Felak Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 5 âyetten oluşan, adını ilk âyetinde geçen “sabah aydınlığı” anlamındaki الْفَلَق el-felak kelimesinden alan Felak sûresi, inişe göre 23, resmî sıralamada ise 113. sûredir.

Felak sûresi resmi sıralamada öncesinde bulunan İhlâs sûresiyle de yakın anlam ilişkisine sahiptir. Buna göre Râzî’nin de vurguladığı üzere, Yüce Allah kendisini zatında ve sıfatlarında uygun olmayan şeylerden münezzeh kılmak üzere İhlâs sûresini anlamayı ve okumayı emredince sanki kul şöyle demiş gibidir: “Ya Rabb, bu itaat gerçekten çok büyük ve onu hakkıyla yapma konusunda kendime güvenemiyorum.” Bunun üzerine, sığınmanın nasıl olacağı öğretilmek üzere bu iki sûre indirilmiş gibi görülebilir. Böyle olunca Felak ve Nâs sûrelerinin İhlâs’tan sonra sıralanışı ikna edici bir anlam kazanmış olur.

Bu sûrede insanları rahatsız eden asılsız bazı korkulardan sığınmanın adresi öğretilmekte, insanların nelerden kime sığınacağı bütün muhataplara bildirilmektedir.

İnsanların sığınma ihtiyacını karşılamak üzere makam belirleyen hem Felak hem de Nâs sûresinin nerede indirildikleri konusunda çeşitli kanaatler ileri sürülmüş ve değişik rivayetler esas alınarak farklı görüşler ortaya konulmuştur. Râzî, İbn Kesîr ve Elmalılı gibi bazı müfessirler bu iki sûrenin Medine’de indirildiği görüşünü kabul etmişlerdir. Taberî başta olmak üzere, diğer pek çok müfessirimiz ise, sûrenin içeriği ve üslubu nedeniyle Mekke’de indirildiğini benimsemişlerdir.

Gerçekten, bu sûrelerin gerek üslubu, gerekse muhtevaları, tipik birer Mekke sûresi niteliğindedir. Dolayısıyla biz de bu görüşü benimseyerek, izahlarımızı bu doğrultuda yapmaya çalışacağız.

a) Sığınılacak Makam: Yüce Allah

Yüce Allah sûrenin ilk âyetinde kendisinin sığınılacak tek makam olduğuna adair bilgi ve bilinç vermek istemekte, başka sığınak arayışlarının boş ve anlamsız olduğunu bildirmek istemektedir.

ı. Sabahın Rabbine Sığınma Emri

قُلْ اَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ “De ki: (Şunların şerrinden) ağaran sabahın Rabbine sığınırım:”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَعُوذُ e‘ûzü fiili “(şunlardan) sığınıyorum”; بِرَبِّ bi rabbi kelimesi “Rabbine, sahibine”; الْفَلَقِ el-felekı kelimesi ise “sabah aydınlığının” demektir.

Sûrenin قُلْ kul “de ki” emriyle başlamasından, bu konuda Hz. Peygamber’e bazı soruların sorulduğu, ilgili sorulara cevap olarak da bu sûrelerin indirildiği anlaşılmaktadır.

1. Kendisinden sığınılması istenen şeyler, daha çok cin ve şeytan gibi görünmeyen varlıklar olarak yaygınlık kazandığı için, sûrenin iniş nedenleri arasında bu doğrultuda bilgiler mevcuttur. Nahl 16/98’de belirtildiği üzere, “Kur’ân kıraat ettiğin zaman kovulmuş şeytandan Allah’a sığın” şeklindeki ifade Yüce Allah’ın başta Hz. Peygamber olmak üzere herkese yönelik bir emridir. Benzer şekilde, sığınma emri A‘râf 7/200, Mü’minûn 23/97 ve Fussılet 41/36’da şeytanın vesveseleri nedeniyledir ve sığınılacak makam yine Yüce Allah’tır.

