunmayacağım’ dedi. Çünkü Ebû Bekir, hem akrabası olduğundan, hem de fakir olmasından dolayı Mıstah’a infakta bulunuyordu. İşte bunun üzerine Yüce Allah da ‘Sizden fazilet ve servet sahibi olanlar, akrabasına, yoksullara, Allah yolunda hicret edenlere vermelerinde kusur etmesin; affetsin, (olanlara) aldırış etmesin. Allah’ın sizi bağışlamasını arzu etmez misiniz?’(2) âyetini indirdi. Hz. Ebu Bekir de ‘Evet, ne demek; elbette ben Yüce Allah’ın beni bağışlamasını can-ı gönülden arzu ederim!’ dedi ve Mıstâh’a nafaka vermeye devam etti.”(3)

“Hz. Ayşe şöyle demiştir: Benim suçsuz olduğumu bildiren ayetler inince, Allah’ın Rasûlü minbere çıktı, olayı zikretti ve Kur’ân (ilgili ayeti) okudu. Bunun sonrasında minberden inince de Abdullah b. Übeyy b. Selûl’e, Mıstah’a, Hamne binti Cahş’a ve Hassân’a had yani iftira cezası uyguladı.”(4)

a) اِنَّ الَّذ۪ينَ جَآؤُ۫ بِالْاِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ “(Peygamber’in eşine) o iftirayı atanlar, şüphesiz ki içinizden (küçük) bir gruptur.” Sözün en başında belirtelim ki burada sözü edilen olayın kahramanlarının isimleri âyetlerde geçmemekte, sadece yaşanan olay ve böylesi bir olayda nasıl davranılması gerektiğiyle ilgili bilgiler dile getirilmektedir.

Âyette geçen جَآؤُ۫ بِ câû bi ifadesi “ile gelmek, getirmek” manasını vermektedir. Buradaki الْاِفْك el-ifk kelimesi ise yalan ve iftiradan daha ileri bir şeydir ki buna daha sonra yorumlayacağımız Nûr 24/16. âyette de zikredildiği bühtân-ı ‘azîm yani “büyük bir bühtan, büyük iftira” denmesi daha uygun olur.(5) Yüce Allah Hz. Peygamber’in eşine iftira atanların küçük bir grup olduğunu beyan etmektedir.

Rivayetlerden anlaşıldığına göre bunlar Abdullah b. Übeyy b. Selûl, Zeyd b. Rifâ‘a, Mıstah b. Üsâse, Hamne binti Cahş ve Hassan b. Sâbit’ten oluşan küçük bir gruptu.(6) Zaten عُصْبَة ‘usbeh denen grup da on kişi ile daha fazlası yani kırk kişi arası bir insan topluluğu için kullanılmaktaydı.(7) İşte bu kişilerin Hz. Âyşe ile ilgili olarak hicretin beşinci yılında Müstalikoğulları gazvesi dönüşü ortaya attıkları bühtanla ilgili olarak toplumun bütün fertlerinin değil, ancak az da olsa bir grubun bu işe tevessül ettiği belirtilmektedir.

Bu arada bir hususa dair kısaca bir hatırlatmada bulunmak istiyoruz. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da zamire bağlı olmadan kullanılan bütün جَآؤُ۫ câû(8) fiillerinin sonunda diğer çoğul kalıplarda olduğu üzere elif harfi kullanılmamaktadır.

Bu çerçevedeبَآؤُ۫ bâû,(9) فَآؤُ۫ fâû(10) ve تَبَوَّؤُ tebevveû(11) fiillerinin de bu şekilde yazıldığını belirtmek isteriz. Bu konudaki örnekler arasında Sebe’ 34/5’teki سَعَوْ se‘av, Furkân 25/21’deki عَتَوْ ‘atevv fiilleri de vardır. Diğer cemi müzekker “erkek çoğul” kalıplarının sonunda yazılan elif harfinin bu fiillerin çoğullarının sonunda yazılmamasının muhtemel sebebi ilgili fiillerin hemze veya vâv harfi ile bitiyor oluşudur.

b) لَا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَكُمْ بَلْ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ “Bunu kendiniz için bir kötülük sanmayın; aksine o, sizin için (sonuçta) bir iyiliktir.” Yüce Allah Medine’de ortaya atılan bu iftiranın aslında müslümanların şerrine değil de hayrına olduğunu haber vermektedir. Buna benzer ifadeler konular farklı olsa da Bakara 2/216, Âl-i İmrân 3/178 ve 180’de de geçmektedir.

Âyetteki hitabın iftirayı atanlara değil de olayın muhatabı olan Hz. Ayşe, onu ordugâha getiren Safvân ve başta Hz. Peygamber, Hz. Ebû Bekir ve eşi olmak üzere olaya üzülen bütün müslümanlardır. Burada dikkat çekilen nokta, yaşanan bu olayın neticede muhatapları ve toplum için bir şer değil, aksine hayır yani iyilik olduğudur. Sözü edilen hayrın nasıllığıyla ilgili olarak şunlar ifade edilebilir:

ı. “Muhataplar Yüce Allah’ın rızasını istedikleri için bu üzüntü ve sıkıntıya sabretmişler, bu sayede mükâfat elde etmişlerdir. Bu durum haksızlığa uğrayan müminlerin tutacakları yoldur.”

ıı. “Eğer onlar bu iftirayı açıkça yapmamış olsalardı, o zaman bu töhmet bazılarının kalbinde bir soru işareti olarak kalırdı. Fakat açıkça söyledikleri için zaman geçmesiyle onların yalanı ortaya çıkmıştır.”

ııı. “Bu olay, Hz. Ayşe’nin böylesi bir şeyden berî yani uzak olduğuna dair ayrı ayrı ‘on’dan fazla ayetin inmiş olması açısından, onların şeref ve faziletleri böylece ortaya konduğu için onlara bir hayır olmuştur. Yüce Allah, o ayetler sayesinde, masum insanlara iftira edenlerin yalancı olduklarına şehâdet etmiş, iftira etmiş olduklarını bildirmiş ve onlara lanet ile kötülemenin gerekli olduğunu haber vermiştir ki bu da iftira edilenler için alabildiğine bir şeref ve fazileti ifade eder.”

ıv. “Hz. Ayşe’yi övmenin iman, kötülemenin ise küfür sayılacak bir hale getirilmesi de son derece bir hayırdır. Çünkü Yüce Allah bu olayın bir iftira olduğunu açıkça ifade edip bunu iyice ortaya koyunca, artık bundan sonra bu hususta şüphe eden herkes, kesinkes kâfir olmuş olur ki bu durum, iftira edilen kişiler için yüce bir mevkidir.”(12)

İftira atanlarla ilgili ifade devam eden cümlede dile getirilmektedir. Ancak bu cümle bağlamında da onlara yönelik bir husus görülebilir. Zira olaya iftira atanlar tarafından bakılınca sonuç itibariyle bu durumun onlar için de bir hayır tarafının olduğu söylenebilir. Çünkü eğer bu olay yaşanmasaydı belki de bu kişiler zanlarını, günahkârlıklarını ve iftiralarını sürdürecekler, çok daha fazla hataya dalacaklardı. Bu âyetler indirilince onlar da bir anlamda tevbe ederek kendileri için bir hayra yönelmiş oldular.

Yaşanan bu olaya benzer şekilde sonuçları itibariyle muhatapları sevindiren bir gelişme anlamında ‘Abese sûresinin ilk âyetlerindeki bilgileri hatırlayabiliriz. Buna göre Rasûlüllah (as)’ın yanına gelip istifade etmek isteyen Abdullah ibn Ümmi Mektûm’un önce üzülüp sonrasında yaşadığı mutluluk da buna benzer bir huzur vesilesi olarak görülmelidir.

Bazen olayların başlangıcı şer gibi görünse de sonunda hayırlar olabilmektedir. Zira başı ve sonu itibariyle her şeyi bilen kudret sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Bakara 2/30, 216, 233, Âl-i İmrân 3/66, Yûsuf 12/76, Nahl 16/74 ve Nûr 24/19 gibi âyetlerde de belirtilen husus bundan ibarettir.

Sonuç olarak bakıldığında, kendilerine iftira atılanlar aklandı; iftira atanlar tevbe etmişlerse arındılar, tevbe etmeyenlerinin olmadığı da devam eden cümlelerden anlaşılmaktadır; değilse toplum onlardan arınmış oldu. Nihayetinde böyle bir olaya karşı nasıl bir tavır ortaya konulması gerektiği öğrenildiği için bütün muhataplara yönelik bir hayır söz konusu edilmektedir diyebiliriz.

2. لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا اكْتَسَبَ مِنَ الْاِثْمِ “Onlardan her bir kişiye, günah olarak ne işlemişse (onun karşılığı) vardır.” Âyetin bu cümlesinde iki konuya değineceğiz.

a) Yüce Allah iftira atmak sûretiyle Medine’de üstelik de Hz. Peygamber’in evinde çok büyük bir huzursuzluğa sebep olanları dile getirmekte ve o toplumun içinde bulunup da böyle bir olay nedeniyle günah kazananların bulunduğunu beyan etmektedir. Tûr 52/20’deki kullanımdan farklı olarak, Müddessir 74/38’de verilen bilgi ile bu bilgi birbiriyle örtüşmekte, insanların kazandıkları günahların onların defterlerine kaydedildiği mesajı verilmek istenmektedir.

