Şûrâ Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 53 âyetten oluşan, adını 38. âyette yer alan ve “istişare, fikir danışma, ortak akıl” anlamındaki شُورٰى şûrâ kelimesinden alan Şûrâ sûresi, inişe göre 82, resmî sıralamada ise 42. sûredir.

Şûrâ sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fussılet sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Fussılet 1; Şûrâ 1-2); “vahyin Arapça bir Kur’ân olarak indirilmesi” (Fussılet 3; Şûrâ 7); “Yüce Allah’ın kainatı yoktan var edici oluşu” (Fussılet 9-12; Şûrâ 11); “kainat kitabından çeşitli âyetler” (Fussılet 37, 39; Şûrâ 29-30); “sorumlulukların şahsiliği” (Fussılet 46; Şûrâ 40); “Son Saat’in bilgisinin sadece Yüce Allah’a ait oluşu” (Fussılet 47; Şûrâ 17) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir.

Şûrâ sûresi, mukatta‘a harfleri ve vahyin ilahi kaynaklı oluşu mesajıyla başlamakta, göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin Yüce Allah’a ait olduğu, meleklerin yeryüzünde yaşayan insanların bağışlanması için istiğfarda bulundukları, vahyin Arapça bir Kur’ân olarak indirildiği, amacının Mekke ve civarının uyarılması olduğu, insanların ihtilafa düştükleri konularda vahyin hakemliği gibi konular ele alınmaktadır.

11. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın mutlak ve erişilmez kudreti, eşsiz ve benzersiz oluşu, rızık verenin kendisi olduğu, bütün peygamberlerin aynı değerleri tebliğ ettiği, kendilerine kitap verilenlerin derin bir şüphede oldukları, Hz. Peygamber’in şahsında ümmete yönelik çeşitli prensipler, Son Saat’in zamanını kimsenin bilemeyeceği, Yüce Allah’ın kullarına lütufkar oluşu, suçluların mahşerdeki çaresizlikleri konuları gündeme getirilmektedir.

23. âyetten itibaren, iman ve salih amel sahiplerinin cennete gidecekleri, Yüce Allah’a iftira edenlerin kalplerinin mühürleneceği, yağmurun yağdırılma gerekçesi, göklerin ve yerin yaratılmasının Yüce Allah’ın kudretine delil oluşu, insanların başına gelen sıkıntıların onların elleriyle kazandıklarının sebep olduğu, çoğundan da vazgeçildiği beyan edilmektedir. 31. âyetten itibaren, Yüce Allah’ı hiç kimsenin aciz bırakamayacağı, hayatın devamı için gemilerin ve rüzgarların durumu, büyük günahlardan kaçınılması gerektiği, sorumlulukların şahsiliği, sabrın önemi ve olumsuz davranış sahiplerinin akıbetinin feci olacağı gibi konular ele alınmaktadır.

48. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in görevinin tebliğ olduğu, bazı insanların nankörlüğü, göklerin ve yerin hükümranlığının sadece Yüce Allah’ın mülkünde ve kontrolünde olduğu, dilediğine erkek veya kız çocukları O’nun verdiği, dilediğini kısır kıldığı, her şeyi O’nun bilip en ince detayına varıncaya kadar ölçüp biçtiği beyan edilmektedir. 51. âyetten itibaren ise, Yüce Allah’ın insanoğluyla iletişimin nasıl olduğu bildirilerek, Kur’ân’ın rûh ve nûr olarak isimlendirildiği, bununla insanların Yüce Allah’ın yoluna davet edildiği, dosdoğru yolun da bu şekilde edinilebileceği, nihayetinde bütün işlerin sadece Yüce Allah’a döndürüleceği ifade edilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 24-29. âyetlerinde Hz. Peygamber’i iftiracılıkla suçlayanlara verdiği cevap, kullarının tevbelerini kabul edişini, onlarla ilgili her şeyi bildiğini, müminlerin isteklerine icabet edeceğini, kafirlere şiddetli azap uygulayacağını, fazlasında kulları azacağı için rızkı ölçülü verdiğini, yağmur vesilesiyle onlara rızık vermedeki ikramını ve mutlak yaratıcının kendisi olduğunu beyan etmektedir.

a) Yüce Allah’a İftira ve Sonuçları

Yüce Allah, sûrenin 24-26. âyetlerinde müşriklerin iftira attıklarını, eğer Hz. Peygamber Yüce Allah’a iftira etseydi onun da kalbini mühürleyeceğini, bâtılı silip hakkı yerleştireceğini, kalplerin özünü bildiğini, kullarının tevbesini kabul edeceğini, kötülükleri bağışlayacağını ve yapılanları bildiğini, iman edip iyi işler yapanlara icabet edeceğini yani tevbelerini kabul edeceğini, lütfundan onlara fazlasını vereceğini, kâfirlere gelince onlara da şiddetli bir azap uygulayacağını haber vermektedir.

ı. İftiraya Karşı Kalbin Mühürelenmesi

اَمْ يَقُولُونَ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا فَاِنْ يَشَاِ اللّٰهُ يَخْتِمْ عَلٰى قَلْبِكَ وَيَمْحُ اللّٰهُ الْبَاطِلَ وَيُحِقُّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِه۪ اِنَّهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “Yoksa onlar (senin için) ‘Allah’a yalan uydurdu’ mu diyorlar? Allah dilerse senin de kalbini mühürler(di). Allah batılı yok eder; sözleriyle gerçeği ortaya koyar. Şüphesiz ki O göğüslerin (kalplerin) özünü bilendir.”

Âyetteki اَمْ يَقُولُونَ em yekûlûne fiili “yoksa (şöyle mi) diyorlar”; افْتَرٰى ifterâ fiili “iftira etti”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; كَذِبًا keziben sözcüğü “yalan”;فَاِنْ يَشَاِ fe in yeşe’ fiili “ve eğer dilerse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يَخْتِمْ yahtim fiili “mühürler”; عَلٰى قَلْبِكَ ‘alâ kalbike ifadesi “senin kalbini”;وَيَمْحُ ve yemhu fiili “ve siler”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الْبَاطِل el-bâtıle kelimesi “bâtılı, yanlışı”; وَيُحِقُّ ve yuhıkku fiili “ve gerçekleştirir”; الْحَقّ el-hakka sözcüğü “hakkı, gerçeği”; بِكَلِمَاتِه bikelimâtihî tamlaması “O’nun kelimeleriyle, sözleriyle”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı “bilen(dir)”; بِذَاتِ الصُّدُورِ bizâti’s-sudûri ifadesi ise “kalplerin özündekini, özünü” demektir.

Burada vahyin iftira olmadığı, aksi durumda sonucun şiddetli olacağı ve Yüce Allah’ın duruma müdahale edeceği gündeme getirilmektedir.

1.اَمْ يَقُولُونَ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا “Yoksa onlar (senin için) ‘Allah’a yalan uydurdu’ mu diyorlar?” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin vahyin kaynağı konusundaki şüphelerini ortaya koymak üzere onların dile getirdiği “Onu o uydurdu” manasındaki bir iddiayı zikretmektedir.

