Hicr Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 99 âyetten oluşan, adını 80. âyette geçen ve Hz. Sâlih’ın kavminin adı olan الْحِجْر el-hıcr kelimesinden alan Hıcr sûresi, inişe göre 72, resmî sıralamada ise 15. sûredir.

Hıcr sûresi, resmî sıralamada öncesindeki İbrâhim sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de aynı mukatta‘a harfleriyle başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (İbrâhim 1; Hıcr 1) ortak yanlardandır. Ayrıca her iki sûrede de peygamber kıssalarına (İbrâhim 5-17, 35-41; Hıcr 26-84), özellikle Hz. İbrâhim kıssasıyla ilgili bilgilere yer verilmesi (İbrâhim 35-41; Hıcr 51-60), kâinat kitabına yönelik ifadeler (İbrâhim 32-33; Hıcr 16-22), şeytanın insanoğlunu saptırmaya çalışmasıyla ilgili beyanları (İbrâhim 22; Hıcr 39-40) iki sûrenin ortak konuları arasında sayılabilir.

Hıcr sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, kâfirlerin pişmanlıklarına yer verilmekte, kâfirlerin bu hayatı anlamsız bir şekilde yaşamakta oldukları, her kavmin belli bir süresinin bulunduğuna dikkat çekilmektedir. Altıncı âyette müşriklerin Hz. Peygamber’e mecnun demeleri sonrasında melek beklentilerine cevap verilmekte, vahyi indiren kudretin onu korumaya da gücünün yeteceği bildirilmektedir.

10. âyetten itibaren, önceki milletlere de peygamberler gönderildiği, kendileriyle alay edildiği, ilâhî sünnetin onlara da uygulandığı, olağanüstülükler görseler de bunun büyü olduğunu söylemiş olacakları bildirilmektedir.

16. âyetten itibaren, göğün süslü yapısı, şeytanların bilgi çalma girişimlerine karşı korunaklılığı, yeryüzünün çeşitli özelliklerle şekillendirilmiş olması, orada insanoğlunun yaşaması için bütün düzenlemelerin yapılması, yağmurun, hazinelerin ve rüzgârların durumu vs. konularda bilgiler verilmekte, diriltenin de öldürenin de nihayet her şeyin sonuna vâris olacak kudretin de Yüce Allah olduğu beyan edilmektedir.

24. âyetten itibaren, insanoğlunun yaratılış süreciyle ilgili bilgiler verildikten sonra, meleklerin durumu ile İblis’in karşı çıkışı ele alınmakta, bu özellikte devam edenler için cehennemin ceza durağı olacağı haber verilmekte, 45. âyetten itibaren bu defa muttakilerin ödüllerine ve Yüce Allah’ın bağışlayıcılığına dair müjdeler verilmektedir.

51. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. İbrâhim, Hz. Lût, Eykeliler ve nihayet sûreye adını veren Hıcr ashabıyla ilgili kıssalara çeşitli boyutlarda yer verilmektedir. 85. âyetten itibaren de göklerin, yeryüzünün ve ikisi arasındakilerin bir anlam ve amaç için yaratıldığı, Hz. Peygamber’e “tekrarlanan yedili” yani bütün Kur’ân’ın vahyedildiği bildirilmektedir.

88. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in dünyalıklara özenmemesi, müminlere merhamet kanatlarını germesi gerektiği, onun apaçık bir uyarıcı olduğu, dinde ayrılıklar peşinde koşanların bunun hesabını verecekleri, müşriklerden yüz çevirmek gerektiği, alay edenlerin hesabını Yüce Allah’ın göreceği, Hz. Peygamber’in muhatapları nedeniyle yüreğinin daraldığı, tesbih ve secde emrinin devam ettiği ve ölüm gelinceye kadar ibadete devamın zorunlu olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-15. âyetlerinde vahyin özelliklerini, müşriklerin durumlarını, Hz. Peygamber’e yönelik olumsuz tutumlarını, mucize isteklerini, vahyi koruyacağını, önceki nesillerin vahye karşı tutumlarını ve inançsızlıktaki ısrarlarını beyan etmektedir.

a) Vahye Karşı İnkarcı Tutum

Yüce Allah, sûrenin 1-5. âyetlerinde mukatta‘a harflerine yer vermekte, Kitâb’ın yani Kur’ân’ın apaçık âyetlerine dikkat çekmekte, zamanı geldiğinde kâfirlerin “keşke Müslüman olsaydık” diyeceklerine, dünya hayatında eğlenmeye devam ettiklerine değinmekte, bu arada helak edilen her bir kavmin belirlenmiş bir yasaya sahip kılındığına ve vakti gelince öne ve geriye bırakılmayacaklarına dair bilgiler vermektedir.

ı. Apaçık Kitâb Olan Kur’ân’ın Âyetleri

الٓرٰ ۠تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِ وَقُرْاٰنٍ مُب۪ينٍ “Elif. Lâm. Râ. İşte şu(nlar), Kitabın ve apaçık Kur’an’ın ayetleridir.”

Âyettekiالٓرٰ elif lâm râ harfleri “mukatta‘a harfleri”; تِلْكَ tilke edatı “şu(nlar)”; اٰيَات âyâtü sözcüğü “âyetleri(dir)”;الْكِتَابِ el-kitâbi kelimesi “kitabın”; وَقُرْاٰنٍ مُب۪ينٍ ve kur’ânin mübînin tamlaması ise “ve apaçık Kur’ân(ın)” demektir.

Burada çeşitli harflere yemin edilerek vahyin apaçık âyetlerden oluştuğu gündeme getirilmektedir.

1. الٓرٰ “Elif. Lâm. Râ.” Kur’ân’da 29 sûrenin başında bulunan, hecelenerek ve kesik kesik okundukları için kendilerine hecâ veya mukatta‘a denen harflerden üç tanesi bu sûrenin başında yer almaktadır. Mukatta‘a harfleri hakkında detaylı bilgileri Bakara 2/1’de,الٓرٰ “elif lâm râ” kullanımı hakkında ise ilk geçtiği yer olan Yûnus 10/1’de verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söyleyelim: Kur’ân’da üç harfli mukatta‘a harfi kalıplarından birisi olanالٓرٰ “elif lâm râ” kullanımı beş sûrenin başında bulunmaktadır.(1)

Bu sûrelerin başındaki الٓرٰ elif lâm râ İbn Abbâs’tan gelen bir görüşe göre “Ben Allah’ım; her şeyi görürüm” manasındaki cümlenin kısaltılmışıdır.(2) Bu harfler bir araya getirilirse Yüce Allah’ın isim veya sıfatlarından bir kısmı elde edilebilir. Bu bağlamda bir örnek olarak, yine İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen الٓرٰ elif lâm râ, ayrıca حٰمٓ hâ mîm ve نٓ nûn harfleri bir araya getirilse Yüce Allah’ın اَلرَّحْمٰن er-rahmân sıfatı elde edilmektedir. Gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

2. تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِ وَقُرْاٰنٍ مُب۪ينٍ “İşte şu(nlar), Kitabın ve apaçık Kur’an’ın ayetleridir.” Bu cümlenin bir benzeri iki kelime yer değiştirmiş olarak تِلْكَ اٰيَاُت الْقُرْاٰنِ وَكِتَابٍ مُب۪ينٍ “Bunlar Kur’ân’ın, yani apaçık Kitab’ın âyetleridir” şeklinde Neml 27/1’de yer almaktadır. Yüce Allah burada sözünü edeceği prensiplerin “Kitâb’ın, yani apaçık Kur’ân’ın âyetleri” olduğunu beyan etmektedir. Cümlenin başındaki تِلْكَ tilke kelimesi “bunlar” manasındaki hâülâi kelimesinden farklı olarak “şu(nlar)” şeklinde tercüme edilmelidir. Çünkü tilke kelimesi “şu” veya “o” manasındaki zâlike kelimesinin müennes yani “dişil” kalıbıdır. Âyetteki تِلْكَ tilke edatı, bu sûrede sözü edilecek olan “âyetleri” işaret etmektedir. Âyet hakkında önce bazı kavramları, ardından da âyette verilmek istenen mesajı incelemek istiyoruz.

a) Hıcr sûresinin ilk âyetinde geçen âyât, el-kitâb ve kur’ân-i mübîn kavramlarına kısaca değinmek istiyoruz:

ı. “Âyet” kavramı, kapsamı oldukça geniş bir alana hitap etmektedir. Âyet ve âyât/el-âyât kelimeleri Kur’ân’da 382 yerde geçmekte ve “vahiy cümleciği”, “alâmet, delil”, “ibret, ders”, “mucize”, “sembol”, “ilâhî yasalar” ve “risâlet” anlamlarına gelmektedir.(3) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen اٰيَات âyât kelimesi “vahiy cümlecikleri” anlamına gelmektedir. Âyet kavramı hakkında Yâsîn 36/33’te geniş bir şekilde bilgilendirmede bulunacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

ıı. Pek çok âyette de geçtiği üzere, “yazmak, yazılan şeyler, yazı tomarı” gibi anlamlarda kullanılan kitâb/el-kitâb,(4) kütüb,(5) mektûb(6) kelimeleri Kur’ân’da 262 kez geçmektedir. الْكِتَاب/كِتَاب kitâb/el-kitâb kelimesi Kur’ân’ın Kur’ân’da en çok kullanılan isimlerindendir. Bir kısmında farklı anlamlar söz konusu olsa da, bu kelime büyük çoğunlukla “Kur’ân”ı ifade etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz ayetteki كِتَاب kitâb kelimesinden maksat “Kur’ân-ı Kerîm’dir. Bunun en belirgin delili ise devam eden tamlamadır.

ııı. Yâsîn 36/2’de ele alacağımız üzere, ilâhî mesajın en yaygın ve kelime kökenine uygun olan ismiالقُرْاٰن /قُرْاٰن Kur’ân/el-Kur’ân’dır. “Toplamak, bir araya getirmek, okumak, çok okunan şey” anlamlarına gelen Kur’ân kelimesinin kökü, genel kanaate göre k-r-e’dir. Bu konuda farklı görüşler de elbette vardır. Kelimenin sonundaki tenvin Kur’ân’ın şanını yüceltme manası içermektedir.(7)

Kur’ân, “çok okunan metin” anlamıyla öncelikle Müslümanlardan, sonrasında da bütün insanlardan kendisini düşünerek, anlayarak ve hissederek okumalarını istemekte ve beklemektedir. Bu haliyle kıraat, “anlamını düşünerek, anlayarak ve hissederek okumak” demektir. ‘Alak 96/1’deki ilk emir de böyle bir okumayı ifade eder; yani kâinatı okumak, keşfetmek, düşünmek ve anlamaya çalışmak. Bu yönüyle kıraat, “aklın ve zihnin okuması” anlamında entelektüel bir bilgilenme ve bilinçlenme faaliyetidir.