“İfk olayı” gündeme gelince, belli ki o toplumda olaya inananlar, olayı ikidebir dillendirenler, olaya gülenler, olayı doğrulatmadan alay edenler, dahası olaya tepki vermeyip öylesine bekleyenlerin her birinin belli oranlarda günah ve sorumluluklarının bulunduğu anlaşılmaktadır.

Kişi herhangi bir olay karşısında takındığı olumsuz tavrının karşılığını alacağını bilmeli, Hucürât 49/6’da da belirtildiği gibi, olayı duyduğunda onu doğrulatmalı, her duyduğuna hemen inanmamalıdır. Çünkü İsrâ’ 17/36’da belirtildiği gibi kulaklar, gözler ve gönüller kazandıkları her ne varsa hepsinden sorumlu tutulacaklardır.

b) Burada hem sorumlulukların şahsî olduğu, hem de günahların kişiler tarafından kazanıldığına dair çok önemli iki hususa daha gönderme yapılmaktadır. Bu konuda Bakara 2/134 ve 141’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar bir ümmetti, gelip geçti. Onların kazandıkları kendilerinin, sizin kazandıklarınız sizindir. Siz onların yaptıklarından sorguya çekilmezsiniz.”

Yüce Allah bu âyetlerde önceki nesillerin birer ümmet olduklarını, gelip geçtiklerini, onların kazanıp ettiklerinin kendilerine yazıldığını, muhataplarınkinin de onlara yazılacağını, öncekilerin yaptıklarından muhatapların yani sonrakilerin sorumlu tutulmayacağını beyan etmekte, böylece sorumlulukların şahsiliğine dair çok önemli bir ilkeyi hatırlatmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Necm 53/38-41’de şöyle buyrulmaktadır: “Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez. İnsan için kendi çalışmasından başka bir şey yoktur. Çalışması ileride (âhirette) görülecektir. Sonra da ona (yaptığının) karşılığı tastamam verilecektir.”

Bu âyetlerde insan için kendi yaptığından başka bir şeyin söz konusu olamayacağı vurgulu bir şekilde ifade edilmektedir. Pek çok âyette(13) de yer aldığı üzere, mahşerde kimsenin kimseye bir faydası dokunamayacak, herkes yaptığıyla karşılaşacaktır. Hiç kimse bir başkasının günahını yüklenip taşıyamaz; çünkü kişiler sadece kendi yaptıklarından sorumludur. Bu noktada özellikle İsra 17/13-15. ayetlerdeki mesaj hatırlanmalıdır.

Fussılet 41/46’da şöyle buyrulmaktadır: “Kim iyi bir iş yaparsa, bu kendi lehinedir. Kim de kötülük yaparsa aleyhinedir. Rabbin kullara hiçbir şekilde zulmedici değildir.” Buna benzer bir ifade de Câsiye 45/15’te yer almaktadır. Sorumlulukların, kazanımların veya yapılanların sonuçlarının kişilerin kendileriyle ilişkili olduğu temel prensibiyle ilgili olarak Bakara 2/272 ve 286. âyetleri de mutlak surette göz önünde bulundurmak gerekmektedir.

Günahların şahsiliği konusunu işlediğimiz bu bağlamda çok önemli olan iki âyeti özellikle hatırlatmak istiyoruz: “Kâfirler, iman edenlere, ‘Bizim yolumuza uyun, sizin günahlarınızı biz yüklenelim’ derler. Halbuki onların hiçbir günahını yüklenecek değillerdir. Gerçekte onlar, kesinlikle yalan söylemektedirler. (Fakat gerçek şu ki) elbette kendi yüklerini (veballerini), kendi yükleriyle birlikte nice yükleri de taşıyacaklar ve uydurup durdukları şeylerden kıyamet günü mutlaka sorguya çekileceklerdir.”(14)

Burada sözü edilen husus, başkalarının günah sorumluluğunu yükleneceğini söyleyen kâfirlere cevap verilmesidir. Önce böyle sipariş ve pazarlık usulü günah yüklenmenin olamayacağı beyan edilmekte, ardından da hem kendi günahlarını, hem de insanları saptırmalarının sorumluluğunu yüklenecekleri ifade edilmektedir.

3. وَالَّذ۪ي تَوَلّٰى كِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذَابٌ عَظ۪يم “Onlardan bu günahın büyüklüğünü yüklenen kimse (elebaşları) için büyük bir azap vardır.” Yüce Allah bu olayda başı çeken kişi için büyük bir azap olduğunu haber vermekte, böylesi ahlaksızlık yapanların sorumluluğunun çok daha ağır olduğunu ortaya koymaktadır.

Âyetin nüzul sebebi rivayetinde de yer aldığı üzere, bu olayda elebaşlık yapan kişi Medine’deki münafıkların başı durumundaki Abdullah b. Übeyy b. Selûl’dür.(15) Burada ve diğer pek çok konuda isim verilmemesinin nedeni mesajın tarihsel değil, evrensel oluğunu ortaya koymak olabilir.

Hem bu âyet grubunda anlatılan olayda, hem de benzer içeriklerde yaşanan iftira olaylarında her kim böyle bir işi ortaya koyar, elebaşlık yaparsa, bilmelidir ki bunun en ağır vebali onun üzerine olacak, asıl büyük azabı kendisi çekecektir. Yüce Allah işte bu beyanlarıyla toplumsal hayatın en önemli değerlerinden olarak “yalan konuşmamak” ve “iftira atmamak” üzerinde durmakta, aksi davranışların toplumsal hayatı perişan edeceğini, onulmaz yaralar açacağını, tamir edilemez psikolojik travmalara sebep olacağını bu örnekte dile getirmiş olmaktadır.

ıı. Duyulunca İnanılmaması Gerektiği

لَوْلَآ اِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بِاَنْفُسِهِمْ خَيْرًا وَقَالُوا هٰذَآ اِفْكٌ مُب۪ينٌ “Bunu (iftirayı) duyduğunuzda erkek müminlerin ve kadın müminlerin, kendileri hakkında (vicdanları ile) olumlu zanda bulunup da ‘Bu, apaçık bir iftiradır!’ demeleri gerekmez miydi!”

Âyetteki لَوْلَآ اِذْ سَمِعْتُمُوهُ levlâ iz semi‘tümûhu ifadesi “onu işittiklerinde (şunu yapmaları) gerekmez miydi?”; ظَنَّ zanne fiili “bilmek, bilmesi, zannetmesi, inanması”; الْمُؤْمِنُونَ el-müminûne kelimesi “mümin erkekler(in)”; وَالْمُؤْمِنَاتُ ve’l-müminâtü kelimesi “ve mümin kadınlar(ın)”; بِاَنْفُسِهِمْ bi enfüsihim ifadesi “kendileriyle ilgili olarak”;خَيْرًا hayran kelimesi “hayır”; وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve (şöyle) demiş (olmaları), demeleri (gerekmez miydi)”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bu”; اِفْك ifkün kelimesi “iftira(dır)”; مُب۪ين mübînun sıfatı ise “apaçık” demektir.

Burada herhangi bir iftirayı duyunca Müslümanların nasıl davranması gerektiğine dair bir bilgi gündeme getirilmektedir.

Bu âyette bir Müslüman duruşu ortaya konulmaktadır ki Nisâ’ 4/59, Nûr 24/16, 51, Ahzâb 33/36 ve Hucürât 49/1-2 gibi âyetlerde de çeşitli olaylarla ilgili nasıl bir tavır ortaya konulması gerektiği dile getirilmektedir.

1.لَوْلَآ اِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بِاَنْفُسِهِمْ خَيْرًا “Bunu (iftirayı) duyduğunuzda erkek müminlerin ve kadın müminlerin, kendileri hakkında (vicdanları ile) olumlu zanda bulunmaları gerekmez miydi?” Yüce Allah Hz. Ayşe’ye atılan iftira olayı üzerinden bütün Müslümanlara mesaj vermekte ve böyle bir olay duyulduğunda ne yapılması gerektiğini beyan etmektedir.

Kişi herhangi bir olay karşısında takındığı olumsuz tavrının karşılığını alacağını bilmeli, Hucürât 49/6’da da belirtildiği gibi olayı duyduğunda onu doğrulatmalı, her duyduğuna hemen inanmamalıdır. Çünkü İsrâ’ 17/36’da belirtildiği gibi kulaklar, gözler ve gönüller kazandıkları her ne varsa hepsinden sorumlu tutulacaklardır.

a) Yüce Allah Müslümanların birbirleriyle ilgili hayır zannında bulunmalarını istemekte, İslam kardeşliği sayesinde toplumun diğer fertlerini de adeta kendileri gibi görmeyi başarmalarını onlardan talep etmektedir. Bu noktada Bakara 2/84, Nisâ’ 4/29, Nûr 24/61, Hucürât 49/11 gibi âyetlerde geçen اَنْفُس enfüs kelimeleri birbirlerini yabancı görmemelerini Müslümanlara dolaylı yollardan öğütlemeyi içermektedir.