Kur’ân’da onların bu tür iddiaları bağlamında çeşitli ifadeler yer almaktadır.(1) Furkân 25/4 ve Secde 32/3’te de açıkladığımız üzere, Mekkeli müşrikler vahyin kaynağında insan unsuru görmekte, ya Hz. Peygamber’in ya da başka bir beşerin bunu uydurduğunu iddia etmektelerdi.

Önemine binaen sıklıkla tekrarladığımız üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(2) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(3) “şâ‘ır (şâir)”,(4) “sâhır (büyücü)”,(5) “meshûr (büyülenmiş)”,(6) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(7) “müfterî (iftiracı)”,(8) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(9) “kezzâb (çok yalancı)”,(10) “dâllûn (sapkın(lar)”(11) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi”(12) diyorlardı.

Genelde peygamberler tarihinde buna benzer suçlamaların olduğunu Kur’ân bize haber vermektedir. Hz. Nûh ve Hz. Hûd gibi önceki peygamberlerin kâfir yöneticileri onlara “yalancı, iftiracı” dedikleri gibi,(13) bütün peygamberlerin de benzer şekillerde suçlandığını vahiyden öğrenmekteyiz.(14)

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(15) “öncekilerin masalları”,(16) “geçmişten gelen büyü”,(17) “açık bir büyü”,(18) “uydurulmuş bir iftira, yalan”,(19) “eski bir uydurma”(20) veya “bir beşer sözü”(21) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmektedir.(22) Yüce Allah, Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(23) “onu şeytanların indirmediği”ni,(24) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(25) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı da beyan etmektedir.(26)

Bazı âyetlerde düz cümleler halinde gelen bu iftiralar, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette soru cümlesi olarak zikredilmekte, ancak mesaj onların bu suçlamayı bilerek yaptıklarını kavratmayı amaçlamaktadır.(27) Çünkü müşrikler Kur’ân’ı Hz. Peygamber’in uydurduğuna, yani Yüce Allah’a iftira ettiğine inanıyorlardı. Onların bu zannı önceki âyette olduğu gibi âyetin devam eden cümlesinde de cevaplandırılmaktadır.

Oysa Yüce Allah kendisine iftira edenleri “en zalimler” şeklinde nitelendirmekte,(28) böyle yapması durumunda Hz. Peygamber’in bile kalbini mühürleyebileceğini haber vermektedir.(29) Hatta eğer elçi kendisine bazı yalan sözleri nispet etseydi onu güçlü bir şekilde yakalayıp şahdamarını kesip parçalayacağını ve buna hiç kimsenin de engel olamayacağını beyan etmektedir.(30) İşte müşriklerin bu korkunç iftirası devam eden şu cümlede cevaplandırılmaktadır.

2. فَاِنْ يَشَاِ اللّٰهُ يَخْتِمْ عَلٰى قَلْبِكَ “Allah dilerse senin de kalbini mühürler(di).” Bu cümle hakkında iki farklı yaklaşım söz konusu edilebilri:

a) Yüce Allah Hz. Peygamber’in kendisine yalan isnat etmesi durumunda onun da kalbini mühürleyebileceğini beyan ederek,(31) vahye iftiranın ne kadar korkunç sonuçlar doğuracağını haber vermektedir. “Allah’ın herhangi bir kalbi mühürlemesi”, kişinin aklını başından alması olarak da yorumlanabilir. Dahası onun kalbine vahyin akışını engellemek, lütfunu kesmek de söz konusu olabilir.(32)

Konuyla ilgili olarak mutlak surette bilinmesi gereken âyetler bağlamında daha önce de aktardığımız Hâkka 69/44-47’yi hatırlatmak gerekmektedir: “Eğer (o elçi) bize atfen bazı sözler uydurmuş olsaydı, bu işi nedeniyle elbette onu (önce) kıskıvrak yakalardık; sonra da bu yaptığından dolayı onun can damarını keser atardık. Hiçbiriniz bu (yaptığımız)a engel de olamazdınız.” Bu iki âyet grubunu birlikte düşündüğümüzde Hz. Peygamber dâhil herhangi bir kişi vahye müdahale girişiminde bulunursa onun başına korkunç akıbetler geleceği bilinmelidir.

b) İmâm Mücâhid gibi bazı müfessirlerimiz buradaki maksadı “kalbin mühürlenmesi” olarak değil de müşriklerin eziyetlerine karşı “sabretme gücünün verilmesi” şeklinde belirleyerek çok farklı bir yorum yapmışlardır.(33) Sonuçta karşıtlarının alay, tehdit, baskı gibi tutumları karşısında Hz. Peygamber’in kalbinin motive edilmesi manasında bu yorumunu da oldukça ufuk açıcı bulduğumuzu belirtmek durumundayız.

3. وَيَمْحُ اللّٰهُ الْبَاطِلَ وَيُحِقُّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِه۪ “Allah batılı yok eder; sözleriyle gerçeği ortaya koyar.” Yüce Allah bir taraftan vahye müdahale edilmek istenen bâtılları silip yok edeceğini ve kendi sözleriyle hakkı gerçekleştireceğini beyan etmekte, diğer taraftan da şirki yok edip âyet ve delilleriyle tevhidi pekiştirip yerleştireceğini bildirmektedir.

a)وَيَمْحُ اللّٰهُ الْبَاطِلَ “Allah bâtılı yok eder.” Yüce Allah vahyine herhangi bir müdahale olması durumunda bunu silip yok edeceğini Hacc 22/52’de şöyle beyan etmektedir: “(Ey Muhammed!) Biz, senden önce hiçbir resûl ve nebî göndermedik ki, o, bir temennide bulunduğunda, şeytan onun dileğine ille de (beşerî arzular) katmaya kalkışmasın. Ne var ki Allah, şeytanın katacağı şeyi iptal eder. Sonra Allah, kendi âyetlerini (lafız ve mana bakımından) sağlam olarak yerleştirir. Allah, hakkıyla bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir.” Bu iki âyeti birlikte düşündüğümüzde Yüce Allah’ın vahyini korumaya aldığını ve onu bozulmalardan ve kaybolmalardan muhafaza ettiğini söyleyebiliriz.

Yüce Allah’ın “bâtılı silmesi”, onun yanlışlığını bütün yönleriyle ortaya koyup sergilemesi olarak da yorumlanabilir. Nihayetinde hayat pratiklerine bakıldığında, bâtıl denen şeylerin herhangi makul bir referansının olmadığı, sırf inatları nedeniyle bazı insanların bâtıla saplandıkları, onu hiçbir şekilde savunamadıkları da görülmektedir.

b) وَيُحِقُّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِه۪ “Sözleriyle hakkı ortaya koyar.” Bu ifadenin benzeri bir kez de Yûnus 10/82’de geçmektedir. Yüce Allah bâtıl dediği her bir şeyi sileceğini beyan ettikten sonra, hakkı da gerçekleştireceğini, onu bütün destekleriyle ortaya koyacağını haber vermektedir.