ıv. Buradaki مُب۪ينِ mübîn sıfatı, Kur’ân’ın hem “açıklayıcı”, hem de “apaçık” olduğu özelliğini ifade eder.(8) الْمُب۪ينِ/ مُب۪ينٍ mübîn/el-mübîn sıfatı, Kur’ân’ın isimlerinden olan el-beyân ve el-beyyine kelimelerinin sıfat halidir. Yüce Allah vahyini kolaylaştırdığını,(9) dolayısıyla onun da kolay olduğunu(10) beyan etmektedir. Bu bağlamda Kur’ân’ın “apaçık Arapça bir dil”de indirildiği,(11) böyle olmasının anlaşılmasıyla gerekçelendirildiği belirtilmektedir.(12)

Kur’ân’ın mübîn oluşu, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de diğerlerinde de hem vahyin apaçıklığını, anlaşılabilirliğini ve kolay olduğunu, hem de gerçekleri açıklayıcılığını ortaya koymaktadır.(13) Demek ki bu sûrede ve diğerlerinde anlatılan konular gayet kolay anlaşılabilecek bir nitelik arz etmektedir.

b) Hıcr 15/1’de hem el-kitâb kelimesi hem de kur’ân-i mübîn tamlaması yer almaktadır. el-Kit’âb ve kur’ân-i mübîn ifadelerinin arasındaki vâv harfi eğer “atıf/bağlaç” manasında alınırsa, el-kitâb ile “apaçık Kur’ân”ın farklı şeyler olduğunu söylemek durumunda oluruz. Bu bağlamda bazı âlimlerimiz âyette geçen el-kitâb kelimesinden maksadın “Tevrât, İncîl” olduğunu beyan etmişlerdir.(14)

Başka bazı âlimlerimiz ise el-kitâb ile kur’ân-ı mübîn tamlamasının aynı şey olduğu kanaatindedirler ki bu durumda ikisi arasındaki vâv harfi atıf/bağlaç değil, tafsîliyye yani “açıklama” ve “te’kîd” manasında kabul edilmiş olur.(15) Bu durumda mübîn sıfatının mana açısından hem el-kitâb’ı hem de kur’ân’ı nitelendirdiğini söyleyebiliriz. Bizim tercihimiz de bu görüşten yanadır.

Verilmek istenen mesaj açıktır: Okunacak bu âyetler kitâbın yani apaçık Kur’ân’ın âyetleridir. “Apaçık kitâb” kavramı hakkında “apaçık hakikatler, apaçık prensipler, apaçık ilkeler” şeklinde yorumlar yapmak gerekir. Hıcr 15/87’de “tekrarlanan yedi” ile “yüce Kur’ân” tamlaması arasındaki vâv harfi de bu şekilde bir te’kid olarak “yani” manası vermektedir.

ıı. Kâfirlerin Pişmanlığı

رُبَمَا يَوَدُّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَوْ كَانُوا مُسْلِم۪ينَ “Bir zaman gelecek, kâfir olanlar ‘Keşke biz de müslüman olsaydık.’ diye arzu edecekler.”

Âyetteki رُبَمَا rubemâ ifadesi “bir zaman gelecek”; يَوَدُّ yeveddü fiili “isteyecek”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, inkar etmiş kişiler”; لَوْ كَانُوا lev kânû ifadesi “keşke olsalardı (diye)”; مُسْلِم۪ين müslimîne kelimesi ise “müslümanlar” demektir.

Burada kâfirlerin ileride keşke Müslüman olsaydık şeklinde çeşitli pişmanlık cümleleri gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen رُبَمَا rubemâ ifadesini bazı âlimler rubbemâ şeklinde şeddeli okumuşlardır; ancak her iki okunuşta da anlam değişmemektedir. Bu kelime “gün gelecek”, “bir vakit gelecek” gibi anlamlar içermektedir.

Âyette sözü edilen zamanla ilgili olarak bunun “ölüm anı” veya “mahşer şartları” olduğu ifade edilmektedir.(16) Buna göre söylenmek istenen şudur: Dünya hayatında küfür üzere yaşamış olanlar ölürlerken veya âhirette yargılanma ve sonrası azap ortamında çeşitli pişmanlık cümleleri söyleyecek ve “keşke dünya hayatında müslümanlar olsaydık” diye sızlanacaklardır.

Kur’ân’da, mahşer şartlarında suçluların çeşitli pişmanlıklar yaşayacağı ve birtakım isteklerde bulunacakları hakkında bilgiler vardır. Buna göre, âhirette yaşanacak pişmanlıklar Nahl 16/28’de beyan edildiği gibi ölüm anında başlayacak, ölümden hemen sonra da devam edecektir. En‘âm 6/27, A‘râf 7/53, Mü’minûn 23/99-100 ve Secde 32/12’de “dünyaya geri dönüş isteği”; İbrahim 14/44, Mü’min 40/11 ve Münâfikûn 63/10’da “ölümün veya azabın biraz daha geciktirilmesi”; Şu‘arâ’ 26/203’te “kendilerine biraz daha zaman tanınması” isteği bunlar arasında sayılabilir.

“Pişmanlıklar ve Sonuçsuz Özlemler” konusunu Fecr 89/24’te detaylı bir şekilde ele alacağımız için burada ayrıntıya girmeyeceğiz. Konuyla ilgili bir âyetin mealini vermekle yetineceğiz. Mülk 67/10’da şöyle bir bilgi yer almaktadır: “Eğer (peygamberlere kulak verip onları) dinleseydik, yani aklımızı kullansaydık, şu çılgın ateş halkı arasında bulunmazdık, demiş olacaklardır.”

ııı. Geçici Dünya İle Oyalanmaları

ذَرْهُمْ يَاْكُلُوا وَيَتَمَتَّعُوا وَيُلْهِهِمُ الْاَمَلُ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ “Onları bırak; yesinler, eğlensinler ve boş ümit onları oyalayadursun! İleride (gerçeği) bilecekler!”

Âyetteki ذَرْهُمْ zerhum emri “onları bırak”; يَاْكُلُوا ye’külû fiili “yesinler”; وَيَتَمَتَّعُوا ve yetemette‘û fiili “ve eğlensinler”;وَيُلْهِهِمُ ve yülhihim fiili “ve onları oyalasın”; الْاَمَل el-emelü kelimesi “boş ümit(ler), boş emel(ler)”; فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ fe sevfe ya‘lemûne fiili ise “ileride bilecekler(dir)” demektir.

Burada inkarcıların kararlılıklarına dikkat çekilmekte ve tebliğin kendilerine fayda vermemesi nedeniyle onlarla ilgili nasıl bir tutum sergilenmesi gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. ذَرْهُمْ يَاْكُلُوا وَيَتَمَتَّعُوا وَيُلْهِهِمُ الْاَمَلُ “Onları bırak; yesinler, eğlensinler ve boş ümit onları oyalayadursun!” Burada iki nokta üzerinde durmak istiyoruz:

a) ذَرْهُمْ يَاْكُلُوا وَيَتَمَتَّعُوا “Onları bırak; yesinler, eğlensinler!” Yüce Allah bir anlamda Hz. Peygamber’e moral vermekte, müşriklerin inanmaması nedeniyle çektiği üzüntüyü hatırlatarak, artık onların inkar ısrarları karşısında üzülmemesi gerektiğini belirterek, tebliğ kendilerine fayda vermemekte olduğu için onları kendi hallerine terk etmesini istemektedir.

Benzer bir ifade Zuhruf 43/83’te şu şekildedir: “Sen bırak onları, kendilerine söz verilen günlerine kavuşuncaya kadar bâtıla dalsınlar, oynayadursunlar.” Kâfirlerin bu durumunu ortaya koyması bakımından Muhammed 47/12. âyeti hatırlatmak gerekmektedir. Âyet meâlen şöyledir: “Muhakkak ki Allah, inanıp iyi işler yapanları, altlarından ırmaklar akan cennetlere koyar; inkâr edenler ise (dünyadan) faydalanırlar, hayvanların yediği gibi yerler. Onların yeri ateştir.”

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/16’da şöyle buyrulmaktadır: “İşte onlar, hidâyete karşılık sapkınlığı satın alanlardır. Ancak onların bu ticareti kazançlı olmamış ve kendileri de doğru yola girmemişlerdir.” Tebliğe rağmen inkarda şartlanmış bir tutum sergileyenlere Yüce Allah’ın nasıl davranacağı En‘âm 6/110’da şöyle açıklanmaktadır: “Yine O’na iman etmedikleri ilk durumdaki gibi onların gönüllerini ve gözlerini ters çeviririz. Onları şaşkın olarak azgınlıkları içerisinde bırakırız.”

Konunun ele alındığı Necm 53/29’da da şöyle bilgiler yer almaktadır: “Bu nedenle zikrimizden (yani gerçeği hatırlatımızdan) yüz çeviren ve yakın (dünya) hayatından başka bir şey istemeyen kimselere aldırış etme.” Âyetteki zikr kelimesi “gerçeği hatırla(t)mak”, “öğüt”, “vahiy”, “Kur’ân”, “Yüce Allah’ı anmak” gibi anlamlara gelmektedir. Böyle olunca, vahye itibar etmeyen ve ısrarla ondan yüz çevirenlerden uzak durmak, onları ciddiye almamak bir metot olarak uygulanmaktadır.

Buradan hareketle, inançsız insanlara hiç tebliğ yapılmaması gerektiğini söylemek kesinlikle doğru değildir. Çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, tebliğ bir zorunluluktur; ancak inanmak istemeyenlere zor kullanmak veya onlar üzerinde ısrarcılık yapmak mutlak surette yanlıştır.

b) وَيُلْهِهِمُ الْاَمَلُ “Boş ümit onları oyalayadursun!” Yüce Allah inkarcıların bırakılmasını ifadeyle, onların dünyevî olarak varlıklarını sürdürmelerini beyan ederek, dünyaya dair emellerinin kendilerini oyalayacağını haber vermektedir. Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يُلْهِ yülhi fiili Kur’ân’da geçtiği her yerde olumsuz içerikte zikredilmekte ve dünyevî aldanışlar ve bunlara itibar edilmemesi gerektiği bağlamında yer almaktadır.(17)

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْاَمَل el-emel kelimesi ise “arzu, istek” manasında Kehf 18/46’da da geçmektedir. Verilmek istenen mesaj, kafirlerin dünyevî arzu ve heveslerinin kendilerini oyaladığının ve bunun korkunç bir aldanış olduğunun ortaya konulmasıdır. Dilimizde kullanılan tûl-i emel ifadesinin kaynağı da bu kelimedir ve dünyevî hazların her birini kapsamına almaktadır. Heves ve arzuları bu şekilde belirlenen kişiler elbette Kur’ân’dan, İslâm’dan, kısaca bütün değerlerden uzak yaşamış olacaklardır.

Konuyu bütünüyle ortaya koyması bakımından Âl-i İmrân 3/14 de hatırlanmalıdır: “Nefsanî arzulara, (özellikle) kadınlara, oğullara, yığın yığın biriktirilmiş altın ve gümüşe, salma atlara, sağmal hayvanlara ve ekinlere karşı düşkünlük insanlara çekici kılındı. Bunlar, dünya hayatının geçici menfaatleridir. Halbuki varılacak güzel yer, Allah’ın katındadır.”

Ayrıca Hadîd 57/20’de yer alan şu bilgiler ise konuyu özetler mahiyettedir: “Bilin ki dünya hayatı ancak bir oyun, eğlence, bir süs, aranızda bir övünme ve daha çok mal ve evlât sahibi olma isteğinden ibarettir. Tıpkı bir yağmur gibidir ki, bitirdiği ziraatçilerin hoşuna gider. Sonra kurur da sen onun sapsarı olduğunu görürsün; sonra da çer çöp olur. Ahirette ise çetin bir azap vardır. Yine orada Allah’ın mağfireti ve rızası vardır. Dünya hayatı aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey değildir.”

