Meryem Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 98 âyetten oluşan, adını 16. âyetindeki مَرْيَم meryem kelimesinden alan Meryem sûresi, inişe göre 43, resmî sıralamada ise 19. sûredir. Meryem sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Kehf sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de geçmiş ümmetlerle ilgili bilgiler verilmekte, insanların ibret alması istenmektedir. Ayrıca Yüce Allah’ın kitabının tilâvet edilmesi gerektiği üzerinde durulmakta, iman edenlerle kâfir olanların mukayesesi yapılmakta ve yaşayacakları akıbetle ilgili bilgiler verilmektedir. Cennet ve cehennemle ilgili oldukça detaylı açıklamalar her iki sûrede de yer almaktadır. Bu arada her iki sûrede de şirk konusuna değinilmekte, putperestliğin nasıl büyük bir yanılgı olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

Meryem sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, sırasıyla Hz. Zekeriyyâ, oğlu Hz. Yahyâ, ayrıca Hz. Meryem, Hz. İsa, Hz. İbrâhim, Hz. Mûsa, Hz. İsmail ve Hz. İdris’in kıssalarına yer verilmektedir. Daha sonraki nesillerin peygamberlerin izinden gitmediği, ibadetleri zayi ettikleri, arzularının esiri oldukları ve sonuçta cehennemi hak ettikleri, buna karşılık iman edip salih amel işleyenlerin ise cennete girecekleri, haksızlığa uğratılmayacakları beyan edilmektedir.

66. âyetten itibaren, konu yeniden diriltilmeye inanmayan ve mahşerle alay eden inkârcı tipe getirilmekte, ancak yemin ifadeleriyle kendilerine cevap verilmektedir. Buna göre, inkârcıların şeytanlarla birlikte cehennemin yanı başına getirileceği ve hak edenlerin oranın en korkunç yerine atılacağı bildirilmekte, muttaki olanların ise azaptan uzak tutulmuş olacakları müjdelenmektedir.

74. âyetten itibaren, kendilerini müminlerle mukayese edip daha iyi olduklarını iddia eden kâfirlerin bu mukayesesinin doğru olmadığı, hidayet üzere olanların hidayetini Yüce Allah’ın arttıracağı, salih amellerin çok daha değerli olduğu vurgulanmaktadır. Şeytanların kâfirlere gönderileceği, Allah’ın peşi sıra ilah edinenlerin mahşerde bunları karşılarında yardımcı olarak bulamayacakları, dolayısıyla onlara yönelik dünyevî azap için Hz. Peygamber’in aceleci davranmaması gerektiği üzerinde durulmaktadır.

87. âyetten itibaren, putların veya aracıların Yüce Allah’ın huzurunda şefaate sahip olamayacakları, Allah’a çocuk isnadının kâinatın düzenini sarsacak derecede korkunç bir iftira olduğu, bunu yapanların ilâhî huzurda teker teker hesaba çekileceği bildirilmektedir.

Son üç âyette ise, iman edip salih amel işleyenlerin birbirilerini sevecekleri vesileleri Yüce Allah’ın yaratacağı, muttakilere müjde, inanmamakta ısrarcı olanlara ise uyarıcı olsun diye Kur’ân’ın kolaylaştırıldığı beyan edilmekte, helak edilen önceki nesillerden herhangi bir ses duyulamayacağı bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-15. âyetlerinde mukatta‘a harfleri sonrasında Hz. Zekeriyyâ’ya yönelik bir nimeti ve ikrâmı bağlamında ona Yahyâ adında bir çocuk vermesini, bazı mucizevî olayları, Hz. Zekeriyyâ’nın kavmine “işaret” diliyle yaptığı tebliği, Hz. Yahyâ’nın sahip kılındığı birtakım özelliklerini konu edinmektedir.

a) Hz. Zekeriyyâ ve Onun Duası

Yüce Allah, sûrenin 1-6. âyetlerinde öncelikle beş tane mukatta‘a harfine yer vermekte, ardından bu kıssada Hz. Zekeriyyâ örnekliğinde bir insanın Rabbine karşı kısık seslerle dua etmesi gerektiğini, insanların kendilerinden sonra gelecek nesillerle ilgili endişeler taşımasının ve çözüm arayışlarına girmesinin gerekli olduğunu ortaya koymaktadır. Bunu yaparken bir babanın hangi özelliklerde bir çocuk istemesi gerektiğiyle ilgili çok önemli başlıklar zikredilmektedir.

ı. Hz. Zekeriyyâ’ya Yüce Allah’ın Rahmeti

كٓهٰيٰعٓصٓ ذِكْرُ رَحْمَتِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زَكَرِيَّا “Kâf. Hâ. Yâ. ‘Ayn. Sâd. (Bu), Rabbinin Zekeriya kuluna rahmetini hatırla(t)masıdır.”

Buradakiكهيعص kâf hâ yâ ‘ayn sâd harfleri “heca, mukatta‘a harfleri”; ذِكْرُ zikru kelimesi “hatırla(t)ma(dır), anma(dır)”; رَحْمَتِ رَبِّكَ rahmeti rabbike tamlaması “Rabbinin merhametini”; عَبْدَهُ ‘abdehu ifadesi “O’nun kuluna”; زَكَرِيَّا zekeriyyâ kelimesi ise “Zekeriyyâ’ya” demektir.

Burada Yüce Allah’ın bir peygamberine nasıl bir ikrâmda bulunduğuyla ilgili giriş cümlesi yer almaktadır.

1. كٓهٰيٰعٓصٓ “Kâf. Hâ. Yâ. ‘Ayn. Sâd.” Kur’ân’da bir harften beş harfe kadar örneği bulunan mukatta‘a harflerinin beş harfli iki örneğinden birisi işte bu sûrenin başındakilerdir.

a) Bakara 2/1’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, mukatta‘a harfleri 14 harften oluşmakta ve 14 değişik şekilde Kur’ân’da 29 sûrenin başında yer almaktadır. Bu harflerin Kur’ân’da kullanılmasının muhtemel pek çok sebebinin bulunduğunu belirtmiş, kesin olarak anlamlarının tayin edilmesinin mümkün olmadığını, doğruyu sadece Yüce Allah’ın bileceğini beyan etmiştik.

b) Genel olarak mukatta‘a harfleriyle ilgili bu kısa hatırlatmaları yaptıktan sonra, prensip olarak Kur’ân’da manası olmayan veya anlaşılamayacak durumda olan âyet bulunmadığını, bütün kelimelerin manasının bulunduğunu benimsediğimizi beyan etmeliyiz. Biz veya bir başkası anlamıyor diye bu harflerin manasının olmadığını iddia etmenin doğru olmadığı kanaatindeyiz. Nitekim bu harflerin manası bilinemez diyenlerin önemli bir bölümünün bu konuda pek çok görüş beyan ettiğini Bakara 2/1’de aktarmaya çalışmıştık.

Bu hatırlatmalarımızdan sonra şimdi de كهيعص kâf, hâ, yâ, ‘ayn, sâd ifadesinin muhtemel anlamlarına değinelim.

ı. Öncelikle Yüce Allah’ın bu harflere yemin ettiğini söyleyebiliriz. Yani insanların günlük hayatlarında kullandığı bu harfler, ilâhî kelamı da oluşturmakta, böylece harflere, harflerin oluşturduğu kelimelere, kelimelerin oluşturduğu cümlelere ve nihayet âyetlere yemin edilerek vahye, okumanın önemine ve Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisine dikkat çekilmiş olabilir.

ıı. Bu harflerle inkârcı muhataplara meydan okunmuş olabilir. Bir anlamda “sizin de kullandığınız bu harfleri kullanarak meydana getirilen bu ilâhî mesaj gibi siz de bir metin oluştursanıza!” denmek isteniyor olabilir.

ııı. Bu beş harfle muhataplara vahyin gelişi noktasında uyarı yapılıyor olabilir.

ıv. Müşriklerin karşı çıkışı şiddetli bir hal aldığı için onlara yönelik beş harfli bir dikkat çekme uygulanıyor olabilir. Maksat, ele alınacak konuların sıra dışı olduğunu kavratmak ve pür dikkat kesilmenin gerekliliğini vurgulamak olabilir. Zira özellikle bu surede Hz. Yahyâ’nın ve Hz. İsâ’nın sıra dışı doğumlarına değinilmektedir.

v. Bu surede kıssası anlatılan çeşitli peygamberlerin ve kitaplarının sembolü olarak bu harfler getirilmiş olabilir. Bu bağlamda kâf “Hz. Zekeriyyâ”yı, hâ “Hz. Meryem”i, yâ “Hz. Yahyâ”yı, ‘ayn “Hz. İsâ”yı, sâd ise “Hz. İbrahîm, Hz. Musa, Hz. İsmâil veya Hz. İdris’ten birini” sembolize ediyor olabilir.

vı. Bu harflerin Yüce Allah’ın kendini medh ve senâ için isim ve sıfatlarını sembolize etme ihtimali de vardır. Bu bağlamda İbn Abbas’tan şöyle nakledilmiştir: Kâf “Allah’ın mahlûkata rızık ve ikrâmda kâfi olduğunu”, hâ “Allah’ın hâdî, yani mahlûkata hidayet ediciliğini”, yâ “Allah’ın cömertliğini” sembolize eden yedüllâhi olduğunu, ‘ayn “Allah’ın mahlûkatın ve bütün işlerinin âlimi olduğunu”, sâd ise “Yüce Allah’ın vaadine sadık olduğunu” gösteriyor olabilir. Bu noktada Hz. Ali’nin bu harflerin ismi a‘zam olduğunu veya Yüce Allah’ın bu harflere yemin ettiğini söylediği de nakledilmektedir.(1)

Kâf harfinin “Allah’ın kebîr, kerîm ve kâfi ismine”; hâ harfinin “hâdî”; yâ harfinin “yemîn ve yücîr”; ‘ayn harfinin “‘âlim, ‘azîz ve ‘adl”; sâd harfinin ise “sâdık isminin” sembolü olduğu beyan edilmektedir.

vıı. Bu harflerin Yüce Allah’ın veya Kur’ân’ın isimlerinden biri olduğu da ifade edilmektedir.(2)

vııı. Elmalılı’nın naklettiğine göre Ümmühanî’den Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Kâfîsin, hâdîsin yâ âlimu sâdık.” Hz. Alî’nin deيا كٓهٰيٰعٓصٓ اغْفِرْ ل۪ي diye duâ ettiği rivayet edilmiştir ki, bu durumda harfler esmâullâh’tan, yani Allah’ın isimlerindendir demek olur.(3)

Bu saydığımız ihtimaller sadece birer görüştür. Her meselede olduğu gibi bu meselede de en doğruyu elbette sadece Yüce Allah bilir.

