Tekâsür Suresi

Mekke’de risaletin ilk döneminde indirilmiş olması muhtemel olan, 8 âyetten oluşan ve adını ilk âyette geçen “çoğaltma tutkusu” anlamındaki التَّكَاثُر et-tekâsür kelimesinden alan Tekâsür sûresi, inişe göre 16, resmî sıralamada ise 102. sûredir.

Tekâsür sûresi, aldanan insanın aldanma şekli ve mahşere, oradaki cehennem azabına dikkat çekmesi yönlerinden öncesindeki Kâri‘a sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir.

Sevap tartıları hafif gelip azaba düçar olanlar, işte bu mal biriktirme tutkusuna kapılanlardır. Tekâsür sûresinde, mal yığma ve onunla övünme yarışının insanları oyalayıp, hem dünyada hem de âhirette felâkete sürüklediği konusu işlenmektedir.

Tekâsür sûresinin ilk iki âyetinde yersiz bir tutkunun insanları ne hale getireceği bildirilmektedir. Yüce Allah, sûrenin geri kalan kısmında, gerçeğin mutlaka fark edileceğini beyan ederek, gerçek bilgiyle bakılması halinde hakikatin görülebileceğini bildirmekte, mahşerde ise mutlak bir sorgulanmanın yaşanacağını haber vermektedir.

a) Mala Aşırı Düşkünlüğün Sonu

Yüce Allah, sûrenin 1-2. âyetlerinde “Çoğaltma tutkusu sizi o kadar oyaladı ki sonunda mezarlıkları dahi ziyaret ettiniz” beyanı gereği dünya malına aşırı derecede düşkün olmanın sonucunun felaket getireceğini haber vermekte ve muhatapları uyarmaktadır.

ı. Mal Biriktirme Tutkusu

اَلْهٰيكُمُ التَّكَاثُرُ “Çoğaltma yarışı sizi oyaladı!”

Âyetteki اَلْهٰيكُمُ elhâküm fiili “sizi eğledi, meşgul etti, oyaladı”; التَّكَاثُرُ et-tekâsüru kelimesi ise “çokluk kuruntusu, gururu, iddiası, mal, makam ve şan şöhret çokluğu ile övünmek” demektir.

Burada insanı felakete sürükleyen bir durum gündeme getirilmektedir.

- Âyetlerin Nüzûl Sebebi

Bu âyetlerin iniş sebebi olarak şöyle bilgiler nakledilmektedir: Rivayete göre bu âyetler, Sehm ve Abd-i Menâf oğulları hakkında inmiştir. Onlar birbirlerine kalabalık olma konusunda övünürlermiş. Abd-i Menâf oğulları diğerlerine göre daha kalabalık imiş. Sehm oğulları ise onlara şöyle dermiş: “Bütün dirilerinizi, ölülerinizi bizimkilerle karşılaştırarak sayalım.” Sayım işlemi yapılınca, Sehm oğulları daha kalabalık çıkmış, âyetler de işte bu olay üzerine inmiştir.(1)

Elbette bu nüzûl sebebi hakkında fazlaca söylenecek bir şey yoktur; hem olay, hem de kullanılan uslüp âyetlere uygundur. Ancak âyeti bir tek nüzûl sebebine indirgemek, âyetin mesajını sadece nüzûl sebebiyle sınırlı tutmak doğru bir yaklaşım değildir. Önemli olan, burada verilmek istenen mesajdır.

İnsanlar mal veya çocuk bakımından ya da makam ve şan-şöhret bakımından birbirlerinden üstün gibi görünebilirler. Ancak, âyetten anlaşıldığına göre, bu tür üstünlüklerin insana hiçbir yararı yoktur; hatta bunlar insanın ziyanını arttırmaktan başka bir işe de yaramamaktadır.