Hz. Peygamber bir hadisinde şunu beyan etmiştir: “Âdemoğlu ihtiyarlarken iki şey onda gençleşir: Servet tutkusu ve tûl-i emel.”(18) Ayrıca bir başka hadisinde ise Âdemoğlunun iki vâdi dolusu altını olsa üçüncüsünü, üçüncüsü olsa dördüncüsünü isteyeceği, çünkü Âdemoğlunun karnını sadece toprağın dolduracağı rivayet edilmektedir.(19)

2. فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ “İleride (gerçeği) bilecekler!” Âyetin bu kısmında Yüce Allah inkarcıları tehdit etmekte ve gittikleri yolun mutlak sûrette yanlış olduğunu er ya da geç anlayacaklarını haber vermektedir. Onların gerçeği fark etme zamanı dünya hayatı itibariyle ölüm anıdır; mahşer hayatı itibariyle de oradaki her bir aşamadır ki önceki âyetin tefsirinde kısa da olsa buna değinmiştik.

ıv. Toplumlara Yönelik İlâhî Yasa

وَمَآ اَهْلَكْنَا مِنْ قَرْيَةٍ اِلَّا وَلَهَا كِتَابٌ مَعْلُومٌ مَا تَسْبِقُ مِنْ اُمَّةٍ اَجَلَهَا وَمَا يَسْتَاْخِرُونَ “Helak ettiğimiz hiçbir şehir yoktur ki hakkında (bizce) bilinen (belirlenmiş) bir yasa olmasın. Hiçbir ümmet, ecelinin önüne geçemez ve onu geciktiremez.”

Buradaki وَمَآ اَهْلَكْنَا ve mâ ehleknâ fiili “ve helak etmedik ki”;مِنْ قَرْيَةٍ min karyetin kelimesi “herhangi bir ülkeyi, şehri”; اِلَّا وَلَهَا illâ velehâ istisnası “onun için olmasının dışında”; كِتَابٌ مَعْلُومٌ kitâbun ma‘lûmun tamlaması “belirli bir kitap, bilinen yasası olmasın, mutlaka yasası vardır”; مَا تَسْبِقُ mâ tesbiku fiili “öne geçemez”; مِنْ اُمَّةٍ min ümmetin ifadesi “herhangi bir ümmet, hiçbir topluluk”; اَجَلَهَا ecelehâ ifadesi “onun kendi süresini”; وَمَا يَسْتَاْخِرُونَ ve mâ yeste’hırûne fiili ise “ve geri de kalamazlar” demektir.

Burada ümmetlerin hayat alanlarındaki durumları ve bu konudaki ilâhî yasa gündeme getirilmektedir.

1.وَمَآ اَهْلَكْنَا مِنْ قَرْيَةٍ اِلَّا وَلَهَا كِتَابٌ مَعْلُومٌ “Helak ettiğimiz hiçbir şehir yoktur ki hakkında (bizce) bilinen (belirlenmiş) bir yasa olmasın.” Yüce Allah inkârı tercih edip bilinçsiz bir hayat yaşayan ülke halklarını helak ettiğini, nihayetinde her birisi için Yüce Allah tarafından bilinen bir yasa bulunduğunu bildirmekte, aynı durumda olanlara gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

Âyette geçen كِتَابٌ مَعْلُومٌ kitâbun ma‘lûmun tamlaması iki türlü yorumlanabilmektedir:

a) كِتَابٌ مَعْلُومٌ kitâbun ma‘lûmun tamlaması “bilinen bir kitap, yasa” manasına gelmekte ve ilâhî gazabı gerektirecek hataların bildirilip tanıtıldığı ve muhatapların tâbi kılındığı prensip, yasa, ilke manasını içermektedir. Bu bağlamda kendilerine gönderilen peygamberlerin ve vahyin yalanlanması, inkârda ısrarcılık, hayatta zulüm ve yönetimde baskı gibi azgınlıkları örnek verebiliriz.

Hz. Peygamber zamanındaki inkârcıların neden helak edilmediğinin cevabı bu şekilde verilmekte, onun şehirlerin anası olan Mekke’ye gönderilip Yüce Allah’ın âyetlerini insanlara aktarması sağlanmadan herhangi bir helakin yaşanmayacağı bildirilmektedir. Uyarmadan cezalandırmak Yüce Allah’ın adaletine sığmaz; zaten İsrâ’ 17/15’te “Biz elçi gönderinceye kadar azap edici değiliz” ifadesi de bu gerçeği ortaya koymaktadır.

Dahası, Şu‘arâ’ 26/208’de de şöyle buyrulmaktadır: “Biz hiçbir toplumu kendilerine gönderilen uyarıcılar olmaksızın helak etmedik.” Elçi gönderilecek, insanlara fırsat verilecek, hemen inanılmasa da sonrasında iman edenler çıkacak; böylece dinin gönderilme gerekçesi gerçekleşecektir. İlk etapta helakin ya da elçi göndermeden cezlandırmanın Yüce Allah için söz konusu olmadığı bu şekilde bir kez daha ortaya konulmuş olmaktadır.

Kasas 28/59’da da zikredildiği üzere, Yüce Allah herhangi bir şehri ve elbetteki onun halkını ne zaman helak edeceğiyle ya da kimleri hangi şartlarda helak etmeyeceğiyle ilgili olarak şöyle buyurmaktadır: “Rabbin, kendilerine âyetlerimizi okuyan bir elçiyi ülkelerin ana merkezine göndermedikçe, o ülkeleri helâk etmez. Zaten biz ancak halkı zâlim olan ülkeleri helâk etmişizdir.”

Konunun detayını söz konusu âyette vereceğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacak, kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Yüce Allah bir şehrin halkı eğer ıslah edici faaliyetlerde bulunuyorsa onları kesinlikle helak etmeyeceğini beyan etmekte, önceki âyette dikkat çektiği hususa bir anlamda daha bir açıklık getirmektedir. Orada “zalim oldukları için şımarıklık içerisinde olan ve suça gömülen insanların akıbetine” karşılık, Yüce Allah kimleri helak etmeyeceğini açıkça ifade etmiş olmaktadır.

Yüce Allah bir ülke halkının birbirlerine karşı doğru dürüst davrandığı sürece sadece kendi sapık düşünceleri sebebiyle kendilerini helak etmeyeceğini ortaya koymaktadır. Buna göre Hûd 11/117. âyetteki بِظُلْمٍ bizulmin ifadesi “şirk ve küfür gibi inançtaki zulüm” manasına alınmaktadır.(20) Çünkü Lokmân 31/13’e göre “şirk büyük bir zulüm”dür.

Râzî’nin naklettiği bir rivayete göre Hz. Peygamber “Hâkimiyet küfürle devam edebilir; ancak zulümle asla devam edemez” buyurmuştur.(21) Esasında Yüce Allah insanları kendi inançlarındaki sapkınlık nedeniyle helak etmez; ta ki başkalarına haksız ve hukuksuz davranmaya başlayıncaya kadar. Eğer zulüm başkalarının hayatına müdahaleye dönüşürse işte o zaman ilahi ceza devreye girmektedir.

b) كِتَابٌ مَعْلُومٌ kitâbun ma‘lûmun tamlaması bazı âlimlerimiz tarafından “kitap verilmesi, yasa belirlenmesi” şeklinde değil de “bilinen bir ecel, belirlenmiş bir vakit” manasında yorumlamıştır.(22) Buna göre, maksat bir sonraki âyetle de uyumlu olacak şekilde, hiçbir toplumun belirlenmiş süresi dolmadan helak edilmeyeceğini beyanla ilişkilendirilmiştir. Esasında yorumlara bakıldığında burada bir yazgıdan söz edildiği, konunun Levh-i Mahfûz’la ilişkilendirildiği(23) ve Hz. Peygamber’in rahatlatılmasının amaçlandığı öne çıkartılmaktadır.

2. مَا تَسْبِقُ مِنْ اُمَّةٍ اَجَلَهَا وَمَا يَسْتَاْخِرُونَ “Hiçbir ümmet, ecelinin önüne geçemez ve onu geciktiremez.” Yüce Allah önceki âyetle de uyumlu olacak şekilde belirlenmiş bir yasaya bağladığı “ümmetlerin helaki” meselesinde hiçbir milletin veya kavmin yasalarla belirlenmiş olan süresini öne alamayacakları gibi onu ertelemelerinin de mümkün olmadığını beyan etmektedir.

a) A‘râf 7/34’te konuyla ilgili çeşitli açıklamalar yapmıştık. Önemine binaen bu konudaki bazı bilgileri burada yeniden hatırlatmak istiyoruz:

Bu ifade tam da sosyolojik bir gerçekliktir. Milletler teker teker insanlar gibi doğar, büyür ve nihayet ölürler. Hz. Peygamber’in risalet öğretilerine karşı çıkan ve bu tavırlarını düşmanlığa dönüştüren Mekkeli müşriklere hitap edilen bu âyette onların da içinde bulunduğu toplumun bir süresinin bulunduğu hatırlatılmaktadır. Vakti geldiğinde artık ölüm zamanı gelen fert gibi toplumun da çökeceği ve yok olup gideceği hatırlatılmaktadır.

Bu âyette, sahip oldukları zenginliklere, sosyal nüfuza, sosyolojik ve askeri güce aşırı derecede güvenen Mekkeli müşrikler özelinde bütün zamanların inançsızlarına, hatta bütün insanlara seslenilmektedir. Eğer bir medeniyet doğru ve sağlam değerlere sahip değilse onun ayakta kalması mümkün değildir. Bu çerçevede Mekkeli müşriklerin de zulümle devam ettirdikleri varlıklarını, sürdürdükleri hegemonyalarını artık kaybetmek üzere oldukları kendilerine bildirilmekte, bir taraftan onlara gözdağı verilmekte, diğer taraftan da müminlere moral kazandırılmak istenmektedir.

Bu âyette ayrıca başka bir hususa daha dikkat çekildiği kanaatindeyiz. Yaşanan sıkıntılı süreçler karşısında bunalan Müslümanlara hitap edilerek, muhatapları olan müşriklerin de bir sonu olduğu bildirilmekte, içlerinde inanabilecek kişilerin çıkabileceği, dolayısıyla toplumların kendi iç dinamiklerinin harekete geçirilmesiyle de devrimin gerçekleşebileceği gündeme getiriliyor olabilir.

Aceleyle karar verip muhatapların helakini istemek veya toplumların kısa sürede helak edilmesi sünnetullâh denen “Allah’ın genel uygulaması”na aykırıdır. Bu nedenle, Rabbimiz milletler için koyduğu kuralını herkese hatırlatmakta ve birileri istiyor diye değil, zamanı gelince onların yok olacağını bildirmektedir. Bazı milletler varlıklarını şu kadar sürdürdüler diye diğerlerinin de o kadar yaşaması veya daha çok yaşaması gibi kurallar belirlenemez. Her bir ümmetin kendine özel belli bir süresi vardır. O süre dolduğunda herhangi bir gecikme yaşanmayacağı gibi, zamanı gelmeden süreyi öne alıp toplumu helak etmek de söz konusu olamaz.

b) Fâtır 35/11’de de değinildiği gibi, ecelin geciktirilmemesi veya öne alınmaması bağlamında yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ve Nahl 16/61’in son cümlesindeki bir ifade çok önemlidir ve mutlak surette iyi anlaşılmalıdır. Söz konusu âyette ecellerin bir an geciktirilemeyeceği gibi bir an öne de alınamayacağı beyan edilmektedir. “Bir an geciktirilmemek” anlaşılabilirdir; ancak “bir an öne alınamamak” ne demektir? Bunun üzerinde düşünmek gerekir. Çünkü süresi dolmuş bir ömrün öne alınmasından maksadın ölümle ilgili olmadığını söylemek durumundayız.