Müminler bir binanın kerpiçleri gibidirler; aynı bütünü oluşturan parçalar mesabesindedirler. Saff 61/4’te verilen bilgi ile Hz. Peygamber’in bu konudaki “Müminler birbirlerine şefkat ve merhamette bir beden mesabesindedir; bedenin bir kısmı sıkıntıya girerse diğer organlar da bundan etkilenir”(16) mealindeki tasviri bu gerçeğin bir başka ifade ediliş biçimidir.

b) Âyetin başında yer alan لَوْلَا levlâ edatı “teşvik” manasında olan hellâ edatının verdiği anlamı içermekte,(17) durumun kendi yaptıkları gibi değil de âyette söylenen şekilde olması gerektiğini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

c) Âyette geçen ظَنَّ zanne fiili de bilinen anlamda “zannetmek” değil, “kesin olarak inanmak, bilmek” manasına gelmektedir. Zann kavramı Kur’ân’da çeşitli yönleriyle ele alınmaktadır. Z-n-n kökünden kelimeler Kur’ân’da 69 yerde geçmektedir. Bu kökten kelimeler bazı âyetlerde “kesin bilgi, inanmak”;(18) diğerlerinde ise “zannetmek”(19) anlamında ve olumsuz bir içerikte kullanılmaktadır. Bu bilgilerden hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen ظَنَّ zanne fiilinin de “kesin olarak inanmak” manasına geldiğini yeniden belirtelim.

Bu bağlamda tercümesinde genellikle hata yapıldığını düşündüğümüz bir âyeti hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Ey inananlar, zandan çok sakının. Çünkü zannın bir bölümü günahtır (haramdır).”(20) Bu âyetin, “Zannın çoğundan kaçının” şeklindeki tercümesinin sorunlu olduğunu düşünmekteyiz. Çünkü âyetteki kesîr kelimesi ez-zann kelimesiyle değil, ictenibû emriyle ilişkilidir. Dolayısıyla âyetin anlamı “Zandan çok sakının” şeklindedir.

d) Bu âyetle ilgili olarak nakledilen ve tam bir Müslüman duruşunu öğreten bir rivayeti burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Rivayet olunduğuna göre, Ebû Eyyûb el-Ensârî, oğlu Eyyûb’un annesine (yani) hanımına ‘Söyle bakalım, söylenenler hakkında ne dersin?’ deyince, eşi ‘Şayet sen Safvân’ın yerinde olsaydın Rasûlullah’ın haremine, hanımına kötülük yapmayı aklından geçirir miydin?’ demiş; Ebû Eyyûb ‘Hayır!’ cevabını vermişti. Bunun üzerine eşi sözlerine şöyle devam etmiştir: Şayet ben Ayşe’nin yerinde olsaydım hiç Allah’ın Rasûlü’ne hıyanet eder miydim? Hâlbuki Ayşe benden, Safvân da senden daha üstündür.”(21)

“Bir başka rivayette İbn Zeyd’in şöyle dediği nakledilmektedir: Bu, müminler için bir itâb (kınama) ve azarlamadır. Çünkü bir mümin, annesine zina isnat etmez; anne de oğlunu böyle bir şeye nispet etmez. Çünkü Hz. Ayşe müminlerin anasıdır.”(22)

e) İşte Müslüman duruşu budur ve sahâbilerin elbette tamamına yakın bölümü böyle bir duruş sergilemiş olsalar da içlerinden bir grubun böyle bir olay karşısındaki tavrı eleştiriye konu olabilmiştir. Aktardığımız iki nakilde de konu bütün çıplaklığıyla ortaya konulmuş, sonraki nesillerin de nasıl davranmaları gerektiği noktasında önemli bir eğitim verilmesi amaçlanmıştır. Müslümanlar kardeşlerini kendileri gibi bilmeli, bir vücudun organları gibi görmeli, özellikle bu türden olaylarda sırf duyuma dayalı işlerde kesin kanaat halini almış suçlamaları ve bakışları terk etmelidirler.

Yüce Allah âyette اَنْفُس enfüs kelimesini kullanarak Hz. Ayşe’ye atılan iftira konusunda bütün Müslümanları tek bir nefis olarak tanımlamıştır. İnsan kendisi hakkında yapmadığı bir fiili nasıl ki kesin bir dille reddederse, kendisi gibi bildiği kardeşi hakkındaki bir iddiayı da aynı şekilde reddetmelidir. Özellikle konu Hz. Peygamber’in eşlerinden birisiyle ilişkili olunca hassasiyet daha da artmalı ve uyarıyı gerektirecek bir mahiyete izin verilmemelidir.

f) Yüce Allah Hz. Ayşe’nin başına gelen o iftira olayında müminleri tek bir can gibi kabul etmiştir. Bu nedenle, müminlerden birinin başına bir kötülük geldiğinde bunun sanki hepsinin başına gelmiş gibi görülmesi gerektiğine dikkat çekilmek istenmektedir. Nitekim Hz. Peygamber’in bu gibi konular başta olmak üzere, bütün hayatlarında nasıl olmaları gerektiğini ifade bağlamında şöyle buyurduğu rivayet edilmiştir:

“Müslümanların birbirleriyle ilgilenmeleri ve birbirlerine merhamet etmelerinin örneği tıpkı bir bedenin durumu gibidir. Çünkü bedenin bir kısmı uykusuzluk ve ateş ile bir ağrı içine düştüğünde bedenin tamamı rahatsızlık hisseder, ağrıdan etkilenir.”(23)

Ayrıca daha önce de belirttiğimiz üzere, Hz. Ebû Bekir’den gelen bir rivayete göre de Hz. Peygamber’in “Müminlerin birbirlerine karşı durumları, tıpkı birbirine kenetlenmiş binalar gibidir” buyurduğu ifade edilmektedir.(24)

2. وَقَالُوا هٰذَآ اِفْكٌ مُب۪ينٌ “Bu, apaçık bir iftiradır, (demeleri gerekmez miydi?)” Yüce Allah müslümanların Hz. Ayşe’nin başına gelen iftira olayı başta olmak üzere, benzer konularda da eğer ellerinde çok kesin delil ve bilgi yoksa olay hakkında bunun “apaçık bir iftira” olduğunu söylemeleri gerektiğini beyan etmektedir.

Hz. Ayşe’nin muhatap olduğu bu olayda da insan haysiyeti önplana çıkartılarak, yapılan zina iftirasının ne kadar korkunç bir suç olduğunu beyan için kesin bilgiye ve delile dayanmayan bir olay hakkında “bu, apaçık iftiradır” denerek bu türden haberlere kesinlikle itibar edilmemesi gerektiği mesajının ilgili bütün taraflara verilmesi sağlanmış olmaktadır.

Eğer toplumda bu türden tepkilerin verilmesi yaygınlaşırsa benzer şekildeki iftira girişimlerinin önü kesilmiş, bu günaha dalmak isteyenler engellenmiş olur. Aksi takdirde, her bir fert benzer iftiralara maruz kalarak toplumun dirlik ve düzeni çok büyük bir yara almış olur.

ııı. İftira İçin Dört Şahidin Zorunluluğu

لَوْلَا جَآؤُ۫ عَلَيْهِ بِاَرْبَعَةِ شُهَدَآءَ فَاِذْ لَمْ يَاْتُوا بِالشُّهَدَآءِ فَاُو۬لٰٓئِكَ عِنْدَ اللّٰهِ هُمُ الْكَاذِبُونَ “Onların (iftiracıların) da bu konuda dört şahit getirmeleri gerekmez miydi! Madem ki şahitler(i) getiremediler, onlar Allah katında yalancıların ta kendileridir.”

Âyetteki لَوْلَا جَآؤُ۫ levlâ câû ifadesi “getirmeleri, (şununla) gelmeleri gerekmez miydi”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “bununla ilgili”; بِاَرْبَعَةِ شُهَدَآءَ bi arbe‘ati şühedâe tamlaması “dört şahit”; فَاِذْ لَمْ يَاْتُوا fe iz lem ye’tû ifadesi “madem ki getiremediler”; بِالشُّهَدَآءِ bi’ş-şühedâi ifadesi “şahitler”; فَاُو۬لٰٓئِكَ fe ülâke kelimesi “işte onlar”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında”; هُمُ hum zamiri “işte onlar”; الْكَاذِبُون el-kâzibûne kelimesi ise “yalancılar(dır)” demektir.

Burada zina isnadıyla ilgili olarak dört şahidin getirilmesi gerektiği ve getirilmezse iddia sahiplerinin yalancı olacakları gündeme getirilmektedir.

1.لَوْلَا جَآؤُ۫ عَلَيْهِ بِاَرْبَعَةِ شُهَدَآءَ “Onların (iftiracıların) da bu konuda dört şahit getirmeleri gerekmez miydi!” Yüce Allah toplumsal bir felakete neden olan zina iftirası konusunda herhangi birisinin bu noktada iddiada bulunmadan önce şahitlerinin olması gerektiğini ve bunların da en az dört kişiden oluşmasının zorunlu olduğunu işte bu cümlesiyle dile getirmektedir.

Nisâ’ 4/15 ve Nûr 24/4 gibi âyetlerden de anlaşılacağı gibi, zina suçunun ispatı için dört şahit şarttır; bunun dışında herhangi bir söz veya iddia geçerli kabul edilmemektedir. Daha önce de belirttiğimiz üzere, diğer insan ilişkilerinde iki şahit yeterli görülmesine rağmen, zina isnadında sayının dörde çıkartılmasının muhtemel sebebi, zina isnadının insanda yapacağı tahribatın büyüklüğü ve sonrasında toplumsal hayatta yaşanacak olan travmalardır.