Hadîd 57/20’de bu bağlamda şu bilgi yer almaktadır: “Bilin ki dünya hayatı ancak bir oyun, eğlence, bir süs, aranızda bir övünme ve daha çok mal ve evlât sahibi olma isteğinden ibarettir. Tıpkı bir yağmur gibidir ki, bitirdiği ziraatçilerin hoşuna gider. Sonra kurur da sen onun sapsarı olduğunu görürsün; sonra da çer çöp olur. Ahirette ise çetin bir azap vardır. Yine orada Allah’ın mağfireti ve rızası vardır. Dünya hayatı aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey değildir.” Demek ki dünya hayatı beş aldatıcı yönüyle insanları aldatmaktadır. Müslümanlar dünyanın bu aldatıcı yapısına dikkat edip istikametlerini bozmamaları noktasında uyarılmaktadır.

Münâfikûn 63/9’da da benzer bir uyarı zikredilmektedir: “Ey iman edenler! Mallarınız ve çocuklarınız sizi Allah’ı anmaktan alıkoymasın! Kim bunu yaparsa işte onlar ziyana uğrayanlardır.” Bu âyette geçen tülhi kelimesiyle Tekâsür’ün ilk âyetindeki elhâ fiili aynı köktendir ve “oyalama” anlamını içermektedir. Demek ki insanoğlu kendisini Yüce Allah’ın zikrinden alıkoyacak şeylerin oyalamasına izin vermemeli, bunun sonucunda da aldanmaması gerektiği noktasında ciddi bir şekilde uyarılmaktadır.

İnsanlar mala düşkünlükte birbirlerini geride bırakmayacak şekilde, yararsız bir yarış içine girmektedirler. İnsanın bu yönünü Hz. Peygamber şu şekilde ifade etmektedir: “Âdemoğlunun iki vâdi dolusu malı olsa üçüncüyü ister... İnsanoğlunun karnını (gözünü) ancak toprak doldurur.”(2) İşte hadis-i şerifte de belirtildiği gibi, insanoğlunun mala düşkünlüğü ortadadır. Bu düşkünlük bir de sahip olunan geçici dünya malıyla övünmeye dönüşürse, o zaman durum daha tehlikeli bir hal almaktadır.

Kur’ân’a göre, “İnsanların en üstünü, Allah’a karşı en duyarlı, yani takvaca en ileride olanları”dır.(3) Yüce Allah, yersiz şekilde övünenleri sevmediğini,(4) özellikle insanlara kendisinin verdiği çeşitli nimetlerle diğer insanlara karşı övünmelerini hoş karşılamadığını bildirmektedir.(5) Tekâsür sûresinin ilk âyetinde dile getirilen “övünmenin insanı oyalaması”, onu mezarlıkları ziyarete ve ölüleri dahi saymaya kadar sürükleme sonucunu getirecektir. Bu durum, insanın iflası demektir.

ıı. Tutkunun Sonucu

حَتّٰى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ “Sonunda mezarlıkları (bile) ziyaret ettiniz.”

Âyetteki حَتّٰى زُرْتُمُ hattâ zurtüm fiili “sonunda ziyaret ettiniz, gittiniz”; الْمَقَابِرَ el-mekâbira kelimesi ise “mezarlıklara, mezarlıkları” demektir.

Burada duyarsızlığın insana neler yaptırdığı gündeme getirilmektedir.

1. Tercümeyi bu şekilde vermemizin nedeni şudur: Genellikle “kabirleri ziyaret ettiniz” tercümesine göre الْمَقَابِر el-mekâbir kelimesi “kabirler” anlamına alınmış olmaktadır. Oysa el-kabr kelimesinin çoğulu el-kubûr şeklindedir. الْمَقَابِر el-mekâbir ise el-makberah kelimesinin çoğuludur.

“Ta ki mezarlıkları ziyaret ettiniz” ifadesi, nüzûl sebebinde de aktardığımız üzere, mezarlıklara gidip ölüleri saymak ve onların çokluğuyla övünmek anlamına gelebilir. İfadenin çoğul getirilmesi söz konusu kişilerin bir mezarlığı değil, pek çok mezarlığı ziyaret ettiklerini gösterir. Buradan hareketle, vahyin nüzûl döneminde Mekke’de birden çok mezarlığın bulunduğu anlaşılmaktadır.