Burada amaç “acı çekmemek için cezalandırılma süresini çabuklaştırmayı ve kısa tutmayı istemek” olabilir. Esasında süre dolduğu için öne alınamayacak şey “mahşer azabının erkene alınıp kısa sürede bitirilmesi” olmalıdır. Aksi takdirde zaten bitmiş olan bir “sürenin öne alınması” ifadesi anlamını yitirmiş ve gerçekleşmesi mümkün olmayan bir durum meydana gelmiş olacaktır.

b) Vahiy ve İnkârcıların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 6-9. âyetlerinde inkârcıların Hz. Peygamber’e mecnûn dediklerine, risaletini ispat için kendilerine melekleri getirmesi gerektiğine dair sözlerine yer vermekte, oysa meleklerin gelişlerinin helak için gerçekleşeceğine ve kendilerine artık zaman tanınmayacağına değinmekte, nihayet bu vahyi indirenin de onu koruyacak olanın da Allah olduğuna dair bilgiler vermektedir.

ı. Hz. Peygamber’e Mecnun Suçlaması

وَقَالُوا يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ي نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ اِنَّكَ لَمَجْنُونٌ “(Müşrikler) ‘Ey kendisine zikr (Kur’an) indirildiğini (sanan) kişi! Sen şüphesiz ki cinlenmişsin’ demişlerdi.”

Âyetteki وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve (şöyle) demişlerdi”; يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ي نُزِّلَ yâ eyyuhellezî nüzzile hitabı “ey indirilen (indirildiğini sanan kişi)”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, kendisine”; الذِّكْر ez-zikru kelimesi “hatırla(t)ma, zikir, vahiy”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; لَمَجْنُونٌ lemecnûnun kelimesi ise “elbette cinlenmiş(sin), mecnun(sun)” demektir.

Burada müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik alay içerikli sözleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin iniş sebebinin Abdullah b. Ümeyye, Nadr b. Hâris, Nevfel b. Huveylid, Velîd b. Muğîra gibi müşrikler olduğu, onlarn Hz. Peygamber’le bu şekilde alay ettikleri nakledilmektedir.(24)

1. وَقَالُوا يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ي نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ “(Müşrikler) ‘Ey kendisine zikr (Kur’an) indirildiğini (sanan) kişi!’ demişlerdi.” Yüce Allah bu âyette Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e hakaret ederek, onu suçlayarak kendisine mecnun dediklerini haber vermektedir. Buradaki نُزِّلَ عَلَيْهِ nüzzile ‘aleyhi ifadesi vahyin Hz. Peygamber’e indirildiğiyle alay ettiklerini göstermektedir.(25) Bu ifade vahyin indirilişini kabul ettikleri manasına alınmaz; çünkü onlar bunu asla kabul etmiyorlardı. Bu nedenle, âyeti “Ey kendisine zikr (Kur’ân) indirildiğini sanan, iddia eden kişi! Sen muhakkak ki mecnûnsun, demişlerdi” şeklinde anlamak durumundayız.

Konuyla ilgili benzer bir alaycılık ifadesi de Şu‘arâ’ 26/27’de şu şekilde yer almaktadır: “(Firavun), ‘Size gönderilen bu elçiniz mutlaka mecnundur’ demişti.” Firavun müminlere hakaretlerine devam etmiş ve Hz. Mûsâ’nın delirmiş olduğunu söylemiştir.

Kavminin Hz. Nûh için söylediği “O, kendisinde cinnet (delilik) bulunan bir adamdır; onu bir süreye kadar bekleyip gözetleyin”(26) sözüyle Firavun’un Hz. Mûsâ için söylediği aynıdır. Buradan hareketle, küfrün aynı kaynaktan beslendiğini ve mantığının aynı olduğunu söyleyerek, bu yolu izleyen Mekkeli müşriklerin de Hz. Peygamber için “Ey kendisine zikir indirilen kişi (!), sen sadece bir mecnunsun”(27) diyerek aynı suçlamada bulunduğunu ve onunla alay ettiklerini belirtmeliyiz.

Âyette geçen الذِّكْر ez-zikr kelimesi “hatırla(t)ma” manasında “gerçeği haber veren şey” yani “vahiy, Kur’ân” anlamında yorumlanmalıdır. Tefsirimizin Giriş bölümünde “Kur’ân-ı Kerîm’in Kur’ân’daki isimleri” başlığında geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân bir zikirdir, hatırlatmadır. Bu kökten gelen kelimeler Kur’ân’da sıklıkla kullanılmaktadır. Zikr, tezkirah ve zikrâ kalıplarında bu kelime “gerçeğin hatırlatılması” anlamına gelmekte ve pek çok âyette Kur’ân’ın bir ismi olarak yer almaktadır.(28)

Hatırlatma olan vahyin neyi hatırlattığı ise elbette çok önemlidir. Kanaatimize göre, vahyin hatırlattığı şeyler Yüce Allah’ın insanoğlunun fıtratına yazdığı hakkikatlerdir. Eğer doğru okunur, doğru anlatılır ve doğru anlaşılırsa iki kitabın birbirini asla yadırgamadığı açık bir şekilde görülecektir. İşte Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’e indirilen zikr nedeniyle onu ayıplamışlar ve kendisini mecnun olmakla nitelendrmişlerdi.

2. اِنَّكَ لَمَجْنُونٌ “Sen muhakkak ki mecnûnsun (demişlerdi).” Önemine binaen sıklıkla tekrarladığımız üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(29) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(30) “şâ‘ır (şâir)”,(31) “sâhır (büyücü)”,(32) “meshûr (büyülenmiş)”,(33) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(34) “müfterî (iftiracı)”,(35) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(36) “kezzâb (çok yalancı)”,(37) “dâllûn (sapkın(lar)”(38) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir, mumteni‘, mânı‘)”(39) diyorlardı.

Kalem 68/2 ve Tekvîr 81/22. âyetler, yorumunu yapmakta olduğumuz Hıcr 15/6. âyette Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelttiği mecnunluk şeklindeki suçlama veya hakaretin cevabıdır. Tûr 52/29’da da dile getirdiği üzere, Hz. Peygamber hiçbir şekilde “kâhin veya mecnûn” değildi. Dahası A‘râf 7/184 ve Sebe’ 34/46’da Hz. Peygamber’de “hiçbir mecnunluk” bulunmadığı belirtilmektedir.

Burada özellikle hatırlatılması gereken noktalardan birisi de bu kelimenin dilimizde kullanılan “deli” kelimesinin karşılığı olmadığıdır. Vahyin indirildiği dönemdeki “mecnunluk” suçlamasının sebebi, şairlerin ve kâhinlerin söylediklerini cinlerden öğrendiklerinin kabul edilmesidir. Hz. Peygamber’in sözleri de şair ve kâhinlerin sözlerine benzetildiği için ona da mecnun demişlerdi. Bizzat kendilerinin el-emîn dedikleri ve güvenleri nedeniyle kıymetli eşyalarını kendisine emanet ettikleri Hz. Peygamber’e bu sıfatları yakıştıranların, nasıl bir psikolojiye sahip oldukları kolayca anlaşılmaktadır.

ıı. Meleklerin Getirilme İsteği

لَوْ مَا تَاْت۪ينَا بِالْمَلٰٓئِكَةِ اِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ “(Peygamberlik iddianda) doğru söyleyenlerdensen bize melekleri getirsene! (demişlerdi).”

Âyettekiلَوْ مَا تَاْت۪ينَا levmâ te’tînâ bi ifadesi “bize getirseydin ya”; بِالْمَلٰٓئِكَةِ bi’l-melâiketi kelimesi “melekeleri”; اِنْ كُنْتَ in künte ifadesi “eğer (şöyle) isen”; مِنَ الصَّادِق۪ينَ mine’s-sâdikîne ifadesi ise “doğru söyleyenlerden” demektir.

Burada müşriklerin Hz. Peygamber’den peygamberliğine dair bir mucize isteğinde bulundukları gündeme getirilmektedir.

Mekkeli müşrikler’in Hz. Peygamber’in risaletine dair beklentilerinden birisi de “meleklerin” indirilmesidir. Bu istek En‘âm 6/8’de şu şekilde yer almaktadır: “Ona (Muhammed’e görebileceğimiz) bir melek indirilseydi ya! dediler. Eğer biz öyle bir melek indirseydik elbette iş bitirilmiş olur, artık kendilerine göz bile açtırılmazdı.” Yüce Allah peygamberlik göreviyle ilgili esasları kendisi belirlemiş olduğu için inkârcıların isteklerine göre hareket etmek gibi bir durumu söz konusu değildi.

Âyetteki لَوْمَا levmâ ifadesi لَوْلَا levlâ yerinde kullanılmaktadır ve هلا hellâ edatının içerdiği “teşvik” anlamına gelmektedir.(40) Buradaki تَاْت۪ينَا بِالْمَلٰٓئِكَةِ te’tînâ bi’l-melâiketi ifadesi “meleklerle gelmek” veya “melekleri getirmek” manasını vermektedir.

Müşriklerin Hz. Peygamber’in risalet göreviyle ilgili olarak çeşitli şartlar veya mucize istekleri ortaya koydukları beyan edilmektedir. Bu bağlamda Furkân 25/7-8’de şöyle buyrulmaktadır: “(Kâfirler şöyle dediler): Bu ne biçim peygamber! Yemek yiyor, çarşılarda dolaşıyor! Kendisine bir melek indirilip o da onunla uyarıcı olmalı değil miydi? Veya kendisine bir hazine verilmeli. Ya da kendisinden beslenebileceği bir bahçesi olmalı (değil miydi)?” İşte müşriklerin bu ve benzer istekler dile getirmelerinin sebebi Hz. Peygamber’i yalancılıkla suçlamaları ve onun kendilerini tehdit ettiği azabı yapacak olan melekleri görme dilekleriydi.(41)

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den mucize istekleri bağlamında bu taleplerinde ne kadar hadlerini aştıklarını, ne kadar hadsiz davrandıklarını ortaya koymaktadır. Onların bu isteği En‘âm 6/8, Yûnus 10/20, Hıcr 15/7, Enbiyâ’ 21/5 ve Furkân 25/7-8 gibi âyetlerde de zikredilmektedir. Bakara 2/55 ve Nisâ’ 4/153’te dile getirildiği gibi, daha önce İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’dan istedikleri gibi Mekkeli müşrikler de Hz. Peygamber’den Yüce Allah’ı ve melekleri önlerine getirmesini talep etmişlerdi.

Dahası Mü’minûn 23/24’te geçtiği gibi Hz. Nûh’un kavmi de peygamberlikle ilgili olarak Yüce Allah’ın dilemesi halinde peygamber olarak melekleri indirebileceğini söyledikleri bildirilmektedir. Ayrıca müşriklerin melek peygamber beklentisinde oldukları Kur’ân’da açıkça yer almaktadır.(42)

Bu tür taleplerin karşılığında cevabı Yüce Allah şu şekilde vermektedir:

ııı. Meleklerin Helak İçin Gelmeleri

مَا نُنَزِّلُ الْمَلٰٓئِكَةَ اِلَّا بِالْحَقِّ وَمَا كَانُوٓا اِذًا مُنْظَر۪ينَ “Biz, melekleri ancak ve ancak bir amaç ile indiririz. O zaman da onlara zaman tanınmaz.”