2. Kur’ân okumak gibi hayırlı bir işte şeytandan Yüce Allah’a sığınmak emredildiğine göre, korkulan şeylerden de O’na sığınmak elbette çok daha anlaşılabilir insânî bir tutumdur. Kur’ân’dan herhangi bir bölüm okunurken isti‘âze denilen sığınma işlemi nasıl ki insan aklının kötü düşüncelerden uzaklaşmasını sağlamaya yönelik bir tedbir ise, görünür-görünmez çeşitli tehlikelere karşı Yüce Allah’a sığınmak da benzer şekilde insanın korumaya alınmasını içerir. Bu nedenle, hem burada, hem de Nâs sûresinde kendisinden sığınılacak varlığın sadece insan olmadığı, başka varlıkların da bu noktada hatırlanması gerektiği açıktır.

ıı. Rabbu’l-Felak Ne Demektir?

1. Yüce Allah kendisine sığınılacak makamı رَبِّ الْفَلَقِ rabbu’l-felak yani “sabahın aydınlığının sahibi” şeklinde kendisi olarak belirlemektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ve sûreye de isim olan الْفَلَق el-felak kelimesi, “cehennemde kapalı bir yer”, “cehennemde bir ev, kuyu”, “bizzat cehennemin isimlerinden biri”, “sabah ve sabahın aydınlığı” anlamlarına gelmektedir.(1)

Bu kelime, “yarılıp çıkmak”, “şafak, tan”, “iki tepe arasındaki alçak, oturaklı, düz yer”, “suçluların ayaklarına vurulan tomruk, falaka”, “çanak dibindeki süt” gibi anlamlara da gelmektedir.(2) En‘âm 6/95-96’da fâlık kalıbında ism-i fâil olarak kullanımından ve oradaki içerikten hareketle, bu kelimenin Felak sûresindeki anlamını “sabahın aydınlığı” şeklinde vermek daha doğru gözükmektedir.

2. الْفَلَق el-felak kelimesinin, mahlûkatın yoktan yaratılmasında, özellikle Enbiyâ’ 21/30’da geçtiği gibi, göklerin ve yerin başlangıçta birbirine yapışık olup, sonradan ayrılmasında yaşanan patlamaya işaret etmesi de mümkündür. Dahası, mahşerde varlıkların yeniden meydana getirilmesi için yaşanacak şekillenmeyi de ifade edebilir. Felak kelimesi infilâk gibi “yarılıp yeni bir şekil alma”yı beraberinde getirir. Kanaatimizce âyette kast edilen husus, Yüce Allah’ın bütün bu hakikatlerin sahibi olduğu mesajını vermektir.

3. Mekke’de yaşanan karanlık ve iç karartıcı şartların ardından aydınlık bir sabahın geleceği bu şekilde müjdelenmekte, Müslümanların bozuk moralleri böylece düzeltilmek istenmektedir. “Sabahın müjdelenmesi”, yarınların daha güzel ve rahat olmasının haber verilmesi, sûrenin iniş yerinin Mekke olduğunun bir delilidir.

Sabahlar, karanlık gecelerden sonra yaşanır. İşte, Müslümanların gecesi durumundaki ilk dönemlerin, yerini aydınlığa bırakacağı Duhâ 93/4 ve 5. âyetlerde müjdelenen hususların bir anlamda tecellisi durumundadır. Müddessir 74/32-33 ve Tekvîr 81/17-18’de “karanlık gecenin gidip aydınlık günün gelmesi”nden söz edilmekte, Leyl 92/1-2’de de “önce etrafı bürüyen karanlık geceye, ardından açılan gündüze dikkat çekilmektedir.” Bunların hepsi kanaatimizce aynı gerçeği işaret etmektedir.

4. الْفَلَق el-felak kelimesi rabb kelimesiyle birlikte kullanılınca, “sabahın sahibi olan Yüce Allah’ın Müslümanların da sahibi olduğu ve onları yardımsız bırakmayacağı” dolaylı olarak ifade edilmiş olmaktadır. Zaten sığınma isteği, Müslümanların daima sığınacakları bir makamın bulunduğunu ortaya koymaktadır.

5. الْفَلَق el-felak kelimesinin “cehennemde bir yer, ev veya cehennem” şeklindeki anlamları, benzer şekilde Müslümanları rahatlatmaya, düşmanlarını ise korkutmaya yöneliktir. Yüce Allah, hafife alınan uyarılar nedeniyle kendisini hatırlatmakta, azap yerinin sahibi olduğunu bildirmektedir. Dünyada Müslümanlara hayatı zindan edenlere, âhirette zindan türünden bir karşılık vereceğini beyan etmek istemiş de olabilir.