2. فَاِذْ لَمْ يَاْتُوا بِالشُّهَدَآءِ فَاُو۬لٰٓئِكَ عِنْدَ اللّٰهِ هُمُ الْكَاذِبُونَ “Madem ki şahitler(i) getiremediler, onlar Allah katında yalancıların ta kendileridir.” Yüce Allah Hz. Ayşe olayında iftiracıların dört şahit getirememeleri nedeniyle kendilerinin yalancıların ta kendileri olduğunu ilan etmekte, bu beyanını zamir-i fasl denen hasr/kasr kullanımı ile “vurgulu” bir ifadeyle dile getirmektedir. Demek ki insan onuru her şeyin üzerindedir; onu zedeleyecek herhangi bir tavır veya girişim ya da söz, iddia ve iftira, bunu ileri sürenlerin mutlak sûrette yalancılardan anılmasına neden olacaktır.

ıv. Allah’ın Kullarına Olan İkramı

وَلَوْلَا فَضْلُ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ لَمَسَّكُمْ ف۪ي مَآ اَفَضْتُمْ ف۪يهِ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “Size dünyada da ahirette de Allah’ın lütuf ve merhameti olmasaydı, içine daldığınız bu konuda (bu iftirada) size mutlaka büyük bir azap isabet ederdi.”

Âyettekiوَلَوْلَا فَضْلُ اللّٰهِ ve levlâ fadlüllâhi tamlaması “Allah’ın lütfu, ihsanı, nimeti, bereketi olmasaydı”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; وَرَحْمَتُهُ ve rahmetühû ifadesi “ve O’nun rahmeti, merhameti”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “dünyada”; وَالْاٰخِرَةِ ve’l-âhırati kelimesi “ve âhirette”; لَمَسَّكُمْ lemesseküm fiili “muhakkak ki size dokunurdu”; ف۪ي مَآ اَفَضْتُمْ fî mâ efadtüm ifadesi “daldığınız bu (olay) konusuda”; ف۪يهِ fîhî ifadesi “içinde, hakkında”; عَذَابٌ عَظ۪يمٌ ‘azâbun ‘azîmun tamlaması ise “büyük bir azap” demektir.

Burada Yüce Allah’ın toplumsal hayatın düzenli gitmesi için bazı problemlerin çözümüne dair sunduğu bilgilerin dünya ve âhirette bir lütuf ve merhamet olduğu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah zina ve iftira ile ilgili detaylı bilgiyi verdikten, özellikle Hz. Ayşe’ye atılan iftirayı dile getirdikten, bunun sahiplerinin çeşitli oranlarda günah işlediklerini beyandan, zina isnadı için en az dört şahidin getirilmesi gerektiğini, eğer getirilemezse iddia sahiplerinin yalancılar olacağını ifade ettikten sonra, bütün bu prensiplerin aslında Allah’ın ihsanının ve rahmetinin bir tecellisi olduğunu beyan etmektedir.

Nûr sûresinin 10. âyetinde de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da bu ifadenin başka benzerleri de elbette vardır. Onlardan meselâ Bakara 2/64, Nisâ’ 4/83, 113, Nûr 24/14 ve 21’de لَوْلَا levlâ edatının cevabı konumunda bir cümle getirilmişken, Nûr 24/10 ve 20. âyetlerinde getirilmemiştir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette söz konusu ifadenin cevabı verilmekte ve Yüce Allah’ın dünyada ve âhiretteki lütfu ve merhameti olmasaydı bu iftira karşısındaki tutumları nedeniyle içine daldıkları iftira konusunda muhataplara büyük bir azabın dokunmuş olacağı belirtilmekte, olayın büyüklüğüne gönderme yapılmaktadır.

Âyette geçen ف۪ي مَآ اَفَضْتُمْ ف۪يهِ fî mâ efadtüm fîhi ifadesi “içine dalmak”, “kapılıp gitmek”, “bulaşmak” gibi anlamlar içermekte ve içinde bulunulan durumun son derece tehlikeli sonuçları olacağı manası verilmek istenmektedir. Eğer Yüce Allah’ın lütfu ve merhameti olmasaydı bu iftirayı ortaya atanlara, ona inananlara yönelik büyük azabı dokunurdu ki âyette sözü edilen “dünyadaki lütuf ve merhamet”ten kasıt dünyada kendilerine tevbe imkânı verilmesi ve dolayısıyla hemen cezalandırılmamalarıdır.

Konunun mahşer boyutu yani “âhiretteki lütuf ve merhamet” ise iftira ortamının sakinlerinin bağışlanıp “büyük azap” diye isimlendirilen cehennem ateşinden korunmuş olmalarıdır. Bu büyük tehdide dikkat ederek bir konunun aslı bilinmeden kulaktan dolma sözlerle hareket etmenin ne kadar ağır sonuçları olacağı akıldan çıkartılmamalıdır.

b) İftiradan ve Onu Yaymaktan Kaçınılması

Yüce Allah, sûrenin 15-20. âyetlerinde Müslümanların Hz. Ayşe’ye atılan iftirayı duyduklarında bunu yani iftirayı dilden dile birbirlerine aktardıklarını, hakkında bilgi sahibi olmadıkları şeyleri ağızlarında geveleyip durduklarını, bunun önemsiz olduğunu sandıklarını, halbuki bunun Allah katında çok büyük bir suç olduğunu, iftirayı duyduklarında “Bu konuda konuşmamız ve onu böylece yaymamız bize yakışmaz. Hâşâ! Bu, çok büyük bir iftiradır” demeleri gerektiğini bildirmektedir.

Ardından, “Eğer inanıyorsanız, Allah bir daha buna (benzer bir hataya) dönmeniz konusunda sizi uyarıyor. Allah âyetleri size açıklıyor” şeklinde buyrulmakta, inananlar arasında çirkin şeylerin yayılmasını arzulayan kimseler için nasıl korkunç bir akıbet olduğu şu şekilde hatırlatılmaktadır: “İnananlar arasında çirkin şeylerin yayılmasını arzulayan kimseler için dünyada da ahirette de elem verici bir azap vardır. Allah bilir, siz bilmezsiniz.”

Daha sonra, bütün bu uyarı ve bilgilendirmelerin aslında Yüce Allah’ın kullarına olan ihsanı, ikramı ve nimetleri olduğuna dair şu ifadelere yer verilmektedir: “Ya Allah’ın size bol lütfu ve merhameti olmasaydı ve muhakkak ki Allah, raûf (çok şefkatli), rahîm (çok merhametli) olmasaydı (haliniz nice olurdu; neler olurdu neler)!”

ı. İftiranın Korkunçluğu

اِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِاَلْسِنَتِكُمْ وَتَقُولُونَ بِاَفْوَاهِكُمْ مَا لَيْسَ لَكُمْ بِه۪ عِلْمٌ وَتَحْسَبُونَهُ هَيِّنًا وَهُوَ عِنْدَ اللّٰهِ عَظ۪يمٌ “Çünkü siz bunu (iftirayı), dilden dile aktarıyor, hakkında bilgi sahibi olmadığınız şeyi ağızlarınızda geveleyip duruyor, bunun önemsiz olduğunu sanıyorsunuz. (Oysa) bu, Allah katında çok büyük (bir günah)tır.”

Âyetteki اِذْ تَلَقَّوْنَهُ iz telakkevnhû ifadesi “hani onu (o iftirayı) aktarıyordunuz”; بِاَلْسِنَتِكُمْ bi elsinetiküm ifadesi “sizin dillerinizle, dilden dile”; وَتَقُولُونَ ve tekûlûne fiili “ve (şöyle) diyordunuz”; بِاَفْوَاهِكُمْ bi efvâhiküm ifadesi “sizin ağızlarınızla”; مَا لَيْسَ mâ leyse ifadesi “olmayan şeyi”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla ilgili, hakkında”; عِلْمٌ ‘ılmun kelimesi “bilgi, ilim”; وَتَحْسَبُونَهُ ve tahsebûnehû fiili “ve onu sanıyordunuz”; هَيِّنًا heyyinen kelimesi “basit, önemsiz bir şey”; وَهُوَ ve huve zamiri “(halbuki) o”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında”; عَظ۪يم ‘azîmun kelimesi ise “büyük, ağır, korkunç (bir günah)tır” demektir.