Âyetteki مَا نُنَزِّلُ mâ nünezzilü fiili “indirmeyiz”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâikete kelimesi “melekleri”; اِلَّا بِالْحَقِّ illâ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile olmaksınız, bir amacın dışında”; وَمَا كَانُوٓا ve mâ kânû fiili “onlar (şöyle) değillerdi, olmayacaklardır”; اِذًا izen edatı “o takdirde”; مُنْظَر۪ين munzarîne ifadesi ise “mühlet verilenler, zaman tanınanlar” demektir.

Burada meleklerin getirilmesini isteyen müşriklere yönelik verilen cevap gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin risaletin ispatıyla ilgili ileri sürdükleri “meleklerin getirilmesi” isteğinin aslında bir felaket talebi olduğunu ortaya koymakta ve meleklerin inişinin ancak ve ancak bir amaç için olacağını beyan etmektedir.

Burada مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı, meleklerin inişinin mutlak sûrette bir amacının bulunduğunu hasr/kasr yani “vurgulu” bir ifade olarak manaya katmaktadır. Benzer bir kullanım Meryem 19/64’te şu şekilde zikredilmektedir: “Biz ancak Rabbinin emri ile ineriz (geliriz). Önümüzde, arkamızda ve bunlar arasında olan her şey Allah’a aittir. Rabbin unutkan değildir.”

Âyette geçen بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile” manasından ziyade “bir amaç ile” şeklinde yorumlanmalıdır. Burada sözü edilen amaç ise öncelikle “kâinattaki işleyişin devamı”, “peygamberlere vahiy gönderilmesi”, “vakti gelenlerin vefat ettirilmesi” vs. maksatlarının ötesinde, bağlam gereği “kâfirlerin, müşriklerin, zalimlerin cezalandırılması” olarak belirlenmektedir.(43)

Âyetin devamında وَمَا كَانُوٓا اِذًا مُنْظَر۪ينَ “O zaman onlara mühlet verilmez” ifadesi yer almakta, dolayısıyla meleklerin indirilmesi durumunda cezayı hak edenlere kesinlikle zaman tanınmayacağı, onlara mühlet verilmeyeceği bildirilmeyecektir. Konuyla ilgili olarak yukarıda da aktardığımız üzere En‘âm 6/8’de şöyle buyrulmaktadır: “Ona (Muhammed’e görebileceğimiz) bir melek indirilseydi ya! dediler. Eğer biz öyle bir melek indirseydik elbette iş bitirilmiş olur, artık kendilerine göz bile açtırılmazdı.”

Peygamberliğin ispatı olarak müşriklerin ileri sürdüğü hususlardan birisi İsrâ’ 17/92’de şöyledir: “Veya bize iddia ettiğin gibi, üzerimize gökten parçalar yağdırmadıkça veya Allah’ı ve melekleri gözümüzün önüne getirmedikçe veya altından bir evin olmadıkça ya da göğe çıkmadıkça sana kesinlikle inanmayacağız.”

Konuyla ilgili Furkân 25/21-22’de şu ifadeler yer almaktadır: “Bizimle karşılaşmayı (âhireti) ummayanlar, ‘(İnanmamız için) ya bize de melekler indirilmeliydi ya da Rabbimizi görmeliydik’ dediler. Aslında onlar kendilerinde haksız büyüklük gördüler ve büyük bir azgınlığa düştüler. Melekleri görecekleri gün, işte o gün, suçlulara hiçbir müjde yoktur ve (o suçlular) ‘her yerden engellenmişiz’ diyeceklerdir.”

Meleklerin inmesinin aslında işin bitirilmesi manasına geldiği Bakara 2/210’da şöyle beyan edilmektedir: “Onlar, ille de buluttan gölgeler içinde Allah’ın ve meleklerinin gelmesini mi beklerler Hâlbuki iş bitirilmiştir. (Allah nizamı artık değişmez.) Bütün işler yalnızca Allah’a döndürülür.” İşte bu âyetlerden de anlaşılacağı üzere, meleklerin gelmesi hak edenlere azabın indirilmesi ve onlara göz açtırılmaması demektir. Âyetin sonundaki ifadenin vermek istediği mesaj kanaatimizce budur.

ıv. Vahyin İndirilişi ve Koruyucusu

اِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَاِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ “Zikri (Kur’an’ı) indiren şüphesiz ki biziz, biz; elbette onu koruyucular da biziz.”

Âyetteki اِنَّا نَحْنُ innâ nahnü ifadesi “biziz elbette biz”; نَزَّلْنَا nezzelnâ fiili “indirdik”; الذِّكْر ez-zikra kelimesi “zikri, vahyi, Kur’ân’ı”; وَاِنَّا ve innâ ifadesi “ve yine muhakkak ki biz”; لَهُ lehû ifadesi “onu”; لَحَافِظُونَ lehâfizûne kelimesi ise “elbette koruyucular(ız), koruyacağız” demektir.

Burada vahyin kaynağı ve nihayet onu koruyacak kudret gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ “Zikri (Kur’ân’ı) indiren muhakkak ki biziz, biz.” Yüce Allah müşriklerin iftiralarına sebep olan ve Hz. Peygamber’i çeşitli şekillerde suçlayan, onunla alay edenlere bir anlamda cevap vermekte ve zikri indirenin ve onu koruyacak olanın kendisi olduğunu beyan etmektedir.

Âyetteki الذِّكْر ez-zikr kelimesi eski ilâhî mesajları da içerecek şekilde “Kur’ân vahyi” anlamına alınmalıdır; çünkü Hıcr 15/6. âyette Hz. Peygamber’e yönlendirilen suçlamada yer alan kelime de aynıdır. Bu arada âyetin başındaki اِنَّا نَحْنُ innâ nahnü ifadesi “biziz biz” şeklinde vurgulu bir anlam içermektedir.

Keskin zekâsı, feraseti ve dürüstlüğü sayesinde sıradışı bir fert olan Hz. Muhammed, ne zamanki peygamberlikle buluşturuldu, müşriklerin düşmanlığı da o zaman başlamış oldu. “Pasif iyi”den “aktif iyi”ye dönüş gerçekleşince, işin rengi de değişti. Artık ona türlü türlü iftiralar atmaktan ve yakıştırmalarda bulunmaktan geri durmuyorlardı. Onların düşmanlık dolu suçlamaları Kur’ân’a ve Hz. Peygamber’e yönelikti. Hz. Peygamber’e yönelik yaklaşımlarını 6. âyette dile getirmiştik.

Vahye karşı olan düşmanlıkları ve itirazları bağlamında ise Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(44) “öncekilerin masalları”,(45) “geçmişten gelen büyü”,(46) “açık bir büyü”(47) veya “bir beşer sözü”(48) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmekte,(49) Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(50) “onu şeytanların indirmediği”ni,(51) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(52) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı da beyan etmektedir.(53)

İşte bütün bu âyetlerde de ortaya konulduğu gibi, Yüce Allah vahye karşı müşriklerin yakıştırmalarını reddetmekte ve vahyin cinlerden elde edilen bilgi olamayacağını ifadeyle başka herhangi bir şekilde değil, sadece ve sadece onu kendisinin gönderdiğini, indirdiğini, hatta ikram ettiğini beyan etmektedir. Zira müşrikler Hz. Peygamber’e mecnûn diyerek vahyin arka planında cinlerin olduğunu belirtmek istiyorlardı ki Yüce Allah başta bu suçlama olmak üzere konuyla ilgili bütün kanaatleri geçersiz kılmaktadır.

2. وَاِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ “Elbette onu koruyucular da biziz.” Yüce Allah vahyi indirenin kendisi olduğunu beyan ettikten sonra, onu koruyacak olanın da kendisi olduğunu beyan etmektedir. Vahyin korunması her türlü beşer müdahalesinden, tebdil ve tahriften korunması manasına gelmektedir. Bu konu Vâkı‘a 56/77-80’de de dile getirilmektedir. Buna göre, Yüce Allah hem indirildiği dönem itibariyle, hem de evrensel manada bütün zamanlar için vahyini korumayı taahhüt etmiştir.

Vahyin korunması indiriliş sürecinde elbette öncelikle Hz. Peygamber’in korunmasına bağlıydı. Vahiy korunacaksa Hz. Peygamber öncelikli olarak korunmalıydı. Zira eğer indiriliş sürecinde Hz. Peygamber ölür veya öldürülürse, otomatik olarak vahiy de korunmamış olacaktı. Bu itibarla müfessirlerimizin bir bölümü burada sözü edilen “korunacak şey”in Hz. Peygamber olduğu kanaatindedirler. Bu durumda لَهُ lehû ifadesindeki hû zamiri “vahye” değil, “Hz. Peygamber”e gitmektedir. Gramer açısından bu biraz uzak ihtimaldir; çünkü hû zamirini yakınındaki الذِّكْر ez-zikr kelimesine götürmek varken, altıncı âyete götürmek çok doğru olmasa gerektir.

Yaşanan pratik de göstermiştir ki vahiy indirildiği dönemden bugüne kadar korunmuştur; bugünden sonra da âyetteki ilahi garanti gereği korunmaya devam edecektir. İndirildiği dönemde yazı karakterinin değişik oluşu, bazı noktalama ve harekeleme teknikleri, âyetlere konulan med, kasır vs. şekli düzenlemeler, dahası âyetlerdeki secavendler bir tarafa, okuma farklılıklarından kaynaklanan seçenekler de düşünülürse, vahiyde anlam ve mesaj itibariyle herhangi bir bozulma yaşanmamış, indirildiği dönemdeki gibi korunarak günümüze kadar gelmiştir. Bazı yorum faklılıkları nedeniyle yaşanan değişik algılar ise yorumlayanlardan kaynaklanmakta, vahyin kendi metinsel özelliğinden beslenmemektedir.

Âyetteki اِنَّا innâ, نَحْنُ nahnü, نَزَّلْنَا nezzelnâ ve حَافِظُونَhâfizûne ifadelerinin çoğul getirilme sebebi, Yüce Allah’ın makamının yüceliğine vurgu olabileceği gibi, vahyin indirilişi ve sonrasındaki melek görevlendirilişini de içerebilir. Durum böyle olunca, çoğul ifadelerin özellikle son bölümünde yer alan kısmının vahyi ezberleyen hafızları, vahyin yazıldığı kayıtları ve nihayet onu hayata yansıtan uygulama sahiplerini içerdiğinde de şüphemiz yoktur.

Yüce Allah vahyin indirilişi esnadında Hz. Peygamber’i koruyacağını Mâide 5/67’de şöyle beyan etmektedir: “Ey Resûl! Rabbinden sana indirileni tebliğ et. Eğer bunu yapmazsan O’nun elçiliğini yapmamış olursun. Allah seni insanlardan koruyacaktır. Doğrusu Allah, kâfirler topluluğuna rehberlik etmez.”