Âyette geçenكَلِمَاتِه۪ kelimâtihî tamlaması “O’nun bütün delilleri, yani âyetleri” manasına gelmektedir. Bu kelime Enfâl 8/7 ve Yûnus 10/82’de de geçmektedir. Kullanıldığı yerlere bakıldığında Yüce Allah’ın kelimelerinden kastın içeriğinde Yüce Allah’ın peygamberlerine indirdiği “vahiyler” olduğu gibi, O’nun tarafından belirlenen tabiat kanunlarında da kendini gösteren “yaratıcı iradesi” olarak da düşünülebilir.(34)

Bu ifade Yüce Allah’ın hayata müdahil olduğunu, O’ndan yana ve O’nun adına hareket edenleri yardımsız ve desteksiz bırakmayacağını öğretmektedir. Bu sayede başta Hz. Peygamber ve müminler olmak üzere, bütün zamanların inananlarına moral, hak ve hakikatin karşıtlarına ise gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

Sonuçta hakkın bâtıla olan üstünlüğünün sağlanmasıyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/18’de şu beyana yer verilmektedir: “Bilakis biz, hakkı bâtılın tepesine bindiririz de o, bâtılın işini bitirir. Bir de bakarsınız ki, bâtıl yok olup gitmiştir. (Allah’a) yakıştırdığınız sıfatlardan dolayı yazıklar olsun size!” Mü’min 40/5’te ise inkarcıların bâtılı hakkın üzerine salmak ve hakkı yok etmek için uğraştıkları ifade edilmektedir.

Kişi Yüce Allah’tan yana olmayı başarırsa yardımcısının da Yüce Allah olduğunda hiç şüphe yoktur. Âyette verilmek istenen mesaj açıktır: Eğer Hz. Muhammed bâtılı savunan bir yalancı olsaydı Allah onu rezil rüsva eder, savunduğu o bâtılın içyüzünü ortaya döker ve onu maddi-manevi bakımlardan desteklemezdi. Durum böyle olunca, Hz. Muhammed’in Yüce Allah’a karşı yalanlar uyduran iftiracılardan olmadığı ortaya çıkmış olmaktadır.

4. اِنَّهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “Şüphesiz ki O göğüslerin (kalplerin) özünü bilendir.” Bu ifade Kur’ân’da sıklıkla kullanılmakta(35) ve Yüce Allah’ın bilgisindeki erişilmezliği ortaya koymaktadır. Fâtır 35/38’de ele aldığımız üzere, olumsuz anlamda insanların davranışları bazen sahip olduklarının tamamını göstermez; çünkü içlerinde çok daha fazlasını barındırmaktadırlar.

İnsanların kalplerdekinin bilinmesine özellikle dikkat çekilmesinin muhtemel sebebi, Âl-i İmrân 3/118’deki şu bilgidir: “… Kinleri ağızlarından taşmaktadır; ancak kalplerinde sakladıkları ise çok daha büyüktür…” Demek ki, olumsuz anlamda insanların davranışları bazen sahip olduklarının tamamını göstermez; çünkü içlerinde çok daha fazlasını barındırmaktadırlar.

Mü’min 40/19’da geçen “Gözlerin gizlediği (ihanetleri) de yüreklerin sakladıklarını da bilir” ifadesi, meselenin ortaya konulmasında ve doğru anlaşılmasında çok önemli bilgi içermektedir. Yüreklerde saklanan şey esasında belirleyici olandır. Çünkü gözler yüreklerdeki duygunun bakışa yansıtılmasının sadece birer aracıdır.

Yüce Allah kendisine kalpten yönelenleri de karşı gelenleri de düşmanlıklarını ve inkârlarını kalplerinde saklayanları da ilan edenleri de gayet iyi bilmekte ve değerlendirmesini ona göre yapmaktadır. Hiç kimse hiçbir şeyi Yüce Allah’tan gizleyemez,(36) bir anlamda O’na sürpriz yapamaz. Hiç kimse de yaptığının kaybolup gittiği, kayıt altına alınmadığı ve böylece zarara uğratılacağı gibi bir vehme kapılmamalıdır.(37)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede bir taraftan inkârcılara gözdağı verilmekte, diğer taraftan da müminlere moral verilmesi amaçlanmaktadır. İnkârcıların yaptıkları yanlarına kâr kalmayacak ve müminler de fedakârlıklarının karşılığını elbette görecektir.

ıı. Tevbenin Kabul Edilmesi

وَهُوَ الَّذ۪ي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِه۪ وَيَعْفُوا عَنِ السَّيِّـَٔاتِ وَيَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ “O, kullarının tevbesini kabul eden, kötülükleri bağışlayan ve yaptıklarınızı bilendir.”

Âyettekiوَهُوَ ve hüve zamiri “O”; الَّذ۪ي يَقْبَلُ ellezî yakbelü ifadesi “kabul eden(dir)”; التَّوْبَة et-tevbete klimesi “tevbeyi”; عَنْ عِبَادِه۪ ‘an ‘ıbâdihî ifadesi “O’nun kullarından”; وَيَعْفُوا ve ya‘fû fiili “ve affeden(dir)”; عَنِ السَّيِّـَٔاتِ ‘ani’s-seyyiâti ifadesi “kötülükleri”;وَيَعْلَمُ ve ya‘lemu fiili “ve bilmektedir, bilen(dir)”; مَا تَفْعَلُونَ mâ tef‘alûne ifadesi ise “yaptığınız şeyleri” demektir.

Burada Yüce Allah’ın tevbeleri kabul edişi, günahları bağışlayıcılığı ve her şeyi bilmesi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah vahyine karşı olumsuz bir tavrı nasıl karşılayacağını beyan ettikten sonra, bu defa kudretine dair bir başka noktaya temas etmekte ve birer beşer olmaları itibariyle çeşitli hatalar işleyen kullarının tevbelerini kabul edeceğini, kötülüklerini affeceğini ve nihayet yapıp ettikleri her ne varsa hepsini hakkıyla bildiğini ifade etmektedir.

Yüce Allah’a karşı kabahatleri olanlar O’nun rahmet ve merhametinden ümitlerini kesmemeli, O’nun affediciliğini unutmamalıdırlar. Nisâ’ 4/48 ve 116’da şirk hariç diğer bütün günahları dilediğine bağışlayabileceğini beyan etmekte, Zümer 39/53’te ise kullarının O’nun rahmetinden ümitlerini kesmemeleri gerektiğini, çünkü çok bağışalayan ve çok merhamet eden olduğunu haber vermektedir.

Yüce Allah’ın bu âyette söyledikleri O’nun bağışlayıclığını ortaya koymaktadır; ancak azap ediciliği ve şeytanın kişileri Allah ile aldatmaması gerektiği uyarısında bulunduğu da unutulmamalıdır.(38) Özellikle Zümer 39/53’te Yüce Allah’ın bütün günahları bağışlayabileceği beyanından sonra gelen çok önemli uyarıya kulak verilmelidir.

