Yûnus Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 109 âyetten oluşan, adını 98. âyette geçen يُونُس yûnus kelimesinden alan Yûnus sûresi, inişe göre 70, resmî sıralamada ise 10. sûredir.

Yûnus sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Medenî sûrelerden olan Tevbe sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de Yüce Allah’a çocuk isnadı kınanmaktadır (Tevbe 30-31; Yûnus 68). Ayrıca Hz. Peygamber’in risalet öğretileri bağlamında da ortak mesajlar söz konusudur (Tevbe 32-33; Yûnus 108-109). Bu arada müminlere cennet vaadi ile inkârcılara cehennem tehditleri de her iki sûrede ele alınan konular arasındadır (Tevbe 68, 72; Yûnus 26, 27). Tevbe 128’de Hz. Peygamber’in kendi içlerinden bir peygamber olarak gönderilmesi mesajı ile Yûnus 2’de yer alan “içlerinden birisine vahyetmemiz” ifadesi de iki sûrenin anlam ve konu ilişkisini ortaya koyan örneklerdendir.

Yûnus sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, vahyin hikmetli yapısı ve Hz. Peygamber’in risaletiyle devam etmekte, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları hatırlatılmakta, âhirete inanmamanın korkunç akıbeti ve cennetliklerin ödülleri gündeme getirilmekte, insanoğlunun aceleciliğinin sıkıntı olduğu, bunu nankörlüğe dönüştürmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

13. âyetten itibaren, geçmiş nesillerin helak edilme nedenleri, müşriklerin Hz. Peygamber’den istediği bazı saçma şeyler ve kendilerine verilen cevaplar ile putperestlerin çelişkili ve anlamsız düşünceleri ele alınıp cevaplandırılmakta, Yüce Allah’ın insanoğluna ikramları, dünya hayatının geçiciliği, dâr-ı selâma davet, isteyenin dosdoğru yola iletileceği ve mahşerde yaşanacaklar ele alınmaktadır.

31. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın kudretine göndermeler, zannın felaket oluşu, vahyin tek gerçek oluşu, meydan okuyuculuğu, insanların inanç ve davranış bakımından farklılıklar oluşturduğu, müşriklerin mahşerle ilgili alay cümleleri, Hz. Peygamber’in risaletle ilgili duruşu, vahyin müminler için şifa ve rahmet oluşu ile dini hayata dair beşer görüşlerinin felaket oluşturacağı dile getirilmektedir. 61. âyetten itibaren, yapılanların bir bir kaydedildiği, Yüce Allah’ın dostlarına korku ve hüzün olmayacağı, dünyada ve âhirette kendilerinin müjdeye layık olduğu, müşriklerin Allah’a çocuk isnadının yanlışlığı ve mahşerde yaşayacakları korkunç akıbete dikkat çekilmektedir.

71. âyetten itibaren, Hz. Nûh ve Hz. Mûsâ kıssalarına yer verilmekte, özellikle İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’ya karşı olumsuz tavırları ile Firavun’un boğulma anındaki tevbesinin kabul edilmeyişi konuları gündeme getirilmekte, Hz. Peygamber’in vahye güvenmesi ve ona sarılması emredilmekte, hiçbir şekilde şüpheye düşmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

98. âyette sûreye de adını veren Hz. Yûnus’un tevbe eden kavminden söz edilmekte, ardından aklını kullanmayanların üzerine Yüce Allah’ın pislik yağdıracağı bildirilmekte, iman edenlerin bütün benliğini Yüce Allah’a teslim etmeleri gerektiği bildirilmektedir.

