Mü'minûn Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 118 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki “müminler” anlamına gelen الْمُؤْمِنُون el-mü’minûn kelimesinden alan Mü’minûn sûresi, inişe göre 80, resmî sıralamada ise 23. sûredir.

Mü’minûn sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Hacc sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “insanın yaratılışı” (Hacc 5; Mü’minûn 12-15); “mahşerdeki diriltiliş” (Hacc 5-6; Mü’minûn 16); “kâinat kitabından başlıklar” (Hacc 63-65; Mü’minûn 17-20); “Son Saat’in gerçekliği” (Hacc 1-2; Mü’minûn 101); “çeşitli peygamberlerin kıssaları” (Hacc 42-45; Mü’minûn 23-50); “zamanın görece oluşu” (Hacc 47; Mü’minûn 113-114); “birtakım ilahi emirler” (Hacc 77; Mü’minûn 1-11) gibi konularda ortak mesajlara sahiptir.

Mü’minûn sûresi, müminlerin çeşitli özellikleri, onların Firdevs cennetine vâris olacakları, insanın yaratılışı, kâinat kitabından başlıklar bağlamında göklerin üzerinde yedi yol oluşu, yağmurun yağdırılması, hayvanların yaratılışındaki çeşitli ibretler ele alınmaktadır.

23. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh’un, Hz. Hûd’un, Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un, ayrıca özet de olsa Hz. Meryem ve Hz. İsa’nın kıssası, Yüce Allah’a karşı derin saygı duyanların çeşitli özellikleri, inkârcıların çeşitli nankörlükleri, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretine dair bildirimler, mahşerdeki diriltilmeye dair öğretiler yer almaktadır.

83. âyetten itibaren, inkârcıların Allah inancı noktasındaki üç soruya cevap bağlamında çarpık algıları, Yüce Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmediği, şeytanın insana karşı vesvese vericiliği ele alınmakta, inkârcıların ölümleri sonrasında dünyaya geri döndürülme istekleri, onlara verilecek olan olumsuz cevap, mahşerdeki terazilerde sevap tartısının hafif gelmesi sonrası cehennemdeki korkunç akıbet gündeme getirilmektedir.

105. âyetten itibaren, nankörlerin mahşerdeki sorgulanmaları, onların dile getireceği çeşitli pişmanlıklar, kendilerine verilecek sert karşılıklar, dünya hayatlarında müminlere karşı takındıkları alacılıklarının kendilerine hatırlatılması, dünyada kalış sürelerinin sorulması üzerine “bir gün veya yarım gün” kaldıklarını söylemeleri beyan edilmektedir.

115. âyetten itibaren ise, insanların dünyada boşuna yaratılmadığı beyanı, Yüce Allah’ın mutlak hükümran oluşu, şirk içerikli kabullerin mahşerde perişan akıbetleri, kafirlerin kurtuluşa eremeyecekleri, nihayet mağfiret ve rahmet duası dile getirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 105-118. âyetlerinde mahşerdeki sorgulamada yaşanacak konuşmaları, inkârcıların itiraflarını, onlara verilecek susturucu hitapları, dünyadaki alaycılıklarını, dünya hayatının çok kısa olduğu itiraflarını, ahiretin çok uzun bir süreç oluşunu ve Yüce Allah’ın mutlak manada hükümranlığını dile getirmektedir.

a) İnkârcıların Mahşerdeki Sorguları

Yüce Allah, sûrenin 105-111. âyetlerinde mahşerdeki sorgulamada inkârcılara “Size âyetlerim okunup aktarılmamış mıydı? Siz de onları yalanlamıştınız” denileceğini, buna karşılık onların “Ey Rabbimiz! Azgınlığımız bizi altetti; biz, bir sapıklar topluluğu idik. Ey Rabbimiz! Bizi buradan çıkar. Eğer bir daha (ettiklerimize) dönersek, artık belli ki biz zalim insanlarız” şeklinde cevap verip istekte bulunacaklarını, ancak kendilerine: “Alçaldıkça alçalın orada! Bana karşı konuşmayın artık!” diyeceğini haber vermektedir.

Ardından, yine inkârcılara hitaben iyi kulların “Ey Rabbimiz! İman ettik; bizi affet; bize merhamet et! Sen, merhametlilerin en hayırlısısın” dediğinde, onların bu kişileri alaya aldığı, nihayet bu alaycılıkları nedeniyle Yüce Allah’ı anmayı unuttukları, onlara güldükleri, mahşerde ise iyi insanların dünyada sabretmelerinin karşılığının kendilerine verilmiş olduğu, böylece gerçekten umduklarına eriştikleri beyan edilmektedir.

ı. Gerçekleri Yalanlamaları

اَلَمْ تَكُنْ اٰيَات۪ي تُتْلٰى عَلَيْكُمْ فَكُنْتُمْ بِهَا تُكَذِّبُونَ “Ayetlerim size tilâvet edilmemiş (okunup aktarılmamış) mıydı! Siz de onları yalanlamıştınız.”

Âyetteki اَلَمْ تَكُنْ elem tekün sorusu “(şöyle) değil miydi”; اٰيَات۪ي âyâtî tamlaması “benim âyetlerim”; تُتْلٰى tütlâ edilgen fiili “tilavet ediliyordu, aktarılıyordu”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; فَكُنْتُمْ fe küntüm fiili “siz de (şöyle) idiniz”; بِهَا bihâ ifadesi “onları”; تُكَذِّبُونَ tükezzibûne fiili ise “yalanlıyor(du)nuz” demektir.

Burada inkârcıların sorgulanmalarıyla ilgili kısa bir soru gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin tercümesi şöyle de yapılabilir: “Size âyetlerim okunurdu da siz onları yalanlardınız, değil mi?”

Yüce Allah mahşerdeki yargılanmaları esnasında inkârcıları sorgulayacağını ifade kapsamında kendi âyetlerinin onlara okunup okunmadığını, yani aktarılıp aktarılmadığını soracağını, beraberinde de hemen bu âyetleri onların yalanladığını kendilerine hatırlatacaktır. Âyette geçen تُتْلٰى tütlâ edilgen fiili “tilavet edilmek”, “okunmak”, “aktarılmak” gibi anlamlar vermektedir.

Bu cümlenin bir benzeri Mülk 67/8’de şu şekilde geçmektedir: “Oraya (cehenneme) her bir grup atıldığında, (cehennemin) bekçileri onlara, ‘Size bir uyarıcı (peygamber) gelmemiş miydi?’ diye soracaklar.” Cinlere ve insanlara yönelik olmak üzere bu soruyla ilgili benzer bir ifade En‘âm 6/130’da şu şekilde geçmektedir. “Ey cin ve insan topluluğu! İçinizden size âyetlerimi anlatan ve bu günle karşılaşacağınıza dair sizi uyaran peygamberler gelmedi mi?”

Bu bağlamda hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Mü’min 40/50’dir: “(Bekçiler), ‘Size peygamberleriniz açık açık deliller getirmediler mi?’ diyecekler. Onlar da, ‘Evet (getirdiler)’ cevabını verecekler. (Bekçiler ise), ‘O halde kendiniz yalvarın’ diyecekler. Hâlbuki kâfirlerin yalvarması boşunadır.” Benzer bir sorgulama ifadesi Zümer 39/72 ve Câsiye 45/31’de de yer almaktadır.

Bu konuyla ilgili olarak dile getirilen sorular elbette cevabı merak edildiği için sorulmuş değildir; aksine muhatapları ayıplamak ve gerçekleri itiraf etmelerini sağlamak için dile getirilmiş inkârî birer sorudur. İşte bu nedenledir ki, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda kendilerine hitap edilmekte ve “onları yalanlamıştınız” denmektedir.

İnkârcıların peygamberleri ve elbette onların getirip tebliğ ettiği prensipleri yalanlamalarıyla ilgili olarak hatırlanması gereken âyetler arasında En‘âm 6/91, Yâsîn 36/15 ve Mülk 67/9. âyetlerin bulunduğunu bu vesileyle hatırlatmak da gerekmektedir. Bu üç âyette de müşriklerin veya inkârcıların peygamberlerini dünyada yalanladıkları, Yüce Allah’ın onlara hiçbir şey indirmediğini söyledikleri ve peygamberleri yalancılıkla suçladıkları ifade edilmektedir.

ıı. Zalim Olduklarını İtirafları

قَالُوا رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَيْنَا شِقْوَتُنَا وَكُنَّا قَوْمًا ضَآلّ۪ينَ رَبَّنَآ اَخْرِجْنَا مِنْهَا فَاِنْ عُدْنَا فَاِنَّا ظَالِمُونَ قَالَ اخْسَؤُ۫ا ف۪يهَا وَلَا تُكَلِّمُونِ “Onlar şöyle demiş (olacak)lardır: ‘Rabbimiz! Azgınlığımız bize galip geldi; biz bir sapkınlar topluluğuyduk. Rabbimiz! Bizi buradan çıkar! Bir daha (yaptıklarımıza) dönersek, artık belli ki biz zalim insanlarız.’ (Allah) şöyle diyecektir: Alçaldıkça alçalın orada! Bana karşı konuşmayın artık!”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “dediler ki”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; غَلَبَتْ ğalebet fiili “galip geldi, alt etti”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize”; شِقْوَتُنَا şıkvetünâ tamlaması “bizim azgınlığımız”; وَكُنَّا ve künnâ fiili “ve biz (şöyle) idik”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir kavim, topluluk”; ضَآلّ۪ينَ dâllîne kelimesi “sapkınlar, sapkınlıkta olanlar”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اَخْرِجْنَا ahricnâ duası “bizi çıkar”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan, oradan”; فَاِنْ عُدْنَا fe in ‘udnâ ifadesi “eğer dönersek”;فَاِنَّا fe innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; ظَالِمُون zâlimûne kelimesi “zalimler, haksızlık edenler (oluruz)”; قَالَ kâle fiili “dedi ki”; اخْسَؤُ۫ا ıhseû emri “alçalın”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; وَلَا تُكَلِّمُونِ ve lâ tükellimûni ifadesi ise “ve sakın bana konuşmayın, benden herhangi bir istekte bulunmayın” demektir.

Burada inkârcıların mahşerdeki itirafları, sonuçsuz istekleri ve Yüce Allah’ın onlara vereceği cevabı gündeme getirilmektedir.