Yüce Allah Zümer 39/54-55. âyetlerde mealen şöyle buyurmaktadır: “Size azap gelip çatmadan önce Rabbinize dönün ve O’na teslim olun; sonra size yardım edilmez. Siz farkında olmadan, ansızın başınıza azap gelmeden önce, Rabbinizden size indirilenin en güzeline (Kur’an’a) tâbi olun.” İşte bu âyetlerden anlaşıldığına göre ilahi mağfiretten yararlanabilmek için öncelikle Yüce Allah’a yönelip O’na teslim olunmalı, sonrasında ise O’nun vahyi olan Kur’ân’a tâbi olunmalıdır.

Esasında yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda yer alan وَيَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ “Yaptıklarınızı bilmektedir” ifadesi dolaylı olarak muhatapları bilinçlendirmeyi amaçlamakta, insanların dünyada yapıp ettikleri ne varsa hepsini bildiği için onların hesabını soracağını zihinlere kazımayı amaçlamaktadır.

ııı. Yüce Allah’ın İcabeti

وَيَسْتَج۪يبُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَيَز۪يدُهُمْ مِنْ فَضْلِه۪ وَالْكَافِرُونَ لَهُمْ عَذَابٌ شَد۪يدٌ “(Allah) iman edip iyi işler yapanların çağrısına (duasına) icabet eder (cevap verir); lütfundan onların (ödülünü) artırır. Kâfirlere gelince, onlara da şiddetli bir azap vardır.”

Âyetteki وَيَسْتَج۪يبُ ve yestecîbu fiili “ve icabet etmektedir, icabet edendir”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş (olanlara)”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş, yapmış olanlara”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “saih ameller, iyi ve yararlı işler”; وَيَز۪يدُهُمْ ve yezîdühum fiili “ve onları arttırmaktadır”; مِنْ فَضْلِه min fadlihî ifadesi “O’nun ihsanından”; وَالْكَافِرُونَ ve’l-kâfirûne kelimesi “inkarcılara, kâfirler(e gelince)”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ شَد۪يدٌ ‘azâbun şedîdün tamlaması ise “şiddetli bir azap” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müminlerin yönelişlerine icabeti, onları hak ettiklerinden fazlasıyla ödüllendirmesi ve kafirlere mahşerde şiddetli azap edeceği gündeme getirilmektedir.

1. وَيَسْتَج۪يبُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَيَز۪يدُهُمْ مِنْ فَضْلِه۪ “(Allah) iman edip iyi işler yapanların çağrısına (duasına) icabet eder (cevap verir); lütfundan onların (ödülünü) artırır.” Yüce Allah önceki âyette sözünü ettiği sıfatlarıyla ilgili olarak bu âyette de mesajını devam ettirmekte ve kabul edeceği tevbenin sahiplerinin hem imanlı olmalarını hem de sâlih ameller yani faydalı işler yapmaları gerektiğini beyan etmektedir. Demek ki dualara icabeti hak edişin iki şartı vardır: Bunlar “iman” ve “salih amel”dir.

Bu ayette Yüce Allah’ın hangi dualara nasıl icabet edeceği hakkında açıklama yer almatadır. Esasında Bakara 2/186’da şöyle buyrulmaktadır: “Kullarım sana benden sorduğunda (onlara de ki): “Ben (kendilerine) çok yakınım. Bana dua ettiği zaman, dua edenin çağrısına cevap veririm. (Kullarım) benim davetime uysunlar ve bana inansınlar ki doğru yolu bulabilsinler!” Bu âyetin bir benzeri Mü’min 40/60’tadır: “Rabbiniz şöyle buyurmuştur: Bana dua edin, icabet edeyim. Muhakkak ki bana ibadeti bırakıp büyüklük taslayanlar aşağılanarak cehenneme gireceklerdir.” Yüce Allah bu âyetlerde bütün insanlığa hitap etmekte ve herkesin Allah’a dua etmesi durumunda O’nun da insanların dualarına icabet edeceğini müjdelemektedir. Verilen mesajlara bakıldığında, bu âyetlerin aynı mesajı içerdiğini ve Rabbimizin karşılık vermesi için öncelikle kulun dua etmesinin şart olduğunu, icabet için de iman ve salih amelin vazgeçilmezliğini görmek ve anlamak durumundayız.

Böyle olunca onların yönelişlerine olumlu cevap vereceğini, onlara icabet edeceğini, dahası hak ettiklerinden çok daha fazlasını kendilerine vereceğini müjdelemektedir. Bu ikramın mahşerde olması gerçeğine(39) ilave olarak, dünya hayatında da bu türden ihsanların bulunmasının önünde herhangi bir engel yoktur.

2. وَالْكَافِرُونَ لَهُمْ عَذَابٌ شَد۪يدٌ “Kâfirlere gelince, onlara da şiddetli bir azap vardır.” Yüce Allah sâlih amel sahibi müminlerin tevbelerini yani yönelişlerini kabul edeceğini, onlara ihsan ve ikramını fazlasıyla vereceğini beyan ettikten sonra, mesânîlik gereği sözü kafirlere getirmekte ve onlara da nankörlükleri ve inkârları sebebiyle şiddetli bir azabın hazırlandığını haber vermektedir.

b) Yüce Allah’ın Rızık Vericiliği

Yüce Allah, sûrenin 27-29. âyetlerinde kullarına rızkı bolca verseydi, yeryüzünde azacaklarını, fakat rızkı dilediği ölçüde indirdiğini, kullarından haberdar olduğunu, onların hallerini gördüğünü, insanlar umutlarını kestikten sonra yağmuru indirdiğini, rahmetini her tarafa yaydığını, hakiki dostun ve övülmeye lâyık olanın kendisi olduğunu bildirmektedir.

Ardından, göklerin, yerin ve bunların içine yayılan canlıların yaratılışının da Yüce Allah’ın varlığının ve kudretinin delillerinden olduğu, dilediği zaman herkesi biraraya toplamaya da kadir olduğu ifade edilmektedir.

ı. Rızkın Ölçülü Verilişinin Nedeni

وَلَوْ بَسَطَ اللّٰهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِه۪ لَبَغَوْا فِي الْاَرْضِ وَلٰكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَا يَشَآءُ اِنَّهُ بِعِبَادِه۪ خَب۪يرٌ بَص۪يرٌ “Allah kullarına rızkı bolca verseydi yeryüzünde elbette azarlardı. Fakat O, (rızkı) dilediği ölçüde indirir. Şüphesiz ki O, kullarından habîr’dir (haberdardır); basîr’dir (onları görendir).”