Benzer bir koruma ifadesi dolaylı bir şekilde Cinn 72/26-28’de de şu şekilde yer almaktadır: “Gaybı (bilinemeyeni) bilen (Allah), hiç kimseye gaybını (bilinemeyeni) açmaz. Sadece (bildirmeyi) dilediği elçi bunun dışındadır. Onun da önünden ve arkasından gözetleyici(ler, melek)ler salıp gönderir ki (vahyi getiren meleklerin) Rablerinin mesajlarını tebliğ ettiklerini bilip göstersin. (Zaten Allah), onların hâllerini (yani vahyi getiren meleklerin durumunu bilgisiyle) kuşatmış ve (olup biten) her şeyi bir bir sayıp kaydetmiştir.” İndiriliş sürecinde korunan vahyin sonraki dönemlerde de korunmaya devam ettiğinden ve edeceğinden en küçük bir şüphe duyulmaması gerekmektedir.

Esasında Kur’ân’ın diğer ilâhi mesajlardan en önemli farkı da burada aranmalıdır. Bu vahiy korunduğu için dolaylı olarak onların da korunduğu, hatta onların korunmuşluğunun Kur’ân’ın korunmuşluğuna bağlı olduğu bu şekilde ortaya çıkmış olmaktadır. Önceki vahiyler şartlar uygun olmadığı, yazı malzemesi yaygın bulunmadığı için peygamberler peyderpey gönderilmiş, böylece o vahiylerin korunması bir ölçüde sağlanmıştı. Metin olarak da bu korunmayı Kur’ân sağlamıştır; çünkü Kur’ân önceki ilahi mesajları da içermektedir.

Kur’ân’ın korunmuşluğu onun insan ve cinlerin müdahalesinden korunması manasına gelebilir. Kur’ân hiçbir şekliyle beşer sözüyle karıştırılmamalıdır. Bu nedenle, vahiy olan Kur’ân’a benzer başka vahiylerin bulunduğunu iddia etmek doğru bir yaklaşım değildir. Vahiy tektir ve o da Kur’ân’dır. Bunca düşmana ve kötü niyetlilere rağmen vahiyde hiçbir bozulmanın bulunmaması yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ilâhî garantinin hayata yansıtılmasının bir sonucudur. Dahası, Fussılet 41/42’de de beyan edildiği gibi “onun önünden ve arkasından, yani açıktan veya gizlice hiçbir şey onu (vahyi, Kur’ân’ı) iptal edemeyecektir.” İşte ilâhî garanti bütün berraklığıyla bu noktada ortadadır.

Yûnus 10/38, Hûd 11/13, İsrâ’ 17/88 ve Tûr 52/33-34’te de beyan edildiği gibi, Yüce Allah müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik yalancı ve müfteri suçlamasını cevaplamak üzere bu iddianın sahiplerine meydan okumaktadır. İsrâ’ 17/88’de bütün insanların ve cinlerin bir araya gelip birbirlerine yardım bile etseler bunu başaramayacakları haber verilmektedir.

Yüce Allah Yûnus 10/38, Hûd 11/13 ve Bakara 2/24’te de olduğu gibi burada müşrik muhataplara meydan okurken sadece kendilerinin değil, yardımını alabilecekleri şairler, kâhinler, edebiyatçılar, putlar vs. kimler varsa hepsini yardıma çağırmalarını kendilerinden istemekte, becerebiliyorlarsa Kur’ân gibi bir sûre olsun getirmelerini meydan okumaktadır.

Çeşitli vesilelerle ele aldığımız gibi, vahye “beşer sözü” iftirasında bulunmak, onun üretilebilir olduğunu kabul etmek demektir. Oysa Kur’ân’da yer alan ve adına tehaddî denen “meydan okuma” âyetleri, indirildiği dönemde olduğu gibi, kıyâmete kadar bütün insanları muhatap almaya devam edecektir.

Meydan okuma, İsrâ’ 17/88 ve Tûr 52/34’te olduğu gibi önce “bütünüyle vahiy” ile başlamıştı. Bu iki sûre 59-68. sıralarda indirildikleri için meydan okuma da 60-70 sûrelik bir bütünü içermektedir. Daha sonra Hûd 11/13. âyette “on sûre” ve nihayet Yûnus 10/38 ve Bakara 2/23-24’te “tek sûre” getirmeye dair meydan okuma cümleleri Kur’ân’da yer almaktadır. İşte bütün bunlara rağmen vahye en küçük bir müdahalede dâhi bulunulamaması Hıcr 15/9’daki ilâhî garantinin tezahürüdür.

c) İnkârcı Toplumların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 10-15. âyetlerinde önceki nesillere de peygamberler gönderdiğini, onların da nebilerle alay ettiklerini, “İşte böylece biz onu, (alaycılığı ve inkârcılığı) suçluların kalplerine sokarız. Öncekilere (uygulanan) sünnet gelip geçmiş olmasına rağmen onlar hala buna (Kur’ân’a) inanmıyorlar” ifadesiyle inkârcıların ısrarcılıklarını beyan etmekte, gökten açılmış kapı görseler dahi “kesin olarak gözlerimiz boyandı, belki de bize büyü yapılmıştır” demiş olacaklarını dile getirmektedir.

ı. İnkarcıların Alaycılığı

وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ ف۪ي شِيَعِ الْاَوَّل۪ينَ وَمَا يَاْت۪يهِمْ مِنْ رَسُولٍ اِلَّا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “Yemin olsun ki senden önceki milletler arasında da (seçtiğimiz elçiler) göndermiştik. Kendilerine gelen her elçi ile elbette alay ederlerdi.”

Buradakiوَلَقَدْ اَرْسَلْنَا ve lekad arselnâ fiili “yemin olsun ki göndermiştik”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce”; ف۪ي شِيَعِ الْاَوَّل۪ينَ fî şıya‘ı’l-evvelîne ifadesi “önceki gruplara, taraftarlara, eski milletlere, nesillere”; وَمَا يَاْت۪يهِمْ ve mâ ye’tîhim fiili “ve onlara gelmezdi ki”; مِنْ رَسُولٍ min rasûlin kelimesi “herhangi bir elçi”; اِلَّا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ illâ kânû bihî yestehziûne ifadesi ise “onunla alay ediyor olmasınlar (mutlaka onunla alay etmişlerdi)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın peygamber göndermedeki uygulaması ve inkârcıların onlara karşı tutumu gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ ف۪ي شِيَعِ الْاَوَّل۪ينَ “Yemin olsun ki senden önceki milletler arasında da (seçtiğimiz elçiler) göndermiştik.” Âyetin başında yer alan وَلَقَدْ ve lekad ifadesi لَقَدْ وَ اللِّٰه vallâhi lekad manasında hem “muhakkaklık” hem de “yemin” manası içermektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e moral vermek istemekte ve mecnûn denilerek kendisiyle alay edilmesinin ve yalanlanmasının aslında önceki peygamberlerden beri devam eden bir durum olduğunu ifade etmektedir. Âyette “elçiler” anlamında rusül veya el-murselîne kelimesinin zikredilmeme sebebi, hem konunun bağlamıdır; hem de başta yer alan اَرْسَلْنَا arselnâ fiilidir. Bu fiil “göndermek” anlamına geldiği ve konu da peygamberlerin gönderilmesi olduğu için sadece fiille yetinilmiştir.

Âyetin sonundaki ف۪ي شِيَعِ الْاَوَّل۪ينَ fî şıya‘ı’l-evvelîne ifadesi de “önceki gruplar, taraftarlar, kollar, halklar, milletler” manasında eski kavimleri ifade etmektedir.(54) Âyette geçen شِيَعِ şiya‘ kelimesi “grup, taraftar” anlamındaki şî‘ah kelimesinin çoğuludur ve “aynı inanca sahip insan topluluğu, taraftar” manasına gelmektedir. En‘âm 6/42, Yûnus 10/47, Ra‘d 13/7, Nahl 16/36, 63, Fâtır 35/24, Zuhruf 43/6’da da geçtiği gibi, Yüce Allah her topluluğa bir elçi mutlak sûrette göndermiştir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dikkat çekilen husus budur.

2. وَمَا يَاْت۪يهِمْ مِنْ رَسُولٍ اِلَّا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “Kendilerine gelen her elçi ile elbette alay ederlerdi.” Bu ifade “Onlara gönderilen eçiler içinde kendisiyle alay edilmeyen hiçbir peygambe olmamıştı” veya “Onlara bir peygamber gelmeyedursun, hemen onunla alay ederlerdi” ya da “Onlara hiçbir elçi gelmedi ki onunla alay etmesinler” şeklinde de tercüme edilebilir.

Yüce Allah önceki âyette olduğu gibi bu âyette de Hz. Peygamber’e ve beraberindeki müminlere moral vermeyi amaçlamakta, sonraki nesiller içindeki müminleri de motive etmektedir. Sonuçta verilen mesaj aynıdır ve bütün peygamberlerin inkarcı muhatapları tarafından alaya alındıkları, kendileriyle dalga geçildiği beyan edilmiş olmaktadır. Esasında âyette yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı bu noktada hiçbir peygamberin istisna edilmediğini gösteren vurgulu bir ifadedir.

Bu âyetin benzeri “Kendilerine gelen her elçi ile mutlak surette alay ederlerdi” meâlindeki Yâsîn 36/30’da da geçmektedir. Bu ifade, peygamberlerle alay edenleri beyan etmekte, hasrete, kınamaya ve hayıflanmaya neden olan olayın “alaycılık” olduğunu ortaya koymaktadır. En‘âm 6/10, Ra‘d 13/32, Hıcr 15/11, Enbiyâ’ 21/41, Yâsîn 36/30 ve Zuhruf 43/7 gibi pek çok âyette “Yüce Allah”, “ayetleri” ve “bütün peygamberler”le alay edildiği ve bunu yapanların akıbeti hakkında bilgi verilmektedir.

Çeşitli âyetlerde onlara yönelik tehditler yer almakta, Hıcr 15/95’te ise bütün alaycılara Yüce Allah’ın yeteceği beyan edilmektedir. Diğer âyetlerde geçen rasûl/rusül kelimelerinden ayrı olarak Zuhruf 43/7’de kendileriyle alay edilen peygamber için nebî kelimesinin kullanılması rasûl ile nebî kelimelerinin aslında aynı peygamberin iki yönü olduğunun açık bir delilidir.

Yâsîn 36/30’da da yer aldığı üzere, bu âyet evrensel bir hakikati dile getirmekte, bütün insanlık tarihini “peygamberlerle ve ilâhi mesajlarla alay etmek” noktasında özetlemektedir: “Alaycılığın sonu felakettir ve değerlerle alay edenler mutlak surette hasret çekeceklerdir.” Dünyada müminlerle dalga geçip alay “ekenler” mahşerde “hasret” biçeceklerdir.

ıı. İnkârcılara Uygulanan Prensip

كَذٰلِكَ نَسْلُكُهُ ف۪ي قُلُوبِ الْمُجْرِم۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِه۪ وَقَدْ خَلَتْ سُنَّةُ الْاَوَّل۪ينَ “İşte böylece biz onu (alaycılığı) suçluların kalplerine sokarız. Öncekilere (uygulanan) kanun gelip geçmiş olmasına rağmen onlar (hâlâ) buna (Kur’an’a) inanmıyorlar.”