1.قَالُوا رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَيْنَا شِقْوَتُنَا وَكُنَّا قَوْمًا ضَآلّ۪ينَ “Onlar şöyle demiş (olacak)lardır: Rabbimiz! Azgınlığımız bize galip geldi; biz bir sapkınlar topluluğuyduk.” Yüce Allah inkârcılara soracağı sorulara karşılık, onların da suçlarını itiraf edeceklerini haber vermekte, bu çerçevede azgınlıklarının kendilerini mağlup ettiğini, bu yüzden de sapkınlardan olduklarını söyleyeceklerini bildirmektedir.

a) Kur’ân’da sadece bu âyette geçen شِقْوَة şıkveh kelimesi “bedbahtlık, azgınlık hali” manasına gelmektedir. Bu bağlamda âyette zikredilen غَلَبَتْ عَلَيْنَا شِقْوَتُنَا ğalebet ‘aleynâ şıkvetünâ ifadesi “azgınlığımız bizi alt etti”,(1) “bahtsızlığımız bizi yendi”,(2) “asiliğimizin, azgınlığımızın kurbanı olduk”,(3) “kötü talihimiz bize galebe çaldı”,(4) “talihimiz yaver gitmedi”, “şanssızlık bizi yendi”, “talihsizlik yakamızı bırakmadı”(5) gibi çeşitli şekillerde tercüme edilmektedir.

Bütün bu tercümelerden de anlaşıldığına göre, inkârcılar mahşerde kendilerince suçu kadere, talihe atarak işin içinden çıkmaya çalışacaklar; ancak bu durum hiçbir şekilde sonucu değiştirmeyecektir. Onlar dünyada da benzer şekilde şirklerinin sebebini Yüce Allah’ın dilemesine bağlayarak kör bir kadercilik yapmışlardı; ancak bu bahaneleri mahşerde her defasında reddedilmiş olacaktır.(6)

b) Âyette verilen bilgiye göre inkârcıların itiraf edeceği ikinci husus ilkinin devamı mahiyetinde وَكُنَّا قَوْمًا ضَآلّ۪ينَ “Sapkınlardan olduk” şeklinde dile getirilecektir. Kur’ân’da 13 kez geçen ضَآلُّون/الضَّآلُّونَ dâllûne/ed-dâllûne kelimeleri iki âyette “şaşkınlar”,(7) diğer âyetlerde ise “sapkınlar”(8) manasında kullanılmaktadır.

Dünya hayatında azgınlığa mağlup olmanın sonu elbette sapkınlık olarak tecelli edecektir; onlar bunu görmüş ve anlamış olmanın derin hüznü ve üzüntüsüyle pişmanlıklarını beyan etmiş olacaklardır. Devam eden âyetlerden de anlaşılacağı üzere, onların bu türden pişmanlıkları hak ettikleri azabın giderilmesinde, kaldırılmasında veya hafifletilmesinde hiçbir şekilde mazeret olarak işe yaramayacaktır.

2. رَبَّنَآ اَخْرِجْنَا مِنْهَا فَاِنْ عُدْنَا فَاِنَّا ظَالِمُونَ “Rabbimiz! Bizi buradan çıkar! Bir daha (yaptıklarımıza) dönersek, artık belli ki biz zalim insanlarız.” Yüce Allah inkârcıların ateş azabındayken dile getirecekleri pişmanlıklarının ardından, bir de istekte bulunacaklarını haber vermekte ve onların “ateşten çıkartılmayı” talep ederek “bir daha aynı yanlışlara dönmeleri durumunda artık kesinkes zalimlerden olduklarının pekişeceğini, artık zalim olduklarını kendilerinin de kabul edeceğini” söyleyeceklerini bildirmektedir.

Kâfirlerin ve müşriklerin cehennemden çıkartılma istekleri konusunu Fâtır 35/37’de oldukça geniş bir şekilde ele alacağız. Konu son derece önemli olduğu ve yanlış anlamalara neden olunduğu için burada da benzer konuları hatırlatmak istiyoruz:

- Cehennemden Çıkartılma İsteği

Yüce Allah suçluların, yani mahşerde cehenneme atılanların oradan çıkartılma taleplerinden de söz etmektedir. Şimdi bu konudaki âyetlerin meallerini vermek istiyoruz.

Mâide 5/37: “Ateşten çıkmak isterler, fakat onlar oradan çıkacak değillerdir. Onlar için devamlı bir azap vardır.”

Hacc 22/22: “Izdıraptan dolayı oradan her çıkmak istediklerinde, oraya geri döndürülürler ve onlara ‘Tadın bu yakıcı azabı!’ (denilir).”

Mü’minûn 23/107: “Ey Rabbimiz! Bizi buradan çıkar. Eğer bir daha (ettiklerimize) dönersek, artık belli ki biz zalim insanlarız.”

Secde 32/20: “Yoldan çıkanlar ise, onların varacakları yer ateştir. Oradan her çıkmak istediklerinde geri çevrilirler ve kendilerine ‘Yalandır deyip durduğunuz cehennem azabını tadın!’ denir.” İşte bu âyette cehennemden çıkartılma isteği reddedilmekte, azabı tadmaya devam edecekleri kendilerine bildirilmektedir.

Fâtır 35/37: “Cehennemdekiler şöyle feryad edecekler: ‘Ey Rabbimiz! Bizi (buradan) çıkar da (dünyada) yaptıklarımızın tersini yapalım (hatalarımızın yerine iyilikler yapalım).’ (Cevaben Yüce Allah da onlara): ‘Size uyarıcı (peygamber de) gelmişken düşünecek kimsenin düşünebileceği kadar bir ömür vermedik mi? Şimdi tadın (azabı)! Zalimlerin yardımcısı yoktur’ diyecektir.”

Mü’min 40/11: “Onlar, ‘Rabbimiz, bizi iki defa öldürdün, iki defa dirilttin. Biz de günahlarımızı itiraf ettik. Bir daha (bu ateşten) çıkmaya yol var mıdır?’ derler.”

Câsiye 45/35: “Bunun böyle olmasının sebebi şudur: Siz Allah’ın âyetlerini alaya aldınız, dünya hayatı sizi aldattı. Artık bugün ateşten çıkarılmayacaklardır ve onların (Allah’ı) hoşnut etmeleri de istenmeyecektir.”

Yüce Allah bu âyetlerde suçluların cehennemden çıkartılmak için istekte bulunacaklarını, ancak bunu hiçbir şekilde dikkate almayacağını beyan etmektedir.

Cehennem azabından çıkartılmamayla ilgili olarak A‘râf 7/51’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar dinlerini bir eğlence ve oyun edinmiş, dünya hayatı da kendilerini aldatmıştır. Onlar, bu günün karşılaşmasını nasıl unutmuş ve âyetlerimizi nasıl inkâr etmişlerse işte biz de bugün onları unutmaktayız.” Yüce Allah bu âyette kâfirlerin iki özelliğini hatırlatmakta, dinlerini eğlence ve oyuna dönüştürdüklerini bildirmektedir.

Zümer 39/19’da şöyle bir bilgi vardır: “Hakkında azap hükmü gerçekleşmiş kimse (ödülü hak edenler gibi midir? Ey Peygamber!) Ateşte olanı sen mi kurtaracaksın!” İşte bu cümle de ateş azabından çıkmanın veya çıkartılmanın mümkün olmadığını göstermektedir.

Tâhâ 20/126’da da geçtiği üzere, Yüce Allah dünyada kendilerine âyetleri gelmesine rağmen onları unutanların mahşerde unutulacağını bildirmektedir. Haşr 59/19’da dünya hayatında Yüce Allah’ı unutanlara Yüce Allah’ın da kendilerini unutturacağı haber verilmektedir. Benzer bir mesaj Secde 32/14’te de yer almaktadır. Tevbe 9/67’de geçtiği üzere, münafıkların Allah’ı unutması sonucunda Yüce Allah’ın da onları nifakta unuttuğu bildirilmektedir.

Mahşerdeki karşılıklar dünyadaki tercihlerin sonucudur. İnsanların azapta unutulması sonuçtur; bunun sebebi ise onların dünyada hakikati unutmuş ve dikkate almamış olmalarıdır. Yüce Allah hiç kimseye haksızlık etmeyecek, kişiler kendi yaptıklarının karşılığını bulmuş olacaklardır. Sözün özü şudur: “Unutanlar unutulacaktır.” Rabbimiz bizi de mümin kardeşlerimizi de azapta unuttuklarından eylemesin.

Mahşerdeki azabın ebedi olduğunu gösteren çeşitli âyetler vardır. Bu bağlamda Nisâ’ 4/169, Ahzâb 33/65 ve Cinn 72/23. âyetleri hatırlatmalıyız. Ayrıca Nisâ’ 4/56’da cehenneme atılanların derileri her döküldüğünde hemen yerine yenisinin yaratılacağı beyan edilmekte, Müddessir 74/28’de Sekar cehenneminin kişide yanmadık yer bırakmayacağı ve onu azabın dışına terk etmeyeceği beyan edilmektedir. Ayrıca Furkân 25/65’te cehennem ateşinin sargın olduğu, yakaladığını bırakmadığı hatırlatılmaktadır. Bütün bu âyetler ateş azabının ebedi olduğunun apaçık delillerindendir.(9)

Bu tür istekler mahşerde hiçbir şekilde ciddiye alınmayacağı için, hak edilen sonucu da hiçbir şekilde değiştiremeyecektir. Nitekim bir sonraki âyette verilen bilgi de bunu destekler mahiyettedir.

3. قَالَ اخْسَؤُ۫ا ف۪يهَا وَلَا تُكَلِّمُونِ “(Allah) şöyle diyecektir: Alçaldıkça alçalın orada! Bana karşı konuşmayın artık!” Yüce Allah inkârcıların ateş azabının içindeyken dile getirecekleri pişmanlıkları ve isteklerini hatırlattıktan sonra, onların bu sözlerini hiçbir şekilde dikkate almayacağını ve bu türden sözlerin hiçbir işe yaramayacağını göstermek üzere bu defa onlara şöyle diyeceğini bildirmektedir: “Orada zelil olun; yıkılıp gidin (cehennemin içine); bana hiçbir şey konuşmayın, kelam etmeyin!”

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اخْسَؤُ۫ا ıhseû emri “sinmek”, “sürünmek”, “alçalmak”, “yerinde kalmak”, “zelil olmak” gibi anlamlar içermekte ve cehennemliklerin oradaki çaresizliklerini ortaya koymaktadır. Âyetin sonunda yer alan وَلَا تُكَلِّمُونِ ve lâ tükellimûni ifadesinin sonunda bir “mütekellim yâ”sı vardır; ancak kesra harekeyle yetinildiği için metinde yazılmamaktadır.

Burada yer alan ikinci emir ise, onların konuşmamasıyla ilgilidir. Konuyla iligli olarak Murselât 77/35-36’da şöyle buyrulmaktadır: “Bu, (kâfirlerin) konuşamayacağı gündür. Kendilerine izin verilmeyecek ki özür dilesinler.” Bu konuyu oldukça geniş bir şekilde Murselât 77/35-36’da ele alacağımız için burada fazla bilgi vermeyeceğiz.