Âyetteki وَلَوْ بَسَطَ ve lev beseta ifadesi “ve eğer yaysaydı”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الرِّزْق er-rızka kelimesi “rızkı”; لِعِبَادِه li ‘ıbâdihî ifadesi “O’nun kullarına”; لَبَغَوْا lebeğavv fiili “mutlak surette azgınlaşırlardı”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; وَلٰكِنْ ve lâkin kelimesi “lakin, ancak”; يُنَزِّلُ yünezzilü fiili “indirmektedir”; بِقَدَرٍ مَا bi kaderin mâ ifadesi “(şu) kadarını”; يَشَآءُ yeşâu fiili “dilediği (kadarını)”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; بِعِبَادِه۪ bi ‘ıbâdihî ifadesi “O’nun kullarıyla ilgili olarak”; خَب۪ير habîrun sıfatı “haberdar olan(dır)”; بَص۪ير basîrun sıfatı ise “gören(dir)” demektir.

Burada rızkın insanlara istedikleri kadar değil, belli ölçülerde indirildiği, çünkü kulların durumunu Yüce Allah’ın gayet iyi bildiği gündeme getirilmektedir.

1.وَلَوْ بَسَطَ اللّٰهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِه۪ لَبَغَوْا فِي الْاَرْضِ “Allah kullarına rızkı bolca verseydi yeryüzünde elbette azarlardı.” Bu âyetin bazı Müslümanların dünyalık istemelerinin sonucunda indirildiği rivayet edilmektedir.(40) Yüce Allah kullarının nimete karşı durumlarını ortaya koymak üzere eğer rızkı herkese bol bir şekilde verseydi onların yeryüzünde bozgunculuk çıkarmış olacaklarını haber vermektedir. Önceki âyette kullarının duasına icabet edeceği beyan edilince, bazı kulların yapıkları duaların kabul edilmeme sebebi muhtemelen işte bu âyette verilmiş olmaktadır.

Kasas 28/79’da dünyalıklara özenen insanların şöyle bir beklentisi hatırlatılmaktadır: “Dünya hayatını arzulayanlar ‘Âh, keşke Kârûn’a verilenin (servetin) benzeri bize de verilseydi; gerçekten o çok büyük bir payın (servetin) sahibidir!’ demişlerdi.” Kasas 28/80’de bu isteğe karşılık olarak bilgi sahipleri şu ifadeleri kullanmışlardı: “Yazıklar olsun size! İman edip salih ameller işleyenler (iyi işler yapanlar) için Allah’ın mükâfatı çok daha üstündür. Ona da ancak sabredenler kavuşturulabilir.”

Kasas 28/82’de belirtildiğine göre kendisine verilen nimetlerin veriliş amacına uygun davranmadığı için kendisi de serveti de yerle bir edilen Kârûn’un akıbetini görenler bu defa şu beyanlarda bulunmuşlardı:

“Daha dün onun yerinde olmayı isteyenler şöyle diyorlardı: Vay! Demek ki, Allah, rızkı kullarından dilediğine/dileyene bol da veriyor, (bir süre sonra) az da. Şâyet Allah bize lütufta bulunmuş olmasaydı, bizi de yerin dibine geçirirdi. Vây! Demek ki inkârcılar iflâh olmazmış!” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesaj bu âyetler ışığında anlaşılırsa maksat çok daha net bir şekilde ortaya konulmuş olacaktır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesaj açısından bir benzeri ‘Alak 96/6-7’de şöyle geçmektedir: “Gerçek şu ki, (inkârcı) insan kendini yeterli gördüğü için muhakkak ki azar.” Kendilerine fazla rızık verildiği için bunun veriliş gayesini anlamak istemeyip şımaran ve sonuçta insanlarla alay ettikleri için Hutame denen cehenneme atılacağı haber verilenlerle ilgili mesajlar Hümeze sûrenin konusunu oluşturmaktadır.

İşte esasında Yüce Allah’ın verdiğine kanaat getirip nimetlerin veriliş gayelerine uygun olarak onları değerlendirmeye çalışmak doğru davranmaktır. Bunun dışında az rızık verildiği için -hâşâ- Yüce Allah’ı suçlamaya çalışmak sadece ve sadece küstahlıktır, başka da bir şey değildir. Fecr 89/15-16’da bu konuda verilen bilgiler son derece ufuk açıcıdır.

Konuyla ilişkilendirilmesi gereken âyetlerden birisi de Nisâ’ 4/32’dir: “Allah’ın sizi, birbirinizden üstün kıldığı şeyleri (başkasında olup da sizde olmayanı) hasretle arzu etmeyin. Erkeklerin de kazandıklarından nasipleri var, kadınların da kazandıklarından nasipleri var. Allah’tan lütfunu isteyin. Muhakkak ki Allah her şeyi bilmektedir.”

Nahl 16/71’de de buna benzer bir mesaj şu şekilde yer almaktadır: “Allah rızık bakımından kiminizi kiminize farklı (üstün) kılmıştır. Farklı (bol rızık) verilenler, rızıklarını ellerinin altındakilere verip de bu hususta kendilerini onlara eşit kılmazlar. Durum böyle iken Allah’ın nimet(ler)ini inkâr mı ediyorlar?” Demek ki mesele Yüce Allah’ın imtihan alanıyla ilgilidir, başkaca arayışlara girmek hiçbir şekilde doğru değildir.

2. وَلٰكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَا يَشَآءُ اِنَّهُ بِعِبَادِه۪ خَب۪يرٌ بَص۪يرٌ “Fakat O, (rızkı) dilediği ölçüde indirir. Şüphesiz ki O, kullarından habîr’dir (haberdardır); basîr’dir (onları görendir).” Yüce Allah kullarının istediği kadar ve herkese bolca değil de kendi dilediği ölçüde rızık verdiğini haber vermekte, gerekçe olarak da kullarının durumunu kendisinin çok iyi bildiğini ve onları gördüğünü beyan etmektedir.

Kul eğer her istediğini elde ederse bu durum onun sapmasına sebep olabilir. Çünkü İsrâ’ 17/11’de “nankör insanların hayır ister gibi şrri isteyebilecekleri, onların acelecilik yaptıkları” bildirilmektedir. Dahası Bakara 2/216’da da belirtildiği gibi, insanların hayır sandıkları şeylerin şer, şer sandıklarının da hayır olma ihtimali söz konusudur.

Böyle olunca, Yüce Allah’ın bilgisine güvenerek hareket etmek en doğrusudur. Bol rızık sebebiyle azgınlaşmaktansa, az rızıkla Yüce Allah’ın rızasını kazanmak çok daha anlamlı ve faydalıdır. Çünkü rızkın en hayırlısı insanı azgınlaştırmayandır.

Bu ifadelerimiz rızkı durduğu yerde beklemeyi değil, uğrunda çalışıp çabalamayı, ancak sonrasında da Yüce Allah’ın verdiğine kanaat getirmeyi öğrenmeyi amaçlamaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen temel mesaj bu olsa gerektir. Mü’minûn 23/18’de belirtildiği gibi, nasıl ki gökten yağmur belli bir ölçüye göre indiriliyorsa, insanlar için belirlenen rızkın da bir ölçüsü vardır.