2. Bu âyetler şöyle de yorumlanabilir: “Çokluk ile övünmeniz sizi o kadar oyaladı ki, sonunda mezarlıklara gittiniz”, yani ölünceye kadar bu durumunuz devam etti. Sözünü ettiğimiz bu izah, âyetteki “kabirleri ziyaret”in mecaz olduğunu ortaya koyar. Bu anlamın doğal bir sonucu olarak, tekâsür yani çoklukla övünmenin ölünceye kadar devam etmesi, insanı Yüce Allah’a itaatten ve ibadetten de alıkoyması anlamına gelmektedir. Bu tercümede muhatap “ölüler” gibi görünse de, asıl maksat dirilerin böyle davranmamasını sağlamaktır.

Şimdilerde, kendileri bir şeyler yapmayıp atalarıyla veya onların eserleriyle övünenler de bu âyetin kınama mesajından paylarına düşeni almalıdırlar.

Kabir Ziyaretinin Amacı

Kabristanlıkların ziyaretinden söz eden bu âyeti izah ederken elbette “kabir ziyareti” konusuna da değinmek gerekmektedir. En başta şunu hatırlatalım: Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır: كنت نهيتكم عن زيارة القبور فزوروها فانها تذكركم الأخرة “Sizi kabir ziyaretinden engellemiştim (onu size yasaklamıştım); artık kabirleri ziyaret edebilirsiniz; çünkü bu ziyaret, size âhireti hatırlatır.”(6) Önceleri insanların kabir ziyaretindeki aşırı tutumları, onlardan yardım dilemeleri veya ölülerle övünmeyi devam ettirmeleri, bu tür ziyaretlerden uzak durulmasını zorunlu kılmıştı.

Daha sonraları, söz konusu tehlike ortadan kalkınca Hz. Peygamber bu yasağı kaldırmış ve “âhireti hatırlama vesileleri”nden saydığı mezar ziyaretini devam ettirmeleri için uygulamayı özendirici ifadeler kullanmıştır. Rivayetteki فانها تذكركم الأخرة “çünkü bu ziyaret, size âhireti hatırlatır” cümlesi, ziyaretin gerekçesini ortaya koymaktadır. Anlaşılan o ki, mezar ziyaretlerindeki asıl kazanç, ziyaret edenleredir; ölüler için dua edilir ve elbette onların da bundan yararlandırılacağı Yüce Allah’tan beklenir.

Kabir ziyaretinde, ölüleri bağışlasın diye Yüce Allah’a dua edilir; onlara selâm verilir, yani esenlikleri için niyazda bulunulur. Mezarlıklarda Fâtiha okunmasının sağlam bir referansı yoktur. Ancak, eğer Fâtiha okunursa, bu sayede ibadet edilip sevap kazanıldığı inancıyla, ölülerin bağışlanması için daha içten niyazlarda bulunulmalıdır. Sevap dağıtımı veya sevap transferi çok yanlış bir davranıştır. Yapılması gereken şey, ölülerin bağışlanması için dua etmektir.

Kabir ziyaretiyle ilişkilendirilebilecek Haşr 59/10. âyeti, ardından da çok meşhur bir rivayeti burada hatırlatmak gerekmektedir.

“Bunların arkasından gelenler şöyle derler: Rabbimiz! Bizi ve bizden önce gelip geçmiş imanlı kardeşlerimizi bağışla; kalplerimizde, iman edenlere karşı hiçbir kin bırakma! Rabbimiz! Şüphesiz ki Sen çok şefkatli, çok merhametlisin!” İşte geçmiş mümin ölülerimiz için yapmamız gereken en önemli şey, bu âyette de ifade edildiği gibi “dua”dır. Ayrıca namazlarda okuduğumuz İbrâhim 14/41’de de zikredilen rabbenâ duaları da aynı mesajı vermektedir.