Sûrenin sonunda ise Hz. Peygamber’e moral verilmekte, insanlara hak ve hakikatin vahiy ile öğretildiği bildirilmekte, hidayet ve dalaletin şahsiliğine dikkat çekilerek vahye sarılmanın zorunluluğu üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 47-56. âyetlerinde risalet kurumunu, kafirlerin alaycılıklarını, toplumsal ecelin değişmez bir kurala tabi kılındığını, inkârcıların azapla alay edişlerini, sonuçta ateşe atılacaklarını, mutlak hükümranlığın kendi zatına ait olduğunu dile getirmektedir.

a) Toplumsal Anlamda İlâhî Yasalar

Yüce Allah, sûrenin 47-49. âyetlerinde her ümmete bir peygamber gönderdiğini, bu nedenle insanlar arasında hüküm verdiğini, hiç kimsenin haksızlığa uğratılmayacağını beyan etmekte, inkârcıların mahşerle alay edişlerini haber vermekte ve Hz. Peygamber’in de O’nun belirlediği beşeri yasalara tâbi olduğunu, toplumlar için belirlenmiş sürenin ileri veya geri alınmayacağını bildirmektedir.

ı. Ümmetlerinin Elçisiz Bırakılmadığı

وَلِكُلِّ اُمَّةٍ رَسُولٌ فَاِذَا جَآءَ رَسُولُهُمْ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Her ümmetin bir elçisi vardır. Elçileri geldiği zaman, aralarında adaletle hükmedilir ve onlara haksızlık edilmez.”

Âyetteki وَلِكُلِّ اُمَّةٍ ve likülli ümmetin tamlaması “her ümmet için, her topluluk için vardır”; رَسُول rasûlün kelimesi “bir elçi”; فَاِذَا جَآءَ fe izâ câe ifadesi “geldiği zaman”; رَسُولُهُمْ rasûluhum tamlaması “onların elçileri”; قُضِيَ kudiye edilgen fiili “hüküm verilmiş olur”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; بِالْقِسْطِ bi’l-kıstı ifadesi “adaletle”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; لَا يُظْلَمُونَ lâ yuzlemûne edilgen fiili ise “kendilerine zulmedilmez, zulmedilmeyecektir, haksızlığa uğratılmazlar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın peygamber görevlendirmesi ve insanlara haksızlık etmediği gündeme getirilmektedir.

1. وَلِكُلِّ اُمَّةٍ رَسُولٌ “Her ümmetin bir elçisi vardır.” Yüce Allah meleklerden ve insanlardan elçiler seçtiğini haber vermekte,(1) peygamberlik kurumunu kendisinin şekillendirdiğini ifade etmektedir. Her topluma bir peygamber gönderildiği, her toplumun bir hidayete çağırıcısının bulunduğu da belirtilmektedir. Risâlet öğretilerine ulaşamayan, bir anlamda vahiyden haberdar olamayanlara azap edilmeyeceği ise bir başka gerçektir.(2)

Yâsîn 36/6’da da ele alacağımız üzere, “Yüce Allah’ın peygamber görevlendirmedeki sünneti”ni iyi bilmek gerekir. Buna göre yorumunu yapmakta olduğumuz Yûnus 10/47’de, ayrıca En‘âm 6/42, Ra‘d 13/7, Hıcr 15/10, Nahl 16/36, 63, Fâtır 35/24, Zuhruf 43/6 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın prensip olarak hiçbir ümmeti peygambersiz bırakmadığı bildirilmektedir. Şüphe yok ki bu durum her neslin bir peygamberle buluşmasını ya da “her köye/şehre bir peygamber gönderilmesi”ni gerektirmez.