Ancak insanlar bu ölçüye itibar etmedikleri için esasında herkese yetecek kadar rızkın yaratıldığı bu dünyada bazı insanlar alabildiğine zenginlik içinde şımarırken büyük bir kısım ise açlıkla kıvranmaktadır. Bu durum, Yüce Allah’ın belirlediği ölçü ve esasları görmezlikten gelmenin ve “dünya sadece bizim içindir” mantığıyla hareket etmenin sonucudur.

Ayrıca âyeti izahın sonunda belirtelim ki, burada Rabbimizin iki sıfatı zikredilmektedir. Bunların ilki “Yüce Allah’ın her şeyden haberdar oluşudur.” Kur’ân’da Yüce Allah’ın habîr olduğu mesajını veren çeşitli kullanımlar vardır.(41) İkincisi ise “Yüce Allah’ın, yapılan her bir şeyi hakkıyla görmesi”dir ki bunla ilgili de Kur’ân’da çeşitli bilgiler(42) yer almaktadır.

ıı. Yağmurun İkram Edilmesi

وَهُوَ الَّذ۪ي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَيَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَهُوَ الْوَلِيُّ الْحَم۪يدُ “O, (insanlar) umutlarını kestikten sonra yağmuru indiren ve rahmetini her tarafa yayandır. O, el-veliyy’dir (hakiki dosttur); el-hamîd’dir (övülmeye lâyık olandır).”

Âyetteki وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الَّذ۪ي يُنَزِّلُ ellezî yünezzilü ifadesi “indiren(dir)”; الْغَيْث el-ğayse kelimesi “yağmuru”; مِنْ بَعْدِ مَا قَنَطُوا min ba‘di mâ kanetû tamlaması “ümitlerini kestikten sonra”; وَيَنْشُرُ ve yenşuru fiili “ve yayan(dır)”;رَحْمَتَهُ rahmetehû tamlaması “O’nun rahmetini, yağmurunu”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْوَلِيّ el-veliyyu sözcüğü “dost(tur)”; الْحَم۪يد el-hamîdü kelimesi “ise övgüye layık olan(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın yağmur yağdırarak insanlara rızık ihsan ediciliği ile bu merhametinden herkesi yararlandırdığı mesajı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette sözü kâinat kitabının bir âyeti olan “yağmur”a ve bu sayede bütün insanların rızıklandırılmasına getirmektedir.

1.وَهُوَ الَّذ۪ي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَيَنْشُرُ رَحْمَتَهُ “O, (insanlar) umutlarını kestikten sonra yağmuru indiren ve rahmetini her tarafa yayandır.” Yüce Allah bir anlamda önceki âyette sözünü ettiği rızık vericiliğini daha açık ifadelerle kavratmayı amaçlamakta ve insanların tam da kuraklık nedeniyle ümitlerini kestikten sonra yağmuru yağdırıp rahmetini her tarafa yaygınlaştırmakta olduğunu haber vermektedir.

İnsanlar bir belaya uğradıktan ve tam da bütün ümitlerini yitirdikten sonra eğer bir nimetle buluşturulurlarsa bu durum onların çok daha fazla sevinip mutlu olmalarını sağlar. İşte Yüce Allah insanların bu türden bir ümitsizlik içerisinde bulundukları esnada onlara yağmur göndererek gıdalanmalarını sağladığını ve rahmetini insanlara yaygınlaştırdığını haber vererek bir anlamda merhametini ve kullarını sahiplendiğini göstermek istemektedir.

Lokmân 31/34 ve Hadîd 57/20’de de geçen الْغَيْث el-ğays kelimesi “yağmur” manasına gelmektedir. Sonrasındaki رَحْمَة rahmeh kelimesi de tıpkı Furkân 25/48’de geçtiği gibi “yağmur” anlamında yorumlanabileceği(43) gibi, yağmur vesilesiyle insanlara ulaştırılan “ilahi rahmet ve merhametin görüntüleri” veya “yağmurun bitirdiği bereketler”(44) şeklinde de anlaşılabilir. Bu durum hem ihtiyaç duyulan yörelere yağmurun yağdırılmasını, hem de yağmur vesilesiyle elde edilen rızıkların muhtaç insanlara ulaştırılmasını içerir.

2. وَهُوَ الْوَلِيُّ الْحَم۪يدُ “O, el-veliyy’dir (hakiki dosttur); el-hamîd’dir (övülmeye lâyık olandır).” Yüce Allah insanların muhtaç olduğu her şeyi gayet iyi bildiği için onları rızıklandırdığını beyan etmiş ve bununla ilgili olarak gerçek velî’nin yani gerçek “dostun” kendisi olduğunu, dolayısıyla övgüye layık olanın da başka varlıklar değil, özellikle bu nimetleri veren kudret olarak kendisi olduğunu ifade etmiştir.

Bu ve benzer ifadelerde verilmek istenen mesajlardan birisi de bu sıfatlara sahip olmayan varlıkların mabud yani ilah olarak kabul edilmemesi gerektiğini zihinlere kazımak, sadece ve sadece Yüce Allah’a kulluğun gereğini öğretmektir.

ııı. Yüce Allah’ın Yaratıcılığı ve Kudreti

وَمِنْ اٰيَاتِه۪ خَلْقُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَثَّ ف۪يهِمَا مِنْ دَآبَّةٍ وَهُوَ عَلٰى جَمْعِهِمْ اِذَا يَشَآءُ قَد۪يرٌ “Gökleri, yeri ve bu ikisinde yaydığı canlıları yaratması da O’nun delillerindendir. O, dilediği zaman bunları bir araya toplamaya da gücü yetendir.”

Âyetteki وَمِنْ اٰيَاتِه۪ ve min âyâtihî ifadesi “O’nun kudretinin delillerindendir”; خَلْقُ السَّمٰوَاتِ halku’s-semâvâti tamlaması “göklerin yaratılışı”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yeryüzünün (yaratılması)”; وَمَا بَثَّ ve mâ besse ifadesi “ve yaratıp yayması da”; ف۪يهِمَا fîhimâ ifadesi “o ikisinde”; مِنْ دَآبَّةٍ min dâbbetin ifadesi “herhangi bir canlı türünden”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; عَلٰى جَمْعِهِمْ ‘alâ cem‘ıhim ifadesi “onları toplamaya”; اِذَا يَشَآءُ izâ yeşâu ifadesi “dilediği zaman”; قَد۪ير kadîrun sıfatı ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın varlığına, tekliğine ve kudretine dair kâinat kitabnından konu başlıkları gündeme getirilmektedir.

1.وَمِنْ اٰيَاتِه۪ خَلْقُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَثَّ ف۪يهِمَا مِنْ دَآبَّةٍ “Gökleri, yeri ve bu ikisinde yaydığı canlıları yaratması da O’nun delillerindendir.” Yüce Allah önceki âyette kâinat kitabının bir âyeti olan “yağmur”a değindikten sonra, bu defa daha makro bir bakış açısıyla “bütün gökleri yani uzayı ve içindekileri, dahası yeryüzünü ve orada yaydığı bütün canlıları” da kendisinin yaratttığını, bütün bunların O’nun varlığının ve kudretinin işaretlerinden olduğunu beyan etmektedir.