Buradaki كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”;نَسْلُكُهُ neslükühû fiili “onu yerleştiririz”; ف۪ي قُلُوبِ الْمُجْرِم۪ينَ fî kulûbi’l-mücrimîne tamlaması “suçluların kalplerine”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili “inanmazlar, inanıp güvenmezler”; بِه bihî ifadesi “ona”;وَقَدْ خَلَتْ ve kad halet fiili “ve elbette geçmişti”; سُنَّةُ الْاَوَّل۪ينَ sünnetü’l-evvelîne tamlaması ise “öncekilere uygulanan gelenek” demektir.

Burada inkârcıların kalplerine bu özelliğin yerleştirildiği ve onların da öncekilerin yolunu izledikleri gündeme getirilmektedir.

1.كَذٰلِكَ نَسْلُكُهُ ف۪ي قُلُوبِ الْمُجْرِم۪ينَ “İşte böylece biz onu (alaycılığı) suçluların kalplerine sokarız.” Bu âyetin bir benzeri benzer içerikte olarak Şu‘arâ’ 26/200’de de geçmektedir. Burada yer alan نَسْلُكُهُ neslükühû ifadesindeki هُ hû zamirinin izahında iki yaklaşım söz konusu olabilir.

a) Zamir, bir önceki âyette mana olarak yer alan istihzâ yani “alaycılık”a gidebilir. Bu durumda Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e moral vermeye devam etmekte olduğunun ve alaycılığın da inkârcılığın da mücrimlerin kalplerine yerleştirildiğinin kendisine bildirildiğini ifade edebiliriz.

“Alaycılık ve inkârcılığın suçluların kalplerine yerleştirilmesi”, hak etmeyen birinin kalbine herhangi bir müdahale manasına gelmemektedir. Çünkü zaten mücrim olan, yani suçlu olup suç ve günahtan beslenen bu kişilerin kalplerine yönelik bir müdahaleden söz edilmektedir. Müdahale “sonuç”tur; “sebep” ise onların mücrim olmasıdır.

“Mücrim” denen suçluluların kalplerine Yüce Allah onu yani inkârcılığı ve alaycılığı koymaktadır. Zira âyetteki نَسْلُكُ neslükü “yerleştiririz, koyarız” fiili geniş zaman kalıbındadır ve alaycılığın ve inkârcılığın önceden verildiğini değil, hak ettikten sonra verileceğini ortaya koymaktadır. Bu anlamla uyumlu olacak şekilde bazı âlimlerimiz buradaki نَسْلُكُ neslükü fiilinin natbe‘u “mühürleriz” manasına geldiği kanaatindedirler.(55)

b) İkinci yaklaşıma göre zamiri önceki âyetlerdeki konunun devamı olarak ez-zikr yani “vahiy, Kur’ân” kelimesiyle ilişkilendirmek de mümkündür.(56) Bir sonraki âyetten de delil getirilerek böyle bir yorumun yapılması hatalı değildir. Bu durumda anlam şöyle olur: “Biz, onu (yani zikri, vahyi, Kur’ân’ı) suçluların kalplerine (yani nerdeyse gözlerinin içine) böylece sokmaktayız.” Hakikat her türlü yollarla kalplerine ulaştırılmış ve konuyla ilgili her türlü argüman ele alınmış olmasına rağmen, inkârcılar buna itibar etmemiş, küfür ve şirki tercih etmişlerdi.

Bizim kanaatimiz ilkinden yanadır. Çünkü konu bütün halinde devam etmekte ve inkârcıların kararlılıkları deşifre edilmektedir. Onlar suçlulukta ve alaycılıkta ısrar ettikleri için Yüce Allah da onlara hak ettikleri şeyi vermiş ve böylece mahşer yargılamasında ellerinde hiçbir delil kalmamasını sağlamıştır.

2. لَا يُؤْمِنُونَ بِه۪ وَقَدْ خَلَتْ سُنَّةُ الْاَوَّل۪ينَ “Öncekilere (uygulanan) kanun gelip geçmiş olmasına rağmen onlar (hâlâ) buna (Kur’an’a) inanmıyorlar.” Âyette geçenبِه۪ bihî ifadesindeki hû zamiri Hıcr 15/6 ve 9. âyette geçen الذِّكْر ez-zikr kelimesidir. Enfâl 8/38, Hıcr 15/13, Kehf 18/55, Fâtır 35/43. âyetlerde sözü edilen سُنَّتَ الْاَوَّل۪ين sünnete’l-evvelîn tamlaması “öncekilerin sünneti” anlamında Yüce Allah’ın onlara uyguladığı kanunu demektir. Bu arada âyetteki وَقَدْ خَلَتْ سُنَّةُ الْاَوَّل۪ينَ ve kad halet sünnetü’l-evvelîne cümlesi “Öncekilere (uygulanan) sünnet gelip geçmişti” manasına gelmektedir. Demek ki Yüce Allah’ın inkârcılara uyguladığı bir yasası vardır ve inkârda ısrar edenlere o yasa uygulanmıştır. Enfâl 8/38’de dikkat çekilen husus da budur.

Yüce Allah önceki kavimlerin içindeki inkârcıların akıbetinin nasıl olduğu pek çok örnekte ortaya konulmuş olmasına ve Kur’ân vahyi sayesinde bütün bunları bilmelerine rağmen inkârcıların yine de zikre, yani vahye, Kur’ân’a iman etmeyeceklerini beyan etmektedir. Onlarca kıssaya ve yaşanmakta olan tecrubelere rağmen, inkârcıların imansızlıkta ısrar etmeleri onların kalplerine yerleştirilen inkâr duygusunu diri ve canlı tutma kararlılıklarının sonucuydu.

En‘âm 6/7’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer sana kâğıt(lar)da (yazılmış) bir kitap indirseydik de onlar ona elleriyle dokunmuş olsalardı inkâr edenler (yine de) ‘Bu, apaçık büyüden başka bir şey değildir’ derlerdi.” İşte bu âyette de eğer müşriklerin istedikleri türden bir kitap kendilerine verilmiş olsaydı yine inanmayacakları ve bu defa “Bu, apaçık büyüden başka bir şey değildir” diyecekleri haber verilmektedir. Benzer şekilde özel bir istek ve Yüce Allah’ın verdiği cevap Hıcr 15/14-15’te şu şekilde yer almaktadır: “Onlara gökten bir kapı açsak ve oradan yukarı çıksalar, ‘kesin olarak gözlerimiz boyandı, belki de bize büyü yapılmıştır’ derlerdi.”

En‘âm 6/109’da şu bilgiler vardır: “Kendilerine bir delil/mucize gelirse ona mutlaka inanacaklarına dair kuvvetli bir şekilde Allah’a yemine ettiler. De ki: Deliller/mucizeler ancak Allah katındandır. Ama delil/mucize geldiğinde de inanmayacaklarının farkında mısınız?” Bu noktada hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Kamer 54/2’dir: “Bir âyet (delil) görseler bile hemen yüz çevirirler ve ‘Bu da alışılagelen bir büyü!’ derler.”

En‘âm 6/25 ve A‘râf 7/146’da yer alan “(Çünkü) onlar her bir âyeti (delili) görseler de iman etmezler” cümlesinde de onların inkâr kararlılıkları ortaya konulmaktadır. İnkârcıların istediği her bir delil kendilerine verilse bile yine inanmayacakları çeşitli âyetlerde(57) açıkça haber verilmektedir.

Mucize isteyen inkârcıların inanmamaları bir tarafa, nefretlerinin daha da artacağı Fâtır 35/42’de dile getirilmektedir. Dahası En‘âm 6/111’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer biz onlara melekleri indirseydik, ölüler de onlarla konuşsaydı ve her şeyi toplayıp karşılarına getirseydik, Allah dilemedikçe yine de inanacak değillerdi; fakat çokları bunu bilmezler.” Dolaylı olsa da benzer bir imkânsızın getirilmesi durumunda yine de inanmayacakları En‘âm 6/35’te zikredilmektedir. Konuyla ilişkili olacak şekilde Şu‘arâ’ 26/201-202’de şu şekilde dile getirilmektedir: “Hiç farkına varmadan kendilerine ansızın gelecek acıklı azabı görünceye kadar ona iman etmezler.”

İşte konuyla ilgili ilâhi mesaj bu âyetlerde yer almakta, müşriklerin amacının inanmak değil, sadece bir imkânsız üzerinden Hz. Peygamber’i mahçup ve mağlup etmeyi başarmak olduğu ortaya çıkmış olmaktadır.

ııı. Mucizelere Karşı Duyasızlıkları

وَلَوْ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَابًا مِنَ السَّمَآءِ فَظَلُّوا ف۪يهِ يَعْرُجُونَ لَقَالُوٓا اِنَّمَا سُكِّرَتْ اَبْصَارُنَا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ “Onlara gökten bir kapı açsak ve oradan yukarı çıksalar, ‘Kesin olarak gözlerimiz bağlandı, aslında bize büyü yapılmıştır.’ derlerdi.”

Buradakiوَلَوْ فَتَحْنَا ve lev fetahnâ fiili “ve eğer açmış olsaydık”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, üzerlerinde”;بَابًا bâben kelimesi “herhangi bir kapı”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten”; فَظَلُّوا ف۪يهِ fe zallû fîhi ifadesi “ona doğru devam etselerdi”; يَعْرُجُونَ ya‘rucûne fiili “yukarı tırmanmış (olsalardı), tırmanmaya devam etselerdi”; لَقَالُوا lekâlû fiili “mutlak surette (şöyle) derlerdi”; سُكِّرَتْsükkirat edilgen fiili “bağlandı, engellendi”; اَبْصَارُنَا ebsârunâ tamlaması “bizim gözlerimiz”;بَلْ bel edatı “aksine, bilakis”; نَحْنُ nahnü zamiri “biz”; قَوْمٌ kavmun kelimesi “(şöyle) bir topluluğ(uz)”; مَسْحُورُونَ meshûrûne kelimesi ise “büyülenmişler, büyülenmiş bir toplumuz” demektir.

Burada inkârcıların görebileceği her delile rağmen iman etmeyecekleri gündeme getirilmektedir.

1. وَلَوْ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَابًا مِنَ السَّمَآءِ فَظَلُّوا ف۪يهِ يَعْرُجُونَ “Onlara gökten bir kapı açsak ve oradan yukarı çıksalar.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin pek çok mucize isteğine ilave olarak, üzerlerinde gökten bir kapı açsa ve onlar orada yükseliyor olsalar da sonucun değişmeyeceğini haber vermektedir. Âyette geçen فَظَلُّوا ف۪يهِ يَعْرُجُونَ fe zallû fîhi ya‘rucûne ifadesi “orada yukarı tırmansalar”, “oraya çıksalar”, “oraya yükselseler” gibi anlamlar vermektedir. Buradaki ظَلُّوا zallû fiili “bir işi gündüzleyin yapmak” manasına geldiği için, onların gündüz gözüyle göğe doğru çıkmaları kast edilmektedir. Bazı müfessirlerimiz Hıcr 15/7 ve 8. âyetlerdeki ifadeler gereği maksadın meleklerin tırmanması olduğunu belirtmişlerdir.(58)

En‘âm 6/7-8 ve Ra‘d 13/7 gibi çeşitli âyetlerde müşriklerin mucize istekleri konusunu geniş bir şekilde ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz. Önemine binaen şu kadarını söylemekle yetinelim: Kâfirler Hz. Peygamber’e hitap ederek ona sıradışı bir delil indirilmesi gerektiğini söyleyip duruyorlardı. Bu noktada Kur’ân’da âyetler vardır.(59) Onların amacı Hz. Peygamber’i kendilerince zor duruma düşürmekti. Bu bağlamda istekleri arasında En‘âm 6/8 ve Furkân 25/7, 21’de geçtiği gibi “melek”, Hûd 11/12’de ise bir “hazine” indirilmesi yer almaktaydı. İsrâ’ 17/90-93’te de onların çok daha farklı ve imkânsız istekleri dile getirilmektedir.