2. ذِكْرُ رَحْمَتِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زَكَرِيَّا “(Bu), Rabbinin Zekeriya kuluna rahmetini hatırla(t)masıdır.” Âyetin başında gizli bir hâzâ işaret isminin olduğu kabul edilmektedir.(4) Biz de tercümemizi bu kanaat doğrultusunda yaptık. Ancak bu noktada başka ihtimaller de söz konusudur. Baştaki ذِكْر zikr kelimesini zekkera veya zekera şeklinde mâdî (geçmiş zaman) kalıbında, رَحْمَت rahmet kelimesini de mansûb okumak mümkündür. Buna göre mana şöyle olur: “(Allah), kulu Zekeriyyâ’ya Rabbinin merhametini zikretmiştir.”

İlk kelimenin zekkir şeklinde emir olarak okunması da mümkündür. Buna göre mana “Kulu Zekeriyyâ’ya (yönelik gerçekleşen) Rabbinin merhametini hatırlat” şeklini almış olur. Bir başka ihtimal olarak “Zekeriyyâ’nın hem kendi ümmetine hem de bu son ümmete Rabbinden rahmet olması” manası da âlimlerimiz tarafından ileri sürülmüştür.(5)

Yûsuf 12/3’te “Kur’ân’da kıssalar ve yer alma gerekçeleri” konusunda oldukça geniş bilgi vermiştik. Her detayı bile başlı başına bir ders ve mesaj içeren bu kıssanın hangi unsurları içerdiğini incelemeye ve güncel mesajlar çıkarmaya çalışacağız. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümle ile sûrede Hz. Zekeriyyâ kıssası başlamaktadır.

- Hz. Zekeriyyâ Kıssası

“Zekeriyyâ kelimesinin aslı İbrânîce Zekarya’dır ve “Yahve hatırlar” anlamına gelir. İslâmî kaynaklarda da kelimenin İbrânîce olduğu ve Zekeriyyü, Zekeriyyâ şeklinde telaffuz edildiği belirtilmektedir. Kitâb-ı Mukaddes’te bu adı taşıyan otuz bir kişiden bahsedilmektedir; içlerinden ikisi İslâmî kaynaklarda genelde birbirine karıştırılmıştır. Bunlardan biri, Luka İncili’nde bir yahudi kâhini diye gösterilen ve Yahyâ’nın babası olan Zekeriyyâ’dır ki Kur’an’da da bir yahudi peygamberi olarak tanıtılmaktadır.

Diğeri ise yüksek rahip Berakya’nın oğludur. Bu zat, Bâbil sürgününden sonra Filistin bölgesini hâkimiyeti altına alan İran Kralı Darius’un idaresinin ikinci yılının (m.ö. 520) sekizinci ayında peygamber olarak görevlendirilen ve Eski Ahid’de de kendi adıyla anılan bir kitabı bulunan Zekeriyyâ’dır (Zekarya, 1/1); bunun Kur’an’da adı geçen Zekeriyyâ ile bir ilgisi yoktur.”

“Îsâ’nın müjdecisi olan Yahyâ’nın babası Zekeriyyâ, Filistin bölgesinde yaşamış sâlih bir kimsedir. Nitekim Zekeriyyâ Kur’an’da Yahyâ, Îsâ, İlyâs ile birlikte dürüst ve erdemli kişiler arasında zikredilir (el-En‘âm 6/85). Luka İncili’nde de Zekeriyyâ’nın eşiyle birlikte Tanrı katında doğru kabul edilen kişilerden olduğu belirtilir.”

“Yahyâ’nın Allah tarafından Zekeriyyâ’ya mûcizevî bir şekilde bahşedilmesi konusunda Luka İncili ile Meryem sûresindeki bilgiler arasında büyük ölçüde paralellik bulunmakla birlikte aralarında bazı farklılıklar da söz konusudur. Luka İncili’nde, Zekeriyyâ’nın mâbedde iken Allah’tan bir çocuk istemesine dair duası kaydedilmeden sadece duasının kabul edildiği ve kendisine Yahyâ’nın müjdelendiği bildirilmekle beraber Meryem sûresinde Zekeriyyâ’nın, Allah’tan kendisine bir yardımcı vermesini talep ettikten sonra ona Yahyâ’nın müjdelenmesidir.”

“İkinci farklılık, rabbinden bir işaret istemesi üzerine Luka İncili’nde Zekeriyyâ’nın Yahyâ doğuncaya kadar dilinin tutulmasına karşılık (Luka, 1/20) Meryem sûresinde onun insanlarla üç gün konuşamadığının belirtilmesidir.”(6)

Hz. Zekeriyyâ’nın ismi Kur’ân-ı Kerîm’de 4 sûrede 7 kez yer almaktadır.(7) Ele alındığı sûreler ve konunun içerikleri ise şu şekildedir:

Âl-i İmrân 3/37-38’de Hz. Zekeriyyâ’nın Hz. Meryem’in bakımını üstlenmesi, bir çocuğu olması için Yüce Allah’a dua ve niyazda bulunması, meleklerin kendisine Yahyâ adındaki çocuğu müjdelemesi, çocuğun doğmasına karşı yaşadığı şaşkınlık ve kendisine yönelik üç günlük konuşmama mucizesi yer almaktadır.

En‘âm 6/85’te sadece ismi geçmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz Meryem 19/2-11’de ise detaylı bilgi verilmektedir.

Enbiyâ’ 21/89-90’da yalnızlık nedeniyle Yüce Allah’a yönelik çocuk isteği, bunun gerçekleşmesi için hanımının doğuma müsait hale getirilmesi, hayırda yarışan peygamberlerden birisi oluşu, duasına icabet edildiği, eşinin durumunun düzeltilip ona Hz. Yahyâ’nın verildiği, hayır işlerinde yarıştıkları, korku ve ümit içerisinde kulluk ettikleri ve Yüce Allah’a derin saygı duydukları hatırlatılmaktadır.

Hz. Zekeriyyâ, bilindiği üzere Hz. Meryem’in teyzesinin eşi ve Hz. Yahyâ’nın babasıdır. Âl-i İmrân 3/37’de verilen bilgiden hareketle, Hz. Zekeriyyâ’nın mabedin hizmetinde bulunduğunu hatırlatalım. İşte Yüce Allah Hz. Zekeriyyâ’ya ikrâm ettiği merhametini bu kıssada hatırlatmaktadır.

Âyetteki رَحْمَتِ رَبِّك rahmeti rabbike tamlaması “Rabbinin merhameti” manasına gelmekte, رَبّ rabb sıfatının gereği kulunu sahipleniciliğini gösterirken, ona sunduğu merhametin bir başka türünü Hz. Peygamber’e de sunacağı mesajını vermektedir. Yüce Allah’ın bir peygemberine merhametini hatırlatması diğer peygamberlere de merhamet ediciliğini müjdelemesi demektir. Hz. Zekeriyyâ’nın ilerlemiş yaşına rağmen çocuk sahibi olma duasına icabet edeceğini beyan eden Yüce Allah, Hz. Muhammed’in de müminlerin de başka konulardaki sıra dışı isteklerine olumlu karşılık verebileceğini söylemek istemektedir.

ıı. Gizli ve Samimi Duası

اِذْ نَادٰى رَبَّهُ نِدَآءً خَفِيًّا “Hani o, gizli bir sesle Rabbine şöyle seslenmişti:”

Âyetteki اِذْ iz edatı “hani”; نَادٰى nâdâ fiili “seslenmişti, nidâ etmişti, dua etmişti”; رَبَّهُ rabbehû tamlaması “onun Rabbine”; نِدَاء nidâen kelimesi “(şöyle bir) sesle, nidâyla”; خَفِيًّا hafiyyen sözcüğü ise “gizli, kısık” demektir.

Burada Hz. Zekeriyyâ’nın Yüce Allah’a yönelik bir niyazı gündeme getirilmektedir.

Âyetin başındaki اِذْ iz edatı üzkur manasında “hani, hatırla” demektir. نَادٰى nâdâ fiili ise özellikle bu âyette bağlam gereği “dua etmek” manasına gelmektedir.

Duada Üslup

Furkân 25/77’de de genişçe ele alacağımız üzere, Hz. Peygamber’in ifadesiyle “Dua müminin silahıdır” hadisinden yola çıkarak şunu söyleyebiliriz: Dua, “davet etmek, çağırmak, yalvarmak” gibi anlamlarıyla kulun Yüce Allah ile olan bağının en güzel ifadesidir. Çağrısını Yüce Allah’a yönlendiren kişi, O’nun yüceliğini ve yardıma karşılık vericiliğini idrak eden bilinçtedir.

Yüce Allah Bakara 2/185 ve Mü’min 40/60’ta “kullarının kendisinden istemesi durumunda dualarına karşılık vereceğini” beyan ederek, duanın adresini belirlemektedir. Esasında her namazın her rekâtında okuduğumuz Fâtiha 1/5’te de bunun pratiği yer almakta ve sadece ve sadece Yüce Allah’tan yardım istememiz gerektiği öğretilmektedir.

“Dua, insanın Allah karşısındaki esas duruşudur. Furkân 25/77. âyet, duanın insanın varlık (yaratılış) sebebi olduğunu söyler. Bu yüzden ‘dua, ibadetin iliğidir’. Dua etmek, bizatihi kabul olmuş bir duadır. Ey insan! Duanın kabul olup olmadığına değil, dua edip etmediğine bak. Zira dua eden kalb Allah’la diyalog halindedir.”(8)

Duada “yalvarmak, gizlice seslenmek, boyun bükmek, ürpermek, yüksek sesten kaçınmak, kelimeleri telaffuz etmemeye varan çok çok kısık sesle ifade etmemek, orta bir yol tutmak” esastır.

Kısık sesle konuşmak, özellikle bağırıp çağırmamak, muhatabın makamının yüksekliğiyle de alakalıdır. Nitekim Nûr 24/63 ve Hucürât 49/2-3’te Hz. Peygamberle konuşurken, kendi aralarında konuştukları gibi seslerini onun sesinden yükseğe çıkartmaması gerektiği noktasında sahâbîler uyarılmıştır. Bu arada Hz. Peygamber’in yanında sesini kısanların takvâ imtihanında başarılı oldukları da aynı âyet grubunda beyan edilmektedir.