Ancak bazı hususların mutlaka yeniden hatırlanmasında yarar görmekteyiz. Bilinmelidir ki mahşer nutuk atma yeri değildir; insanlar orada istedikleri zaman istedikleri söyleyebilme hürriyetine sahip olamayacakları gibi, mazeret de dileyemeyecek ve haklarındaki hükmün değişmesini hiçbir şekilde temin edemeyeceklerdir.

Konuyla ilgili olarak Nahl 16/84’te şöyle buyrulmaktadır: “Her ümmetten bir şahit göndereceğimiz gün, artık ne kâfir olanlara (özür dilemelerine) izin verilir ne de onların özür dilemeleri istenir.” Kıyâmet 75/14-19’daki ifadeler şöyledir: “Özürlerini sayıp dökmeye kalkasa da artık insan, kendi kendinin şahididir. Ey suçlu kişi, artık onu (amel defterini) çarçabuk almak için dilini dahi kımıldatma. Şüphesiz onu (amel defterini) toplamak ve onu okutmak bize aittir. O halde, biz onu okuduğumuz zaman, sen onun okunuşunu takip et. Sonra onu açıklamak da bize aittir.”

Bu konuda bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Mü’min 40/52’de şu şekildedir: “O gün zalimlere, özür dilemeleri hiçbir fayda sağlamayacaktır. (Artık) lânet de onlar içindir; kötü yurt (cehennem) de onlar içindir!” Kişilerin özürlerinin kendilerine faydasının bulunmayacağını bildiren âyetler de vardır. Bu bağlamda Rûm 30/57, Fussılet 41/24, Câsiye 45/35. âyetler hatırlanmalıdır.

Konuyla ilgili şöyle bir rivayet nakledilmektedir:

“İbn Abbâs’ın şöyle dediği rivayet edilmiştir: ‘Cehennemlikler, altı yerde duâ ve istekte bulunmuşlardır: Cehenneme girdiklerinde bin sene, ‘Ey Rabbimiz, gördük işittik. Şimdi dünyaya bizi geri çevir’(10) diye duâ edecekler, bunun üzerine onlara, ‘Fakat Benden (sâdır olan) şudur: Cehennemi bütün cinlerden ve insanlardan muhakkak dolduracağım’(11) diye cevap verilir. Onlar da ikinci bin sene, ‘Ey Rabbimiz, bizi iki (defa) öldürdün, iki (defa) da dirilttin’(12) diye nida ederler.”

“Bu sefer de onlara, ‘Bunun sebebi şudur: Bir olarak Allah’a duâ edildiği zaman siz inkâr ettiniz’(13) diye cevap verilir. Bunun üzerine onlar üçüncü bin yıl, ‘Ey Mâlik! Rabbin bizi öldürsün’(14) diye (cehennemin muhafızı olan meleğe) nida ederler. Onlara, ‘Siz, behemahal azabta kalacaksınız’(15) diye cevap verilir. Onlar dördüncü bin yıl ‘Ey Rabbimiz, bize yakın bir müddete kadar zaman ver’(16) diye duâ ederler. Onlara, ‘Hâlbuki daha evvel siz (dünyada) kendiniz için hiç zeval olmadığına yemin etmemiş miydiniz?’(17) diye cevap verilir.”

“Onlar, beşinci bin yıl, ‘Ey Rabbimiz, bizi çıkar, (daha önce) yaptıklarımızdan bambaşka sâlih amellerde bulunacağız’(18) diye dua ederler ve kendilerine, ‘Size (daha önce) aklını başına alacak olanın derlenip toplanmasına imkân verecek kadar bir ömür vermedik mi?’(19) diye cevap verilir. Onlar, altınca bin yıl, ‘Rabbim, bizi dünyaya geri gönder’(20) diye duâ ederler. Bunun üzerine onlara, ‘Yıkılıp gidin (karşımdan). Bana konuşmayın, birşey söylemeyin!’(21) denilir.(22)

ııı. Duyarlı Müminlerin Duası

اِنَّهُ كَانَ فَر۪يقٌ مِنْ عِبَاد۪ي يَقُولُونَ رَبَّنَآ اٰمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَاَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِم۪ينَ “Şüphesiz ki kullarımdan bir grup, ‘Rabbimiz! İman ettik, bizi affet; bize merhamet et! Sen merhametlilerin en hayırlısısın’ demişti.”

Âyetteki اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakakk ki o”; كَانَ kâne fiili “idi”; فَر۪يق ferîkun kelimesi “bir grup”; مِنْ عِبَاد۪ي min ‘ıbâdî ifadesi “benim kullarımdan”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “(şöyle) dua ederler”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik”; فَاغْفِرْ fağfir duası “bağışla, mağfiret et”; لَنَا lenâ ifadesi “bizi, bizim için”; وَارْحَمْنَا verhamnâ duası “ve bize merhamet et”; وَاَنْتَ ve ente zamiri “ve sen”; خَيْرُ الرَّاحِم۪ينَ hayr’u-râhımîne tamlaması ise “merhametlilerin en hayırlısı(sın)” demektir.

Burada inkârcıların müminlere karşı olumsuz tavrıyla ilgili olarak müminlerin istikametli halleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah mahşerde inkârcıları sorgularken onlara dünya hayatlarındaki bir tutumlarını hatırlatmakta ve insanların içerisinde duyarlıların da bulunduğunu, onların Rablerine içtenlikle dua ettiklerini, O’na inanıp güvendiklerini, bazı hataları nedeniyle bağışlanma dileğinde bulunduklarını, merhamet beklediklerini bildirmekte, devam eden âyette ise kafirlerin bu müminlere karşı tavrını eleştirmektedir.

Âyetin başındaki اِنَّهُ innehû ifadesinin aslında لَانَّهُ liennehû şeklinde olduğu ve inkârcıların cehenneme atılmasının gerekçelerinden birisini burada dile getirilen hususun oluşturduğu beyan edilmiş olmaktadır. Bu ifadede yer alan هُ hu/hû zamiri de Taberî’nin de belirttiği gibi el-mechûleh yani mercii belli olmayan ve muhatabın dikkatini çekmeyi amaçlayan “şan zamiri”dir.(23)

Burada ve sûrenin son âyetinde geçen وَاَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِم۪ينَ “Sen merhametlilerin en merhametlisisin” ifadesi “Gerçek acıyan(ımız), esirgeyen(imiz) Sensin”(24) şeklinde de anlaşılabilir. Sonuçta verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’ın merhametinin eşsiz ve erişilmez olduğunu, en büyük merhameti O’nun göstereceğini, çünkü başka hiçbir varlığın böyle bir sıfatının bulunmadığını ifade etmektir.

ıv. İnkârcıların Onlarla Alay Etmeleri

فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتّٰىٓ اَنْسَوْكُمْ ذِكْر۪ي وَكُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَكُونَ اِنّ۪ي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِمَا صَبَرُوٓا اَنَّهُمْ هُمُ الْفَآئِزُونَ “İşte siz onlarla alay etmiştiniz; sonunda (bu alaycılığınız) size beni anmayı unutturdu; onlara gülüyordunuz. Şüphesiz ki bugün ben de onlara, (dünyada) sabretmelerinin karşılığını verdim; şüphesiz ki onlar başaranlardır.”

Buradaki فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ fettehaztümûhum ifadesi “siz onları (şöyle) edinmiştiniz”; سِخْرِيًّا sıhriyyen kelimesi “alay, alay konusu”; حَتّٰى hattâ edatı “ta ki”;اَنْسَوْكُمْ ensevküm fiili “size unutturmuştu”; ذِكْر۪ي zikrî tamlaması “benim zikrimi, Kur’ân’ı, beni hatırlamayı”; وَكُنْتُمْ ve küntüm fiili “siz (şöyle) idiniz”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan dolayı, onlarla ilgili”; تَضْحَكُونَ tadhakûne fiili “gülüyor(dun)uz”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakakk ki ben”;جَزَيْتُهُمُ cezeytühum fiili “onlara karşılık verdim, vereceğim”; الْيَوْمَ el-yevm kelimesi “bugün”; بِمَا صَبَرُوا bimâ saberû ifadesi “sabretmeleri sebebiyle, sabretmelerinin karşılığında”; اَنَّهُمْ هُمُ ennehum hum ifadesi “muhakkak ki onlardır sadece onlar”; الْفَآئِزُونَ el-fâizûne kelimesi ise “kurtuluşa erenler, erenlerin ta kendileri(dir), başarıya ulaşanların ta kendileri(dir)” demektir.

Burada inkârcıların dünya hayatlarında müminlere karşı takındıkları alaycı tavır ve Yüce Allah’ın müminlere ikram edeceği cennet ödülü gündeme getirilmektedir.

1. فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتّٰىٓ اَنْسَوْكُمْ ذِكْر۪ي وَكُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَكُونَ “İşte siz onlarla alay etmiştiniz; sonunda (bu alaycılığınız) size beni anmayı unutturdu; onlara gülüyordunuz.” Yüce Allah önceki âyette dile getirdiği üzere, bazı kullarının duyarlı davranıp iman ve istikamet ehli olmalarına rağmen, müşrik inkârcıların onlarla alay ettiklerini, sürekli bununla meşgul oldukları için alaycılıklarının Allah’ı anmayı kendilerine unutturduğunu, çünkü inkârcıların diğer müminlere güldüklerini beyan etmektedir.

a) فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتّٰىٓ اَنْسَوْكُمْ ذِكْر۪ي “İşte siz onları alaya almıştınız; nihayet (bu alaycılığınız) size beni anmayı unutturdu.” Yüce Allah inkârcıların alaycılıklarının çok fazla ileri gittiğini hatırlattıktan sonra, onların bu durumunun kendilerine Allah’ın zikrini, yani O’nun vahyini unutturduğunu ifade etmektedir. Bir kez de Sâd 38/63’te geçen سِخْرِيًّا sıhriyyen kelimesi “alay” manasına gelmekte ve inkârcıların tutumunu ortaya koymaktadır.

Mukâtil b. Süleyman şöyle demiştir: “Ebû Cehil, Utbe ve Übeyy b. Halef gibi Kureyş’in ileri gelenleri, Hz. Peygamber’in ashabıyla alay ediyor ve Bilal, Hubâb, Ammar, Suheyb gibi fakir sahâbîlerin üstüne gülüyorlardı. Buna göre ayetin manası, “Sizler, o müminleri alay konusu edindiniz. Sizin, bu şekilde oluşları yüzünden onlarla meşgul olmanız, Beni unutmanıza sebeb oldu” şeklindedir. Bu mana, Yüce Allah’ın “Siz onlara gülüyordunuz” ifâdesi ile de desteklenmektedir.(25)

Âyette sözü edilen ذِكْر۪ي zikrî tamlaması Tâhâ 20/14’te de geçtiği gibi “Allah’ı hatırlamak” anlamına gelmektedir. Ancak buna ilave olarak, söz konusu tamlamada maksadı daha özel manada olmak üzere “Allah’ın kitabı, Kur’ân” şeklinde de anlayabiliriz. Nitekim Tâhâ 20/124-127 ve Zuhruf 43/36 gibi âyetlerde de yer alan zikr kelimesiyle kastedilenin Yüce Allah’ı hatırlatan şey manasında “vahiy” olduğunu söylemekte herhangi bir hata söz konusu değildir.