Mekke’nin ilk yıllarında Müslümanlara yaşatılan ağır boykotların uygulayıcıları, eğer tevbe etmeden ve Hakk’a boyun bükmeden ölmüşlerse, onları bekleyen yer çukurlar, zindanlar ve hapishanelerdir. Bu durum, Nebe’ 78/26. âyet gereği “uygun bir karşılık olarak” asıl boykotun başka versiyonları olarak yaşanacaktır.

İşte الْفَلَق el-felak kelimesinin hem “sabahın doğması”, hem de “cehennemin adı” olması şeklindeki anlamları Müslümanları rahatlatmakta ve motive etmekte, karşıtlarını ise uyarmayı ve korkutmayı amaçlamaktadır. Bu durum dün böyleydi, bugün de böyledir, muhtemelen yarın da böyle olacaktır.

b) Şerlerinden Sığınılacak Bazı Varlıklar

Yüce Allah sûrenin 2-5. âyetlerinde kendilerinden sığınılması gerektiğini hatırlattığı şeyleri “yarattığı şeyler”, “bastırdığı zaman gece”, “düğümlere üfleyenler” ve “haset ettiği zaman hasetçi” şeklinde dile getirmektedir.

ı. Yaratıklar

مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ “Yarattığı şeylerin şerrinden.”

Âyetteki مِنْ شَرِّ min şerri kelimesi “(şunların) şerrinden, kötülüğünden”; مَا خَلَقَ mâ haleka ifadesi ise “yarattığı şeyin” demektir.

Burada kendisinden sığınılması istenen “ilk” unsur “yaratılanların şerri” olarak belirlenmektedir.

Sûrenin ilk âyetinden sonraki dört âyette hangi varlıklardan dolayı Yüce Allah’a sığınılması gerektiği ele alınmakta, müminler bu noktada bilinçlendirilmektedir.

1. Şerrin kaynağı Yüce Allah değildir, yaratılanlardır. Âmentü’de sözü edilen “hayır ve şerrin Allah’tan olması”, şerrin kaynağında Yüce Allah’ın olduğu manasına alınırsa bu korkunç bir hata olur. Yüce Allah şerrin kaynağı olamaz; şerler asla ve kat‘â O’na nispet edilemez; sadece yaratıkların şerri istemesi durumunda imtihan gereği Yüce Allah şerri yaratır, hepsi bu kadar. Enbiyâ’ 21/34’te de buna değinilmektedir.

Burada gözden kaçırılmaması gereken en önemli noktalardan biri, yaratıklardan değil, onların şerrinden sığınmak gereğidir. Şer ortadan kaldırılınca veya giderilince geriye cevher kalmaktadır.

Şer curuftur, yaratık ise cevher. Curufu cevherinden ayırınca sorun bitmektedir. Tıpkı kâfirde sevmememiz gereken nokta onun küfrü olduğu gibi. Kişi küfründen ayrılınca, yani tevbe edip fıtratına dönünce onun sevilmesi iman gereğidir.

2. Âyette sözü edilen yaratıklardan maksadın neler veya kimler olabileceği de önemlidir. Bu noktada bazı ihtimalleri hatırlatmak gerekir:

a) Burada sözü edilen yaratık, öncelikle “İblis”tir. Çünkü en çok şer isteyen ve aşılayan varlık odur. Bu nedenle onun yaptığı ve aşıladığı şerden ve kötülüklerden Yüce Allah’a sığınılması emredilmektedir. A‘râf 7/200, Nahl 16/98 ve Mü’minûn 23/97’de gibi âyetlerde bu hususa işaret edilmektedir.

b) Âyette kastedilmesi muhtemel yaratıklardan bir diğeri “cehennem” olabilir. Bu durumda, cehennemin şerrinden veya felâketinden yine Yüce Allah’a sığınılması isteniyor demektir. Bu anlam, ilk âyetteki felak kelimesinin “cehennem” anlamıyla da örtüşmektedir.

c) Âyette sığınılması istenen yaratıkların şerri kavramını sadece “İblis” ve “cehennem”le sınırlı tutmak elbette âyetin anlamını daraltmak olacaktır. Bu itibarla, insana zararı dokunan, görünen-görünmeyen, hissedilen-hissedilmeyen, maddî-manevî ne kadar zararlı varlık ve zarar türü varsa, hepsinden uzak durmaya, onlardan etkilenmemeye ve korunmaya çalışmak insanın doğal olarak yapısında vardır. Burada hatırlatılan nokta, sığınılacak yerin Yüce Allah olduğu gerçeğidir.