Duada kafiyelerden, ses uyumundan ve şiirimsi ifadelerden kaçınmanın gerekliliği noktasında Hz. Peygamber’den gelen çok önemli bir uyarı vardır. Peygamber Efendimiz şöyle buyurmaktadır: “Duada kafiyelerden (seci‘den) kaçının. Sizden birinize şöyle demek yetsin: Ey Rabbim, senden cenneti ve cennete yaklaştıracak söz ve fiilleri ihsan etmeni niyaz ediyorum. Yine cehennemden ve ona yaklaştıracak söz ve fiillerden de sana sığınıyorum.”(9)

Bu noktada çok önemli bir başka husus ise “dua edebilmek”tir. Şimdilerde genellikle “dua yapılmamakta”, sadece “dua okunmakta”dır. Başkalarının yazdığı sözler anlaşılmadan tekrar edilmekte, kafiyeli cümleler uzun uzadıya seslendirilmekte, bağıra çağıra naralar atılmakta ve sonunda duların kabul edilmemesinden şikayet edilmektedir. Oysa duada Rabbimizin dedikleri unutulup Hz. Peygamber’in tavsiyesi de gözardı edilince, yeni bir dua ritüeli oluşturulmuş ve elbette hiçbir şekilde kabul edilmeyecek bir meydan okuma şekli tezahür ettirilmiş olmaktadır. Sonucun olumsuz gerçekleşeceği ta başından itibaren belli olan bu tür çıkışlar, sahibini yormaktan başka bir işe yaramamaktadır.

Müfessirlerimiz yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki “gizli dua” ifadesini “kavminden habersiz olarak” şeklinde yorumlamıştır. Onların gerekçesi muhtemelen “duada gösterişten kaçınmak”tır.(10) Hz. Zekeriyyâ’nın ilerlemiş yaşına rağmen çocuk istemesi çevresindekiler tarafından bir kınama konusu olacağı için gizli dua yaptığı akla gelebilir. Ayrıca mevâlî dediği yakınlarından endişelenmesi ve bu duayı onların duymamasını istemesi de makul bir gerekçe olabilir.(11)

Bütün bu yaklaşımlar elbette doğrudur. Ancak biz buna ilave olarak, maksadın duanın “gizli, kısık sesle, samimi, halis olarak” yapılması olduğu kanaatindeyiz. Çünkü Kur’ân’da duanın nasıl yapılması gerektiğine dair çeşitli âyetler vardır.

Yüce Allah Hz. Zekeriyyâ’nın bu dua şeklini hatırlatarak, duayı nasıl yapmamız gerektiğini öğretmektedir. Zira âyetin sonundaki نِدَآءً خَفِيًّا nidâen hafiyyen “gizli bir seslenişle” tamlamasının zikredilme sebebi bu olsa gerektir. A‘râf 7/205 ve İsrâ’ 17/110 gibi âyetlerde de dikkat çekilen husus budur. Hz. Zekeriyyâ’nın kabul edilen duasını yapma şeklinin yer aldığı bu âyet, müminlerin de bu şekilde dua etmeleri gerektiğini göstermekte ve duada başka yollara tevessül etmemenin önemini ortaya koymaktadır.

Hz. Zekeriyyâ’nın bu duasıyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/89’da şöyle buyrulmaktadır: “Zekeriyyâ’yı da (an). Hani o, Rabbine şöyle niyaz etmişti: Rabbim! Beni yalnız bırakma! Sen, vârislerin en hayırlısısın, (her şey sonunda senindir).” Demek ki Hz. Zekeriyyâ bir çocuk sahibi olmak istemişti; işte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda bu konuya açıklık getirilmektedir.

ııı. Yaşlılık ve İçten Beklenti

قَالَ رَبِّ اِنّ۪ي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنّ۪ي وَاشْتَعَلَ الرَّاْسُ شَيْبًا وَلَمْ اَكُنْ بِدُعَآئِكَ رَبِّ شَقِيًّا “Rabbim! Kemiklerim zayıfladı, saçım başım ağardı. Rabbim, senden isteklerim konusunda (bu zamana kadar) hiç mahrum kalmadım.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; رَبّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; وَهَنَ vehene fiili “zayıfladı”; الْعَظْم el-‘azmu kelimesi “kemik”; مِنّ۪ي minnî ifadesi “benden”; وَاشْتَعَلَ ve’şte‘ale fiili “ve tutuştu, yandı, aklaştı”; الرَّاْس er-ra’sü kelimesi “baş”; شَيْبًا şeyben sözcüğü “ihtiyarlık bakımından”; وَلَمْ اَكُنْ ve lem ekün fiili “ve ben olmadım”; بِدُعَآئِكَ bidu‘â’ike ifadesi “senden istediklerimde, sana duamda”; رَبّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; شَقِيًّا şekıyyen sözcüğü ise “mutsuz, bahtsız, eli boş” demektir.

Burada Hz. Zekeriyyâ’nın Rabbimize yönelik duasının öncesindeki beyanı gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ رَبِّ اِنّ۪ي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنّ۪ي وَاشْتَعَلَ الرَّاْسُ شَيْبًا “Rabbim! Kemiklerim zayıfladı, saçım başım ağardı.” Bu âyette iki cümle ile bir durum beyanı yer almaktadır:

a) قَالَ رَبِّ اِنّ۪ي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنّ۪ي “Rabbim! Kemiklerim zayıfladı, demişti.” Bu ifade “Muhakkak ki, kemiklerim zayıfladı, benden iş geçti, kemiklerim eridi, kemiklerim gevşedi” gibi manalara gelmekte ve yaşlanmışlığı belirtmektedir. Buradaki وَهَنَ vehene fiili “ihtiyarlamaktan dolayı incelmek, zayıflamak” demektir.(12) Kemik vücudun dayanağı ve onu dik tutan nesnedir; o zayıflayınca geri kalanın çok daha zayıf olacağı ve artık zevalin başladığı anlaşılmış olmaktadır. Gerçekten de insanoğlu yaşlanınca artık kemikleri zayıflar, incelir ve dayanıksız bir hal alır. Hz. Zekeriyyâ da bunu beyan etmekte, kendi halinin şuurunda olduğunu Rabbine arz etmektedir.

b) وَاشْتَعَلَ الرَّاْسُ شَيْبًا “Saçım başım ağardı.” Bu ifade “Baş ihtiyarlamaya başladı, saç baş ağardı, baş bembeyaz alev aldı,(13) başımın saçı aklıkla tutuştu” demektir. Buradaki اشْتَعَلَ işte‘ale fiili “başlamak, yanıp tutuşmak” gibi anlamlar vermektedir.(14) Saçların beyazlamaya başlaması bir anlamda artık yanıp tutuşması, alev alması, alev alırken etrafa kıvılcımlar sıçratması gibi beyazlığın etrafa yayılması, iş işten geçmesi gibi anlamlar vermektedir.

2. وَلَمْ اَكُنْ بِدُعَآئِكَ رَبِّ شَقِيًّا“Rabbim, senden isteklerim konusunda (bu zamana kadar) hiç mahrum kalmadım.” Bu ifade “isteklerime karşılık verdin; hiç behbaht olmadım” manasına gelmektedir. Bu cümlenin önündeki iki cümlede “Hz. Zekeriyyâ beden olarak güçsüzlüğünü ifade ederek” bir anlamda acziyetini ortaya koymuştu. Gücü, kuvveti, takati kalmayan bir insanın Yüce Allah’a niyazında, daha önceki dönemlerinde hiçbir şekilde reddedilmemesini hatırlatması, yeni isteğinin kendisi için çok daha önemli olduğunu zımnen hatırlatması içindir. Söylemek istediği muhtemelen şuydu: “Ya Rabbî, önceki isteklerimin hiçbirini reddetmemiştin; bunu da kabul buyur.”

ıv. Çocuk İsteme Gerekçesi ve Çocuğun Özellikleri

وَاِنّ۪ي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِنْ وَرَآء۪ي وَكَانَتِ امْرَاَت۪ي عَاقِرًا فَهَبْ ل۪ي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا يَرِثُن۪ي وَيَرِثُ مِنْ اٰلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا “Şüphesiz ki ben, benden sonraki yakınlarımdan endişe ediyorum. Hanımım da kısırdır. Bana katından hem bana hem de Yakup ailesine mirasçı olabilecek bir veli (çocuk) ver! Rabbim! Onu rızana layık eyle!”

Buradaki وَاِنّ۪ي ve innî ifadesi “muhakkak ki ben”; خِفْتُ hıftü fiili “korktum”; الْمَوَالي el-mevâliye kelimesi “yakınlarımdan”; مِنْ وَرَاء۪ي min verâ’î tamlaması “benden sonraki”; وَكَانَتِ ve kânet fiili “ve (şöyle)dir”; امْرَاَت۪ي imraetî tamlaması “benim eşim, hanımım”; عَاقِرًا ‘âkıran sözcüğü “kısır”; فَهَبْ fe heb duası “ver, ikram et”; ل۪ي lî ifadesi “benim için, bana”;مِنْ لَدُنْكَ min ledünke ifadesi “senin katından”;وَلِيًّا veliyyen kelimesi “bir dost”; يَرِثُن۪ي yerisünî fiili “(hem) bana vâris olacak”; وَيَرِثُ ve yerisü fiili “ve (hem de) yine vâris olacak”; مِنْ اٰلِ يَعْقُوبَ min âl-i ya‘kûbe ifadesi “Yakup ailesine”;وَاجْعَلْهُ ve’c‘alhu duası “ve onu kıl, yap”; رَبّ rabbi hitabı “ey Rabbim!”; رَضِيًّا radıyyen kelimesi ise “razı olunmuş, rızaya layık” demektir.

Burada Hz. Zekeriyyâ’nın önce duasının gerekçesi, ardından nasıl bir çocuk istediğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنّ۪ي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِنْ وَرَآء۪ي وَكَانَتِ امْرَاَت۪ي عَاقِرًا “Şüphesiz ki ben, benden sonraki yakınlarımdan endişe ediyorum. Hanımım da kısırdır.” Bu cümlede iki gerekçe yer almaktadır. Bunlardan birisi “kendisinin muhataplarıyla ilgili duyduğu endişe”, diğeri de “hanımının durumu”dur.

a)وَاِنّ۪ي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِنْ وَرَآء۪ي “Şüphesiz ki ben, benden sonraki yakınlarımdan endişe ediyorum.” Buna göre Hz. Zekeriyyâ önce neden çocuk istediğini beyan ederek, kendisinden sonra gelecek olan taallukatından endişeli olduğunu ifade etmektedir. Bir kez de Nisâ’ 4/33’te geçen الْمَوَالِي el-mevâlî kelimesi “yakınlar, taallukat, amcaoğulları, vârisler”(15) demektir ve Hz. Zekeriyyâ’nın kendisinden sonraki hısım ve akrabasının görevlerini layıkıyla ve samimiyetle yapmamaları noktasında ahlaken çok zayıf kalacaklarından endişe duyuyordu. Âl-i İmrân 3/37’de dile getirildiği üzere, Hz. Zekeriyyâ muhtemelen Mâbed’deki hizmetinin aksatılmasından ve Hz. Meryem’in bakımının yeterince üstlenilmemesinden endişe duyuyor olabilirdi.