A‘râf 7/203’te de açıkladığımız gibi, bu isteğin cevabını bizzat Yüce Allah vermekte veya verdirmektedir. Âyet şöyledir: “Onlara (istedikleri) bir delil (mucize) getirmediğin zaman ‘(Ötekiler gibi) onu da derleyip getirseydin ya/onu da getirseydin ya!’ derler. De ki: Ben, sadece Rabbimden bana vahyedilene uyuyorum. Bu (Kur’an da), Rabbinizden gelen (ve kendileriyle gerçekler görünen) basîretlerdir (gözlerdir); ayrıca inanan bir toplum için yol gösterme ve merhamet tecellisidir (istediğiniz mucizeleri getirmek bir tarafa bu yapıda olan Kur’ân’ı da ben kendiliğimden uydurmadım).”

Hz. Peygamber vahyi kendiliğinden üretmiyordu ki bu isteği de o yerine getirsin. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu mucize istekleri cevaplanmakta ve “gökten bir kapı açılsa ve oraya yükselseler” de şeklinde bir beyan yer almaktadır. Bu ihtimalin gerçekleşmesi durumunda sonucun değişmeyeceği ise bir sonraki âyette şu şekilde dile getirilmektedir:

2. لَقَالُوٓا اِنَّمَا سُكِّرَتْ اَبْصَارُنَا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ “(İnkârcılar) ‘Kesin olarak gözlerimiz bağlandı, aslında bize büyü yapılmıştır.’ derlerdi.” Yüce Allah müşriklerin mucize istekleri bağlamında belki de en ileri noktada bir örneği gerçekleştirmesi halinde bile onların yine de iman etmeyeceğine dikkat çekmektedir.

Âyette geçen سُكِّرَتْ اَبْصَارُنَا sükkirat ebsârunâ ifadesi “gözlerimiz bağlandı, engellendi”, “gözlerimiz döndürüldü”, “gözlerimiz perdelendi”, “basiretimiz bağlandı” gibi anlamlar içermekte,(60) gözlerin bakıp görememesi ve görev yapamaz duruma gelmesini ifade etmektedir. Üstelik bu cümlenin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı da buradaki kararlılıklarını göstermektedir. Bu arada âyetin sonundaki بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ ifadesi de “aksine, belki de bizler büyülenmiş bir toplum olmuşuz” manasına gelmektedir.

Vahye “geçmişten gelen büyü”,(61) “açık bir büyü”(62) dedikleri gibi, Hz. Peygamber’e “büyücü, büyülenmiş”(63) ve kâhin “büyücü”(64) demelerine ilave olarak, müşrikler Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مَسْحُورُون meshûrûne kelimesini kendileri için “büyülenmiş kişiler” manasında kullanmışlardır. Onlara göre en sıra dışı bir olayı bile görseler ya gözlerinin perdelendiğini ya da büyülenmiş bir topluluğa dönüştürüldüklerini söylecekleri beyan edilmektedir.

Eğer Mekkeli müşriklerin bu ve benzer istekleri yerine getirilseydi onlar yine de inanmazlardı. Nitekim önceki âyette de aktardığımız üzere, En‘âm 6/7’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer sana kâğıt üzerine yazılmış bir kitap indirseydik de onlar elleriyle onu tutmuş olsalardı, yine de inkâr ediciler ‘Bu, apaçık büyüden başka bir şey değildir’ derlerdi.”

En‘âm 6/111’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer biz onlara melekleri indirseydik, ölüler de onlarla konuşsaydı ve her şeyi toplayıp karşılarına getirseydik, Allah dilemedikçe yine de inanacak değillerdi; fakat çokları bunu bilmezler.” Konuyla ilişkili olacak şekilde Şu‘arâ’ 26/201-202’de şu bilgiler dile getirilmektedir: “Hiç farkına varmadan kendilerine ansızın gelecek acıklı azabı görünceye kadar ona iman etmezler.”

Dolaylı olsa da benzer bir imkânsızın getirilmesi durumunda yine de inanmayacakları En‘âm 6/35’te zikredilmektedir. İşte konuyla ilgili ilâhi mesaj bu âyetlerde yer almakta, müşriklerin amacının inanmak değil, sadece bir imkânsız üzerinden Hz. Peygamber’i mahçup ve mağlup etmeyi başarmak olduğu ortaya ççıkmış olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Yûnus 10/1; Hûd 11/1; Yûsuf 12/1; İbrahim 14/1; Hıcr 15/1.
  • Yûnus 10/1 Hûd 11/1 Yûsuf 12/1 İbrâhîm 14/1 Hicr 15/1
• 2 - Semerkandî, age., II, 184.
• 3 - Bu konuda ayrıntılı bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, e-y-e maddesi. 4 - Bu kelimenin pek çok kullanım örneği vardır. 5 - Bakara 2/285; Nisâ’ 4/136; Enbiyâ’ 21/104; Sebe’ 34/44; Tahrîm 66/12; Beyyine 98/3. 6 - A‘râf 7/157.
  • Bakara 2/285 Nisâ 4/136 Enbiyâ 21/104 Sebe' 34/44 Tahrîm 66/12 Beyyine 98/3 A‘râf 7/157
• 7 - Zemahşerî, age., II, 247.
• 8 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; En‘âm 6/59; Yûnus 10/61; Yûsuf 12/1; Hıcr 15/1; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 75; Kasas 28/2; Yâsîn 36/69; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2. 9 - Meryem 19/98; Dühân 44/58; Kamer 54/17, 22, 32, 40. 10 - Müzzemmil 73/20. 11 - Nahl 16/103; Şu‘arâ’ 26/195. 12 - Yûsuf 12/2; Zuhruf 44/3. 13 - Hûd 11/1-2; Fussılet 41/3.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Yûsuf 12/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/75 Kasas 28/2 Yâsîn 36/69 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2 Meryem 19/98 Duhân 44/58 Kamer 54/17 Kamer 54/22 Kamer 54/32 Kamer 54/40 Müzzemmil 73/20 Nahl 16/103 Şu‘arâ 26/195 Yûsuf 12/2 Duhân 44/3 Hûd 11/2 Fussilet 41/3
• 14 - Taberî, age., XIV, 1. 15 - Semerkandî, age., II, 261; Zemahşerî, age., II, 547; Râzî, age., XVIII, 151.
• 16 - Semerkandî, age., II, 261; Taberî, age., XIV, 2-4; Zemahşerî, age., II, 547; Râzî, age., XVIII, 153-154.
• 17 - Hıcr 15/3; Nûr 24/37; Münâfükûn 63/9; Tekâsür 102/1.
  • Hicr 15/3 Nûr 24/37 Münâfikûn 63/9 Tekâsür 102/1
• 18 - Müslim, Zekât, 115; Tirmizî, Zühd, 28. 19 - Müslim, Zekât, 117; Ahmed b. Hanbel, III, 247, 341; V, 219.
• 20 - Râzî, age., XVIII, 76.
• 21 - Râzî, age., XVIII, 76. 22 - Semerkandî, age., II, 262; Taberî, age., XIV, 5; Râzî, age., XVIII, 159. 23 - Zemahşerî, age., II, 549.
• 24 - Semerkandî, age., II, 262; Taberî, age., XIV, 6.
• 25 - Zemahşerî, age., II, 549.
• 26 - Mü’minûn 23/25. 27 - Hıcr 15/6. 28 - Hûd 11/114; Hıcr 15/6, 9; Nahl 16/44; Kehf 18/28; Tâhâ 20/99; Enbiyâ’ 21/24, 50; Furkân 25/18, 29; Yâsîn 36/11; Sâffât 37/3; 168; Sâd 38/8, 49; Zümer 39/22-23; Fussılet 41/41; Zuhruf 43/5, 36, 44; Necm 53/29; Mücâdele 58/19; Talâk 65/10; Kalem 68/51; Cinn 72/17; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/54; İnsân 76/29; ‘Abese 80/11.
  • Mü'minûn 23/25 Hicr 15/6 Hûd 11/114 Hicr 15/6 Hicr 15/9 Nahl 16/44 Kehf 18/28 Tâhâ 20/99 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/50 Furkân 25/18 Furkân 25/29 Yâsîn 36/11 Sâffât 37/3 Sâd 38/8 Sâd 38/49 Zümer 39/23 Fussilet 41/41 Zuhruf 43/5 Zuhruf 43/36 Zuhruf 43/44 Necm 53/29 Mücâdele 58/19 Talâk 65/10 Kalem 68/51 Cinn 72/17 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/54 İnsân 76/29 ‘Abese 80/11
• 29 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 30 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 31 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 32 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 33 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 34 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 35 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 36 - Dühân 44/14. 37 - Sâd 38/4. 38 - Mutaffifûn 83/32. 39 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 40 - Semerkandî, age., II, 262; Taberî, age., XIV, 6; Zemahşerî, age., II, 549. 41 - Semerkandî, age., II, 262.
• 42 - En‘âm 6/8, 9; İsrâ’ 17/95; Mü’minûn 23/24; Furkân 25/7; Fussılet 41/14.
  • En‘âm 6/8 En‘âm 6/9 İsrâ 17/95 Mü'minûn 23/24 Furkân 25/7 Fussilet 41/14
• 43 - Semerkandî, age., II, 263; Taberî, age., XIV, 7; Zemahşerî, age., II, 549-550.
• 44 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 45 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 46 - Müddessir 74/24. 47 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 48 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 49 - Furkân 25/4-6. 50 - Tekvîr 81/25. 51 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 52 - Hâkka 69/41-42. 53 - Târık 86/14.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 54 - Semerkandî, age., II, 263; Taberî, age., XIV, 8; Zemahşerî, age., II, 550.
• 55 - Semerkandî, age., II, 263; Taberî, age., XIV, 9.
• 56 - Zemahşerî, age., II, 550-551; Yazır, age., V, 196.
• 57 - En‘âm 6/25, 109, 111; A‘râf 7/146; Yûnus 10/33, 96; Hıcr 15/13-15; İsrâ’ 17/93; Şu‘arâ’ 26/199, 201; Sebe’ 34/31.
  • En‘âm 6/25 En‘âm 6/109 En‘âm 6/111 A‘râf 7/146 Yûnus 10/33 Yûnus 10/96 Hicr 15/15 İsrâ 17/93 Şu‘arâ 26/199 Şu‘arâ 26/201 Sebe' 34/31
• 58 - Semerkandî, age., II, 263; Taberî, age., XIV, 10; Zemahşerî, age., II, 551.
• 59 - Yûnus 10/20; Ra‘d 13/27; ‘Ankebût 29/50.
  • Yûnus 10/20 Ra‘d 13/27 ‘Ankebût 29/50
• 60 - Semerkandî, age., II, 263; Taberî, age., XIV, 12-13; Zemahşerî, age., II, 551.
• 61 - Müddessir 74/24. 62 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6. 63 - Yûnus 10/2; İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29. 64 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42.
  • Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Yûnus 10/2 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Tûr 52/29 Hâkka 69/42