Burada çok önemli bir husus daha bilinmelidir: Müşrikler ve imansız ölenler için, Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunulamaz. Çünkü Tevbe 9/113’te Yüce Allah bunu yasaklamaktadır.

Konuyla ilgili aktaracağımız rivayet de şudur: İbn Abbâs anlatıyor: Rasûlüllah (sav), Medine ehlinin mezarlarına uğramıştı. Mezarlara yüzünü çevirerek, “Esselâmu ‘aleyküm (selâm üzerinize olsun) ey kabir halkı! Allah sizi de bizi de mağfiret buyursun. Sizler bizim seleflerimizsiniz. Biz de arkadan geleceğiz” buyurdu.(7)

Bu ve benzer rivayetlerde yer alan selâm kelimesi, kanaatimizce “rahmet ve esenlik dilemek” anlamına gelmektedir. Böylece hem âyetin anlamı, hem de rivayetteki mesaj aynı noktada buluşturulmuş olur. Ölen Müslümanlar için dua ve istiğfarın yapılabileceğine dair pek çok rivayet eserlerde yer almaktadır.(8)

Kabirleri ziyaretin, ölüden ziyade diriye, yani kabri ziyaret edene faydası olacaktır. Çünkü kabir ziyareti insana ölümü, âhireti, yargılanmayı, cenneti, cehennemi hatırlatır ve âhireti için ibret almayı sağlar.(9) İnsanı zühd ve takvaya yöneltir. Aşırı dünya hırsını ve haram işlemeyi engeller. Kişiyi iyilik yapmaya yöneltir.(10) Kabir ziyareti, ruhlara ferahlık sağlar ve yüce duyguların oluşmasına yardım eder. Ziyaret, insanın geçmişi, dinî kültürü ve tarihi ile bağlarının güçlenmesine de yardımcı olur.

İnsanlar bu tür ziyaretlerde, bağışlanma ve istikamet için Yüce Allah’a dua ederler ve geçmişlerini böylece yâd etmeye çalışırlar. Öyle anlaşılıyor ki, kabir ziyaretlerinde asıl ve öncelikli amaç, ziyaret edenin öğüt alması ve âhireti hatırlamasıdır. Yoksa kabirdekilerden yardım istemek de ordan yardım almak da kesinlikle söz konusu değildir; çünkü ölüden yardım istemek açık bir şirktir.

b) Gerçeğin Farkına Varılması

Yüce Allah, sûrenin 3-8. âyetlerinde gerçeğin mutlaka fark edileceğini beyan ederek, gerçek bilgiyle bakılması halinde hakikatin görülebileceğini bildirmekte, mahşerde ise mutlak bir sorgulanmanın yaşanacağını haber vermektedir. Sûrenin 3 ve 4. âyetlerinde aynı ifadeler iki kez yer almakta, 5-6. âyetlerinde çok önemli bir sosyal-ekonomik felakete dikkat çekilmektedir. Yüce Allah sûrenin 7-8. âyetlerinde mahşere dikkat çekmekte, inkarcıların âhirette ateşi müşahede edeceklerini ve sorgulanacaklarını haber vermektedir.

ı. Hakikatin Dünyada ve Âhirette Bilinmesi

كَلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ ثُمَّ كَلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ “Hayır! İleride bileceksiniz! Sonra, ileride elbette bileceksiniz!”

Buradaki كَلَّا kellâ edatı “hayır, doğrusu”; سَوْفَ تَعْلَمُونَ sevfe ta‘lemûne fiili “ileride bileceksiniz”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; كَلَّا kellâ edatı “hayır, doğrusu”; سَوْفَ تَعْلَمُونَ sevfe ta‘lemûne fiili “ileride bileceksiniz” demektir.