Furkân 25/51’de dile getirildiği gibi Yüce Allah dileseydi elbette bunu da yapardı. Ancak dilemedi ve yapmadı. Dolayısıyla bazen Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil, Hz. İshâk, Hz. Lût gibi; Hz. Şuayb, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn gibi; Hz. Süleyman, Hz. Dâvûd gibi; Hz. Zekeriyyâ, Hz. Yahyâ, Hz. İsâ gibi aynı anda bir topluma birden çok peygamber gönderildiği gibi, bazen peygamberlerin görevlendirilmesinde bir fetret dönemi de yaşanmıştır.(3)

A‘râf 7/157’de de zikredildiği üzere, her peygamberin olduğu üzere(4) Hz. Muhammed’in risalet alanı da önce yakın akrabasını,(5) ardından kavmini,(6) mensubu bulunduğu Mekke’yi ve çevresini,(7) ilâhi bilgilerden haberdar olmayan ümmîleri ve daha sonra gelenleri,(8) nihayet ulaşabildiği herkesi(9) ve sonuçta bütün insanları(10) uyarması şeklinde belirlenmektedir.

Ayrıca onun Yüce Allah’ın âlemlere rahmetinin tecellisi olarak gönderilmiş olması da peygamberliğinin evrenselliğinin en önemli göstergelerindendir.(11) Dolayısıyla Şu‘arâ’ 26/214’teki ‘aşîrateke’l-akrabîne “yakın akraba” ve Yâsîn 36/6’daki kavm kelimesine bakarak, Hz. Peygamber’in risâletinin ırkî, millî, yöresel veya coğrafî bir durum arz ettiği sanılmamalıdır.

2. فَاِذَا جَآءَ رَسُولُهُمْ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Elçileri geldiği zaman, aralarında adaletle hükmedilir ve onlara haksızlık edilmez.” Yüce Allah toplumlara peygamberleri geldiği zaman aralarında adaletle hükmedileceğini ve hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacaklarını haber vermektedir. Yûnus 10/4. âyette de geçtiği gibi, burada adâlet kelimesinin değil de el-kıst kelimesinin kullanılmasının çok önemli bir sebebi olmalıdır. Çünkü adâlet “herkese hak ettiği kadarını vermek” manasına gelirken, kıst ise “kötülük yapana asla ve asla hak ettiğinden fazlasıyla ceza uygulamamak” demektir.

Esasında âyetin sonundaki “hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacaklardır” ifadesi de bu anlamın destekçidir. “İnsanlar arasında adaletle hükmedilmesi” ifadesiyle ümmet içinde inananlar olduğu gibi inanmayanların da bulunacağı, dolayısıyla inananların ödüle mazhar kılınıp inkârcıların da adaletli bir şekilde cezalandırılacağı beyan edilmiş olmaktadır.

Âyetin mesajından açıkça anlaşılıyor ki, tıpkı İsrâ’ 17/15’te de belirtildiği gibi, elçi gönderilmeden hiç kimseye azap edilmemekte, elçi geldikten sonra hüküm verilmesinden söz edilmektedir. Yüce Allah elçi gönderdikten sonra insanlar ortaya koydukları tercihleri doğrultusunda değelerdirilmeye tâbi tutulmuş olacaklardır. Bu değerlendirmede de Yûnus sûresinin 44. âyetinde de ele aldığımız üzere, hiçbir insana dünyada da mahşerde de hiçbir şekilde haksızlık edilmeyecektedir.

Âyette sözü edilen “elçilerin gelmesi” durumunun Zümer 39/69 gereği mahşerle ilgili olduğu, dolayısıyla yargılamanın gerçekleşip insanların hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmamalarının da âhirette gerçekleşeceği beyan edilmektedir.(12) Bu da elbette bir ihtimaldir; ancak konunun öncelikli olarak dünya hayatıyla ilgili olarak anlaşılıp yorumlanması gerektiği açıktır.

ıı. Azapla Alay

وَيَقُولُونَ مَتٰى هٰذَا الْوَعْدُ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “(İnkarcılar) ‘Doğruysanız o vaat (Son Saat) ne zamanmış!’ derler.”

Âyetteki وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve (şöyle) derler, diyorlar”; مَتٰى metâ soru edatı “ne zamanmış!”; هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesi “o azap tehdidi”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne kelimesi ise “doğru söyleyenler, sadık olanlar” demektir.