Âyette geçen اٰيَات âyât kelimesinden maksat Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer aldığı gibi “deliller, alametler, işaretler” manalarına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi âyeh ve âyât kelimeleri “alâmet, delil, işaret”(45) anlamını içermektedir. Bu âyette de geçen âyât kelimesi bu anlamda göklerin, yeryüzünün ve orada yayılmış olan canlıların yaratılmasının Yüce Allah’ın tekliğine ve kudretine delalet eden delillerden olduğu ortaya konulmak istenmektedir.

Bu âyette yer alan ف۪يهِمَا fîhimâ ifadesinden maksat sadece “yeryüzü” olarak anlaşılırsa(46) canlıların sadece yeryüzünde olduğu sonucu elde edilmiş olur. Ancak buradaki zamirin tesniye yani ikili bir mana içermesi nedeniyle maksadı “gökler ve yeryüzü” olarak anlamak gerekmektedir. Bu durumda sadece yeryüzünde değil, diğer gezegenlerde de canlıların bulunmasının önünde herhangi bir engel olmadığı gibi,(47) böyle bir olayın gerçekliğinin ispatı noktasında araştırmalar yapılması gerektiği de son derece açık bir gerçektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyetin mesajı Nahl 16/49’la birlikte anlaşılmalıdır. Orada şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde bulunanlar, yerdeki canlılar ve bütün melekler, büyüklük taslamadan Allah’a secde ederler.” Yüce Allah önceki âyetin mesajını devam ettirmekte ve hem göklerde hem de yeryüzünde debelenen ne kadar canlı varlık varsa hepsinin zorunlu bir şekilde ve sadece Yüce Allah için secde halinde yani boyun bükmüş olduklarını beyan etmektedir.

Her iki âyette de yer alan مِنْ دَآبَّةٍ min dâbbetin ifadesi yeryüzüyle ilişkilendirilse de yeryüzündekilere ilave olarak göklerde de şimdilerde bizim bilmediğimiz canlıların olabileceğini gösterebilir.(48) Âyetin devam eden kısmında yer alan him/hum “onlar” zamiri göklerde de canlılar, hatta akıllı varlıklar bulunduğunun bir delili olarak düşünülebilir; gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilir. Göklerdeki canlılar manasında maksat eğer “melekler” ise zaten sorun kalmamaktadır.(49)

Konuyla ilgili olan âyetlerden birisi de Ra‘d 13/14’tür: “Göklerde ve yerde bulunanlar da onların gölgeleri de sabah akşam ister istemez (zorunlu olarak) sadece Allah’a secde ederler.” Yüce Allah göklerde ve yerde kim varsa hepsinin ister istemez kendisine boyun büktüğünü, sadece kendilerinin değil, sabah akşam gölgelerinin de uzayarak kısalarak O’na secde ettiğini beyan etmektedir. Bu konuyla ilgili olarak özellikle iki âyeti daha hatırlatmak istiyoruz:

“Allah’ın yarattığı herhangi bir şeyi görmediler mi? Onun gölgeleri, küçülerek ve Allah’a secde ederek sağa sola döner. Göklerde bulunanlar, yerdeki canlılar ve bütün melekler büyüklük taslamadan Allah’a secde ederler.”(50) Bu âyetlerde gölgelerin hareketleri ile göklerdekilerin ve yeryüzünde debelenen ne kadar canlı varsa hepsinin Allah’a secde etmekte oldukları, ayrıca meleklerin de hiçbir şekilde kibir içerisine girmeden secde halinde bulundukları beyan edilmektedir. Bu âyetle yorumunu yapmakta olduğumuz âyet birbirinin tefsiri durumundadır.

“Görmez misin ki, göklerde olanlar ve yerde olanlar, güneş, ay, yıldızlar, dağlar, ağaçlar, hayvanlar ve insanların birçoğu Allah’a secde ediyor; birçoğunun üzerine de azap hak olmuştur. Allah kimi hor ve hakir kılarsa, artık onu değerli kılacak bir kimse yoktur. Şüphesiz Allah dilediğini yapar.”(51) Bu âyette ise konu biraz daha genişletilerek bu defa adeta detay verilmekte ve pek çok varlığın iradeli olarak ve iradesiz bir şekilde secdeye programlandıkları ifade edilmektedir.

2. وَهُوَ عَلٰى جَمْعِهِمْ اِذَا يَشَآءُ قَد۪يرٌ “O, dilediği zaman bunları bir araya toplamaya da gücü yetendir.” Yüce Allah hem göklerdeki hem de yeryüzündeki canlıları bir araya toplamaya kadir olduğunu bildirmekte, dilediği zaman bunu gerçekleştirebilecek güçte olduğunu ilan etmektedir. Yüce Allah’ın bu toplamayı dünyada olabileceği gibi mahşerde de gerçekleştirebileceği ifade edilebilir.