Burada nankör insanlara yönelik uyarı ve kınama gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da zikredilen كَلَّا kellâ edatı hakkında ‘Alak 96/6’da geniş açıklamalar yaptığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

Bu âyetlerdeki كَلَّا kellâ edatlarının ilkine, Esed’in de tercih ettiği gibi “ama, ancak”, ikincisine “ve bir kez daha” anlamı verilebilir. Elmalılı’ya göre ise, her iki edata “hakikaten, gerçekten” anlamı da verilebilir. Bu iki tercihte de maksat, yapılan hataya karşılık, gerçeğin bir süre sonra farkına varılacağıdır. Müfessir Dahhâk’a göre, ilk âyette bileceği söylenenler “kâfirler”, ikincisinde ise “müminler”dir.(11) Bu durumda, âyette bir tekrar veya vurguya gerek yoktur; çünkü muhataplar farklı kişilerdir.

Bize göre buradaki ifadelerin ikisinde de muhataplar inkarcılardır. İlkinde mesaj hakikati dünyada bilmeleriyle ilgilidir. İkincide ise bunu dünyada yapmamışlarsa âhirette bilecekleriyle ilgilidir.

Bu iki âyette hatırlatılan hususun, çokluk yarışının ve bu şekilde övünmenin sonuçta yanlış olduğunun iki defa vurgulanması da olabilir. Bir anlayış eğer çok yanlış ise, ona yönelik uyarılar da benzer şekillerde güçlü ve vurgulu olarak getirilir. Maksat, dünya malıyla övünenlerin kınanması olarak kabul edilirse, bu durumda tehdidin ilki, dünyada başlarına gelebilecek bir sıkıntı, diğeri ise âhirette karşılaşacakları azap olarak anlaşılabilir.

Âyetlerdeki سَوْفَ sevfe edatları “gelecek, uzak gelecek” anlamı verdiği için, ilkini “dünya”, diğerini “âhiret”e yönelik anlamlandırmakta bir sakınca yoktur. İnsanlar er veya geç, yaptıkları hataların yanlışlığını anlayacak ve yaptıklarının sonuçlarına katlanacaklardır. Âyette vurgulanan husus budur.

ıı. Dünyayı Cehenneme Çevirenler

كَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَق۪ينِ لَتَرَوُنَّ الْجَح۪يمَ “Hayır! Şüphesiz ki kesin bir bilgiyle bilseydiniz, ateşi (önceden) elbette görürdünüz.”

Buradaki كَلَّا kellâ edatı “hayır, doğrusu”; لَوْ تَعْلَمُونَ lev ta‘lemûne fiili “eğer bilseydiniz”; عِلْمَ الْيَق۪ينِ ‘ılme’l-yakîni tamlaması “kesin bilgi ile”;لَتَرَوُنَّ leterevünne fiili “muhakkak ki görürdünüz”; الْجَح۪يمَ el-cahîme kelimesi ise “cehennemi, ateşi” demektir.

Burada kafirlere yönelik uyarılar ve tehditler gündeme getirilmektedir.

1. كَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَق۪ينِ “Hayır! Şüphesiz ki kesin bir bilgiyle bilseydiniz.” Bu sûrede كَلَّا kellâ edatı üçüncü kez kullanılmakta ve edat “gerçekten, samimiyetle” anlamında yorumlanmalıdır.

عِلْمَ الْيَق۪ينِ ‘ılme’l-yakîni tamlaması “sağlam, şeksiz-şüphesiz bilgi” demektir. Bu durumda âyetin anlamı, “Eğer sağlam, gerçek ve şeksiz-şüphesiz bir şekilde hakikati bilseydiniz, yani ona inansaydınız” demektir.

Genellikle âlimlerimiz, bu cümledeki لَوْ lev edatının cevabının gizli olduğu kanaatindedirler. Oysa bizce bu edatın cevabı bir sonraki cümledir. Söz konusu cümlede Yüce Allah “ateşi görürdünüz” buyurmaktadır.