Bu ifadede Nisâ’ 4/9’da yer aldığı gibi, kişinin kendi çocuklarının akıbetiyle ilgili endişe duyma hassasiyeti de anlaşılabilir. Her iki durumda da bir peygamberin aile sorumluluğu noktasındaki hassasiyeti ve üstlendiği görevlerin nasıl yürütüleceğiyle ilgili duyarlılığı gündeme getirilmektedir.

b) وَكَانَتِ امْرَاَت۪ي عَاقِرًا “Hanımım da kısırdır.” Bu cümle ise Hz. Zekeriyyâ’nın eşinin baştan beri kısır olduğunu göstermektedir. Yüce Allah Enbiyâ’ 21/90’da Hz. Zekeriyyâ’nın duasına icabet ettiğini ve eşini ıslah ederek, yani onu çocuk doğurabilecek duruma getirerek kendisine Hz. Yahyâ’yı verdiğini beyan etmektedir. Demek ki Hz. Zekeriyyâ’nın hanımı kısırdı. Zaten hem bu âyette hem de Meryem 19/8 ve Âl-i İmrân 3/40’ta عَاقِر ‘âkır kelimesinin kullanılması bunun delilidir. Konuyla ilgili üç âyette verilen mesaj aynıdır ve Hz. Zekeriyyâ’nın hanımının kısır olduğu beyan edilmektedir.

2. فَهَبْ ل۪ي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا يَرِثُن۪ي وَيَرِثُ مِنْ اٰلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا “Bana katından hem bana hem de Yakup ailesine mirasçı olabilecek bir veli (çocuk) ver! Rabbim! Onu rızana layık eyle!” Yüce Allah bu ifadede Hz. Zekeriyyâ’nın üç cümlesine yer vermektedir. Her şeyden önce şunu hatırlatalım ki, bir insan kabul edileceğine inanarak dua etmelidir. Kabulünde şüphesi bulunan insanın duası da makbul olmaz. Bunun için Hz. Zekeriyyâ’nın böyle bir bilinçle dua ettiğini, Yüce Allah’ın her şeye kadir olduğuna inandığını ve bu nedenle sıra dışı bir niyazda bulunduğunu beyan etmeliyiz.

Duada “neyin isteneceğini bilmek” de son derece önemlidir. Ne istediğini bilmeyen kişi, duasının kabulünü de beklememelidir. İşte şimdi ele alacağımız üç cümlede bu hususlar yer almaktadır. “Bana bir çocuk ver de nasıl olursa olsun” şeklinde değil de, nitelikleri belli olan bir nesil arzusu, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerin mesajını oluşturmaktadır. Hz. Zekeriyyâ insanlığa Yüce Allah’tan “bir çocuk” istemeyi değil, “nasıl bir çocuk” istenmesi gerektiğini çağlar öncesinden öğretmektedir.

İstenen Çocuğun Özellikleri

- Velî/dost Olmak

فَهَبْ ل۪ي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا “Bana katından bir velî (dost, oğul) ver!” Bu cümle Hz. Zekeriyyâ’nın isteğinin ilk kısmıdır ve o Rabbinden bir “velî/dost” istemektedir. Âl-i İmrân 3/38’de bu konuda zürriyeten tayyibeten tamlaması kullanılmakta ve burada sözü edilen وَلِي velî kelimesinin açılımı “tertemiz bir zürriyyet, temiz bir nesil, arı duru bir çocuk” olarak verilmektedir. Hz. Zekeriyyâ’nın çocuk isteği, Enbiyâ’ 21/89’da dile getirdiği gibi “Ey Rabbim, beni tek bırakma! Sen vârislerin en iyisisin” cümlesinin bir devamıdır.

Âyette geçen وَلِي velî kelimesi, “dost, yardımcı, takipçi” anlamına gelmektedir. Bir peygamberin duasında eğer وَلِي velî kelimesi geçiyorsa, anlaşılır ki onun arzu ettiği dostluk öncelikle Yüce Allah’a yönelik olandır. Zaten Âl-i İmrân 3/38’deki “tertemiz bir nesil” ifadesi de “Allah’a dost olan bir çocuk” manasıyla bunu desteklemektedir.

- Peygamberlerin Misyonuna Sahip Olmak

يَرِثُن۪ي وَيَرِثُ مِنْ اٰلِ يَعْقُوبَ “Bana ve Ya‘kûb ailesine vâris olabilecek.” Bu cümle, istenecek çocuğun ikinci özelliğini ortaya koymakta ve bir “miras kavramı” gündeme getirilmektedir. İlk etapta maksat, bilinen anlamda “mal ve servete mirasçılık” gibi algılansa da, asıl maksadın “değerlere sahip çıkmak, misyonu takip etmek” olduğu açıktır.

Eğer maksat sadece mal ve servet mirası olsaydı, çok önce yaşamış bir peygamberden devam eden mirastan değil de, sadece kendisinin mirasından söz edilirdi. “Peygamberlerin miras bırakmadığı” gerçeği bu yaklaşımı geçersiz kılmaktadır. Nitekim Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Biz peygamberler topluluğu miras bırakmayız; bizim geriye bıraktıklarımız sadakadır.”(16)

Ebu’d-Derdâ’dan gelen bir rivayete göre de Rasûlüllah (as) şöyle buyurmuştur: “Âlimler peygamberlerin vârisleridir. Muhakkak ki peygamberler dirhemler ve dinarlar miras bırakmazlar; onlar sadece ilim miras bırakırlar”.(17) Hz. Zekeriyyâ istediği çocuğun “kendi malına” ve “Ya‘kûb ailesinin nübüvvetine” mirasçı olması(18) şeklindeki yorumların “mala miras” kısmı ifade ettiğimiz türden sorunlar içermektedir.

Âyetteki مِنْ min edatının beyaniyye manasından hareketle, mesajın değerlerle ilgili olduğunu, maddî bir mirasçılık değil, ilim, ahlak, yaşayış ve sünnet gibi manevî bir farkındalık içerdiğini belirtmeliyiz. Hz. Zekeriyyâ arzu ettiği çocuğun öncelikle Yüce Allah’a dost olmasını istemekte, ardından da peygamberler ailesinin misyonuna sahip çıkmasını duasına konu edinmektedir. “Değerleri olan, değerlere sahip çıkan ve peygamberî bir misyonu üstlenen çocuk” isteği duanın muhtevasını oluşturmaktadır.

Hz. Zekeriyyâ’nın bu duasını, Hz. Musa’nın, Hz. Harun için kullandığı şu iki cümle ile destekleyebiliriz: “Beni tasdik edecek bir yardımcı, rid’”(19) veya “arkamı kuvvetlendirecek, işime katkı sağlayacak vezîr”(20) ifadeleri bu yaklaşımımızın delilidir.

- İlâhî Rızaya Layık Olmak

وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا “Ey Rabbim, onu rızana layık eyle!” Bu ifade “Ya Rabbi, onu rızana mazhar eyle, onu rızanı kazananlardan eyle” gibi manalar vermekte, önceki iki cümlenin asıl maksadının bu olduğunu ortaya koymaktadır.

Bu üç cümle bir insanın nasıl bir çocuk istemesi gerektiğini öğreten harika içerikler sunmaktadır. Şimdilerde çocuklarının davranışlarından memnun olmayan insanlar veya çocuklarından saygı bekleyenler öncelikle çocuklarına yönelik görevlerini yapıp yapmadıklarını kontrol etmelidirler. Çocukların ana-babalarına karşı görevleri elbette son derece önemlidir; ancak bundan daha öncelikli olanı ise ana-babaların çocuklarına karşı olan görevlerini yerine getirmeleridir.

Kendi sorumluluğunu yerine getirmek “sebep”tir; onlardan saygı ve itaat beklemek ise “sonuç”tur. Nitekim Meryem 19/14’te Hz. Yahyâ’nın özelliklerinden söz edilirken onun ana-babasına karşı son derece iyilik edici olduğu vurgulanmakta, dolayısıyla görevini iyi ve doğru yapan ana-babanın çocuklarının da iyi olacağı müjdelenmektedir. Elbette Hz. Nûh’un oğlu gibi bazı çocuklar her şeye rağmen azgınlığı tercih etmiş olabilirler; ama bu durum bir istisnadır.

Hz. Zekeriyyâ’nın Rabbine olan bu isteğinin Kur’ân’da bize bildirilmesinin sebebi, bizim de nasıl bir çocuk istememiz gerektiğini öğretmektir. Eğer böyle bir maksat söz konusu olmasaydı, bu âyetlerin Kur’ân’da yer almasının anlaşılabilir bir hikmetinden söz edilemezdi.

Bu cümleler Kur’ân’ın inşa etmeyi istediği toplumun hangi değerlerden oluşması gerektiğini öğretmektedir. Bu cümleler insanlara neyi, nasıl ve niçin istemeleri gerektiğini ve duayı nasıl yapmalarının lüzumunu kavratmayı amaçlamaktadır. Yeni bir toplum inşası için gelecek nesillerle ilgili doğru tespitlerin şart olduğu ortaya konulmaktadır.

b) Çocuk Müjdesi, Şaşkınlığı ve Delil İsteğine Cevap

Yüce Allah sûrenin 7-11. âyetlerinde Hz. Zekeriyyâ’ya meleklerin getirdiği çocuk müjdesini, Hz. Yahyâ’nın benzersiz güzelliğini, Hz. Zekeriyyâ’nın şaşkınlık ve hayretini, Yüce Allah için bunun son derece kolay olduğunu, buna karşılık çocuk olacağına dair bir delil veya alamet isteği ile sapasağlam olmasına rağmen üç tam gün konuşamamasını dile getirmektedir. Ardından, bu durumda bile kavmine işaret yoluyla tebliğe devam etmesi ve sabah akşam tesbih görevini onlara emretmesi ifade edilmektedir.

ı. Hz. Zekeriyyâ’ya Çocuk Verileceği Haberi

يَا زَكَرِيَّآ اِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلَامٍۨ اسْمُهُ يَحْيٰى لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيًّا “(Melekler şöyle demişti:) Ey Zekeriya! Sana daha önce kimseye benzerini vermediğimiz (benzeri olmayan), ismi Yahya olan bir erkek çocuk müjdeliyoruz.”

Âyetteki يَا زَكَرِيَّا yâ zekeriyyâ hitabı “ey Zekeriyyâ”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; نُبَشِّرُكَ nübeşşiruke fiili “seni müjdeliyoruz”; بِغُلَامٍ biğulâmin sözcüğü “(şöyle) bir erkek çocukla”; اسْمُهُ ismuhû tamlaması “onun ismi, onun adı”; يَحْيٰى yahyâ kelimesi “Yahyâ’(dır)”; لَمْ نَجْعَلْ lem nec‘al fiili “kılmadık, yapmadık”; لَهُ lehû ifadesi “ona, onun için”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce, önceden”; سَمِيًّا semiyyen kelimesi ise “benzer” demektir.