Bakara 2/102’de de belirtildiği üzere, Yüce Allah izin vermedikçe hiç kimse hiç kimseye zarar veremez. Dolayısıyla, alınması gereken ve fıtrat olarak öğretilen önlemler alındıktan sonra, her türlü zararlının zarar girişiminden Yüce Allah’a sığınmak en doğru işlemdir.

Doğru yere sığınanlar, Cinn sûresinde belirtildiği üzere, cinlere sığınan ve onların gereksiz yere şımarmalarına neden olanlar gibi davranmazlar. Varlıklar ne için yaratıldıysa o uğurda çalışmalı, görevlerini ve hadlerini bilmelidirler.

ıı. Karanlık

وَمِنْ شَرِّ غَاسِقٍ اِذَا وَقَبَ “Çöktüğü zaman karanlığın şerrinden.”

Âyetteki وَمِنْ شَرِِّve min şerri kelimesi “ve (şunların) şerrinden, kötülüğünden”; غَاسِقٍ ğâsikın kelimesi “zifiri karanlık, dolgunluk, akmak, dökülmek, soğukluk”; اِذَا وَقَبَ izâ vekabe fiili ise “bastırdığı zaman, gittiği zaman” demektir.

Burada kendisinden sakınılacak “ikinci unsur” gündeme getirilmektedir.

İlk âyetteki الْفَلَق el-felak kelimesinin nasıl ki “sabahın aydınlığı” anlamını tercih ettiysek, bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilenغَاسِق ğâsık kelimesi için de onun zıddı olarak “zifiri karanlığın bastırması” anlamını tercih etmekteyiz.غَاسِق ğâsık kelimesinin “içilemeyecek derecedeki soğuk ve kötü kokulu meşrubat veya su” anlamı nedeniyle, Nebe’ 78/25. âyetteki “Yalnız kaynar su ve irin (içerler)” cümlesi de kelimenin bu anlamını destekler mahiyettedir.

1. Kurtubî’nin belirttiği gibi, “gece vakti”, bilinmeyen ve görünmeyenden duyulan korku ve endişeyi artıran unsurdur. Aslında her karanlık, bir çeşit gizem ve korku nedeni olarak görülür. Önünü görememek, insanı nasıl davranacağı noktasında çaresiz bırakmaktadır. “İlk muhataplar geceyi öylesine öcüleştirdiler ki, onu bir tür “şer ilâhı” gibi görmeye başladılar.

Dinlenme vakti olarak insana Yüce Allah’ın ikram ettiği geceye “şer ilâhı” rolü yüklemek, hiç şüphesiz akıl ve iradeyi bastıran cehalet karanlığının şerrine maruz kalmaktır.”(3) Bu nedenle, karanlıkları sadece gündüzün zıddı olan gece olarak sınırlandırmak âyetin anlamını da daraltmak anlamına gelir.

2. Hayatı karartan her şey, öncelikle ve özellikle cehalet karanlıkları, insana şer olarak sunulabilecek en tehlikeli etkenlerdir. Bu sûre, bastıran karanlığın kötülük etkilerinden, yükselen sabahın Rabbine sığınma emrini içermekte, her olumsuzluğun üstünde bir olumlu değerin varlığını insana öğretmektedir. Eğer karanlıklar varsa, bilinmelidir ki aydınlık da vardır. Üstelik mecâzî karanlıklar yaratılmışların eseridir, süreklilik ve tutarlılık göstermezler.