2. لَتَرَوُنَّ الْجَح۪يمَ “(Yaktığınız) ateşi (dünyada) mutlaka görürdünüz.” “Ateşin görülmesi” iki farklı şekilde anlaşılabilir:

a) الْجَح۪يم el-cahîm kelimesi, Kur’ân’daki genel kullanımı doğrultusunda “cehennem” anlamına alınabilir. Bu durumda, onun “görülmesi”, fiilen dünya gözüyle ve dünyada gerçekleşmiş olamaz. Çokluk yarışına giren ve birbirlerine karşı bu yönleriyle övünen, oyalamanın sonucunda Hakk’ı unutanlar, sonuçta hem bu dünyada, hem de âhirette “gerçeğin farkına varacaklar”dır. Tekâsür 102/3. ve 4. âyetlerde bu durum dile getirilmektedir.

Bu tür insanlar, eğer sağlam bilgiyle gerçeğin takipçisi olsalardı, henüz bu dünyadayken, cehennemin gerçekleşeceğinin farkına varabilirlerdi. Başka bir ifadeyle, sağlam bilgiye ulaşabilselerdi, cehennemin varlığını hissedebilecekler ve adeta onu görmüş gibi bir tutuma girebileceklerdi. Buna göre âyetteki لَتَرَوُنَّ leteravünne fiili “gerçeği görmek” şeklinde anlaşılmış olur.

b) الْجَح۪يم el-cahîm kelimesi, Sâffât 37/97’de olduğu üzere “ateş” anlamına da alınabilir.(12) Nitekim nâr kelimesi asıl olarak “cehennem” için kullanılsa da, zaman zaman dünyevî ateş anlamında da kullanılmaktadır.

el-Cenneh kelimesi genellikle “müminlere vaadedilen nimet yurdu” anlamına gelse de, zaman zaman “dünyadaki herhangi bir bahçe” anlamında da kullanılmaktadır. Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür. İşte bu türden olmak üzere, yorumunu yaptığımız Tekâsür sûresindeki الْجَح۪يم el-cahîm kelimesi de “âhiretteki cehennem” değil, dünyadaki ateştir.

Bu tercihe göre, âyetlerin anlamı şöyledir: “Kesin bilgiye ulaşsaydınız, (yaktığınız) ateşi (dünya) mutlaka görecektiniz.” Âyetteki لَتَرَوُنَّ leteravünne fiilinde iki tane anlam güçlendirici vardır: İlki fiilin başındaki lâm edatı, diğeri ise sonundaki şeddeli nûn harfidir. Bu iki katkı, söz konusu gerçeğin mutlak surette görüleceğini beyan etmeyi amaçlamaktadır.

Ekonomik yarışların dünyayı nasıl cehenneme çevirdiğini bugün çok daha net olarak görüyoruz. Ortalıkta kan, şiddet, felâket ve ateşten geçilmiyor. Yeraltı ve yerüstü zenginliklerini kapmak için kıyılan canların, yakılan ateşlerin ve cehennemi andıran görüntülerin haddi hesabı yoktur. Bundan sonra da olmayacağa benzemektedir.

Bu cinayetleri en çok -sözüm ona- medenî olduğunu söyleyenler işlemektedir. İnsanlık tarihinde belki de hiç bu kadar korkunç bir zulüm yaşanmamıştı. Yüce Allah işte bu âyetleriyle bütün insanları uyarmaktadır. Âyetlere böyle yorum getirilince, mesajların evrensele taşınması ve âyetlerin anlam olarak güncellenmesi mümkün olmaktadır.

Bu yorum doğrultusunda ilk âyetlerdeki mesaj daha net bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Mal biriktirme tutkusunun oyaladığı ve sonunda ölüme giden insanlar, neler yaptıklarına baksalardı veya davranışlarını kontrol edip akıl süzgecinden geçirselerdi, nasıl bir ateş yaktıklarını görebilirlerdi.

Esasında Tekâsür 102/3. âyette de vurgulandığı üzere, dünya hayatlarının ileri bir döneminde ya da ölümleri esnasında bu gerçeği fark edeceklerdir. Onlar için daha ileri bilgi ise, Tekâsür 102/4. âyette dile getirildiği üzere, âhirette söz konusu olacaktır.