Burada Hz. Ayşe’ye atılan iftira ile ilgili olarak o dönemdeki bazı insanların davranışlarının olumsuzluğu eleştirilmekte ve bu türden iftiralara inanmanın da onu diline dolamanın da hafife alınmaması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.اِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِاَلْسِنَتِكُمْ وَتَقُولُونَ بِاَفْوَاهِكُمْ مَا لَيْسَ لَكُمْ بِه۪ عِلْمٌ وَتَحْسَبُونَهُ هَيِّنًا “Çünkü siz bunu (iftirayı) dilden dile aktarıyor, hakkında bilgi sahibi olmadığınız şeyi ağızlarınızda geveleyip duruyor, bunun önemsiz olduğunu sanıyorsunuz.” Yüce Allah Hz. Ayşe’ye atılan iftira ile ilgili olarak iftirayı üretenlerin yanında, ona inanıp toplumda yayanların da çok büyük bir suç işlediğini beyan etmekte, daha sonra yorumlayacağımız Nûr 24/19. âyette de dile getirdiği üzere “iman edenler arasında fuhşun yayılmasını isteyenlere dünyada da âhirette de elem verici bir azabın uygulanacağını” bildirmektedir.

a)اِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِاَلْسِنَتِكُمْ “Çünkü siz bunu (iftirayı) dilden dile aktarıyorsunuz (dillerinize doluyorsunuz).” Âyette geçen bu ifade “bir şeyi diline dolamak” manasına gelmektedir ki iftiraya konu olay tam da bunu göstermektedir. Buradaki تَلَقَّوْنَ telekkavne fiili tıpkı Bakara 2/37’de Hz. Âdem’in Yüce Allah’tan bazı kelimeleri “alması”nda olduğu gibi “alıvermek” gibi manalara gelmekte, bağlam gereği iftirayı birbirlerinin dilinden almaları anlamını içermektedir. Hz. Ayşe’ye atılan bu iftira hakkında insanlar adeta sözü başkasının ağzıdan alarak bir başkasına aktarmış ve kısa zamanda olay Medine’nin gündemine dönüşmüştü. İşte Yüce Allah bu durumu âyetin ilk cümlesinde kınamaktadır.

b) وَتَقُولُونَ بِاَفْوَاهِكُمْ مَا لَيْسَ لَكُمْ بِه۪ عِلْمٌ “Hakkında bilgi sahibi olmadığınız şeyi ağızlarınızda geveleyip duruyorsunuz.” Yüce Allah bu iftira olayında şehir halkının ikinci suçunu “hakkında bilgileri olmayan bir konuda ileri geri konuşmaları” şeklinde beyan etmektedir. Bu davranış, elbette sadece Hz. Ayşe’ye atılan iftira olayıyla sınırlı değildir; çünkü bu şekilde bilmediğini konuşmak Yüce Allah’ın şiddetle yasakladığı davranışlar arasında yer almaktadır. İsrâ’ 17/36’da yer aldığı üzere, bilmediğini biliyormuş gibi davranmamak gerekmektedir. Çünkü kulaklar, gözler ve gönüller kazandıklarından elbette sorgulanacaklardır.

Bilmedikleri şeyleri birbirlerine isnat etmenin eleştirildiği bu bağlamda bilmediklerini Yüce Allah’a isnat etmenin de çok büyük bir günah olduğunu bu vesileyle bir kez daha hatırlatmakta yarar görmekteyiz. A‘râf 7/28’de de geçtiği üzere, “Bilinmeyen şeyleri Allah hakkında söylemek” müşriklerle ilişkilendirilmekte ve en büyük haramlardan birisi olarak beyan edilmektedir. Yüce Allah işte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette bazı Medinelilere seslenerek bu olay hakkındaki tutumlarını eleştirmektedir.

Yüce Allah’a söylemediği sözü isnat etmek iftiraların en büyüğü olduğu için günahların da en büyüklerindendir ve bunu yapanlar şiddetle kınanmaktadır.(25) Yüce Allah’ın helal kıldığını haram, haram kıldığını helal yapmak, Allah’ın demediğini söylemek ve dolayısıyla Allah hakkında bilmediklerini iddia etmek en büyük günahlardandır. Bu bağlamda Kur’ân’da verilen bilgilerin çok iyi anlaşılması gerekmektedir.(26)

Sonuç olarak şunu belirtelim: Yüce Allah’a iftira etmek korkunç bir hatadır ve sahiplerine çok kötü bir akıbetin hazırlanmasına sebep olacaktır. Çünkü Yüce Allah’a yalan iftira edenler en zalimler olarak tanıtılmaktadır.(27)

c)وَتَحْسَبُونَهُ هَيِّنًا “Bunun önemsiz olduğunu sanıyorsunuz.” Yüce Allah Hz. Ayşe’ye atılan iftiranın neden bu denli eleştiriye konu olduğunu beyan bağlamında insanların duyarsızlıklarını ifade etmek üzere onların bunu basit, kolay, önemsiz bir şeymiş gibi görmelerini eleştirmektedir.

Meryem 19/9 ve 21’de de geçenهَيِّنًا heyyinen kelimesi “kolay,” “basit”, “önemsiz”, “sıradan” gibi anlamlar içermekte ve söz konusu olaydaki iftiranın ne kadar ciddi sonuçları olduğunu kestiremediklerini de dolaylı olarak ortaya koymaktadır. Esasında olayın başındaki Abdullah b. Übeyy b. Selûl böyle bir olayı elbette basit görerek değil, aksine Hz. Peygamber’in aile hayatını yaralamak ve onun toplum nezdindeki itibarını sarsmak için bu işi alevlendirmişti. Ancak onun dışındaki müslümanların elbette böyle bir amacı olamazdı. İşte âyetin bu cümlesinde müslümanların olayı küçük görmekle de hata yaptıklarına dikkat çekilmektedir.

2. وَهُوَ عِنْدَ اللّٰهِ عَظ۪يمٌ “(Oysa) bu, Allah katında çok büyük (bir günah)tır.” Yüce Allah toplumun küçük ve önemsiz gördüğü bu iftira olayının kendi katında ve değerlendirmesinde çok büyük bir suç olduğunu, dolayısıyla küçümsenmesinin hiçbir şekilde düşünülmemesi gerektiğini ve bu işin içinde olanların da büyük bir hata işlediğini ifade etmek istemektedir.

Önceki cümlede de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah insanlar arasındaki iftiranın çok büyük bir günah olduğunu, çünkü toplumsal hayatı perişan edeceğini, toplum fertlerinin birbirlerine güveninin ortadan kaldırılarak bir ve bütün olması gerekenlerin darmadağın olabileceklerini kendilerine bu olay üzerinden öğretmeyi amaçlamıştır diyebiliriz.

İnsanlar birbirlerine rahatça iftira atmayı sürdürürlerse bu bir alışkanlığa döner ve sonuçta bu durum asıl büyük felaket olan Yüce Allah’a iftiraya dönüşür ki işte bu gibi konulardaki felaketlerin en büyüğü de Allah’a yalan isnat etmek ve O’na iftira etmektir.

ıı. İftiraya İnanılmaması Gerekliliği

وَلَوْلَآ اِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ مَا يَكُونُ لَنَآ اَنْ نَتَكَلَّمَ بِهٰذَا سُبْحَانَكَ هٰذَا بُهْتَانٌ عَظ۪يمٌ “Onu (iftirayı) duyduğunuzda ‘Bu konuda konuşmamız bize yakışmaz. (Allah’a yönelerek) Sen yücesin. Bu, çok büyük bir iftiradır!’ demeniz gerekmez miydi!”

Âyetteki وَلَوْلَآ اِذْ سَمِعْتُمُوهُ ve levlâ iz semi‘tümûhu ifadesi “onu (iftirayı) işittiğiniz zaman (şöyle yapmanız) gerekmez miydi?”; قُلْتُمْ kultüm fiili “(şöyle) demeliydiniz”; مَا يَكُونُٓ mâ yekûnu fiili “olmaz, uygun düşmez”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için”; اَنْ نَتَكَلَّمَ en netekellem ifadesi “konuşmamız”; بِهٰذَا bi hâzâ ifadesi “bu konuda”; سُبْحَانَكَ sübhâneke ifadesi “hâşâ, şanını tenzih ederiz”; هٰذَاhâzâ kelimesi “bu”; بُهْتَانٌ عَظ۪يمٌ buhtânun ‘azîmun tamlaması ise “çok büyük bir iftira(dır)” demektir.

Burada Hz. Ayşe’ye atılan iftira gibi bir olayla karşılaşıldığında nelerin söylenmesi ve nasıl davranılması gerektiği gündeme getirilmektedir.

Bu cümlede Nûr 24/12. âyette de belirttiğimiz üzere, bir Müslüman duruşu ortaya konulmaktadır ki Nisâ’ 4/59, Nûr 24/12, 51, Ahzâb 33/36 ve Hucürât 49/1-2 gibi âyetlerde de dile getirilen husus budur.

Yüce Allah Hz. Ayşe’ye yönelik gerçekleşen zina iftirasıyla ilgili olarak Müslümanların bunu duyduklarında tıpkı kendilerine yöneltilen böyle bir iftirada nasıl davranmaları ve “bu, apaçık bir iftiradır” diyerek olayı reddetmeleri gerektiği gibi Hz. Ayşe’yle ilgili de aynı tepkiyi vermeleri gerektiğini, dahası bunu dillerine doladıklarını, bilmedikleri şeyleri ağızlarında dolaştırdıklarını, bunu kolay ve basit bir şeymiş gibi gördüklerini, oysa bunun Allah katından çok büyük bir suç oluşturduğunu beyan ettikten sonra, konuya verilmesi gereken tepkiyle ilgili olarak başka bir noktaya daha temas etmektedir.

Bu çerçevede böyle bir konuda olmuş gibi davranıp bir şeyler konuşmalarının doğru olmayacağını, bunun kendilerine yakışmayacağını, böyle bir olayın büyük bir bühtan (yalan ve iftira) olduğunu beyan etmelerini kendilerine emretmektedir.

Âyetin başında geçen لَوْلَا levlâ edatı tıpkı Nûr 24/12. âyette de olduğu gibi hellâ edatı konumunda bir “teşvik” manası içermekte, özellikle iftiraya konu şeyleri işittiklerinde bu konuda olumlu ve olay olmuş gibi konuşmamalarını, buna inanmalarının mümkün olmadığını, bunun çok büyük bir iftira olduğunu söylemeleri kendilerine teşvik edilmektedir.