Hz. Peygamber’in tebliğinde dile getirdiği esaslar Kur’ân’da yer aldığı ve tebliğin alanı Kur’ân’ın prensipleri olarak şekillendirildiği için, ayrıca vahyin bir adının da zikr (zikrâ, tezkirah) olması nedeniyle maksadı “(gerçekleri) hatırlatan Kur’ân, vahiy” olarak yorumlamak diğer yaklaşıma göre bağlama çok daha uygundur.

b) وَكُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَكُونَ “Onlara gülüyordunuz.” Yüce Allah cehennemdeki inkârcıları kınamaya, ayıplamaya ve susturmaya devam etmekte, onların müminlere karşı nasıl kibirli bir tavır içerisine girdiklerini ifade bağlamında sürekli alaycı bir şekilde müminlere güldüklerini haber vermektedir.

İnkârcıların müminlerle alay etmeleri konusunu Kıyâmet 75/33’te geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Alaycılık İblis’le başlamıştır ve inkârcılar tarafından devam ettirilmiş bir ahlak bozukluğudur. Mutaffifûn 83/29’da da beyan edildiği gibi Mekkeli müşrikler “Suçlular (dünyadayken) iman edenlere gülerlerdi.”

Mutaffifûn sûresi bağlamında düşünecek olursak, sûrenin ilk âyetlerinde de geçtiği üzere bu insanlar “yolsuzluk yapanlar”, “her türlü ilâhî öğretiyi inkâr edenler”, “âhireti yalanlayanlar”, “günaha dalıp haddi aşanlar” ve “Allah’ın âyetlerine veya uyarılarına ‘geçmişin yalanları, masalları’ diyenler”den oluşmaktadır. Mütaffifûn sûresinde sayılan özelliklere bakıldığında, sözü edilen kişilerin suçları sadece kendilerini ilgilendirmemekte, başkalarının inanç ve davranışlarına da müdahale niteliği taşımaktadır.

Müşriklerin güldüğü şeylerden biri de bizzat “vahyin kendisi”ydi. Konuyla ilgili olarak Necm 53/59-61’de şöyle buyrulmaktadır: “Siz bu sözü (vahyi, haberi) tuhaf mı buluyorsunuz? Aslında ağlanacak halinize gülüyor musunuz? Üstelik bir de kafa tutuyorsunuz, öyle mi?” Bu âyetlerde müşrik zihniyet deşifre edilip, yüreklerinde sakladıklarını zannettikleri şeyler bir bir ortaya dökülmektedir.

Bu arada unutulmamalıdır ki Hümeze sûresi bütünüyle kaş-göz, el-kol hareketleriyle meydana getirilen bu türden alaycılıkla ilgili bir içerik arz etmektedir. Sûrenin meali şu şekildedir: “Servetinin kendisini ebedî yaşatacağını zannederek mal biriktirip onu (tekrar tekrar) sayan, (insanları) çekiştiren, (kaş göz hareketleriyle yüze karşı) alay etmeyi âdet edinen kişilerin vay hâllerine! Hayır, (hayır)! Şüphesiz ki o kişi Hutameh’e atılacaktır. ‘O Hutameh’in ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki!’ (Hutameh), Allah’ın, (yandıkça) kalpler üzerinde (tırmanıp) yükselen ateşidir. O, uzatılmış sütunlarla onların üzerine kapatılıp kilitlenecektir.”

Hucürât 49/11’de de alaycılık müminlerin gündemeinden çıkartılmak üzere bir mesajla şu şekildedir: “Ey iman edenler! Bir topluluk diğer bir topluluğu alaya almasın! Belki onlar (alay edilenler), kendilerinden (alay edenlerden) daha hayırlıdır. Kadınlar da kadınları alaya almasınlar! Belki onlar (alay edilenler), kendilerinden (alay edenlerden) daha hayırlıdır. Kendi kendinizi ayıplamayın; birbirinizi kötü lakaplarla çağırmayın! İmandan sonra fasıklık (yoldan çıkmak) ne kötü bir isimdir! Kim(ler) de tevbe etmezse işte onlar, zalimlerin ta kendileridir.”

Konuyla ilgili en önemli âyetlerden bir tanesi de Sâffât 37/13’tür: “Bir delil gördüklerinde alay ederler.” Yüce Allah inkârcıların vahye karşı olumsuz tutumları çerçevesinde ikinci özelliklerinin delillere karşı alaycılık olduğunu beyan etmektedir. Ayrıca Bakara 2/13-14’te beyan edildiği gibi müminlere süfehâ’ “beyinsizler” deyip onları aşağılamaları da alaycılıklarının bir başka tezahürüdür.

Hûd 11/38’de geçtiği gibi benzer bir alaycılık örneği gemi yaptığı esnada inkârcı kavmi tarafından Hz. Nûh’a da gösterilmişti. Bu arada Hz. Nûh’un inkarcı kafir yöneticilerinin müminlere “en reziller, ayak takımı” gibi suçlamalarda bulundukları da Hûd 11/27 ve Şu‘arâ’ 26/111’de haber verilmektedir.

İnkârcıların Kur’ân âyetlerine ve dolayısıyla sûrelere karşı alaycı tutumlarının bir benzeri de Tevbe 9/124-125’te şu şekilde dile getirilmektedir: “Herhangi bir sûre indirildiği zaman onlardan bir kısmı der ki: ‘Bu sizin hanginizin imanını artırdı?’ İman edenlere gelince (bu sûre) onların imanlarını artırır ve onlar sevinirler. Kalplerinde hastalık (kâfirlik ve münafıklık) olanlara gelince, onların da inkârlarını büsbütün artırır ve onlar artık kâfir olarak ölürler.” İşte inkârcı mantığın âyetler karşısındaki bu umursamaz ve alaycı tutumu yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de açıkça görülmektedir.

Kur’ân, insanların birbirleriyle alay etmelerini yasaklayan ve insan onuruna uygun davranışların sahibi olarak yetişmelerinin önünü açan bir kitaptır. Alay edenlerle ilgili kınayıcı birer sûre olan Hümeze’de ve Hucürât’ta özellikle Müslümanların birbirleriyle alay etmemeleri emredilmektedir.(26) Dahası “Allah’tan başka, O’nun peşi sıra putlara tapanların tapındıkları varlıklara sövmemek” de Kur’ân’da yer alan önemli bir hassasiyettir.(27) İnançla alay edilmez, çünkü insanla alay edilmez.

2.اِنّ۪ي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِمَا صَبَرُوٓا اَنَّهُمْ هُمُ الْفَآئِزُونَ “Şüphesiz ki bugün ben de onlara, (dünyada) sabretmelerinin karşılığını verdim; şüphesiz ki onlar başaranlardır.” Yüce Allah inkârcıların dünyada alay edip kendilerine güldükleri bu müminleri dünya hayatlarındaki sabırları, kararlılıkları, sebatkâr tutumları ve inkârcıların eziyetlerine karşı gösterdikleri dik duruş ile dirençleri sebebiyle mahşerde ödüllendirdiğini, dolayısıyla onların da başarıya ulaştıklarını, azaptan kurtulduklarını(28) inkarcı muhataplarına bildirecektir.

Burada yer alan بِمَا صَبَرُوا bimâ saberû ifadesi, mahşerdeki ödüllerin dünyadaki fedakârlıkların karşılığında olduğunu ortaya koymaktadır. Ayrıca Kur’ân’da dört kez(29) geçen الْفَآئِزُون el-fâizûne kelimesi de “umduklarına kavuşanlar”, “muratlarına erenler”, “bahtiyar olanlar”, “başarıya erişenler” manalarını içermekte, inkârcıların feci akıbetine karşılık müminlerin mutlu, huzurlu, mesut konumda olacaklarını müjdelemektedir.

b) Dünya Hayatının Âhirete Göre Kısalığı

Yüce Allah, sûrenin 112-115. âyetlerinde mahşerde inkârcılara “Yeryüzünde kaç yıl kaldınız?” diye soracağını, onların da “(Muhtemelen) bir gün veya günün bir kısmı kadar kaldık; işte sayanlara sor” cevabını vereceklerini bildirmektedir.

Ardından, kendilerine “Sadece az bir süre kaldınız; keşke (bunu) bilmiş olsaydınız! Sizi sadece boş yere yarattığımızı ve sizin gerçekten huzurumuza döndürülmeyeceğinizi mi sandınız?” denileceği haber verilmektedir.

ı. “Bir Gün” veya “Yarım Gün” Tahminleri

قَالَ كَمْ لَبِثْتُمْ فِي الْاَرْضِ عَدَدَ سِن۪ينَ قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ فَسْـَٔلِ الْعَآدّ۪ينَ “(Allah, inkârcılara) ‘Yeryüzünde kaç sene kaldınız?’ diye soracaktır. Onlar da ‘(Muhtemelen) bir gün veya günün bir kısmı kadar kaldık; işte sayanlara sor!’ cevabını vereceklerdir.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “dedi ki, demiş olacak ki”; كَمْ kem edatı “kaç”; لَبِثْتُمْ lebistüm fiili “kaldınız, kalmıştınız”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “dünyada, yeryüzünde”; عَدَدَ سِن۪ينَ ‘adede sinîne ifadesi “yılların sayısı olarak, (kaç yıl kalmıştınız)”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki, diyecekler ki”; لَبِثْنَا lebisnâ fiili “kalmıştık, yaşamıştık”; يَوْمًا yevmen kelimesi “bir gün”; اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ ev ba‘da yavmin ifadesi “veya günün bir kısmı kadar”; فَسْـَٔلِ fe’sel emri “sor”; الْعَآدّ۪ينَ el-‘âddîne kelimesi ise “sayanlara” demektir.