Ancak ister ölürken, isterse âhirette sahip olunacak bu tür bilgilerin insana hiçbir yararı olmayacaktır. Bu gerçeklere göre insanların bilinçli ve duyarlı davranmaları gerektiğine bu şekilde özellikle dikkat çekilmektedir.

ııı. Ateşin Müşahede Edilmesi

ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَيْنَ الْيَق۪ينِ “Sonra onu (ahirette) elbette bizzat göreceksiniz.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”;لَتَرَوُنَّهَا leterevünnehâ fiili “onu muhakkak ki göreceksiniz”; عَيْنَ الْيَق۪ينِ ‘ayne’l-yakîni tamlaması ise “elbette bizzat müşahede şeklinde, yakinî gözle” demektir.

Burada cehennemlik olanların ateş azabının yerini mahşerde mutlaka görecekleri bildirilmektedir.

Bir önceki âyetteki عِلْمَ الْيَق۪ينِ ‘ılme’l-yakîn sonucu sahip olunan görme hali, olayın “gerçek anlamda bilinmesi ve dünyada görülmesi”yle ilgilidir; Tekâsür 102/7. âyetteki görme ise sümme edatıyla geldiği için daha sonra, yani âhirette عَيْنَ الْيَق۪ين ‘ayne’l-yakîn olarak gerçekleşecektir. Âyettekiعَيْن ‘ayn kelimesi “göz” anlamına geldiği için, cümle “kesin olarak ve fiilen görmek, bizzat müşahede etmek” demektir. Buna göre, görülecek şey âhiretteki “cehennem ateşi”dir.

Bu âyetlerde ortaklaşa yer alan لَتَرَوُنَّ leteravünne fiili, Tekâsür 102/6. âyette dünyada yakılan acı, ızdırap, kan, gözyaşı, sıkıntı, felâket ve perişanlık ateşini; Tekâsür 102/7. âyetteki ise, yine bunların sebep olduğu âhiretteki cehennemi görmeyi ifade eder. Her iki anlamda da “görmek” vardır; sadece görülecek şeyler farklıdır. İşte, uğruna fedakârlıklar yapılan mal çoğaltma ve dünya tutkusunun sonucu budur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen “görmek”, elbette cehenneme girmek değildir; çünkü sorgulanma işlemi son âyette zikredilmektedir. Hayatı dünyadan ibaret sayıp âhireti inkâr edenler, mahşerde bilgilendirilip sorgulandıktan, yargılandıktan ve haklarında kesin hüküm verildikten sonra cehennem ateşine atılacaklardır. Azgınlar yargılanırken kendilerine cehennem gösterilecektir.(13) Bu durum, yargılamada da nasıl sıkıntıların yaşanacağını açıkça göstermektedir.

Cehennemlik insanlar eğer dünyada ‘ılme’l-yakîn, yani “gerçek bilgi” ile hareket etselerdi, dünyada yaktıkları ateşi göreceklerdi. Bunu yapmadılarsa bu defa ‘ayne’l-yakîn olarak âhirette kendi gözleriyle ateşi bizzat müşahede edeceklerdir. Yargılama sonrasında ise ateşte yanarak, hakka’l-yakîn şeklinde olayın içerisinde bizzat bulunacaklardır. Yüce Allah bizleri bunlardan uzak eylesin.

ıv. Âhiretteki Yargılama

ثُمَّ لَتُسْـَٔلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّع۪يمِ “Sonra o gün, (dünyada size verilen) nimetlerden elbette sorulacaksınız.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَتُسْـَٔلُنَّ letüs’elünne edilgen fiili “muhakkak ki sorgulanacaksınız”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin kelimesi “o gün”; عَنِ النَّع۪يمِ ‘ani’n-na‘îmi sözcüğü ise “nimet(ler)den” demektir.

Sûrenin son âyetinde ise mutlak anlamda sorgulanmaktan söz edilmektedir.