Kur’ân’da 41 kez(28) geçen سُبْحَان sübhâne kelimesi genel kabul olarak, “tenzih ederiz”, “şanı ne yücedir!” veya “varlığın kendisi adına hareket ettiği Rabbimizin şanı ne yücedir”(29) ya da “yüceler yücesi”(30) şeklinde tercüme edilebilir. Burada dile getirilen سُبْحَانَكَ sübhâneke ifadesi de bağlama uygun olarak “hâşâ”, “sen yücesin”, “sen bütün eksikliklerden uzak ve münezzehsin”, “senin şanın elbette yücedir”, “böyle konularda konuşmaktan sana sığınırım”, “kudret ve yüceliğinde sınırsız olan sensin” gibi manalar içermektedir.

İftira olduğu ortaya konulmak istenen bir durumda olay hakkında yani onunla ilgili olumlu manada bir şeyler söylemekten, konuyu konuşarak gündemde tutmaktan, olaya olumlu manada doğrudan veya dolaylı bir şekilde destek veriyor olmaktan Yüce Allah’a sığınılması gerektiği bu kullanım ile ortaya konulmak istenmektedir.

Âyetin sonunda yer alan بُهْتَانٌ عَظ۪يمٌ bühtânun ‘azîmun tamlaması “büyük bir iftira”, “çirkin bir iftira”, “kötü bir iftira” manalarını içermekte ve Nûr 24/11. âyette dile getirilen الْاِفْك el-ifk kelimesinin açılımını oluşturmaktadır. Demek ki Hz. Ayşe’nin maruz kaldığı olay “çok çok büyük bir bühtan” olarak tanıtılmakta, küçük veya önemsiz bir şeymiş gibi sunulması bir anlamda yasaklanmaktadır ki Yüce Allah katından bunun büyük bir suç olduğu bir önceki âyetin sonunda dile getirilmektedir.

İşte bu âyette evrensel bir toplumsal ahlaka dikkat çekilmekte ve duyulan iftiralara hemen inanılmaması gerektiği, kesin bilgiye dayalı olmayan duyumlarla hareket edilmemesinin zorunlu olduğu ve böylece sosyal hayatın en önemli ilkelerinden birisini oluşturan “karşılıklı güvenin tesis edilmesi gerektiği” noktasında ilk muhataplara ve vahyin daha sonradan gelecek olan bütün muhataplarına ölümsüz bir ders vermek istenmektedir. Zaten İsrâ’ 17/36 ve Hucürât 49/6’da Müslümanların bu noktada nasıl davranmaları gerektiğiyle ilgili dile getirilen prensip de bu istikamette bir mesaj içermektedir.

ııı. Tekrarlanmaması Uyarısı

يَعِظُكُمُ اللّٰهُ اَنْ تَعُودُوا لِمِثْلِه۪ٓ اَبَدًا اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ وَيُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمُ الْاٰيَاتِ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “İnanıyorsanız, Allah bir daha buna (benzer bir hataya) dönme(me)niz konusunda sizi uyarıyor! Allah âyetleri size açıklıyor. Allah, ‘alîm’dir (her şeyi çok iyi bilendir); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Buradaki يَعِظُكُمُ ya‘ızuküm ifadesi “size öğüt veriyor”; اللّٰهُ allâhu cümlesi “Allah”; اَنْ تَعُودُوا en te‘ûdû ifadesi “dönme(me)niz konusunda, dönmenizle ilgili olarak”; لِمِثْلِه li mislihî ifadesi “bu gibi bir şeye”; اَبَدًا ebeden kelimesi “ebedi olarak”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi “inananlar, eğer iman ediyorsanız”;وَيُبَيِّنُ ve yübeyyinu fiili “ve açıklıyor, açıklar”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için”; الْاٰيَات el-âyâti kelimesi “âyetleri”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi ise “hükmünde hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada muhatapların bir daha böyle büyük bir günaha düşmemeleri noktasında uyarıldıkları ve ilahi prensiplerin bu nedenle açıklanmakta olduğu gündeme getirilmektedir.

1.يَعِظُكُمُ اللّٰهُ اَنْ تَعُودُوا لِمِثْلِه۪ٓ اَبَدًا اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “İnanıyorsanız, Allah bir daha buna (benzer bir hataya) dönme(me)niz konusunda sizi uyarıyor!” Yüce Allah bütün muhataplarına öğüt vermek üzere eğer gerçekten iman etmişlerse böyle büyük bir hataya bir daha düşmemeleri gerektiğini, benzer bir tutumu tekrarlamaktan dolayı kendilerini uyardığını beyan etmektedir.

Âyette yer alan اَنْ تَعُودُوا en te‘ûdû ifadesi اَنْ لا تَعُودُوا en lâ te‘ûdû takdirinde “tekrarlamamak” anlamında kabul edilerek tercüme edilmektedir ki esasında mesaj öyle olsa da metinde bulunmayan bir edatı orada varmış gibi tercüme etmekten mümkün mertebe kaçınmak gerekmektedir.

Eğer âyetin başında yer alan يَعِظُ ye‘ızu fiiline dolaylı olarak “nehyediyor”, “yasaklıyor”(31) gibi bir mana verilirse zaten devam eden ifadeye olumsuzluk manası veren bir لَا lâ edatı takdirine(32) hiç gerek kalmaz; çünkü mana şöyle olur: “Eğer inanıyorsanız Allah sizi böyle bir şeye dönmekten nehyediyor, böyle bir şeyi yapmayı size yasaklıyor.” Bu âyetin bu doğrultuda şöyle bir anlam ihtimali daha bulunmaktadır: “Eğer inanıyorsanız Allah size böyle bir şeye dönmenizin çirkinliğini öğüt veriyor.”(33)

Yüce Allah bu âyetiyle bir çeşit dedikodu demek olan iftirayı müslümanların gündeminden çıkarmak istemekte ve Hucürât 49/12’de de belirttiği gibi dedikodusuz bir toplum oluşturma hedefini yakalamak için İslam toplumunu oluşturan fertleri bilgilendirmek ve bilinçlendirmek üzere prensipler belirlemektedir.

Böyle büyük bir hatanın hem dünyada cezasının bulunduğu, hem de âhirette azabının gerçekleşeceği bildirilerek konunun hassasiyeti ortaya konulmakta, bu şekilde bir nasihat verilerek insanların benzer hataları bir daha ve hiçbir şekilde işlememeleri öğütlenmektedir, emredilmektedir.

2. وَيُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمُ الْاٰيَاتِ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Allah âyetleri size açıklıyor. Allah, ‘alîm’dir (her şeyi çok iyi bilendir); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Âyette zikredilen Yüce Allah’ın el-‘alîm/‘alîm ve el-hakîm/hakîm sıfatları birlikte çeşitli âyetlerde(34) de kullanılmaktadır.

Yüce Allah Kur’ân’da verdiği bütün bilgilerde olduğu gibi özelde zina iftirasıyla ilgili konularda da âyetlerini yani prensiplerini, delillerini, ilkelerini ve buyruklarını insanlara açıklamakta olduğunu bildirmekte, bunun gerekçesini de ‘alîm yani her şeyi bilen ve hakîm yani her hükmünde hikmetli ve isabetli oluşuna bağlamaktadır.

ıv. Fuhşun Yayılmasının Sonuçları

اِنَّ الَّذ۪ينَ يُحِبُّونَ اَنْ تَش۪يعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ وَاَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ “Şüphesiz ki inananlar arasında çirkinliğin yayılmasını arzulayanlar için dünyada da ahirette de elem verici bir azap vardır. Allah bilir, siz bilmezsiniz.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ يُحِبُّونَ innellezîne yuhıbbûne ifadesi “muhakkak ki sevenler”; اَنْ تَش۪يعَ en teşî‘a ifadesi “yayılmasını”; الْفَاحِشَة el-fâhışetü kelimesi “çirkinliğin”; فِي الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا fillezîne âmenû ifadesi “iman etmiş kişiler arasında, iman edenler arasında”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, olacaktır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun ifadesi “elem verici bir azap vardır”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “dünyada”; وَالْاٰخِرَةِ ve’l-âhırati ifadesi “ve âhirette”; وَاللّٰهُ vallehû keimesi “Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir, bilir”;وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz (ise)”; لَا تَعْلَمُونَ lâ ta‘lemûne fiili ise “siz bilmezsiniz” demektir.

Burada fâhışeh denilen çirkinliklerin müminler arasında yaparak veya konuşarak yaygınlaşmasını isteyenlere verilecek ceza gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ يُحِبُّونَ اَنْ تَش۪يعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ “Şüphesiz ki inananlar arasında çirkinliğin yayılmasını arzulayanlar için dünyada da ahirette de elem verici bir azap vardır.” Yüce Allah bu âyette bağlam gereği Hz. Ayşe’ye atılan iftira olayı başta olmak üzere toplumsal hayatın en önemli düşmanlarından birisi olan “her türlü çirkinliği yaymak isteyenlere” yönelik tehditkâr ifadeler dile getirmektedir.