Burada inkârcıların azaptayken dünyada ne kadar zaman kaldıkları sorusuna verdikleri, verecekleri cevaplar gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ كَمْ لَبِثْتُمْ فِي الْاَرْضِ عَدَدَ سِن۪ينَ “(Allah, inkârcılara) ‘Yeryüzünde kaç sene kaldınız?’ diye soracaktır.” Yüce Allah cehennem azabına attığı inkârcılara dünyada kalış sürelerini soracak veya melekleri aracılığıyla sorduracaktır. Âyetin başındaki قَالَ kâle “dedi” fiilinin Mekke, Medine, Şam ve Basra mushaflarında قُل kul “de ki” şeklinde emir olduğu ifade edilmektedir.(30)

Bu sorunun kabirle ilgili olarak sorulacağı yorumu bazı müfessirlerimiz tarafından dile getirilmiş olsa da(31) bunun doğru olmadığı açıktır. Çünkü bağlam gereği, konuşmalar mahşerde olacaktır ve inkârcıların dünya hayatında neler yaptıkları ele alınmaktadır. Bağlamı dikkate almadan yapılan yorumlar gerçeği yansıtmamaktadır.

Bu arada belirtelim ki bu ve benzer âyet gruplarında konu genellikle Son Saat, kıyamet, ahiret, mahşerle yani gelecekle ilgili olmasına rağmen ilgili olaylar için zaman zaman “geçmiş zaman” kalıbı kullanılmaktadır. Bunun nedeni olayın olup bittiği değil, mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara kavratmaktır. Bizim de tercümelere bu anlamda “olacak” şeklinde ifadeler koymamızın sebebi budur.

2. قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ فَسْـَٔلِ الْعَآدّ۪ينَ “Onlar da ‘(Muhtemelen) bir gün veya günün bir kısmı kadar kaldık; işte sayanlara sor!’ cevabını vereceklerdir.” Yüce Allah mahşerde cehennemdeki inkârcılara bu soruyu sorduktan sonra, onların dünyada çok kısa bir süre kaldıklarını söyleyeceklerini haber vermektedir.

a) قَالُوا لَبِثْنَا يَوْمًا اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ “Onlar da ‘(Muhtemelen) bir gün veya günün bir kısmı kadar kaldık.’ demiş olacaklar.” Dünyayı ebedi sanan veya ölümü ebedi yokluk olarak kabul eden bu inkârcılar, mahşerin ebedi ve cehennemde şartların çok zor olduğunu görünce, dünyadaki güzel günlerin bir anda, bir gün veya yarım gün kadar çok kısa sürdüğünü ifade edeceklerini bildirmektedir.

Azapta olanlara veya sıkıntıda kalanlara göre zaman çok uzun gelir; yoksa zevkü safa içindekilere göre bu süreler her zaman çok kısa gibi algılanır. Sanıldığı veya iddia edildiği gibi, kabirde hayat veya bedensel bir azap olsaydı azaptakilere bu süre çok uzun bir zaman hissi vereceği için orada yaşanan dönemi “bir gün veya yarım gün” ifadeleriyle karşılamaları hiçbir şekilde vakaya uygun düşmeyecekti.

ı. Konuyla ilgili olarak Nâzi‘ât 79/46’da şu bilgilere yer verilmektedir: “Mahşeri gördükleri gün, (dünyada) sanki bir yatsı vakti veya (gündüzün) kuşluğu kadar kalmış gibi olacaklar.” Nâzi‘ât sûresinin son kelimesi olan duhâhâ tamlamasındaki hâ zamirinin, ‘aşiyyeh kelimesine aidiyeti çok anlamlıdır. Buradaki maksat, kuşluk vaktinin ikinci bir güne değil de, yatsının bulunduğu güne ait olduğunu göstermektir. Böylece, dünyada kalış süresi, iki günün iki vakti, yani iki farklı gün değil de, aynı günün çok kısa iki vaktinden biri olarak belirlenmiş olur.

ıı. “Yatsı”, “gece”, “kuşluk”, “gündüz” ve “saat” gibi ifadeler, âhirete göre dünya hayatının ne kadar kısa olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Dünyada kalış sürelerinin “on gün” olduğunu sananların dile getirildiği Tâhâ 20/103’te de ifade ettiğimiz gibi, Yûnus 10/45, Rûm 30/55 ve Ahkâf 46/35’te bu konu gündeme getirilmekte, “kâfirlerin, kendilerine vaadedilen günü gördüklerinde, dünyada sanki günün bir saati kadar kalmış olduklarını sanacakları” belirtilmektedir.

Bu konudaki cevap farklılıklarının muhtemel başka bir nedeni de, farklı azaplarda bulunanların farklı zaman süreleri hissetmeleri de olabilir. Azap standart olmadığı için, hatırlanan zamanlar da farklılık arz edebilir.

ııı. Âhirete göre dünya hayatı son derece kısadır; bunu nankörler açık bir şekilde fark edeceklerdir. Gerçekten de zaman göreceli bir kavramdır; onu göreceli yapan ise tâbi olduğu şartların farklılığıdır. Ancak bundan daha da önemlisi o zamanın nasıl geçirildiğidir.

Eğer doğru ve içi dolu bir hayat yaşanmışsa bu görecelilik tersine bile dönebilir. Çünkü Kadr sûresinde, vahyin şenlendirdiği bir gecenin 1000 aya, yani yaklaşık 83 yıla, yani bir ömre bedel olduğu beyan edilmekte, böylece vahiy ile bezenmiş bir hayatın dünyalardan ya da bütün zamanlardan daha hayırlı olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

ıv. Âyetlerde konusu edilen durum, âhireti inkâr edip dünya hayatını ebedi sananlarla ilgilidir. Boşa geçirilen bir ömür, âhirete göre çok kısadır; çünkü içi boştur ve anlamsızdır. Anlamsızlığın değer taşımadığı ve herhangi bir fiyatının olmadığı herkesin malumudur. Dolayısıyla, boşa geçirilmiş bir ömür, geriye değer diye bir şey bırakmadığı için, zamanın en küçük kavramlarıyla ifade edilmektedir.

Buradan hareketle, “yatsı”, “kuşluk”, “bir saat”, “günün bir kısmı” gibi ifadeler, hiç olmazsa bu kadarının dolu geçtiğini dahi göstermez. Maksat, o ömrün tamamen boşa geçirildiğini beyandır. Çünkü âhirette dünya için kullanılan zaman kavramları yorumlanarak anlaşılmak durumundadır. Meryem 19/62’deki “sabah-akşam” ifadeleri nasıl ki “süreklilik” anlamına geliyorsa, buradaki “yatsı”, “kuşluk”, “bir saat” gibi zaman kavramları da “çok kısa bir süre” anlamını verir.

b) Âyetin sonunda yer alan فَسْـَٔلِ الْعَآدّ۪ينَ fe’seli’l-‘âddîne ifadesine gelince, burada dikkate sunulan mesele, inkârcıların dünyada ne kadar kaldıklarını daha iyi bilenlerin “melekler”(32) olduğunu, dolayısıyla insan hayatının her anını ve alanını onlar kontrol edip yapılanları teker teker kaydettikleri için onların şahitliği söz konusu edilmektedir. Anlaşılıyor ki, âhirete göre dünya hayatı son derece kısa bir zaman içermiş olacak ve meleklerin de bunu böyle anladıkları sanıldığı için, onlara müracaat edilmesi inkârcılar tarafından teklif edilecektir.

Âyette geçen الْعَآدّ۪ين el-‘âddîne “sayanlar” kelimesinden maksadın “melekler” değil de, dünyada yılları, ayları, günleri vs. çok iyi bilen, bunları gayet iyi sayan “insanlar” olması da mümkündür.(33)

Dahası الْعَآدّ۪ين el-‘âddîne kelimesi الْعَاد۪ين el-‘âdîne şeklinde okunarak, maksadın “haddini aşanlar” veya “çok uzun yaşayan insanlar” olduğu da ileri sürülmüştür.(34) Her durumda sonuç aynı kapıya çıkmakta ve âhirete göre dünyanın son derece kısa bir zaman olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim bir sonraki âyette dile getirilen husus da budur.

ıı. Dünyada Çok Az Kalışları

قَالَ اِنْ لَبِثْتُمْ اِلَّا قَل۪يلًا لَوْ اَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “(Allah) şöyle diyecektir: “Sadece az bir süre kaldınız; keşke (bunu) bilmiş olsaydınız!”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “dedi ki, diyecek ki”; اِنْ لَبِثْتُمْ in lebistüm ifadesi “siz kalmadınız”; اِلَّا قَل۪يلًا illâ kalîlen istisnası “az bir zamandan başka, çok az yaşamıştınız, kalmıştınız”; لَوْ اَنَّكُمْ lev enneküm ifadesi “keşke muhakkak ki siz”; كُنْتُمْ küntüm fiili “(şöyle) olsaydınız”; تَعْلَمُونَ ta‘lemûne fiili ise “bilmektesiniz, bilseydiniz, biliyor olsaydınız” demektir.

Burada inkârcıların mahşerde kalış süreleri hakkında Yüce Allah’ın beyanı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, cehennem azabındaki inkârcıların dünyada kalış süreleri hakkında dile getirdikleri “bir gün” veya “günün bir kısmı”, “yarım gün” ifadelerinin karşılığında, onların dünyada kalış sürelerinin son derece az bir zaman olduğunu, bunun böyle bir gerçeklik içerdiğini bilmelerinin beklendiğini beyan etmektedir. Bu konuda Rûm 30/56’da verilen şu bilgiler de önemlidir: “Kendilerine ilim ve iman verilenler şöyle derler: Andolsun ki siz, Allah’ın yazısında (hükmedildiği gibi) yeniden dirilme gününe kadar kaldınız.”

Demek ki insanlar dünyada Yüce Allah’ın yasasında belirlediği kadar kalmışlardır; ancak bu süre ne kadar, kaç yıl olursa olsun, mahşer hayatına göre kısa ve az olduğu için, Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu süreyi “az” diye nitelendirmektedir. Nitekim لَوْ اَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Keşke bilmiş olsaydınız” ifadesi “dünya hayatının mahşere göre çok kısa olduğunu, buna karşılık âhiret hayatının ise ebedilik arz edeceğini keşke bilselerdi” manasına gelmektedir.

ııı. Yaratılışın Amaçsız Olmayışı

اَفَحَسِبْتُمْ اَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَاَنَّكُمْ اِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ “Sizi sadece boş yere yarattığımızı ve şüphesiz ki huzurumuza döndürülmeyeceğinizi mi sandınız?”

Âyetteki اَفَحَسِبْتُمْ efehasibtüm sorusu “sandınız mı, şöyle mi sandınız”;اَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ ennemâ halaknâküm fiili “elbette sizi yarattığımızı”;عَبَثًا ‘abesen kelimesi “abes, boşuna, anlamsız bir şekilde, manasız olarak”; وَاَنَّكُمْ ve enneküm ifadesi “ve muhakkak ki siz(in)”; اِلَيْنَا ileynâ ifadesi “bize”; لَا تُرْجَعُونَ lâ türce‘ûne fiili ise “döndürülmeyeceksiniz, döndürülmeyeceğinizi” demektir.