Burada Hz. Zekeriyyâ’ya verilen müjde şeklindeki cevap gündeme getirilmektedir.

1.يَا زَكَرِيَّآ اِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلَامٍۨ اسْمُهُ يَحْيٰى “(Melekler şöyle demişti:) Ey Zekeriya! ismi Yahya olan bir erkek çocuk müjdeliyoruz.” Bu cümlede seslenen varlık, daha sonraki âyetlerde yer alan قَالَ kâle fiili gereği “Hz. Cebrâîl” olarak algılansa da, Âl-i İmrân 3/39’da el-melâikeh kelimesi kullanılarak bu hitabın “meleklere” ait olduğu gösterilmektedir. Zaten bu âyette de اِنَّا نُبَشِّرُكَ innâ nübeşşiruke “biz seni müjdeliyoruz” şeklinde çoğul kalıp getirilmektedir. Âyette şöyle buyrulmaktadır: “Zekeriyya mâbedde namaz kılarken melekler (ona şöyle nida etmişlerdi): Allah sana, kendisi tarafından gelen bir Kelime’yi tasdik edici, efendi, iffetli ve sâlihlerden bir peygamber olarak Yahya’yı müjdeliyor.”

Hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda, hem de Âl-i İmrân 3/39’un ileriki cümlelerinde قَالَ kâle fiilinin kullanılması, meleklerin Yüce Allah adına bunları söylemekte olmaları, bir anlamda Yüce Allah’ın kelâmını aktarmaları nedeniyledir. Buna göre mesaj Allah’a aittir; melekler sadece aktarmaktadırlar. Zaten Âl-i İmrân 3/39’un devam eden cümlesinde de اَنَّ اللّٰهَ يُبَشِّرُكَ ennellâhe yübeşşiruke “muhakkak ki Allah seni müjdeliyor” buyrularak müjdenin gerçek sahibinin Yüce Allah olduğu ortaya konulmaktadır.

a) اِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلَامٍۨ “Biz sana bir erkek çocuk müjdeliyoruz.” Burada geçenغُلَام ğulâm kelimesi, önceki âyetlerde dile getirilen isteğin “çocuk, erkek çocuk” olduğunu göstermektedir. Hz. Zekeriya her ne kadar bu kelimeyi duasında kullanmamış olsa da, melekler onun isteğinin çocuk olduğunu bildikleri için onlar bu kelimeyi kullanmışlardır. Kelimenin nekra getirilmesi “herhangi bir çocuk” manasını vermekten ziyade, devam eden cümlelerde özellikleri sayılacağı içindir.

Samimiyetle yapılan duanın icabet göreceği gerçeğinden hareketle, duaya konu olan meselenin karşılığı “cevap” kelimesi değil de “müjdelemek” şeklinde belirlenmektedir. Rabbimiz bir şeyi kabul etmiş ve ona karşılık vermeyi dilemişse O’nun verdiği mesaj müjde ile karşılanmaktadır. Aslında “Allah sana verecek” şeklinde bir hitabın değil de “Allah seni müjdeliyor” ifadesinin kullanılma nedeni bu olsa gerektir. Hz. Zekeriyyâ’nın duasına icabet edildiğiyle ilgili olarak Enbiyâ’ 21/90’da şöyle buyrulmaktadır: “Biz onun da duasını kabul etmiştik ve ona Yahyâ’yı vermiştik; eşini de kendisi için (çocuk doğurmaya) elverişli kılmıştık.”

b) اسْمُهُ يَحْيٰى “İsmi Yahyâ’dır.” Bu ifade, Hz. Yahyâ’nın adının Yüce Allah tarafından verildiğinin delili olarak yorumlanabilir. Bu noktada Hz. Peygamber’in isminin de önceden Tevrât’ta ve İncîl’de bulunduğu,(21) hatta İncil’de Ahmed adıyla(22) yer aldığı bilinmektedir. Bir okuyuşa göre Hz. Meryem’n isminin annesi tarafından verilmiş olabileceği gibi, Yüce Allah tarafından verilmiş olma ihtimali de söz konusudur; ancak genel tercih bunu annesinin verdiği yönündedir.(23)

Yorumunu yapmakta olduğumuz اسْمُهُ يَحْيٰى cümlesine birden çok anlam verilebilir:

ı. “Onun ismi Yahyâ’dır.” Bu durumda يَحْيٰى yahyâ kelimesi özel isim olarak kabul edilir ve bu ismi verenin de Yüce Allah olduğu anlaşılır.

ıı. “Onun adı yaşayacaktır.” Bu durumda يَحْيٰى yahyâ kelimesi isim değil de fiil olarak kabul edilir ve adının dillere destan olacağı manası söz konusu olur.

ııı. “Onun ismi (ölü değil) diridir, hayattadır.” Hz. Yahyâ bilindiği üzere şehid edilmiştir. Şehitlerin ölü olmadığı, diri oldukları beyan edildiği için(24) Hz. Yahyâ şahadetle yaşamaktadır.

ıv. Hz. Yahyâ imanla hayatı buluşturduğu için önder bir şahsiyettir; onun için ismi ilimle ve hikmetle hayattadır.

v. Hz. Yahyâ dini ihya eden insandır; bu nedenle adı Yahyâ’dır.

2. لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيًّا “Biz daha önce benzerini kimseye vermediğimiz (benzeri olmayan).” Bu cümle kiminle ilgili olduğu noktasında iki farklı şekilde anlaşılabilir:

a) Bu cümle Hz. Zekeriyyâ ile ilgili yorumlanabilir. Buna göre Yüce Allah’ın Hz. Zekeriyyâ’ya Hz. Yahyâ’dan önce çocuk vermediği manası anlaşılır.(25)

b) Bu cümle Hz. Yahyâ ile ilgili olarak da anlaşılabilir. Bu durumda âyetin sonundaki سَمِيّ semiyy kelimesi nedeniyle iki mana muhtemel olur:

- “Daha önce bu ismi kimseye vermemiştik.” Buna göre Yahyâ adı ilk defa Hz. Yahyâ’ya verilmiş demektir.

- “Daha önce onun gibi bir (çocuk) yaratmamıştık.” Meryem 19/65’teki kullanımdan delil getirerek onun benzersizliğinden, bir anlamda güzelliğinden söz edildiği söylenebilir ki her ikisi de doğrudur.

ıı. Hz. Zekeriyyâ’nın Şaşkınlığı

قَالَ رَبِّ اَنّٰى يَكُونُ ل۪ي غُلَامٌ وَكَانَتِ امْرَاَت۪ي عَاقِرًا وَقَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْكِبَرِ عِتِيًّا “(Zekeriya), ‘Rabbim! Hanımım kısır, ben de yaşlılığımın sonuna ulaşmışken nasıl benim bir oğlum olacak?’ diye sormuştu.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; رَبّ rabbi hitabı “ey Rabbim!”; اَنّٰى يَكُونُ ennâ yekûnu ifadesi “nasıl olur, nasıl olacak”; ل۪ي lî ifadesi “benim için, bana”; غُلَام ğulâmun sözcüğü “bir erkek çocuk”; وَكَانَتِ ve kânet fiili “ve (şöyle)dir”; امْرَاَت۪ي imraetî tamlaması “benim eşim, hanımım”; عَاقِرًا ‘âkıran kelimesi “kısır(dır)”; وَقَدْ بَلَغْتُ ve kad belağtü fiili “elbette ben de ulaştım, ulaşmış iken”; مِنَ الْكِبَرِ mine’l-kiberi ifadesi “ihtiyarlıktan”; عِتِيًّا ‘ıtiyyen kelimesi ise “son sınıra” demektir.

Burada Hz. Zekeriyyâ’nın şaşkınlık içerisindeki bir sorusu ve hayret ifadeleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyette Hz. Zekeriyyâ’nın sözleri, hayret ifadeleri yer almaktadır. Duasının ardından melekler kendisine çocuk müjdesini getirdiğinde Hz. Zekeriyyâ çok şaşırmıştı. “Aşkın dünyada yaptığı duayı aklın dünyasına dönünce makul bulmamış olacak ki, ‘nasıl’ diye soruverdi.”(26) Bir insan elbette peygamber bile olsa insandır ve bazen hayretler içerisinde kalabilir; bu doğrultuda sorular sorabilir.

Bu noktada Hz. İbrâhim’in “ölülerin nasıl diriltildiğini sorması” güzel bir örnektir.(27) Hz. Zekeriyyâ da duasını yaparken bunun olmayacağını bilerek veya böyle inanarak yapmamış, aksine daha önce de ifade ettiğimiz gibi Rabbimizin engin kudretine sığınmıştı.

Burada sorduğu soru sadece yaşadığı hayretin ve şaşkınlığın bir ifadesidir. Tıpkı Hz. İbrâhim gibi, tıpkı Hz. Âdem’in halife olarak görevlendirilmesindeki hikmeti kavrayamamış melekler gibi Hz. Zekeriyyâ da meselenin hikmetini anlamaya çalışmakta, bir anlamda kalbinin mutmain olmasını istemekteydi.

Bu doğrultuda “eşim kısırken, ben de yaşlılığımın ileri sınırına gelmişken benim çocuğum nasıl olacak?” diye sormuştu. Bu soru “nasıl olur! Olamaz böyle bir şey” manasına gelmemekte, sadece gerçekten böyle bir sıra dışı olayın nasıl gerçekleşeceğini anlamak istemekteydi. Hz. Zekeriyyâ duygularıyla istedi, aklıyla sordu.

Bu ifadenin bir benzeri de Âl-i İmrân 3/40’ta şu şekildedir: “(Zekeriyyâ), ‘Ey Rabbim! Bana ihtiyarlık gelip çattığına, üstelik eşim de kısır olduğuna göre benim nasıl oğlum olabilir?’ diye sordu.” Bu iki âyette cümleler yer değiştirmiş halde gelmekte, birinde Hz. Zekeriyyâ’nın yaşlılık durumu önce, eşinin kısırlığı sonra, diğerinde ise tam tersi bir sıralama vardır. Burada maksat, iki hususu gündeme getirmektir: İlki Hz. Zekeriyyâ’nın yaşlılığı, diğeri ise eşinin kısırlığıdır.