Burada müşriklerin inkârcılıkları ve alaycılıkları mahşerle ilişkilendirilmekte ve vaadedilen azabın gelmeyeceğiyle ilgili inkârları gündeme getirilmektedir.

İnanılması gereken konulara iman etmeyen inkârcılar hakkı ve hakikati yalanlamakla kalmamışlar, ilâhî iradenin kendilerine sunduğu bütün prensiplerle de alay etmişlerdi. Onların bu âyette dile getirdikleri şey, cevabını gerçekten öğrenmek istedikleri bir soru değildir.

Alaycılık, Hz. Âdem’in karşısında yaratılış kaynağını öne sürerek, daha hayırlı olduğu düşüncesiyle secde emrini reddeden İblis’in(13) peşinden gitmektir. Peygamberler tarihinden zikredilen örneklerin hemen hemen tamamında, şımarık yöneticilerin peygamberlerle ve müminlerle alay ettikleri haber verilmektedir.(14) Bakara 2/13, İsrâ’ 17/51, 92 ve Mutaffifûn 83/29-32 gibi pek çok âyette dile getirildiği üzere, Mekkeli müşrikler de aynı ahlaksızlığı takip ederek müminlerle alay etmişler ve onları küçük görmüşler, kendilerine her türlü hakareti yapmışlardı.

Kur’ân’da altı kez geçen(15) ve her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koyan bu cümledeki يَقُولُونَ yekûlûne fiiline “demek, söylemek” anlamı verilebileceği gibi, “meydan okumak, sormak ve alay etmek” anlamları da verilebilir. Çünkü müşriklerin veya inkârcıların psikolojileri bunu gerektirmektedir. Ayrıca âyetteki هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesi “tehdit edildikleri azap, kıyamet günü, mahşer” demektir.(16) Demek ki kendilerine vaadedilen şey, tehdit edildikleri azap veya kıyamet-mahşer süreci ile cehennem ateşiydi. Benzer şekilde Sâd 38/16’da da azabı acele istedikleri bildirilmektedir.

Yüce Allah’ın insanoğluna ikram ettiği sayısız nimetlerin kıymetini bilmeyen inkârcılar, yapmamaları gereken şeyleri yapmışlardı. İmanlı olmak yerine inkârcı olmayı tercih etmişler, iman savunucularını ise tehditle ve alaycılıkla susturmaya çalışmışlardı. Onlar Allah’ı doğru tanıma noktasında insanları bilinçlendirmeye çalışırken, müşrikler tam aksi istikamette tepki vermişler ve başta Hz. Peygamber olmak üzere tebliğ yapan müminlerle dalga geçmiş, alay etmişlerdi.

Bu durum eskiden böyle olduğu gibi şimdi de aynıdır; muhtemelen gelecekte de aynı olmaya devam edecektir. Zaten âyette kullanılan يَقُولُونَ yekûlûne fiilinin kalıbı geniş zaman ifade etmekte ve bu alaycılığın devam edeceğini ortaya koymaktadır.

Hz. Peygamber müşriklerle ilgili olarak “azabı acele istememesi gerektiği”yle ilgili bilgilendirilmektedir. Buna karşılık müşriklerin de benzer şekilde azapla alay etmemeleri noktasında pek çok âyette uyarıldıkları bilinmektedir. Bu çerçevede Meryem 19/84’te “Öyle ise onlar hakkında (azap gelmesi için) acele etme!” buyrulmaktadır.

Yüce Allah Ahkâf 46/35’te Hz. Peygamber’i kararlılık sahibi peygamberler gibi sabretmesi ve müşriklerin cezalandırılması için acele etmemesi noktasında bilgilendirmektedir. Çünkü Mekkeli müşrikler azabın kendilerine acele gelmesini isteyerek onu bunaltıyorlardı.