Dipnotlar

• 1 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13, 35; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 2 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 3 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 4 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 5 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 6 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 7 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 8 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 9 - Dühân 44/14. 10 - Sâd 38/4. 11 - Mutaffifûn 83/32. 12 - Sebe’ 34/43.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Hûd 11/35 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 13 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/25, 38. 14 - Yâsîn 36/15. 15 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 16 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 17 - Müddessir 74/24. 18 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 19 - Sebe’ 34/43. 20 - Ahkâf 46/11. 21 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 22 - Furkân 25/4-6. 23 - Tekvîr 81/25. 24 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 25 - Hâkka 69/41-42. 26 - Târık 86/14.
  • Hûd 11/27 Mü'minûn 23/25 Mü'minûn 23/38 Yâsîn 36/15 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Sebe' 34/43 Ahkâf 46/11 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 27 - Taberî, age., XXI, 90. 28 - Âl-i İmrân 3/94; En‘âm 6/21, 93, 144; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Saff 61/7. 29 - Şûrâ 42/24. 30 - Hâkka 69/44-47.
  • Âl-i İmrân 3/94 En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Saff 61/7 Şûrâ 42/24 Hâkka 69/47
• 31 - Taberî, age., XXV, 27. 32 - Yazır, age., VII, 25.
• 33 - Semerkandî, age., III, 243; Râzî, age., XVII, 167.
• 34 - Esed, age., s. 411’de 103. not.
• 35 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13.
  • Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13
• 36 - En‘âm 6/59; Lokmân 31/16; Mücâdele 58/6-7. 37 - Bakara 2/143; İsrâ’ 17/13; Kehf 18/49; Kâf 50/18; Necm 53/39-40; Kamer 54/52-53; İnfitâr 82/10-12; Zilzâl 99/7-8.
  • En‘âm 6/59 Lokmân 31/16 Mücâdele 58/7 Bakara 2/143 İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Kâf 50/18 Necm 53/40 Kamer 54/53 İnfitâr 82/12 Zilzâl 99/8
• 38 - Lokmân 31/33; Fâtır 35/5.
  • Lokmân 31/33 Fâtır 35/5
• 39 - Semerkandî, age., III, 243.
• 40 - Taberî, age., XXV, 30; Zemahşerî, age., IV, 217.
• 41 - Bakara 2/234, 271; Âl-i İmrân 3/153, 180; Nisâ’ 4/35, 94, 128, 135; Mâide 5/8; En‘âm 6/18, 73, 103; Tevbe 9/16; Hûd 11/1, 111; İsrâ’ 17/17, 30, 96; Hacc 22/63; Nûr 24/30, 53; Furkân 25/58, 59; Neml 27/88; Lokmân 31/16, 29, 34; Ahzâb 33/2, 34; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/14, 31; Şûrâ 42/27; Feth 48/11; Hucürât 49/13; Hadîd 57/10; Mücâdile 58/3, 11, 13; Haşr 59/18; Münâfikûn 63/11; Teğâbun 64/8; Tahrîm 66/3; Mülk 67/14; ‘Âdiyât 100/11. 42 - Bakara 2/96, 110, 233, 237, 265; Âl-i İmrân 3/15, 20, 156, 163; Nisâ’ 4/58, 134; Mâide 5/71; Enfâl 8/39, 72; Hûd 11/112; İsrâ’ 17/1, 17, 30, 96; Tâhâ 20/35; Hacc 22/61, 75; Furkân 25/20; Lokmân 31/28; Ahzâb 33/9; Sebe’ 34/11; Fâtır 35/31, 45; Mü’min 40/20, 44, 56, Fussılet 41/40; Şûrâ 42/11, 27; Feth 48/24; Hucürât 49/18; Hadîd 57/4; Mücâdile 58/1; Mümtehıne 60/3; Teğâbun 64/2; Mülk 67/19; İnşikâk 58/15.
  • Bakara 2/234 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/35 Nisâ 4/94 Nisâ 4/128 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 En‘âm 6/18 En‘âm 6/73 En‘âm 6/103 Tevbe 9/16 Hûd 11/1 Hûd 11/111 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Hacc 22/63 Nûr 24/30 Nûr 24/53 Furkân 25/58 Furkân 25/59 Neml 27/88 Lokmân 31/16 Lokmân 31/29 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/2 Ahzâb 33/34 Sebe' 34/1 Fâtır 35/14 Fâtır 35/31 Şûrâ 42/27 Fetih 48/11 Hucurât 49/13 Hadîd 57/10 Mücâdele 58/3 Mücâdele 58/11 Mücâdele 58/13 Haşr 59/18 Münâfikûn 63/11 Teğâbun 64/8 Tahrîm 66/3 Mülk 67/14 ‘Âdiyât 100/11 Bakara 2/96 Bakara 2/110 Bakara 2/233 Bakara 2/237 Bakara 2/265 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 Mâide 5/71 Enfâl 8/39 Enfâl 8/72 Hûd 11/112 İsrâ 17/1 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Tâhâ 20/35 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Furkân 25/20 Lokmân 31/28 Ahzâb 33/9 Sebe' 34/11 Fâtır 35/31 Fâtır 35/45 Bakara 2/96 Âl-i İmrân 3/15 Nisâ 4/58 Şûrâ 42/11 Şûrâ 42/27 Fetih 48/24 Hucurât 49/18 Hadîd 57/4 Mücâdele 58/1 Mümtehine 60/3 Teğâbun 64/2 Mülk 67/19 Mücâdele 58/15
• 43 - Semerkandî, age., III, 244; Taberî, age., XXV, 31. 44 - Zemahşerî, age., IV, 218.
• 45 - “Alamet, delil” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/73, 145, 248, 259; Âl-i İmrân 3/13, 41, 49, 50; Mâide 5/114; En‘âm 6/4, 25, 35, 158; A‘râf 7/26, 103, 106, 132; Yûnus 10/21; Hûd 11/96; Yûsuf 12/35, 105; İbrahîm 14/5; Hıcr 15/81; İsrâ’ 17/1, 12; Meryem 19/10; Tâhâ 20/23, 42, 47, 56; Enbiyâ’ 21/32, 37; Mü’minûn 23/45; Şu‘arâ’ 26/4, 15, 128, 197; Neml 27/13, 52; Kasas 28/35, 36; Rûm 30/20, 21, 22, 23, 24, 25, 46, 58; Lokmân 31/31; Yâsîn 36/33, 36, 37, 41, 46; Sâffât 37/14; Mü’min 40/13, 23, 81; Fussılet 41/37, 39; Şûrâ 42/29, 32; Zuhruf 43/46, 48; Dühân 44/33; Ahkâf 46/27; Necm 53/18.
  • Bakara 2/73 Bakara 2/145 Bakara 2/248 Bakara 2/259 Âl-i İmrân 3/13 Âl-i İmrân 3/41 Âl-i İmrân 3/49 Âl-i İmrân 3/50 Mâide 5/114 En‘âm 6/4 En‘âm 6/25 En‘âm 6/35 En‘âm 6/158 A‘râf 7/26 A‘râf 7/103 A‘râf 7/106 A‘râf 7/132 Yûnus 10/21 Hûd 11/96 Yûsuf 12/35 Yûsuf 12/105 İbrâhîm 14/5 Hicr 15/81 İsrâ 17/1 İsrâ 17/12 Meryem 19/10 Tâhâ 20/23 Tâhâ 20/42 Tâhâ 20/47 Tâhâ 20/56 Enbiyâ 21/32 Enbiyâ 21/37 Mü'minûn 23/45 Şu‘arâ 26/4 Şu‘arâ 26/15 Şu‘arâ 26/128 Şu‘arâ 26/197 Neml 27/13 Neml 27/52 Kasas 28/35 Kasas 28/36 Rûm 30/20 Rûm 30/21 Rûm 30/22 Rûm 30/23 Rûm 30/24 Rûm 30/25 Rûm 30/46 Rûm 30/58 Lokmân 31/31 Yâsîn 36/33 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/37 Yâsîn 36/41 Yâsîn 36/46 Sâffât 37/14 Mü'min 40/13 Mü'min 40/23 Mü'min 40/81 Fussilet 41/37 Fussilet 41/39 Şûrâ 42/29 Şûrâ 42/32 Zuhruf 43/46 Zuhruf 43/48 Duhân 44/33 Ahkâf 46/27 Necm 53/18
• 46 - Semerkandî, age., III, 244. 47 - Semerkandî, age., III, 244; Taberî, age., XXV, 31.
• 48 - Zemahşerî, age., II, 585; IV, 218; Râzî, age., XXVII, 171. 49 - Taberî, age., XXV, 31; Râzî, age., XXVII, 171.
• 50 - Nahl 16/48-49. 51 - Hacc 22/18.
  • Nahl 16/49 Hacc 22/18