Burada inkârcıların yaratılış gayesi hakkındaki bozuk kanaatleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah mahşerde cehennem azabına atacağı inkârcılara hitap edeceğini ve yaratılışın anlam ve amaçtan yoksun olmadığını hatırlatacağını haber vermektedir. Buna göre “insanların abes olsun diye yaratılıp mahşerde Yüce Allah’a sunulmayacakları” inanışı eleştirilmekte ve reddedilmektedir. Bu çerçevede “insanların abes olsun diye yaratılmadığı”na vurgu yapıldığı gibi, Yüce Allah’a döndürülmenin de mutlak bir gerçeklik olduğuna dikkat çekilmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen عَبَث ‘abes kelimesi “abes”, “iş olsun diye”, “boş ve anlamsız”, “amaçsız”, “oyun”, “bâtıl”(35) gibi anlamlar içermekte ve yaratılışın bu şekilde bir mahiyetinin olmadığına değinilmek istenmektedir.

Konuyla ilgili olarak Kıyâmet 75/36’da şöyle buyrulmaktadır: “(İnkârcı) insan, kendisinin başıboş bırakılacağını mı sanıyor!” Ayrıca çeşitli âyetlerde “Mahlukâtın oyun olsun diye yaratılmadığı”,(36) “göğün, yeryüzünün ve arasındakilerin bâtıl ve anlamsızlık olsun diye yaratılmadığı”(37) belirtilmekte, başka bazı âyetlerde(38) ise “bütün bunların ancak ve ancak bir anlam ve amaç için yaratılıldığı” ifade edilmektedir.

Bu arada Âl-i İmrân 3/191’de “müminlerin Yüce Allah’ın kâinattaki varlıkları anlamsız ve amaçsız yaratmadığını itiraf ettikleri, sonraki nesil müminlerinin de aynı bilince sahip olmaları gerektiği” ortaya konulmaktadır. Konuyla ilgili detay bilgilerin Yûnus 10/5, Enbiyâ’ 21/16 ve Sâd 38/27 gibi âyetlerde zikredildiğini özellikle belirtmekte yarar görmekteyiz.

Bütün bu âyetler insanın dünya hayatında başıboş bırakılmadığını, onun çeşitli şekillerde imtihana tâbi tutulmakta olduğunu, böylece bu hayatın hesabının kendisine sorulacağını içermektedir. Ayrıca, mutlak anlamda bütün insanların anlamsız ve amaçsız bir hayatın muhatabı olmadıkları özellikle vurgulanmış olmaktadır. İnsanoğlu, yaptıklarından ahlâken sorumludur. Bu sorumluluk hem dünya hayatında, hem de âhirette geçerliliğini sürdürmektedir.

c) Yüce Allah’ın Aşkın Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 116-118. âyetlerinde gerçek hükümdarın kendisi olduğunu, O’ndan başka hiçbir ilah olmadığını, bereketli (yüce) Arş’ın sahibinin de kendisi olduğunu bildirmektedir.

Ardından, “Her kim Allah ile birlikte başka bir ilaha yalvarırsa -ki bu kişinin hiçbir delili yoktur- o kimsenin hesabı ancak Rabbinin katındadır. Muhakkak ki kâfirler kurtulamayacaklardır” beyanına yer verilmekte ve nihayet sûre şu dua ile bitirilmektedir: “Ey Rabbim! (Bizi) affet; (bize) merhamet et! Sen, merhametlilerin en hayırlısısın.”

ı. Yüce Allah’ın Hükümranlığı

فَتَعَالَى اللّٰهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْكَر۪يمِ “Gerçek hükümdar olan Allah yücedir. O’ndan başka ilah yoktur. O, değerli arşın sahibidir.”

Âyetteki فَتَعَالَى fe te‘âlâ fiili “yücedir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الْمَلِك el-melikü kelimesi “hükümran(dır), egemen olan(dır)”; الْحَقّ el-hakku sözcüğü “gerçek olan(dır)”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O’ndan başka”; رَبُّ الْعَرْشِ الْكَر۪يمِ rabbu’l-‘arşi’l-kerîmi tamlaması ise “bereket kaynağı Arş’ın sahibi(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kudretinin eşsizliği ve erişilmezliği gündeme getirilmektedir.

1.فَتَعَالَى اللّٰهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ “Gerçek hükümdar olan Allah yücedir. ” Bu cümlenin bir benzeri Tâhâ 20/114’te geçmektedir.

a) Âyetin ilk kelimesi “yüce ve aşkın olmak” anlamındaki تَعَالَى te‘âlâ fiilidir. Bu fiil Kur’ân’da hepsi de Yüce Allah için olmak üzere ve genellikle de inkarcıların şirk içerikli iddialarını reddetmek bağlamında 14 kez(39) zikredilmektedir.

b) Rabbimiz bu cümlede zatının yüceliğini beyan ettikten sonra iki sıfatını gündeme getirmektedir:

ı. الْمَلِك el-melik sıfatı Yüce Allah’ın bir sıfatı olarak çeşitli âyetlerde(40) zikredilmekte, Allah’ın mutlak hükümranlığını, mahlükat üzerindeki hakimiyetini, hükümdarlığını, otoritesini, egemenliğini, mevcudatın gerçek sahibi ve hükmü geçerli yegane kudret olduğunu ortaya koymaktadır. “Mülk (hükümranlık) sadece O’nun elindedir”(41) âyetinde de beyan edildiği üzere, Yüce Allah hem her şeyin gerçek sahibidir; hem de her şey varlığını O’nun sistemi ve kaderi sayesinde devam ettirebilmektedir.

ıı. الْحَقّ el-hakk sıfatı ise Yüce Allah’ın mutlak hakikat ve nihai gerçeklik(42) olduğunu öğretmektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarından birisinin الْحَق el-hakk olduğunu gösteren âyetlerin var olduğu bilinmelidir.(43) el-Hakk olan Yüce Allah, gerçeği, hakkı öğretmek için el-hakk olan Kur’ân’ı indirmiştir. Maksat hakikatin kaynağını belirlemek ve o iradenin öğrettiği her bir şeyin mutlak gerçek olduğunu ortaya koymaktır. “Hakk’tan öte sapıklıktan başka ne var ki!”(44)

2. لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “O’ndan başka hiçbir ilah yoktur.” Yüce Allah varlığını, tekliğini, kuvvet ve kudretini kavratmayı istemekte, bu bağlamda merakları gidermek için zatına dair çeşitli özellikleri bizzat kendisi beyan etmektedir. Kur’ân’da bu anlamda çeşitli âyetlerin bulunduğunu belirtmek gerekir. Bu çerçevede Bakara 2/163, 255, Âl-i İmrân 3/2, 26-27, En‘âm 6/14, A‘râf 7/54, Yûnus 10/31, Mü’minûn 23/84-88, Şûrâ 42/11, Haşr 59/22-24 ve İhlâs 112/1-4 gibi âyetleri hatırlatmakla yetinelim.

Yüce Allah اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “Allah ki O’ndan başka hiçbir ilah yoktur” şeklindeki beyanı gereği kendisinden başka hiçbir üstün gücün bulunmadığını ilan etmekte, başka herhangi bir ilah kabulünü şiddetle reddedip dışlamaktadır.

Bakara 2/162 ve 255’te de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah Kur’ân’da doğrudan veya dolaylı olarak kendisinden başka hiçbir ilâhın bulunmadığını beyan doğrultusunda 70 âyette ifadeler kullanmakta, bir taraftan insanların tevhid inancını pekiştirirken, diğer taraftan da tevhide aykırı inanç ve tutumları eleştirmektedir. Kur’ân’da 30 kez(45) bu kalıpta yer alan tevhid öğretisi, şirk, inkâr ve küfür içerikli bütün kabulleri devre dışı bırakmakta, Yüce Allah’tan başka ma‘bûd iddiasını ve kabulünü şiddetle reddetmektedir.

Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez geçmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(46) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir.

İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

3. رَبُّ الْعَرْشِ الْكَر۪يمِ “O, değerli arşın sahibidir.” Arş’ın bereketle nitelendirilmesi, hayrın, rahmetin, merhametin, bereketin vs. oradan indirilmesi nedeniyledir.(47) Daha önce yorumladığımız Mü’minûn 23/86. âyette de benzeri geçen bu ifade, Yüce Allah’ın bir başka sıfatıdır.

Bu ifadenin benzerleri Tevbe 9/129, Enbiyâ’ 21/22, Neml 27/26, Mü’minûn 23/86 ve Zuhruf 43/82’de de geçmektedir. Yüce Allah’a nispet edilen el-‘arş/taht elbette insanlara nispet edilenden çok farklıdır. Rabbimiz maddeden münezzeh olduğu için, “O’nun arşı” mutlak hükümranlık yetkisidir ve bilinen anlamdan ayrı olarak mecazi bir mana vermektedir.

Kur’ân’da 27 kez geçen كَر۪يم/الْكَر۪يم kerîm/el-kerîm kelimeleri “değerli, muazzam, türünün en kalitelisi” gibi anlamlara gelmektedir. كَر۪يمٍ kelimesi Kur’ân’da şu varlıkları nitelendirmektedir: “Yüce Allah”,(48) “Cebrâîl (as)”,(49) “Kur’ân”,(50) “rızık”,(51) “melek”,(52) “arş”,(53) “bitki çifti”,(54) “makam”,(55) “kitap, mektup”,(56) “ödül”,(57) “cennet”,(58) “peygamber”,(59) “rahatlatıcı, huzur verici”(60) ve “söz”.(61) Bunların dışında olumsuz anlamda azaptakilere yönelik bir alay ifadesi olarak da bir âyette geçmektedir.(62)

Kullanımlarına bakıldığında كَر۪يم kerîm kelimesinin olumlu anlam verdiği anlaşılmakta, bu arada Arş’ın da değerine işaret edilmiş olmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen الْكَر۪يم el-kerîm kelimesi gereği asıl ve gerçek arşın sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğunu, çünkü “çok yüce ve cömert hükümranlık makamının sahibinin Allah olduğu” vurgulanmaktadır.

ıı. Şirkin Feci Akıbeti

وَمَنْ يَدْعُ مَعَ اللّٰهِ اِلٰهًا اٰخَرَ لَا بُرْهَانَ لَهُ بِه۪ فَاِنَّمَا حِسَابُهُ عِنْدَ رَبِّه۪ اِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ “Kim Allah ile birlikte başka bir ilaha yalvarırsa –ki bu kişinin hiçbir delili yoktur– o kimsenin hesabı ancak Rabbinin katındadır. Şüphesiz ki kâfirler kurtulamayacaklardır.”