“Aydınlığın Rabbi” her şeyin üstesinden gelen yegâne sığınak olarak hatırlatılmakta, bir anlamda çaresizlik edebiyatının bir aldatmaca olduğu ifade edilmiş olmaktadır. İnsan için bazı kötü etkiler varsa, karşılığında onun panzehiri olarak iyilikler de vardır; üstelik çareler çaresizliklerden daima daha fazladır.(4) Ümitsizlik bir karanlıktır, cehalettir; ümit ise onun karşı değeridir ve bilgiye dayalı imandır, vahiydir.

3. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen وَقَبَ vekabe fiilinin “gitmek” anlamı nedeniyle, âyette “karanlığın bastırması” değil de “bitip tükenmesi” anlamı da vardır. Dolayısıyla yükselen ışığın, yani sabahın Rabbi olan Allah Teâlâ, bir taraftan hakkı yüceltirken, öte taraftan karanlığın biteceğini haber vermektedir.

“De ki: Hakk geldi; bâtıl yok oldu. Bâtıl zaten yok olmaya mahkûmdur”(5) âyetinde vurgulandığı gibi, Hakk’ın nuru veya ışığı doğunca bâtılın bütün karanlıkları yok olmaya mahkûm olur. Enbiyâ’ 21/18’de de benzer bir mesaj söz konusudur. Bizce Felak sûresinin ilk âyetlerinde de bu gerçeğe dolaylı da olsa güçlü bir gönderme vardır.

ııı. Düğümlere Üfleyenler

وَمِنْ شَرِّ النَّفَّاثَاتِ فِي الْعُقَدِ “Düğümlere üfleyenlerin şerrinden.”

Âyetteki وَمِنْ شَرِِّve min şerri kelimesi “ve (şunların) şerrinden, kötülüğünden”; النَّفَّاثَاتِ en-neffâsâti sözcüğü “üfürükçülük yapanların”; فِي الْعُقَدِ fi’l-‘ukadi kelimesi ise “düğümlere” demektir.

Burada kendisinden sığınılacak şeylerin “üçüncüsü” gündeme getirilmektedir.

1. Âyette kastedilen olayın, Yahudi Lebîd b. A‘sam’ın Hz. Peygamber’e sihir yapan kızlarıyla ilgili olduğu ifade edilmektedir. Sûrenin Mekke’de indirildiği gerçeğine karşılık bu rivayetin güvenilirliği tartışmalıdır.(6)

Mübâlağa içeren neffâseh kelimesi, kehanet ve büyücülük işleriyle uğraşan kadın ve erkek herkesi, yani bu işi yapan toplulukları da içermektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen النَّفَّاثَات en-neffâsât kelimesi “üfürme işlemi yaparak erkekleri yoldan çıkaran kadınlar” anlamına da gelmektedir. Ebû Müslim, Teğâbun 64/14 ve Yûsuf 12/28. âyetlerin desteğiyle bu görüşü ileri sürmekte, Râzî de bunu nakletmektedir.(7)

2. Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْعُقَدel-‘ukad kelimesi, “düğüm”, “yönetim”, “antlaşma”, “akar”, “bol ağaçlı yer, arazi”, “aç hayvanlar”, “bağ”, “kesin niyet”, “kin ve öfke” gibi anlamlara gelmektedir.(8) Bakara 2/235’te bu kelime tekil kalıpta “(nikâh) bağı” anlamında kullanılmaktadır. Öyle anlaşılıyor ki, söz konusu kelime ille de “büyü için üflenen düğümler” anlamıyla sınırlı değildir.

3. Bu kelimeyi “Cebrâil (yani Rûhu’l-kudüs) ruhuma üfledi”(9) hadisinin desteğiyle, kalbe yapılan “müdahaleler” anlamına da alabiliriz. Yani maksat, düğümlere yapılan üfürükler değil, insan beynine veya bilincine yapılan yazılı-sözlü, görünen-görünmeyen, hissedilen-hissedilemeyen, bilinen-bilinmeyen, insan veya şeytan kaynaklı her türlü olumsuz ve kötü müdahaleler olarak kabul edilebilir.