Bu çerçevede, adına الْفَاحِشَة el-fâhışeh yani “fuhuş” denen her türlü çirkinliği iman edenler arasında yaymayı arzu edenlere hem dünyada hem de âhirette elem verici bir azabın olacağını haber vermektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَش۪يعَ teşî‘a fiili “yaymak” manasına gelmekte, şuyu bulmak, yayılmasını sağlamak anlamını içermektedir.

a) Kur’ân’ın beyanına göre “zina” eylemi fevâhış denen “ahlaksızlıklar”dan ve “çirkinlikler”den birisidir. En‘âm 6/151 ve A‘tâf 7/33’te bu noktada bilgilendirmeler vardır. Bu arada fahşâ’(35) kelimesi 7, fâhışeh/el-fâhışeh(36) sözcüğü 13, fevâhış(37) kelimesi ise 4 kez kullanılmakta, toplamda 24 kez geçen bu kelimelerin anlam kapsamında elbette “zina” da başka fiiller de yer almaktadır. Bu bağlamda fevâhış denen ahlaksızlıklar “hayasızca davranış”, “aşırılık”, “taşkınlık”, “çirkin”, “müstehcen”, “yakışıksız”, “iğrenç” diye nitelendirilebilecek her bir düşünce ve eylemi içermektedir.

Buradan hareketle, Kur’ân’daki kullanımları çerçevesinde bu kelimeyle ilgili olarak “zina”,(38) “lezbiyenlik”,(39) “homoseksüellik”,(40) “cimrilik”,(41) “şeytan kaynaklı iğrençlikler”,(42) “çirkinlik”(43) ve “zulüm”(44) şeklinde anlamların kast edildiğini ifade edebiliriz. İşte zina iftirası gibi çirkinliklerin yaygınlaşmasını isteyenler de bu çirkinlikleri yapanlar gibi eleştirilmekte ve azabın onları da içereceği haber verilmektedir.

b) “Dünyadaki elem verici azap”tan maksat Hz. Ayşe’ye yönelik iftiranın elebaşı olan Abdullah b. Übeyy b. Selûl, onun bu yalanına inanan Mıstah, Hamneh ve Hassân b. Sâbit’e de uygulanan 80 celdelik sopa cezasıdır ki bu ceza aynı zamanda ömür boyu sürecek bir ayıbın teşhirini de içermektedir. “Âhiretteki azap” ise tartışmasız bir şekilde yaşayacakları korkunç cehennem azabıdır.

c) Hiç şüphe yoktur ki, toplumsal hayatta bu türden çirkinliklerin yaşanmaması için Tevbe 9/71 ve Hucürât 49/10 gibi âyetlerde de beyan edildiği gibi, Müslümanların kardeş ve dost oldukları bilincine sahip olup bu bilinci hiçbir zaman kaybetmemeleri gerekmektedir.

Bu çerçevede olmak üzere, Hz. Peygamber toplumsal hayatta Müslümanların birbiriyle olan ilişkisini tanımlamak ve düzenlemek maksadıyla şöyle buyurmuştur: “Bir mümin, bir müminin ayıbını gizler, yani açığa vurmazsa, Allah da kıyamet günü onun ayıbını gizler (siler). Kim de bir Müslümanla alış-veriş yaparken, onun alış-verişten caymasını hoş karşılar, buna razı olursa, Allah da kıyamet günü onun kusurlarını bağışlar (siler). Allah kıyamet günü onun kusurunu örter.”(45)

Bir başka rivayette Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu aktarılmaktadır: “Müslüman, elinden ve dilinden diğer Müslümanların emin olduğu (güvende bulunduğu, kötülük görme)diği kimsedir.”(46)

Yine bir rivayette ise Rasûlüllah’tan şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Kul, kendisi için arzu ettiği iyi ve güzel şeyleri din kardeşi için de arzulamadığı müddetçe iman etmiş olmaz.”(47)

2. وَاللّٰهُ يَعْلَمُ وَاَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ “Allah bilir, siz bilmezsiniz.” Benzerleri Bakara 2/216, 233, Âl-i İmrân 3/66 ve Nahl 16/74’te de geçen bu cümleyi “Allah sizin bilmediklerinizi bilir” şeklinde tercüme etmek de mümkündür. Yüce Allah insanlar hakkında neyin hayırlı ve nelerin şerli olduğunu kendisinin bildiğini, insanların ise bu noktada bilgilerinin bulunmadığını beyan etmek istemektedir.

Âyette verilmek istenen mesaj, Bakara 2/30’da geçtiği gibi meleklerin de bilmedikleri şeyleri Yüce Allah’ın bildiği gerçeğiyle aynı doğrultuda bir içerik arz etmektedir. “Her bilenin üzerinde gerçek bilen vardır” meâlindeki Yûsuf 12/76’da verilen bilgi ile pek çok âyette geçen “Allah her şeyi bilendir” ifadelerinin ortaya koyduğu temel mesaj yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin de temelini oluşturmaktadır.

Yüce Allah bir toplumu çökerten en önemli hastalıklardan birisi olan zina ve zina iftirasıyla ilgili olarak verdiği hükümlerin hikmetini kendisinin bildiğini, bu noktada muhatapların yeterli bilgisinin bulunmadığını beyan etmekte, bilmeyene veya az bilene değil de, her şeyi tam anlamıyla bilen kudrete itibar edilmesi gerektiğini ifade etmekte istemektedir ki o da sadece ve sadece Yüce Allah’tır.

v. Allah’ın Kullarına Olan Şefkat ve Merhameti

وَلَوْلَا فَضْلُ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ وَاَنَّ اللّٰهَ رَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ “Allah’ın size lütfu ve merhameti olmasaydı ve Allah, raûf (çok şefkatli), rahîm (çok merhametli) olmasaydı (haliniz nice olurdu; neler olurdu neler)!”

Âyetteki وَلَوْلَا فَضْلُ اللّٰهِ ve levlâ fadlüllâhi tamlaması “Allah’ın lütfu, ikramı, nimeti, ihsanı, bereketi olmasaydı”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; وَرَحْمَتُهُ ve rahmetühû ifadesi “ve O’nun rahmeti, merhameti”; وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; رَؤُ۫ف raûfun sıfatı “çok şefkatli(dir)”; رَح۪يم rahîmun sıfatı ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın toplumsal hayatın düzenli gitmesi için bazı problemlerin çözümüne dair sunduğu bilgilerin birer lütuf ve merhamet göstergesi olduğu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah zina iftirası ve buna sorgusuz sualsiz inananlarla ilgili bunca detaylı bilgiyi verdikten sonra, bütün bu prensiplerin aslında Allah’ın ihsanının ve rahmetinin bir tecellisi olduğunu beyan etmekte, aynı zamanda kendisinin kullarına karşı çok şefkatli ve merhamet sahibi olduğunu hatırlatmaktadır.

Daha önce yorumladığımız Nûr 24/10. âyette de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da bu ifadenin başka benzerleri de elbette vardır. Bu bağlamda Bakara 2/64, Nisâ’ 4/83, 113, Nûr 24/14 ve 21’de لَوْلَا levlâ edatının cevabı konumunda bir cümle getirilmişken yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve bir de yine bu sûrenin 10. âyetindeki kullanımda bu edatın cevabı zikredilmemiştir.(48) Bu tür kullanımlarda aslında eğer cevap verilmemişse maksat, “haliniz nice olurdu”, “ne yapardınız”, “hangi çareye başvurabilirdiniz ki”, “neler olurdu neler” gibi ifadelerin manada bulunduğu kabul edilmelidir.

Bu ifadenin cevabının verilmemesi, aslında bir şeyler söylense de aslında yaşanacakları karşılamayacaktır. Bu nedenle “neler neler olurdu”, “ne tür problemler çıkardı” denircesine çok çok büyük sıkıntıların meydana geleceği belirtilmiş olmaktadır. Bazen sözü söylememek söylemekten daha çok mesaj verebilir ki kanaatimizce burada da böyle bir durum söz konusudur.

Yüce Allah muhataplarına yönelik bu esaslı lütuf ve merhametini hatırlatmakta, beraberinde işte bütün bu konulara dair bilgiler vermesini de kullarına olan şefkati ve merhametiyle ilişkilendirmektedir. Eğer O’nun mahlûkata yönelik eşsiz ve erişilmez şefkati ve merhameti olmasaydı toplumlarda çıkabilecek fesatlıkların tahmin edilmesi bile imkânsızdır.

Bu yüzden Rabbimiz رَؤُ۫ف raûf yani “çok şefkatli oluşu” ile رَح۪يم rahîm yani “çok merhametli olduğunu” hatırlatarak sosyal hayatta çıkabilecek sıkıntıları söyleme ihtiyacı bile hissetmeyerek, konunun önemini ve hassasiyetini ortaya koymayı amaçlamıştır diyebiliriz.