Nahl 16/1, Enbiyâ’ 21/37 ve Zâriyât 51/59’da müşrik muhataplara da benzer şekilde hitap edilmekte ve azabı isteme konusunda acele etmemeleri kendilerinden istenmektedir. Çünkü Yûnus 10/50, Ra‘d 13/6, Hacc 22/47, ‘Ankebût 29/53-54 ve Şûrâ 42/18’de suçluların böyle bir acelecilik içinde oldukları haber verilmektedir. Konuyla ilgili olarak yani azabın acele istenmemesiyle ilgili olarak En‘âm 6/58’de de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Acele istediğiniz (azap) benim elimde olsaydı, elbette benimle sizin aranızda iş bitirilmiş olurdu.”

ııı. Toplumsal Yasalarda Değişiklik Olmaması

قُلْ لَآ اَمْلِكُ لِنَفْس۪ي ضَرًّا وَلَا نَفْعًا اِلَّا مَا شَآءَ اللّٰهُ لِكُلِّ اُمَّةٍ اَجَلٌ اِذَا جَآءَ اَجَلُهُمْ فَلَا يَسْتَاْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ “De ki: ‘Allah’ın dilemesi hariç, kendime herhangi bir zarar veya yarar sağlayacak güce sahip değilim.’ Her ümmetin bir süresi vardır. Süreleri geldiği zaman artık ne bir saat (bir an) geri kalabilirler ne de ileri gidebilirler.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; لَا اَمْلِكُ lâ emlikü fiili “sahip değilim”; لِنَفْس۪ي li nefsî ifadesi “benim kendim için”; ضَرًّا darran kelimesi “ne zarara”;وَلَا نَفْعًا ve lâ nef‘an sözcüğü “ne de faydaya”; اِلَّا مَا شَآءَ illâ mâ şâe istisnası “dilediği şeyler hariç”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; لِكُلِّ اُمَّةٍ likülli ümmetin tamlaması “her ümmet için, her topluluk için vardır”; اَجَل ecelün kelimesi “bir ecel, bir süre”; اِذَا جَآءَ izâ câe ifadesi “geldiği zaman”; اَجَلُهُمْ eceluhum tamlaması “onların süreleri, ecelleri”;فَلَا يَسْتَاْخِرُونَ fe lâ yeste’hırûne fiili “sona da bırakamazlar, geri de kalamazlar”; سَاعَة sâ‘aten sözcüğü “bir saat, bir an”; وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ ve lâ yestakdimûne fiili ise “ve öne de alamazlar” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in gaybla ilgili durumu ve ümmetlerin hayat süreleri hakkındaki ilâhî yasa gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ لَآ اَمْلِكُ لِنَفْس۪ي ضَرًّا وَلَا نَفْعًا اِلَّا مَا شَآءَ اللّٰهُ “De ki: Allah’ın dilemesi hariç, kendime herhangi bir zarar veya yarar sağlayacak güce sahip değilim.” Benzeri A‘râf 7/188’de de geçen bu âyette, Yüce Allah Hz. Peygamber’in insanüstü bir mahiyet arz etmediğini beyan etmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’in ilâhî kudretin müdahalesi dışında kendisine de başkalarına da zarar ve yarar veremeyeceğini,(17) dolayısıyla Yûnus sûresinin 15 ve 20. âyetlerinde de dile getirilen ve kendisinden istenen sıra dışı şeylere olumlu cevap veremeyeceğini beyan etmek istemektedir. Söylenmek istenen şudur: Yüce Allah’ın onaylamadığı hiçbir şey gerçekleşemez; dolayısıyla vahiy yoluyla O bildirmediği sürece hiç kimse hiçbir şekilde gaybı bilemez.