4. En‘âm 6/112 ve Nâs 114/5. âyetlerin desteğiyle, bu düğümler nefsin kördüğümleri, onlara üfleyenler de duygu ve düşünce dünyasındaki düğümleri ve sorunları çözme iddiasıyla insanları aldatan umut tacirleri ve sahtekârlardır; ya da insanın şahsiyet ve onurunu, söz ve sebatını dağıtma çabasıdır. Buna, karşıt cinslerin birbirlerinin duygularını, cinselliği kullanarak kirletmeleri de dâhildir. Sözün özü, bu işlem, insan duygularını karıştırma girişiminin her türünü kapsar. Duygu kirlenmesi bunun sonucudur.(10)

ıv. Kıskançlar

وَمِنْ شَرِّ حَاسِدٍ اِذَا حَسَدَ “Kıskançlık duyduğunda kıskancın şerrinden.”

Âyetteki وَمِنْ شَرِِّve min şerri kelimesi “ve (şunların) şerrinden, kötülüğünden”; حَاسِدٍ hâsidin kelimesi “kıskancın”; اِذَا حَسَدَ izâ hasede fiili ise “hasetlik, kıskançlık yaptığı zaman” demektir.

Burada şerrinden sığınılacakların “dördüncü”ne dikkat çekilmektedir.

1. Hased, “başkasında olan bir nimetin ondan alınıp kendisine verilmesini şiddetle istemek” şeklinde tanımlanmaktadır. Bu âyette insan benliğinde potansiyel olarak bulunan hasetten değil de, aktif alana giren veya faaliyet göstermeye başlayan hasetten Yüce Allah’a sığınılması emredilmektedir. Haset hastalığının en önemli ilacı, haset edilen şey için dua etmektir.

2. Hasetle birlikte kullanılan birbirine yakın veya zıt anlamlı kelimeler ve anlamları şöyledir:

Hased, “bende yok, onda da olmasın”;

Buhl, “bende var, onda olmasın”;

Şuhh, “onunki benim olsun”;

Gıpta, “onda var, bende de olsun”;

Sehâvet, “bende var, onda da olsun”;

Îsâr, “benim değil, onun olsun”;

Cûd, “bende yok, ama onda olsun”;

Fakr, “onda yok, bende de olmasın”.(11)

Görüldüğü gibi, bu kelimelerden ilk üç tanesi kötülük, diğerleri ise iyilik ve güzellik içeriklidir.

3. Bu bağlamda Hz. Peygamber’in şu hadisini burada hatırlatarak bitirelim: “Şu iki kişiden başkasına yönelik hased (gıpta) olmamalıdır: Biri, Yüce Allah’ın mal verdiği ve o malı hak yolda kullanan kişi; diğeri ise, Yüce Allah’ın hikmet verdiği ve onunla amel edip insanlara öğreten kişi.”(12) Anlaşılan o ki, bu iki kişideki değerlere gıpta edilebilir.

İşte Yüce Allah, sözünü ettiği şer kaynaklarının şerrinden kendisine sığınılmasını önce Hz. Peygamber’e, ardından bütün muhataplara emretmekte, O’nun rablığı ve sahipleniciliği karşısında hiçbir şerrin etkin rol oynayamayacağını beyan etmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XXX, 349-350. 2 - Yazır, age., X, 143-144.
• 3 - İslâmoğlu, age., s. 1327’de 5. not.
• 4 - Talâk 65/2, 3, 4, 5, 7; İnşirâh 94/5-6. 5 - İsrâ’ 17/81.
  • Talâk 65/2 Talâk 65/3 Talâk 65/4 Talâk 65/5 Talâk 65/7 İnşirâh 94/6 İsrâ 17/81
• 6 - Bu konudaki çeşitli rivayetler için bkz. Buhârî, Bed’u’l-Halk, 11; Tıb, 47, 49, 50; Edeb, 56; Deavât, 57. 7 - Râzî, age., XXXII, 195-196.
• 8 - Yazır, age., X, 156-157. 9 - İsmail b. Muhammed el-‘Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs ‘ammâ İştehera Mine’l-Ehâdîs ‘alâ Elsineti’n-Nâs, Beyrut, 1988I, s. 268.
• 10 - Yazır, age., X, 171; İslâmoğlu, age., s. 1327’de 6. Not.
• 11 - İslâmoğlu, age., s. 1327’de 8. not. 12 - Buhârî, Zekât, 5.