Buradaki hitabın kimlere yönelik olduğu konusunda fikir ayrılığına düşülmüştür. Bazıları sûrenin genel konusunu gözönüne alarak, muhatabın nankörler veya cehennemlikler olduğunu ifade etmişlerdir. Bazıları ise, hesaba çekilmenin herkesi içereceği kanaatindedir.

Bizce de buradaki hitap herkese yöneliktir. Yargılama işlemi, sorgulamadan sonra gerçekleşeceği için, nimetlerden hesaba çekilmek de bütün insanları kapsayacaktır. Bu anlamı destekler mahiyette pek çok rivayet vardır. Bunlardan birine göre Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır:

“İnsan, dört şeyden hesaba çekilmeden önce yerinden kımıldamaz: Ömrü, malı, gençliği ve ameli”.(14) Bu rivayette ele alınan dört husus, insanoğlunun hayatının bütün evrelerini ve bütün meşguliyetlerini en ince ayrıntısına kadar zaten kapsamakta, hiçbir şeyi dışarıda bırakmamaktadır.

Hayatta sahip olunan bütün değerler “nimet” kavramına dâhildir. Yüce Allah, hayatın bütününü bir imtihan alanı ilan etmekte,(15) peygamber göndermesini müminlere büyük bir iyilik olarak sunmakta,(16) ölümü ve hayatı yaratmayı imtihana endekslemekte,(17) insanı görebilen ve işitebilen bir varlık olarak şekillendirmeyi imtihan gerekçesine(18) bağlamaktadır. Bu ve daha pek çok âyette konu edilen nimetler ve imtihan, elbette hesaba çekilmek içindir.

Tekâsür sûresinin son âyetindeki “nimetlerden hesaba çekilme”nin bütün insanlığa yönelik olduğunu, sorgulama işleminden sonra insanların hak ettikleri yere gönderileceğini belirtmek, Kur’ân’ın ruhuna ve bütünlüğüne uygun bir yorumdur.

Eğer النَّع۪يم en-na‘îm kelimesini, Duhâ 93/11’deki gibi “Kur’ân” anlamındaki ni‘met kelimesinin çoğulu olarak alırsak, hesaba çekileceğimiz nimetlerin “Kur’ân’ın sunduğu bütün prensipler” olacağını da söyleyebiliriz. Nitekim Zuhruf 43/44’e göre, bu son ümmetin hesaba çekileceği asıl değer, onlar için şeref ve haysiyet olarak tanıtılan kitaplarıdır; yani Kur’ân’dır.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XXXII, 76.
• 2 - Buhârî, Rikâk, 10; Müslim, Zekât, 116; Tirmizî, Zühd, 27.
• 3 - Hucürât 49/13. 4 - Nisâ’ 4/36. 5 - Kehf 18/34; Hadîd 57/23.
  • Hucurât 49/13 Nisâ 4/36 Kehf 18/34 Hadîd 57/23
• 6 - Müslim, Cenâiz, 106; Tirmizî, Cenâiz, 60.
• 7 - Tirmizî, Cenâiz, 59. 8 - Örnek için bk. Ahmed b. Hanbel, II, 509; VI, 252. 9 - Müslim, Cenâiz, 108; Tirmizî, Cenâiz, 59; İbn Mâce, Cenâiz, 47-48; Ahmed b. Hanbel, I, 145. 10 - İbn Mâce, Cenâiz, 47.
• 11 - Râzî, age., XXXII, 78.
• 12 - Bu yorumu ve açılımı Mustafa İslâmoğlu’na borçluyum.
• 13 - Şu‘arâ’ 26/91; Nâzi‘ât 79/36.
  • Şu‘arâ 26/91 Nâzi‘ât 79/36
• 14 - Tirmizî, Kıyâme, 1.
• 15 - Bakara 2/155. 16 - Âl-i İmrân 3/164. 17 - Hûd 11/7; Mülk 67/2. 18 - İnsân 76/2.
  • Bakara 2/155 Âl-i İmrân 3/164 Hûd 11/7 Mülk 67/2 İnsân 76/2