Âyetteki وَمَنْ يَدْعُ ve men yed‘u ifadesi “her kim dua ederse, yalvarırsa”; مَعَ اللّٰهِ me‘allâhi ifadesi “Allah ile birlikte”; اِلٰهًا اٰخَرَ ilâhen âhara tamlaması “başka bir ilaha”; لَا بُرْهَانَ lâ bürhâne ifadesi “hiçbir delil yoktur”; لَهُ lehû ifadesi “kendisi için”;بِه۪ bihî ifadesi “onunla ilgili”; فَاِنَّمَا حِسَابُهُ fe innemâ hısâbuhû ifadesi “muhakkak ki ve elbette onun hesabı”; عِنْدَ رَبِّه۪ ‘ınde rabbihî ifadesi “onun Rabbinin katında(dır)”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَا يُفْلِحُ lâ yüflihu fiili “kurtuluşa eremez”; الْكَافِرُون el-kâfirûne kelimesi ise “kâfirler” demektir.

Burada Yüce Allah ile berberabr başka ilah edinenlerin delilsiz oldukları, müşriklerin hesabının sadece Allah’a ait olacağı ve mahşerde hiçbir şekilde kurtulamayacakları gündeme getirilmektedir.

1.وَمَنْ يَدْعُ مَعَ اللّٰهِ اِلٰهًا اٰخَرَ لَا بُرْهَانَ لَهُ بِه۪ فَاِنَّمَا حِسَابُهُ عِنْدَ رَبِّه۪ “Kim Allah ile birlikte başka bir ilaha yalvarırsa –ki bu kişinin hiçbir delili yoktur– o kimsenin hesabı ancak Rabbinin katındadır.” Yüce Allah önceki âyette tevhid inancına dair temel bilgileri verdikten sonra, bu âyette tevhidin zıddı olan şirke dikkat çekmekte, müşriklerin hiçbir şekilde delile sahip olmadıklarını belirtmekte, sonrasında ise böylesi kişilerin hesabının sadece ve sadece kendisine ait olacağını haber vermektedir.

Kur’ân’da sekiz kez(63) yer alan بُرْهَان bürhân kelimesi “delil”, “kesin kanıt” manasına gelmekte ve Yüce Allah ile birlikte herhangi bir ilaha veya varlığa yalvarıp yakaranların, onlara tapanların hesabının mutlaka sorulacağı ve Yüce Allah’ın bu tipleri yargılayacağı haber verilmektedir.

Âyette geçen اِنَّمَا innemâ edatı hasr/kasr denen “vurgu” manası vermekte ve kendilerine tapınılan diğer varlıkların da başkalarının da insanları mahşerde yargılamalarının mümkün olmadığı, dolayısıyla başka varlıklardan korkmanın da onlardan herhangi bir şekilde beklentiye girmenin de anlamsız olduğu ortaya konulmakta, yersiz korkulara düşmemeleri için insanlar uyarılmaktadır.

2. اِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ “Şüphesiz ki kâfirler kurtulamayacaklardır.” Âyetin sonunda yer alan bu ifade ise “kafirlerin kurtuluşa eremeyeceklerini” bildirmektedir. Burada sözü edilen الْكَافِرُون el-kâfirûne “kâfirler”den maksat Yüce Allah’ın Hz. Peygamber ve diğer bütün peygamberler aracılığıyla vahyine konu edindiği prensipleri inkâr edenlerdir.

Sûrenin başında “müminlerin kurtuluşa erecekleri” müjdelenirken, sûrenin sonunda ise ilahi prensipleri yalanlayanların kesinlikle kurtulamayacağına dikkat çekilmiş olmakta, böylece sûrenin başından sonuna kadar belli bir konu bütünlüğünün gözetildiği görülmektedir.

ııı. Muhteşem Dua

وَقُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَاَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِم۪ينَ “De ki: Rabbim! Affet! Merhamet et! Sen merhametlilerin en hayırlısısın.”

Âyetteki وَقُلْ ve kul emri “ve de ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اغْفِرْ ığfir duası “bağışla”; وَارْحَمْ varham duası “ve merhamet et”; وَاَنْتَ ve ente zamiri “ve sen”; خَيْرُ الرَّاحِم۪ينَ hayru’r-râhimîne tamlaması ise “merhametlilerin en hayırlısı(sın)” demektir.

Burada Yüce Allah’a nasıl dua edilmesi gerektiğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah daha önce yorumladığımız Mü’minûn 23/109. âyette sözünü ettiği birtakım kullarının kendisine iman ettiklerini, bağışlanma dileğinde bulunduklarını ve Rablerini merhametlilerin en hayırlısı olarak gördükleri beyanlarını dile getirmişti. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz son âyette de bu yiğitlerin duası ve tutumlarının bütün ümmet için bir ilke ve hayat tarzı olması gerektiği beyan edilmiş olmaktadır.

Mü’minûn 23/109’da beyan edilen ve Yüce Allah’ın “kullarım” dediği bir grup mümin yiğidin yaptığı duayı bu vesileyle yeniden hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Zira kullarımdan bir zümre ‘Ey Rabbimiz! İman ettik, bizi affet; bize merhamet et! Sen, merhametlilerin en hayırlısısın’ demişlerdi.”

“Dua” konusunu Furkân 25/77’de geniş bir şekilde ele alacağımız için burada herhangi bir detaya girmek istemiyoruz. Önemine binaen sadece kısa bazı hatıatmalar yapmak istiyoru.

“Dua ibadettir”(64) hadislerinden yola çıkarak şunu söyleyebiliriz: Dua, “davet etmek, çağırmak, yalvarmak” gibi anlamlarıyla kulun Allah ile olan bağının en güzel ifadesidir. Çağrısını Yüce Allah’a yönlendiren kişi, O’nun yüceliğini ve yardıma karşılık vericiliğini idrak eden bilinçtedir.

Yüce Allah Bakara 2/186 ve Mü’min 40/60’ta “kullarının kendisinden istemesi durumunda dualarına karşılık vereceğini” beyan ederek, duanın adresini belirlemektedir. Esasında her namazın her rekâtında okuduğumuz Fâtiha 1/5’te de bunun bir beyanı yer almakta ve sadece ve sadece Yüce Allah’tan yardım istememiz gerektiği öğretilmektedir.

A‘râf 7/191-194, Mü’minûn 23/117, Fâtır 35/17 ve Ahkâf 46/5’te Allah’tan başkasına yönlendirilen duaların muhataplar tarafından anlaşılamayacağı ve kendilerine cevap verilmesinin hiçbir şekilde mümkün olmadığı beyan edilmektedir.

Ra‘d 13/14’te gerçek duanın sadece ve sadece Allah’a yapılabileceği, O’ndan başkasına yapılan duaların karşılık bulamayacağı bildirilerek, bunun, ellerini suya ulaştırmadığı halde suyu ağzına götüremeyecek durumda olanlara benzediği ifade edilmektedir. Demek ki gerçek duanın kıblesi sadece ve sadece Yüce Allah’tır.

Cinn 72/18’de beyan edildiği gibi, duaya şirk karıştırmamak gerekmektedir; zira duaya şirk imana ve Allah’a şirktir. Bu noktalarda yapılan hatadan dönülmesi ve yine Yüce Allah’a sığınılması gerekmektedir. Zira duaları kabul eden tek makam Yüce Allah’ın makamıdır. Bu husus Hûd 11/61 ve Mü’minûn 23/118’de açıkça ortaya konulmaktadır.

Şu husus bilinmelidir ki dua رَبَّنَا rabbenâ,(65) رَبِّ rabbi(66) veya سُبْحَانَكَ sübhâneke(67) gibi ifadelerle başlamalıdır. Bunun ardından Yüce Allah övülmelidir.(68) Sonrasında isteğe konu cümleler dile getirilmelidir.

“Dua, insanın Allah karşısındaki esas duruşudur. Âyet, duanın insanın varlık (yaratılış) sebebi olduğunu söyler. Bu yüzden ‘dua, ibadetin iliğidir’. Dua etmek, bizatihi kabul olmuş bir duadır. Ey insan! Duanın kabul olup olmadığına değil, dua edip etmediğine bak. Zira dua eden kalb Allah’la diyalog halindedir.”(69)

Rabbimiz bizi de bütün müminleri de mağfiret ve rahmetine alsın, rahmet ve merhametinden ayrı bırakmasın.