Bir kez de Meryem 19/69’da geçen عِتِيّ ‘ıtiyy kelimesi, “aşırı yaşlılık”, “ileri yaşta olmak”, “yaşın son sınırı” gibi manalar vermektedir ve maksat Hz. Zekeriyyâ’nın ileri bir yaşa geldiğini beyandır. Hatta bazı müfessirler bu yaşın 70 küsür olduğunu beyan etmektedirler.(28)

ııı. Yüce Allah İçin İmkânsızlığın Olmaması

قَالَ كَذٰلِكَ قَالَ رَبُّكَ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ وَقَدْ خَلَقْتُكَ مِنْ قَبْلُ وَلَمْ تَكُ شَيْـًٔا “(Melek) şu cevabı vermişti: ‘Öyle, (ama) Rabbin ‘Bu (iş) benim için kolaydır. Sen daha önce hiçbir şey değilken seni ben yaratmıştım’ buyurmuştu.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(melek) demişti ki”; كَذٰلِكَ kezâlik ifadesi “öyle, işte böyle”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; رَبُّكَ rabbuke tamlaması “Rabbin”; هُوَ huve zamiri “o, bu durum”; عَلَيَّ ‘aleyye ifadesi “bana, benim üzerime”; هَيِّنٌ heyyinun kelimesi “kolay(dır)”;وَقَدْ خَلَقْتُكَ ve kad halaktüke fiili “ve seni elbette ben yaratmıştım”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; وَلَمْ تَكُ ve lem tekü fiili “ve sen (şöyle) değildin”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi ise “herhangi bir şey” demektir.

Bu âyette meleğin Hz. Zekeriyyâ’ya verdiği cevap gündeme getirlmektedir.

1.قَالَ كَذٰلِكَ قَالَ رَبُّكَ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ “(Melek) şu cevabı vermişti: Öyle, (ama) Rabbin ‘Bu (iş) benim için kolaydır.’ demiştir.” Bu ifadenin başındaki كَذٰلِكَ kezâlik kelimesine genellikle “işte böyle, işte” gibi anlamlar verilse de, maksadı soruyla ilişkilendirerek, “haklısın”, “öyledir ama”, “orası öyle” şeklinde kabul etmek daha doğrudur. Söylenmek istenen şudur: Sen baktığın taraftan haklısın; yaşlılık çağına ve eşinin kısır olmasına karşılık meseleyi öyle görmen ve öyle kabul etmen normaldir; ancak gördüğün ve bildiğin şey olanın tamamı değildir; baktığın kadar görürsün; ama hepsi bundan ibaret değildir.

Buradaki كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi Âl-i İmrân 3/40’ta “İşte böyledir Allah, dilediğini yapabilendir” cümlesiyle açıklanmıştır. Burada tek kelimeyle geçen ifade orada bir cümleye dönüştürülmüş, كَذٰلِكَ kezâlike sözcüğü Allâh kelimesine ve devamındaki cümleye bağlanmıştır. Çünkü Kur’ân’ın ilk ve en önemli müfessiri yine ve öncelikle Kur’ân’dır; bu husus Hûd 11/1-2, Furkân 25/33 ve Fussılet 41/3 gibi âyetlerde beyan edilmektedir.

Âyette Hz. Zekeriyyâ’ya verilen cevabın ilk cümlesi “Rabbin diyor ki, o (iş) bana çok kolaydır” şeklinde beyan edilmektedir. Burada geçen هَيِّن heyyin kelimesi Meryem 19/21 ve Nûr 24/15’te de geçmektedir. Özellikle Nûr 24/15’teki kullanımdan hareketle, bu kelimenin “basit” manası gündeme gelmekte ve Hz. Zekeriyyâ için ilerlemiş yaşına ve eşinin de kısır olmasına rağmen, Yüce Allah tarafından çocuk sahibi kılınmasının çok kolay olduğu beyan edilmiş olmaktadır.

Bu işlem Yüce Allah’ın kâinata koyduğu sistemi işlevsiz hale getirmesinden veya orada istisnalar oluşturmasından ziyade, bir kanununun üzerinde başka kanunlarının da bulunduğunu ortaya koymaktadır. Yüce Allah her türlü yaratmayı bilen kudretin sahibidir. Kısır ve yaşlı insanlardan çocuk yaratılması da Allah’ın bir başka kanunudur ve burada o kanun devreye sokulmaktadır. İlk insanların yaratılması nasılki sıra dışı bir işlem idiyse, Hz. İsa’nın babasız yaratılması nasıl bir mucize ise yaşlılıkta çocuk sahibi olunması da bir başka mucizevî yaratma sistemidir.

Bu noktada esasında insanlara bir de ev ödevi verilmektedir. İlmi araştırmalar yapılmalı, yaşlılıkta ve kısır insanların çocuk sahibi olabilmesinin çalışmaları yapılmalıdır. Hz. Zekeriyyâ’nın ve yaşlı Hz. İbrâhim’in ve eşinin çocuk sahibi olmasının(29) detaylı bir şekilde zikredilmesinin sebebi bu olsa gerektir.

2. وَقَدْ خَلَقْتُكَ مِنْ قَبْلُ وَلَمْ تَكُ شَيْـًٔا “(Rabbin) ‘Nitekim daha önce de henüz hiçbir şey değilken seni ben yaratmıştım.’ (demiştir).” İşte bu cümle Yüce Allah’ın muhatapları ikna edecek şekilde onlara cevap verme sünnetinin bir örneğidir. Aslında “bu iş bana kolaydır” diyerek konuyu kapatabilirdi; ancak öyle yapmadı. Gerekçe sunarak ve muhatabı ikna ederek meseleyi iman noktasından bilgi noktasına çekmekte, bir anlamda insanların da böyle yapması gerektiğini bir eğitim ilkesi haline getirmektedir.

İnsan herhangi bir şey değilken onu yoktan var eden irade, elbette insandan insan yaratmaya da kadirdir; üstelik erkek ve kadın varken, onların hücreleri yaratılmış, kendileri karı-koca olmuşken geriye her ikisinin hücrelerinin buluşturulması kalmaktadır ki, pasif haldeki hücrelerin aktif hale getirilmesi Yüce Allah için son derece kolay bir yaratma biçimidir. Bu noktadan hareketle, “Hz. İsa’nın babasız yaratılışı” noktasına hazırlanmanın yavaş yavaş gündeme getirilmekte olduğunu da unutmamak gerekmektedir.

ıv. Delil İsteği, Konuşamaması ve Tebliğe Devamı

قَالَ رَبِّ اجْعَلْ ل۪يٓ اٰيَةً قَالَ اٰيَتُكَ اَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلٰثَ لَيَالٍ سَوِيًّا فَخَرَجَ عَلٰى قَوْمِه۪ مِنَ الْمِحْرَابِ فَاَوْحٰىٓ اِلَيْهِمْ اَنْ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِيًّا “(Zekeriya) ‘Rabbim! (Bu konuda) bana bir delil ver.’ demişti. (Melek) ‘Senin delilin, sapasağlam olduğun hâlde (üç gün) üç gece insanlarla konuşamamandır.’ cevabını vermişti. (Bu sırada Zekeriya) mabetten kavminin karşısına çıkarak onlara ‘Sabah akşam tesbih edin (Allah’ı yüceltin)!’ diye vahyetmişti (işaret etmişti).”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(Zekeriya) demişti ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اجْعَلْic‘al duası “kıl, yap, yarat”; ل۪ي lî ifadesi “bana, benim için”;اٰيَة âyeten kelimesi “bir delil, bir işaret”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اٰيَتُكَ âyetüke ifadesi “senin delilin”; اَلَّا تُكَلِّمَ ellâ tükellime fiili “konuşamamandır, konuşamayacaksın”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanlara”; ثَلٰثَ لَيَال selâse leyâlin ifadesi “üç gece”;سَوِيًّا seviyyen sözcüğü “tam, sağlam (iken)”; فَخَرَجَ fe harece fiili “çıkmıştı”; عَلٰى قَوْمِه۪ ‘alâ kavmihî tamlaması “onun kavminin huzuruna”;مِنَ الْمِحْرَابِ mine’l-mihrâbi kelimesi “mihraptan, mabetten”;فَاَوْحٰى fe evhâ fiili “işaret etmişti”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara”; اَنْ سَبِّحُوا en sebbihû emri “tesbih edin (diye)”; بُكْرَةً bükraten kelimesi “sabahleyin”; وَعَشِيًّا ve ‘aşiyyen kelimesi ise “ve akşamleyin” demektir.

Burada Hz. Zekeriyyâ’nın istediği ve kendisine verilen bir delil, işaret veya alamet bağlamında kavmine yönelik tebliğinde işaret dili kullandığı gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ رَبِّ اجْعَلْ ل۪يٓ اٰيَةً قَالَ اٰيَتُكَ اَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلٰثَ لَيَالٍ سَوِيًّا “(Zekeriya) ‘Rabbim! (Bu konuda) bana bir delil ver.’ demişti. (Melek) ‘Senin delilin, sapasağlam olduğun hâlde (üç gün) üç gece insanlarla konuşamamandır.’ cevabını vermişti.” Bu âyette bir delil isteği ve ona verilen cevap yer almaktadır:

a) قَالَ رَبِّ اجْعَلْ ل۪يٓ اٰيَةً “(Zekeriya) ‘Rabbim! (Bu konuda) bana bir delil ver.’ demişti.” Bu âyetin ilk cümlesi kendisine çocuk müjdelenmesinin ardından Hz. Zekeriyyâ’nın bu konuda bir delil, işaret, alamet istemesini içermektedir. Bu durum tıpkı Bakara 2/260’ta da belirtildiği üzere Hz. İbrâhim’in ölülerin diriltilmesiyle ilgili Yüce Allah’a yönelik söylediği, “Rabbim, ölüleri nasıl dirilttiğini bana göster” isteğinde olduğu gibi, sadece bir ikna oluş ve kalbin huzura ulaşması gayesine yöneliktir.

Burada bir inanmama değil, hikmetini ve olabilirliğini kavramaya yönelik bir istek söz konusudur. Çünkü bir peygamberin Yüce Allah’ın herhangi bir sözüne itibar etmemesi, ona karşı bir tereddüt içerisine girmesi veya şüpheler taşıması kesinlikle mümkün ve doğru değildir.

b) قَالَ اٰيَتُكَ اَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلٰثَ لَيَالٍ سَوِيًّا “(Melek) ‘Senin delilin, sapasağlam olduğun hâlde (üç gün) üç gece insanlarla konuşamamandır.’ cevabını vermişti.” Bu cümlede ise Hz. Zekeriyyâ’nın istediği alamet veya işaret kendisine bildirilmekte ve “sapasağlam olduğu halde üç gün konuşamayacağı” beyan edilmektedir.