2. لِكُلِّ اُمَّةٍ اَجَلٌ اِذَا جَآءَ اَجَلُهُمْ فَلَا يَسْتَاْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ “Her ümmetin bir süresi vardır. Süreleri geldiği zaman artık ne bir saat (bir an) geri kalabilirler ne de ileri gidebilirler.” Hz. Peygamber Yüce Allah’ın dilemesi, yani izni ve müdahalesi dışında kendisine zarar da yarar da veremeyeceğini beyan ettikten sonra, her toplumun dünyada mutlak surette bir yaşama süresinin bulunduğunu, vakti gelince bunda hiçbir oynama olmayacağını haber vermektedir.

Benzerleri Hıcr 15/5, Mü’minûn 23/43 ve A‘râf 7/34’te geçen bu ifadede Yüce Allah her toplum için öne alınamayan ve geriye de bırakılamayan belirli bir ecelin bulundu­ğunu, bu süre dolduğunda kişilerin öleceğini ifade etmektedir. Yüce Allah’ın bundan maksadı, insanların sorumlu olduğu hususları lâyıkıyla yerine getirme hususunda çok dik­katli davranmalarını sağlamaktır.

“Ecel”, “ecelin geciktirilememesi” vs konuları En‘âm 6/2’de ele aldığımız, “ecele tehir” konusunu da Nûh 71/4’te inceleyeceğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, sadece kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu ifadede “her ümmetin bir süresinin olduğu” belirtilmektedir. Bu ifade tam da sosyolojik bir gerçekliktir. Milletler teker teker insanlar gibi doğar, büyür ve nihayet ölürler. Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği risalet öğretilerine karşı çıkan ve bu tavırlarını düşmanlığa dönüştüren Mekkeli müşriklere hitap edilen bu âyette, onların da içinde bulunduğu toplumun bir süresinin bulunduğu hatırlatılmaktadır. Ölüm zamanı gelen fert gibi, vakti geldiğinde artık toplumun da çökeceği ve yok olup gideceği bildirilmektedir.

Bu âyette, sahip oldukları zenginliklere, sosyal nüfuza, sosyolojik ve askeri güce aşırı derecede güvenen Mekkeli müşrikler özelinde bütün zamanların inançsızlarına, hatta bütün insanlara seslenilmektedir. Eğer bir medeniyet doğru ve sağlam değerlere sahip değilse onun ayakta kalması mümkün değildir. Bu çerçevede Mekkeli müşriklerin de zulümle devam ettirdikleri varlıklarını, sürdürdükleri hegemonyalarını artık kaybetmek üzere oldukları kendilerine bildirilmek istenmekte, bir taraftan onlara gözdağı verilmekte, diğer taraftan da müminlere moral kazandırılmak istenmektedir.

Bu âyette ayrıca başka bir hususa daha dikkat çekildiği kanaatindeyiz. Yaşanan sıkıntılı süreçler karşısında bunalan müslümanlara hitap edilerek, muhatapları olan müşriklerin de bir sonu olduğu bildirilmekte, içlerinde inanabilecek kişilerin çıkabileceği, dolayısıyla toplumların kendi iç dinamiklerinin harekete geçirilmesiyle de devrimin gerçekleşebileceği gündeme getiriliyor olabilir. Aceleyle karar verip muhatapların helakini istemek veya toplumların kısa sürede helak edilmesi sünnetullâh denen “Allah’ın genel uygulaması”na aykırıdır. Bu nedenle, Rabbimiz milletler için koyduğu kuralını herkese hatırlatmakta ve birileri istiyor diye değil, zamanı gelince onların yok olacağını bildirmektedir.

Bazı milletler varlıklarını şu kadar sürdürdüler diye diğerlerinin de o kadar yaşaması veya daha çok yaşaması gibi kurallar belirlenemez. Her bir ümmetin kendine özel belli bir süresi vardır. O süre dolduğunda herhangi bir gecikme yaşanmayacağı gibi, zamanı gelmeden süreyi öne alıp toplumu helak etmek de söz konusu olamaz.