Dipnotlar

• 1 - Yûsuf 12/18.
  • Yûsuf 12/18
• 2 - Nûr 24/22. 3 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Nûr, 6. 4 - Râzî, age., XXIII, 174-176. Benzer anlatımlar için ayrıca bk. Semerkandî, age., II, 521-524; Taberî, age., XVIII, 90-95; Zemahşerî, age., III, 212.
  • Nûr 24/22
• 5 - Râzî, age., XXIII, 172.
• 6 - Semerkandî, age., II, 524; Taberî, age., XVIII, 86; Zemahşerî, age., III, 212; Râzî, age., XXIII, 173. 7 - Semerkandî, age., II, 524; Zemahşerî, age., III, 212; Râzî, age., XXIII, 173. 8 - Âl-i İmrân 3/184; A‘râf 7/116; Yûsuf 12/16, 18; Nûr 24/11, 13; Furkân 25/4; Neml 27/84; Haşr 59/10.
  • Âl-i İmrân 3/184 A‘râf 7/116 Yûsuf 12/16 Yûsuf 12/18 Nûr 24/11 Nûr 24/13 Furkân 25/4 Neml 27/84 Haşr 59/10
• 9 - Bakara 2/61, 90; Âl-i İmrân 3/112. 10 - Bakara 2/226. 11 - Haşr 59/9.
  • Bakara 2/61 Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/112 Bakara 2/226 Haşr 59/9
• 12 - Râzî, age., XXIII, 173-174. Benzer ifadeler için ayrıca bk. Semerkandî, age., II, 524; Zemahşerî, age., III, 212.
• 13 - Bakara 2/48, 123, 134, 141, 286; En‘âm 6/52, 164; İsrâ’ 17/13-15; Lokmân 31/33; Fatır 35/18; Zümer 39/7; Fussılet 41/46; Câsiye 45/15; Zilzâl 99/7-8.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/123 Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/286 En‘âm 6/52 En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Lokmân 31/33 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Fussilet 41/46 Câsiye 45/15 Zilzâl 99/8
• 14 - ‘Ankebût 29/12-13.
  • ‘Ankebût 29/13
• 15 - Taberî, age., XVIII, 95; Râzî, age., XXIII, 174.
• 16 - Buhârî, Edeb, 27; Müslim, Birr, 66; Ahmed b. Hanbel, IV, 270..
• 17 - Semerkandî, age., II, 524; Taberî, age., XVIII, 96; Râzî, age., XXIII, 177. 18 - Bakara 2/46, 230, 249; Tevbe 9/118; Yûsuf 12/110; Kehf 18/53; Nûr 24/12; Sâd 38/24; Hâkka 69/20; Kıyâmet 75/25, 28; Mutaffifûn 83/4. 19 - Bakara 2/78; Âl-i ‘Imrân 3/154; Nisâ’ 4/157; En‘âm 6/116, 148; A‘râf 7/66, 171; Yûnus 10/22, 24, 36, 60, 66; Hûd 11/27; Yûsuf 12/42; İsrâ’ 17/52, 101, 102; Kehf 18/35, 36; Enbiyâ’ 21/87; Hacc 22/15; Şu‘arâ’ 26/186; Kasas 28/38, 39; Ahzâb 33/10; Sebe’ 34/20; Sâffât 37/87; Sâd 38/27; Mü’min 40/37; Fussılet 41/22, 23, 48, 50; Câsiye 45/24, 32; Feth 48/6, 12; Hucürât 49/12; Necm 53/23, 28; Haşr 59/2; Cinn 72/5, 7, 12; İnşikâk 84/14.
  • Bakara 2/46 Bakara 2/230 Bakara 2/249 Tevbe 9/118 Yûsuf 12/110 Kehf 18/53 Nûr 24/12 Sâd 38/24 Hâkka 69/20 Kıyâmet 75/25 Kıyâmet 75/28 Mutaffifîn 83/4 Bakara 2/78 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/157 En‘âm 6/116 En‘âm 6/148 A‘râf 7/66 A‘râf 7/171 Yûnus 10/22 Yûnus 10/24 Yûnus 10/36 Yûnus 10/60 Yûnus 10/66 Hûd 11/27 Yûsuf 12/42 İsrâ 17/52 İsrâ 17/101 İsrâ 17/102 Kehf 18/35 Kehf 18/36 Enbiyâ 21/87 Hacc 22/15 Şu‘arâ 26/186 Kasas 28/38 Kasas 28/39 Ahzâb 33/10 Sebe' 34/20 Sâffât 37/87 Sâd 38/27 Mü'min 40/37 Fussilet 41/22 Fussilet 41/23 Fussilet 41/48 Fussilet 41/50 Câsiye 45/24 Câsiye 45/32 Fetih 48/6 Fetih 48/12 Hucurât 49/12 Necm 53/23 Necm 53/28 Haşr 59/2 Cinn 72/5 Cinn 72/7 Cinn 72/12 İnşikâk 84/14
• 20 - Hucürât 49/12. 21 - Taberî, age., XVIII, 96; Zemahşerî, age., III, 212; Râzî, age., XXIII, 177.
  • Hucurât 49/12
• 22 - Râzî, age., XXIII, 177.
• 23 - Buhârî, Edeb, 27; Müslüm, Birr, 66. 24 - Buhârî, Salât, 88; Müslim, Birr, 65.
• 25 - Bakara 2/80, 169; A‘râf 7/33; Yûnus 10/68. 26 - En‘âm 6/143-146; Yûnus 10/59-60; Nahl 16/116-117; Tahrîm 66/1; Hâkka 69/44-47.
  • Bakara 2/80 Bakara 2/169 A‘râf 7/33 Yûnus 10/68 En‘âm 6/146 Yûnus 10/60 Nahl 16/117 Tahrîm 66/1 Hâkka 69/47
• 27 - En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32; Saff 61/7.
  • En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Saff 61/7
• 28 - Bakara 2/32, 116; Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/17, 40; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 29 - Bu tercüme için bk. İslâmoğlu, age., s. 1158. 30 - Mustafa Öztürk, age., s. 792.
  • Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/17 Rûm 30/40 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29
• 31 - Semerkandî, age., II, 256; Taberî, age., XVIII, 99. 32 - Taberî, age., XVIII, 99. 33 - Zemahşerî, age., III, 215.
• 34 - Bakara 2/32; Nisâ’ 4/11, 12, 17, 24, 26, 35, 92, 104, 111, 170; En‘âm 6/83, 128, 139; Enfâl 8/71; Tevbe 9/15, 28, 60, 97, 106, 110; Yûsuf 12/6, 83, 100; Hıcr 15/25; Hacc 22/52; Nûr 24/18, 58, 59; Neml 27/6; Ahzâb 33/1, 51; Zuhruf 43/84; Feth 48/4; Hucürât 49/8; Zâriyât 51/30; Mümtehıne 60/10; Tahrîm 66/2; İnsân 76/30.
  • Bakara 2/32 Nisâ 4/11 Nisâ 4/12 Nisâ 4/17 Nisâ 4/24 Nisâ 4/26 Nisâ 4/35 Nisâ 4/92 Nisâ 4/104 Nisâ 4/111 Nisâ 4/170 En‘âm 6/83 En‘âm 6/128 En‘âm 6/139 Enfâl 8/71 Tevbe 9/15 Tevbe 9/28 Tevbe 9/60 Tevbe 9/97 Tevbe 9/106 Tevbe 9/110 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/83 Yûsuf 12/100 Hicr 15/25 Hacc 22/52 Nûr 24/18 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Neml 27/6 Ahzâb 33/1 Ahzâb 33/51 Zuhruf 43/84 Fetih 48/4 Hucurât 49/8 Zâriyât 51/30 Mümtehine 60/10 Tahrîm 66/2 İnsân 76/30
• 35 - Bakara 2/169, 268; A‘râf 7/28; Yûsuf 12/24; Nahl 16/90; Nûr 24/21; ‘Ankebût 29/45. 36 - Âl-i İmrân 3/135; Nisâ’ 4/15, 19, 22, 25; A‘râf 7/28, 80; İsrâ’ 17/32; Nûr 24/19; Neml 27/54; ‘Ankebût 29/28; Ahzâb 33/30; Talâk 65/1. 37 - En‘âm 6/151; A‘râf 7/33; Şûrâ 42/37; Necm 53/32. 38 - Yûsuf 12/24; Nisâ’ 4/19, 22, 25; İsrâ’ 17/32; Ahzâb 33/30; Talâk 65/1. 39 - Nisâ’ 4/15. 40 - Nisâ’ 4/16; A‘râf 7/80; Neml 27/54; ‘Ankebût 29/28. 41 - Bakara 2/268. 42 - Bakara 2/269; Nûr 24/21. 43 - Âl-i İmrân 3/135; En‘âm 6/151; A‘râf 7/28, 33; Nûr 24/19; ‘Ankebût 29/45; Şûrâ 42/37; Necm 53/32. 44 - Nahl 16/90.
  • Bakara 2/169 Bakara 2/268 A‘râf 7/28 Yûsuf 12/24 Nahl 16/90 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/45 Âl-i İmrân 3/135 Nisâ 4/15 Nisâ 4/19 Nisâ 4/22 Nisâ 4/25 A‘râf 7/28 A‘râf 7/80 İsrâ 17/32 Nûr 24/19 Neml 27/54 ‘Ankebût 29/28 Ahzâb 33/30 Talâk 65/1 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 Şûrâ 42/37 Necm 53/32 Yûsuf 12/24 Nisâ 4/19 Nisâ 4/22 Nisâ 4/25 İsrâ 17/32 Ahzâb 33/30 Talâk 65/1 Nisâ 4/15 Nisâ 4/16 A‘râf 7/80 Neml 27/54 ‘Ankebût 29/28 Bakara 2/268 Bakara 2/269 Nûr 24/21 Âl-i İmrân 3/135 En‘âm 6/151 A‘râf 7/28 A‘râf 7/33 Nûr 24/19 ‘Ankebût 29/45 Şûrâ 42/37 Necm 53/32 Nahl 16/90
• 45 - Müslim, Birr, 71; İbn Mâce, Ticâret, 26.
• 46 - Buhârî, İmân, 4-6; Müslim, İmân, 64, 73. 47 - Buhârî, İman, 7; Müslim, İman, 71-72; İmaret, 46.
• 48 - Semerkandî, age., II, 521; Taberî, age., XVIII, 86, Zemahşerî, age., III, 211.