Dipnotlar

• 1 - Yazır, age., V, 539. 2 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 348. 3 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 396. 4 - Esed, age., s. 702. 5 - İslâmoğlu, age., s. 653.
• 6 - En‘âm 6/148; Nahl 16/35. 7 - Şu‘arâ’ 26/20; Kalem 68/26. 8 - Fâtiha 1/7; Bakara 2/198; Âl-i İmrân 3/90; En‘âm 6/77; Hıcr 15/56; Mü’minûn 23/106; Şu‘arâ’ 26/86; Sâffât 37/69; Vâkı‘a 56/51, 92; Mutaffifûn 83/32.
  • En‘âm 6/148 Nahl 16/35 Şu‘arâ 26/20 Kalem 68/26 Fâtiha 1/7 Bakara 2/198 Âl-i İmrân 3/90 En‘âm 6/77 Hicr 15/56 Mü'minûn 23/106 Şu‘arâ 26/86 Sâffât 37/69 Vâkı‘a 56/51 Vâkı‘a 56/92 Mutaffifîn 83/32
• 9 - Bu konuda kaleme aldığımız “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret”, (İstanbul, 2015, Düşün yayınları) adlı eserimize müracaat edilebilir.
• 10 - Secde 32/12. 11 - Secde 32/13. 12 - Mü’min 40/11.
  • Secde 32/12 Secde 32/13 Mü'min 40/11
• 13 - Mü’min 40/12. 14 - Zuhruf 43/77. 15 - Zuhruf 43/77. 16 - İbrâhim 14/44. 17 - İbrâhim 14/44. 18 - Fâtır 35/37. 19 - Fâtır 35/37. 20 - Mü’minûn 23/99. 21 - Mü’minûn 23/108. 22 - Zemahşerî, age., III, 199-200.
  • Mü'min 40/12 Zuhruf 43/77 Zuhruf 43/77 İbrâhîm 14/44 İbrâhîm 14/44 Fâtır 35/37 Fâtır 35/37 Mü'minûn 23/99 Mü'minûn 23/108
• 23 - Taberî, age., XVIII, 60.
• 24 - Esed, age., s. 702.
• 25 - Râzî, age., XXIII, 125.
• 26 - Hucürât 49/11. 27 - En‘âm 6/108. 28 - Semerkandî, age., II, 513.
  • Hucurât 49/11 En‘âm 6/108
• 29 - Tevbe 9/20; Mü’minûn 23/111; Nûr 24/52; Haşr 59/20.
  • Tevbe 9/20 Mü'minûn 23/111 Nûr 24/52 Haşr 59/20
• 30 - Taberî, age., XVIII, 62; Zemahşerî, age., III, 200. 31 - Semerkandî, age., II, 514.
• 32 - Semerkandî, age., II, 514; Taberî, age., XVIII, 63; Zemahşerî, age., III, 200. 33 - Taberî, age., XVIII, 63; Zemahşerî, age., III, 200.
• 34 - Zemahşerî, age., III, 200; Râzî, age., XXIII, 127.
• 35 - Semerkandî, age., II, 514; Taberî, age., XVIII, 63; Zemahşerî, age., III, 201; Râzî, age., XXIII, 127. 36 - Enbiyâ’ 21/16; Dühân 44/38. 37 - Sâd 38/27. 38 - En‘âm 6/73; Yûnus 10/5; İbrâhîm 14/19; Hıcr 15/85; Nahl 16/3; ‘Ankebût 29/44; Rûm 30/8; Zümer 39/5; Duhân 44/39; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/3; Teğâbun 64/3.
  • Enbiyâ 21/16 Duhân 44/38 Sâd 38/27 En‘âm 6/73 Yûnus 10/5 İbrâhîm 14/19 Hicr 15/85 Nahl 16/3 ‘Ankebût 29/44 Rûm 30/8 Zümer 39/5 Duhân 44/39 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/3 Teğâbun 64/3
• 39 - En‘âm 6/100; A‘râf 7/190; Yûnus 10/18; Nahl 16/1, 3; İsrâ’ 17/43; Tâhâ 20/114; Mü’minûn 23/92, 116; Neml 27/63; Kasas 28/68; Rûm 30/40; Zümer 39/67; Cinn 72/3. 40 - Tâhâ 20/114; Mü’minûn 23/116; Haşr 59/23; Cum‘a 62/1; Nâs 114/2. 41 - Mülk 67/1.
  • En‘âm 6/100 A‘râf 7/190 Yûnus 10/18 Nahl 16/1 Nahl 16/3 İsrâ 17/43 Tâhâ 20/114 Mü'minûn 23/92 Mü'minûn 23/116 Neml 27/63 Kasas 28/68 Rûm 30/40 Zümer 39/67 Cinn 72/3 Tâhâ 20/114 Mü'minûn 23/116 Haşr 59/23 Cum‘a 62/1 Nâs 114/2 Mülk 67/1
• 42 - Esed, age., s. 641. 43 - En‘âm 6/62; Yûnus 10/30, 32; Kehf 18/44; Tâhâ 20/114; Hacc 22/6, 62; Mü’minûn 23/116; Nûr 24/25; Lokmân 31/30. 44 - Yûnus 10/32.
  • En‘âm 6/62 Yûnus 10/30 Yûnus 10/32 Kehf 18/44 Tâhâ 20/114 Hacc 22/6 Hacc 22/62 Mü'minûn 23/116 Nûr 24/25 Lokmân 31/30 Yûnus 10/32
• 45 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/102, 106; A‘râf 7/158; Tevbe 9/31, 129; Hûd 11/14; Ra‘d 13/30; Nahl 16/2; Tâhâ 20/8, 98; Mü’minûn 23/116; Neml 27/26; Kasas 28/70, 88; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Dühân 44/8; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Nisâ 4/87 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Hûd 11/14 Ra‘d 13/30 Nahl 16/2 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/98 Mü'minûn 23/116 Neml 27/26 Kasas 28/70 Kasas 28/88 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Duhân 44/8 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 46 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9. 47 - Zemahşerî, age., III, 201.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 48 - Neml 27/40; İnfitâr 82/6. 49 - Hâkka 69/40; Tekvîr 81/19. 50 - Vâkı‘a 56/77. 51 - Enfâl 8/4, 74; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/31; Sebe’ 34/4. 52 - Yûsuf 12/31. 53 - Mü’minûn 23/116. 54 - Şu‘arâ’ 26/7; Lokmân 31/10; 55 - Şu‘arâ’ 26/58; Dühân 44/26. 56 - Neml 27/29. 57 - Ahzâb 33/44; Yâsîn 36/11; Hadîd 57/11, 18. 58 - Nisâ’ 4/31. 59 - Dühân 44/17. 60 - Vâkı‘a 56/44. 61 - İsrâ’ 17/23. 62 - Dühân 44/49.
  • Neml 27/40 İnfitâr 82/6 Hâkka 69/40 Tekvîr 81/19 Vâkı‘a 56/77 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/31 Sebe' 34/4 Yûsuf 12/31 Mü'minûn 23/116 Şu‘arâ 26/7 Lokmân 31/10 Şu‘arâ 26/58 Duhân 44/26 Neml 27/29 Ahzâb 33/44 Yâsîn 36/11 Hadîd 57/11 Hadîd 57/18 Nisâ 4/31 Duhân 44/17 Vâkı‘a 56/44 İsrâ 17/23 Duhân 44/49
• 63 - Bakara 2/111; Nisâ’ 4/174; Yûsuf 12/24; Enbiyâ’ 21/24; Mü’minûn 23/117; Neml 27/64; Kasas 28/32, 75.
  • Bakara 2/111 Nisâ 4/174 Yûsuf 12/24 Enbiyâ 21/24 Mü'minûn 23/117 Neml 27/64 Kasas 28/32 Kasas 28/75
• 64 - Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Bakara, 16, 40; İbn Mâce, Du‘â’, 1; Tirmizî, De’avât, 1; Ahmed b. Hanbel, IV, 267, 271, 276.
• 65 - Bakara 2/127, 128, 129, 200, 201, 250, 285, 286; Âl-i İmrân 3/8, 9, 16, 53, 147, 191, 192, 193, 194; Nisâ’ 4/75; Mâide 5/83, 114; A‘râf 7/23, 38, 47, 89, 126; Yûnus 10/85, 88, İbrâhim 14/37, 38, 40, 41, 44; Kehf 18/10; Tâhâ 20/45, 134; Mü’minûn 23/106, 107, 109; Furkân 25/65, 74; Şu‘arâ’ 26/51; Kasas 28/47, 63; Secde 32/12; Ahzâb 33/67, 68; Sebe’ 34/19, 26; Fâtır 35/34, 37; Sâd 38/16, 61; Mü’min 40/7, 8, 11; Fussılet 41/29; Haşr 59/10; Mümtehıne 60/4, 5; Tahrîm 66/8; Kalem 68/29, 32. 66 - Bakara 2/126, 260; Âl-i İmrân 3/35, 38, 41; Mâide 5/25; A‘râf 7/143, 151, 155; Hûd 11/45, 47; Yûsuf 12/33, 101; İbrâhim 14/35, 36, 40; Hıcr 15/36, 39; İsrâ’ 17/24, 80; Meryem 19/4, 6, 10; Tâhâ 20/25, 84, 114, 125; Enbiyâ’ 21/89, 112; Mü’minûn 23/26, 29, 39, 93, 94, 97, 98, 99, 118; Furkân 25/30; Şu‘arâ’ 26/12, 83, 117, 169; Neml 27/19, 44; Kasas 28/16, 21, 24, 33; ‘Ankebût 29/30; Sâffât 37/100; Sâd 38/35, 79; Zuhruf 43/88; Ahkâf 46/15; Münâfikûn 63/10; Tahrîm 66/11; Nûh 71/26, 28. 67 - Bakara 2/32; Âl-i İmrân 3/191; Mâide 5/116; A‘râf 7/143; Yûnus 10/10; Enbiyâ’ 21/87; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Sebe’ 34/41. 68 - Mü’min 40/7; Şu‘arâ’ 26/78-83. 69 - İslâmoğlu, age., s. 712’de 9. not.
  • Bakara 2/127 Bakara 2/128 Bakara 2/129 Bakara 2/200 Bakara 2/201 Bakara 2/250 Bakara 2/285 Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/8 Âl-i İmrân 3/9 Âl-i İmrân 3/16 Âl-i İmrân 3/53 Âl-i İmrân 3/147 Âl-i İmrân 3/191 Âl-i İmrân 3/192 Âl-i İmrân 3/193 Âl-i İmrân 3/194 Nisâ 4/75 Mâide 5/83 Mâide 5/114 A‘râf 7/23 A‘râf 7/38 A‘râf 7/47 A‘râf 7/89 A‘râf 7/126 Bakara 2/127 Âl-i İmrân 3/8 Nisâ 4/75 Kehf 18/10 Tâhâ 20/45 Tâhâ 20/134 Mü'minûn 23/106 Mü'minûn 23/107 Mü'minûn 23/109 Furkân 25/65 Furkân 25/74 Şu‘arâ 26/51 Kasas 28/47 Kasas 28/63 Secde 32/12 Ahzâb 33/67 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/19 Sebe' 34/26 Fâtır 35/34 Fâtır 35/37 Sâd 38/16 Sâd 38/61 Mü'min 40/7 Mü'min 40/8 Mü'min 40/11 Fussilet 41/29 Haşr 59/10 Mümtehine 60/4 Mümtehine 60/5 Tahrîm 66/8 Kalem 68/29 Kalem 68/32 Bakara 2/126 Bakara 2/260 Âl-i İmrân 3/35 Âl-i İmrân 3/38 Âl-i İmrân 3/41 Mâide 5/25 A‘râf 7/143 A‘râf 7/151 A‘râf 7/155 Hûd 11/45 Hûd 11/47 Yûsuf 12/33 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/35 İbrâhîm 14/36 İbrâhîm 14/40 Hicr 15/36 Hicr 15/39 İsrâ 17/24 İsrâ 17/80 Meryem 19/4 Meryem 19/6 Meryem 19/10 Tâhâ 20/25 Tâhâ 20/84 Tâhâ 20/114 Tâhâ 20/125 Enbiyâ 21/89 Enbiyâ 21/112 Mü'minûn 23/26 Mü'minûn 23/29 Mü'minûn 23/39 Mü'minûn 23/93 Mü'minûn 23/94 Mü'minûn 23/97 Mü'minûn 23/98 Mü'minûn 23/99 Mü'minûn 23/118 Furkân 25/30 Şu‘arâ 26/12 Şu‘arâ 26/83 Şu‘arâ 26/117 Şu‘arâ 26/169 Neml 27/19 Neml 27/44 Kasas 28/16 Kasas 28/21 Kasas 28/24 Kasas 28/33 ‘Ankebût 29/30 Sâffât 37/100 Sâd 38/35 Sâd 38/79 Zuhruf 43/88 Ahkâf 46/15 Münâfikûn 63/10 Tahrîm 66/11 Nûh 71/26 Nûh 71/28 Bakara 2/32 Âl-i İmrân 3/191 Mâide 5/116 A‘râf 7/143 Yûnus 10/10 Enbiyâ 21/87 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Sebe' 34/41 Mü'min 40/7 Şu‘arâ 26/83