Âyetin sonundaki سَوِيًّا seviyyen kelimesi ثَلٰثَ لَيَال selâse leyâlin “üç gece” ifadesiyle ilişkilendirilerek “peş peşe üç tam gün” manasında yorumlanmaktadır.(30) Âl-i İmran 3/41’de bu konuyla ilgili ثَلٰثَةَ اَيَّامٍ selâsete eyyâmin tamlaması geçtiği için, her iki âyetin birlikte verdiği mananın “üç tam gün” şeklinde olduğu söylenebilir.

Eğer سَوِيًّا seviyyen kelimesini Hz. Zekeriyyâ ile ilişkilendirirsek bu durumda “işaret, alamet, mucize” isteği daha iyi anlaşılmış olur. Sapsağlam olmasına rağmen, hiçbir özrü ve engeli olmamasına rağmen üç gece veya üç gün konuşamaması tam da bir işarettir.(31) Bu kelime Meryem 19/17’de Hz. Cebrâîl ile ilgili “tastamam bir beşer” manasında bir tamlamada da geçmektedir. Dolayısıyla bağlam gereği سَوِيًّا seviyyen kelimesini insanın özelliği olarak kabul etmek ve işaret isteğinin bir sonucu olarak sapasağlam bir insanın üç gün konuşamaması tam bir cevap niteliğindedir.

Verilmek istenen mesaj şudur: İnsan sapasağlam olmasına rağmen Allah tarafından konuşamaz hale getirilmekte olduğu gibi, alışılmışın dışında bir yaratmaya da elbette gücü yeter. Meseleyi böyle anlamanın daha isabetli olacağı kanaatinde olduğumuz için tercümeyi de “üç gece konuşmama” değil de, “üç gece konuşamama” şeklinde vermeyi tercih ettik. Mealde “üç gece” dediğimiz bu ifade Âl-i İmrân 3/41’dakiyle birlikte “üç tam gün” manasına alınmalıdır.

Demek ki Müslüman insan Yüce Allah’ın emirlerini pazarlıksız yapan kişidir. Elbette hükümlerin hikmetlerini de araştırmak gerekir; ancak “hikmetini bulamadım, öyleyse yapmama gerek yoktur” şeklinde bir hükme kesinlikle varmamak gerekmektedir. “Allah dediyse ve emrettiyse başım gözüm üstüne” deyip, hükümleri yapmaya gayret etmek müslümanlığın olmazsa olmaz şartıdır; ibadetler taabbüdîdir, vesselâm.

2. فَخَرَجَ عَلٰى قَوْمِه۪ مِنَ الْمِحْرَابِ فَاَوْحٰىٓ اِلَيْهِمْ اَنْ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِيًّا “(Bu sırada Zekeriya) mabetten kavminin karşısına çıkarak onlara ‘Sabah akşam tesbih edin (Allah’ı yüceltin)!’ diye vahyetmişti (işaret etmişti).” Bu âyette sözü edilen husus, konuşamamasına rağmen Hz. Zekeriyyâ’nın o günlerde yine de görevine devam etmesidir. Konuşamıyor olsa da yine de âyette الْمِحْرَاب el-mıhrâb kelimesiyle(32) ifade edilen “mabed”e gidiyor, kavmine yönelik tebliğ faaliyetini sürdürüyordu. “Mihrâb’dan kavminin yanına çıktı” ifadesi onun mabedde namaz için özel bir yeri bulunduğunu gösterebilir.

Nisâ’ 4/163’te açıkladığımız üzere, bu âyette kullanılan evhâ fiili ise bilinen anlamda “vahyetmek” demek değildir. Vahiy kelimesi Yüce Allah’ın dışında başka varlıklara nispet edilirse buna gayr-ı ilâhî vahiy denmektedir. Burada ilgili kelimenin sözlük manalarından birisi olan “işaret etmek, ilham etmezk, yazmak veya emretmek” anlamları kast edilmektedir.(33)

Hz. Zekeriyyâ “üç gün konuşamadığı için” artık kavmine işaret diliyle bilgi vermeye çalışmaktaydı. Âl-i İmrân 3/41’de geçen remz kelimesi de zaten “işaret” manasına gelmektedir. Tebliğde sözünü ettiği şey, “üç gün gelemeyeceğim; siz devam edin” veya “işaretle de olsa sabah-akşam tesbihe devam edelim” mesajı da olabilir.

Âyette sözü edilen sabah-akşam tesbih ifadesinden maksat “sabah ve akşam namazları olabilir. Ancak bu durumda sadece iki vakit namazın dışında başka bir namazın olmadığı gibi bir anlam akla gelebilir. Bu ifadeyi mutlak surette “namaz”la ilişkilendireceksek, bu yaşlılık çağında çocuk verilmesi şeklindeki özel nimete karşılık kılınan özel iki şükür namazının kast edilmiş olma ihtimali de vardır. Dahası, bunun genel manada sabah-akşam, gündüz ve gece Allah’ı tesbihe devam etmek olduğu da rahatlıkla söylenebilir.

c) Hz. Yahyâ ve Bazı Sıfatları

Yüce Allah, sûrenin 12-15. âyetlerinde sözü Hz. Zekeriyyâ’nın duasının cevabı olan Hz. Yahyâ’ya getirmekte, ilahi mesajlara sıkıca sarılmasının gerekliliğine değinmekte, çocukluktan itibaren kendisine muhakeme gücü, yumuşak kalplilik, arınmışlık, duyarlılık ile ana-babasına iyilik yapan ve asla asi br zorba olmayışını gündeme getirmektedir. Daha sonra doğduğu güne, öleceği ve sağ olarak diriltileceği güne dikkat çekilerek esenlik üzere olduğu beyan edilmektedir.

ı. Kitâb’ın Hükümlerine Sıkıca Sarılması

يَا يَحْيٰى خُذِ الْكِتَابَ بِقُوَّةٍ “(Ona şöyle denmişti:) Ey Yahya! Kitaba (Tevrat’a) sımsıkı sarıl!”

Âyetteki يَا يَحْيٰى yâ yahyâ hitabı “ey Yahyâ”; خُذِ huz emri “al, tut, sarıl”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitaba, (Tevrat’a)”; بِقُوَّةٍ bikuvvetin sözcüğü ise “bir güçle, kuvvetli bir şekilde” demektir.

Burada Hz. Yahyâ’ya yönelik çok önemli bir emir gündeme getirilmektedir.

Hz. Yahyâ’ya bu hitabı kimin yönlendirdiği noktasında iki ihtimal olabilir. Buna göre bu buyruğu Yüce Allah vermiş olabilir.(34) Nitekim Hz. Peygamber’e yönelik böyle bir emir Zuhruf 43/43’te yer almaktadır. Bu âyetin devamındaki ifadeler bu görüşün delilleri arasında yer almaktadır. Ancak bu hitabı Hz. Zekeriyyâ da oğluna yönelik söylemiş olabilir.

Burada Hz. Yahyâ’nın sarılması emredilen şey الْكِتَاب el-kitâb’dır. Bunun “Hz. Musa’ya indirilen kitâb”, “Tevrât”(35) veya “ilâhî prensipler” anlamına geldiği ifade edilmektedir. “Kitâb’ı kuvvetlice almak”, ona ve hükümlerine sıkıca sarılmak demektir. Âl-i İmrân 3/100, 101 ve 103’te “sağlam bir kulpa”, “Allah’a” ve “Allah’ın ipi olan Kur’ân’a” sarılmak ifadelerinde dikkat çekilen hususlar da bununla aynı mesajı içermektedir. Vahye sarılmak gerekliliğiyle ilgili Kur’an’da çeşitli buyruklar yer almaktadır.(36) Hz. Zekeriyyâ’nın, oğlu için yaptığı duada yer alan “bana ve Ya‘kûb ailesine vâris olsun” sözünün burada devamının geldiği söylenebilir. Onun duasına konu edindiği şeyin burada hayata geçirilmek istendiği ifade edilebilir.

ıı. Muhakemeli ve Duyarlı Oluşu

وَاٰتَيْنَاهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا وَحَنَانًا مِنْ لَدُنَّا وَزَكٰوةً وَكَانَ تَقِيًّا وَبَرًّا بِوَالِدَيْهِ وَلَمْ يَكُنْ جَبَّارًا عَصِيًّا “Henüz küçük çocukken ona muhakeme gücü, katımızdan şefkat ve arınmışlık vermiştik; o da takvâlı (duyarlı) biriydi. Ona ana babasına iyilik yapmasını (emretmiştik); o da asi zorba biri değildi.”

Âyetteki وَاٰتَيْنَاهُ ve âteynâhu fiili “ve ona vermiştik”; الْحُكْمel-hükme sözcüğü “muhakeme gücü”; صَبِيًّا sabiyyen kelimesi “çocuk iken”; وَحَنَانًا ve hanânen sözcüğü “ve kalp yumuşaklığı”; مِنْ لَدُنَّا min ledünnâ ifadesi “bizim katımızdan”;وَزَكٰوةً ve zekâten ifadesi “ve arınma yeteneği bakımından”;وَكَانَ ve kâne fiili “ve (şöyle) idi”; تَقِيًّا tekıyyen kelimesi “duyarlı, sorumlu”; وَبَرًّا ve berran kelimesi “ve iyilik eden(di)”; بِوَالِدَيْهِ bivâlideyhi ifadesi “onun kendi ana-babasına”;وَلَمْ يَكُنْ ve lem yekün fiili “değildi”;جَبَّارًا cebbâran kelimesi “zorba”; عَصِيًّا ‘asiyyen sözcüğü ise “asi” demektir.

Burada Hz. Yahyâ’nın çeşitli özellikleri hakkında bilgiler verilmektedir.

1. Küçükken Muhakeme Gücüne Sahip Kılınışı

وَاٰتَيْنَاهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا “Henüz küçük çocukken ona muhakeme gücü vermiştik.” Bu ifade Hz. Yahyâ’nın muhakemeli bir yaratılışa sahip kılındığını göstermektedir. Hz. Zekeriyyâ’nın yaptığı samimi ve içten duanın nasıl sonuçlandığı noktasında ona verilen cevaplar bağlamında hem Meryem sûresinin daha önce yorumladığımız yedinci âyetinde, hem de Âl-i İmrân 3/39’da yer alan şu sıfatları sıralayabiliriz:

a) “Çocuk müjdesi”,(37)

b) “Adı Yahyâ olan bir erkek”,(38)

c) “Benzersiz biri”,(39)

d) “Musaddıkan bikelimetin minellâhi, yani Allah’tan gelen her kelimeyi tasdik eden, Hz. İsa’yı tasdik eden, peygamber misyonuna sahip”,(40)

e) “Seyyiden, yani efendi, beyefendi, saygın”,(41)

f) “Hasûran, yani iffetli, nefsini haramlardan kuşatmış”,(42)

g) “Nebiyyen, yani ilâhî mesajlardan haberdar edilen”(43) ve

h) “Mine’s-sâlihîne, yani sâlihlerden, içi dışı bir, davranışı düzgün ve bir kötülüğü düzeltici biri.”(44)

İşte bu sekiz sıfatın peşinden yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “dokuzuncu” olarak “küçükken muhakeme gücüne sahip birisi” olması dile getirilmektedir. Onun peygamberlerin mirasına vâris olması için küçüklükten itibaren bir muhakemeye sahip kılınması gerekiyordu ki Rabbimiz onu bu şekilde yarattığını beyan etmektedir. Oyun için çağrıldığında “Oyun için yaratılmadık” cevabını verdiği rivayet edilmektedir.(45)

2. İnce Ruhlu, Tertemiz, Duyarlı Oluşu

وَحَنَانًا مِنْ لَدُنَّا وَزَكٰوةً وَكَانَ تَقِيًّا “Katımızdan şefkat ve arınmışlık vermiştik; o da takvâlı (duyarlı) biriydi.” Bu cümlede Hz. Yahyâ’nın üç sıfatı daha yer almaktadır ki böylece onun sıfatları “on iki”ye çıkarılmış olmaktadır.

a) Bu âyette sayılan “üç” sıfattan “ilki” yani onun “onuncu” sıfatı Kur’ân’da sadece bu âyette geçen حَنَان hanânen kelimesiyle belirtilmektedir ki bu kelime “ince ruhlu, kalbi yumuşak, nazik, nezaket ve nezahet sahibi, merhametli, sevecen” manalarını içermektedir.

b) Burada Hz. Yahyâ için zikredilen “ikinci” sıfat yani toplamda “on birinci” sıfatزَكٰوة zekâten kelimesiyle ifade edilmektedirki bu kelime “kirlerden ve günahlardan arınmış, kendini geliştiren” manasını içermektedir.

c) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Yahya için belirlenen “üçüncü” sıfat yani “onikinci” özellik ise تَقِيّ tekıyy, kelimesiyle dile getirilmektedir. Bu kelime Hz. Yahya’nın “muttaki, yani duyarlı olması” şeklinde beyan edilmektedir ki bu kelime Meryem 19/18 ve 63’te de zikredilmektedir. Bir insanın “duyarlı olması” onun Yüce Allah’a dost ve O’nun razı olacağı bir insan olmasına bağlıdır. Allah’ın rızasına layık olmayan birisi hiçbir şekilde muttaki sıfatını alamaz.

3. Ana-Babasına İyilik Eden, Asi Zorba Olmayışı

وَبَرًّا بِوَالِدَيْهِ وَلَمْ يَكُنْ جَبَّارًا عَصِيًّا “Ona ana babasına iyilik yapmasını (emretmiştik); o da asi zorba biri değildi.” Bu âyette ise Hz. Yahyâ’nın “iki” sıfatı daha gündeme getirilmektedir ki böylece bu âyet itibariyle “14” sıfatı zikredilmiş olmaktadır.

a) Bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki “ilk”, toplamda “on üçüncü” sıfatı onun “ana-babasına iyilik eden” bir insan olması şeklinde belirtilmektedir.

b) Hz. Yahyâ’nın “on dördüncü” sıfatı ise “hiçbir şekilde âsî cebbâr, yani isyankâr bir zorba olmadığı” beyan edilmektedir. Ana-babalar çocukları için en baştan dua ederlerse, onların Allah’a dost, değerlere vâris ve Allah’ın razı olacağı bir kişi olması için niyazda bulunurlarsa, işte sonuç Yüce Allah’ın izniyle Hz. Yahyâ gibi “ana-babasına iyilik eden ve asi, zorbalık yapmayan birisi gibi olma” şeklinde tecelli eder. Âyette geçen جَبَّار cebbâr kelimesi hakkında Kâf 50/45’te bilgi vereceğimiz için burada detaya girmeyeceğiz.

ııı. Doğduğu, Öleceği ve Diriltileceği Gün Esenliği

وَسَلَامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَيَوْمَ يَمُوتُ وَيَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا “Doğduğu gün, öleceği gün ve sağ olarak diriltileceği gün selam onun üzerine olsun!”

Âyetteki وَسَلَامٌ ve selâmun kelimesi “ve selâm olsun”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; يَوْمَ وُلِد yevme vülide ifadesi “doğduğu günde”; وَيَوْمَ يَمُوتُ ve yevme yemûtü ifadesi “ve öleceği günde”;وَيَوْمَ يُبْعَثُ ve yemve yüb‘asü ifadesi “ve diriltileceği günde”; حَيًّا hayyen kelimesi ise “sağ olarak” demektir.

Burada ise Hz. Yahyâ’nın Hz. İsa ile benzeşen bir yönü gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Yahya’nın “on beşinci” sıfatını bu âyette beyan etmektedir ki bu da “ona bütün zamanlarda selam/esenlik olması” şeklinde dile getirilmektedir. Kur’ân’da çeşitli peygamberlere, hatta bütün peygamberlere yönelik “selâm olsun” şeklinde ifadeler vardır.(46) Ancak hem Hz. Yahyâ hem de Hz. İsa için bu selam ifadesi diğerlerinden farklı olarak şu üç zamanla ilişkilendirilerek beyan edilmektedir:

1. “Doğduğu gün”,

2. “Öleceği gün” ve

3. “Sağ olarak diriltileceği gün”.

Hz. Yahyâ’nın doğduğu günün hangisi olduğunu bilmiyoruz; ancak onun doğumu için babasının duasının ayrıntılı olarak yer aldığı âyetleri ve duanın detaylarını biliyoruz.

Öyle bir babanın çocuğu olan Hz. Yahyâ’nın “doğduğu gün” ona esenlik olması gayet anlaşılabilir bir durumdur. Samimi ve yürekten yapılan, ayrıca Yüce Allah’a dostluğa adanan ve ilâhî rızaya layık olması için dua edilen bir çocuğun doğduğu gün elbette esenlik dolu bir gündü.

“Öleceği gün” ifadesi de çok anlamlıdır; çünkü karşıtları tarafından şehit edildiği bilinen Hz. Yahyâ’nın adı ebediyyen yaşatılmakta olduğu için o güne de esenlik dileniyor olması anlaşılmaktadır. Geriye “sağ olarak diriltileceği gün” kalmaktadır ki o da mahşer sabahı yaşanacaktır. Bütün peygamberler gibi o da esenlik ve huzur içerisinde âhirette diriltilecektir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 385.
• 2 - Taberî, age., XVI, 41-45. 3 - Yazır, age., V, 402.
• 4 - Taberî, age., XVI, 45; Zemahşerî, age., III, 3. 5 - Râzi, age., XXI, 179-180.
• 6 - Geniş bilgi için bk. Mahmut Aydın, “Zekeriyya” mad., DİA, cilt 44, ss. 210-211. 7 - Âl-i İmrân 3/37-38; En‘âm 6/85; Meryem 19/2, 7; Enbiyâ’ 21/89.
  • Âl-i İmrân 3/38 En‘âm 6/85 Meryem 19/2 Meryem 19/7 Enbiyâ 21/89
• 8 - İslâmoğlu, age., s. 712’de 9. not.
• 9 - Benzer bir rivayet için bk. Buhârî, De‘avât, 19; Ahmed b. Hanbel, VI, 217.
• 10 - Semerkandî, age., II, 386; Taberî, age., XVI, 45-46; Zemahşerî, age., III, 3. 11 - Râzi, age., XXI, 180.
• 12 - Taberî, age., XVI, 46.
• 13 - Yazır, age., V, 401. 14 - Semerkandî, age., II, 386.
• 15 - Ferrâ, age., II, 161; Semerkandî, age., II, 386.
• 16 - Buhârî, Humus, 1; Müslim, Cihâd, 49-51.
• 17 - İbn Mâce, Mukaddime, 17; Ebû Dâvûd, İlim, 1. 18 - Semerkandî, age., II, 386; Taberî, age., XVI, 47-48.
• 19 - Kasas 28/34. 20 - Tâhâ 20/29-32.
  • Kasas 28/34 Tâhâ 20/32
• 21 - Feth 48/29. 22 - Saff 61/6. 23 - Âl-i İmrân 3/36.
  • Fetih 48/29 Saff 61/6 Âl-i İmrân 3/36
• 24 - Bakara 2/154; Âl-i İmrân 3/169.
  • Bakara 2/154 Âl-i İmrân 3/169
• 25 - Semerkandî, age., II, 387.
• 26 - İslâmoğlu, age., s. 580’de 13. not. 27 - Bakara 2/260.
  • Bakara 2/260
• 28 - Taberî, age., XVI, 51.
• 29 - Hûd 11/71-73.
  • Hûd 11/73
• 30 - Taberî, age., XVI, 53.
• 31 - Semerkandî, age., II, 387; Taberî, age., XVI, 52; Zemahşerî, age., III, 7.
• 32 - Âl-i İmrân 3/37, 39; Meryem 19/11; Sâd 38/21.
  • Âl-i İmrân 3/37 Âl-i İmrân 3/39 Meryem 19/11 Sâd 38/21
• 33 - Taberî, age., XVI, 54.
• 34 - Semerkandî, age., II, 388; Taberî, age., XVI, 54. 35 - Taberî, age., XVI, 54; Zemahşerî, age., III, 7. 36 - Vahye sarılmak gerekliliğiyle ilgili mesajlar için bkz. Bakara 2/63, 93, 256; Âl-i İmrân 3/103; Nisâ 4/175; A‘râf 7/144, 171; Meryem 19/12; Zuhruf 43/43.
  • Bakara 2/63 Bakara 2/93 Bakara 2/256 Âl-i İmrân 3/103 Nisâ 4/175 A‘râf 7/144 A‘râf 7/171 Meryem 19/12 Zuhruf 43/43
• 37 - Meryem 19/7. 38 - Meryem 19/7; Âl-i İmrân 3/39. 39 - Meryem 19/7. 40 - Âl-i İmrân 3/39.
  • Meryem 19/7 Meryem 19/7 Âl-i İmrân 3/39 Meryem 19/7 Âl-i İmrân 3/39
• 41 - Âl-i İmrân 3/39. 42 - Âl-i İmrân 3/39. 43 - Âl-i İmrân 3/39. 44 - Âl-i İmrân 3/39. 45 - Semerkandî, age., II, 388; Taberî, age., XVI, 55.
  • Âl-i İmrân 3/39 Âl-i İmrân 3/39 Âl-i İmrân 3/39 Âl-i İmrân 3/39
• 46 - Sâffât 37/79, 109, 120, 130, 181.
  • Sâffât 37/79 Sâffât 37/109 Sâffât 37/120 Sâffât 37/130 Sâffât 37/181