Fâtır 35/11’de de geçtiği gibi, ecelin geciktirilmemesi veya öne alınmaması bağlamında yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ve Nahl 16/61’in son cümlesindeki bir ifade çok önemlidir ve mutlak surette iyi ve doğru anlaşılmalıdır. Söz konusu Nahl 16/61. âyette “ecellerin bir an geciktirilemeyeceği gibi bir an öne de alınamayacağı” beyan edilmektedir. “Bir an geciktirilmemek” anlaşılabilirdir; ancak “bir an öne alınamamak” ne demektir? Bunun üzerinde düşünmek gerekir. Çünkü süresi dolmuş bir ömrün öne alınmasından maksadın ölümle ilgili olmadığını söylemek durumundayız.

Burada amaç, “acı çekmemek için cezalandırılma süresini çabuklaştırmayı ve kısa tutmayı istemek”tir. Esasında süre dolduğu için öne alınamayacak şey “mahşer azabının erkene alınıp kısa sürede bitirilmesi” olmalıdır. Aksi takdirde zaten bitmiş olan bir “sürenin öne alınması” ifadesi anlamını yitirmiş ve gerçekleşmesi mümkün olmayan bir durum meydana gelmiş olacaktır. Gerçeği Yüce Allah bilmektedir.

b) Azabı Hak Edenlerin Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 50-53. âyetlerinde azabın gündüz veya gece gelişinin farklı olmadığını, inkârcıların aceleciliklerinin anlamsız olduğunu, azabı gördüklerinde iman etmelerinin geçersizliğini, çünkü azaba çarptırılacaklarını, nihayet bu ve benzer konulardaki ilahi haberlerin hepsinin mutlak surette gerçek olduğunu ve hiç kimsenin Allah’ı aciz bırakamayacağını beyan etmektedir.

ı. Azapta Aceleciliğin Anlamsızlığı

قُلْ اَرَاَيْتُمْ اِنْ اَتٰيكُمْ عَذَابُهُ بَيَاتًا اَوْ نَهَارًا مَاذَا يَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ “De ki: ‘Hiç düşündünüz mü O’nun azabı size geceleyin veya gündüzün gelirse (ne yaparsınız)!’ Suçlular bunun hangisini istemekte acele ediyorlar!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَرَاَيْتُمْ eraeytüm fiili “gördünüz mü, düşündünüz mü”;اِنْ اَتٰيكُمْ in etâküm fiili “eğer size gelirse”; عَذَابُهُ ‘azbuhû tamlaması “O’nun azabı”; بَيَاتًا beyâten kelimesi “geceleyin”;اَوْ نَهَارًا ev nehâran sözcüğü “veya gündüzleyin”; مَاذَا mâ zâ edatı “ne, niye”; يَسْتَعْجِلُ yesta‘cilu fiili “acele eder”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan dolayı”; الْمُجْرِمُون el-mücrimûne kelimesi ise “suçlular, suç işlemeyi adet edinenler” demektir.

Burada 48. âyette müşriklerin dile getirdiği “Eğer (iddianızda) doğru iseniz o vaad ne zamanmış!” alaycı sözlerinin cevabı gündeme getirilmektedir.

Âyetin başındaki اَرَاَيْتُمْ eraeytüm ifadesi “gördünüz mü?”, “hiç düşündünüz mü?”, “bir düşünün bakalım” gibi anlamlar içermektedir. Yüce Allah bu hitabıyla inkârcılara seslenmekte, herhangi bir sıkıntı veya azap ile karşılaştıklarında onları bu durumdan hiç kimsenin kurtaramayacağını anlamalarını ve akıbetlerini düşünmlerini onlardan istemektedir.

Yüce Allah hak edenlere uygulayacağı azabının Hz. Lût’un kavmine olduğu üzere, gece veya diğer kavimlere uygulandığı gibi gündüz gelmesi durumunda yapabilecekleri hiçbir şeyin olmadığını, o azabı engellemelerinin de başka tarafa yönlendirmelerinin de imkânsızlığını ifade etmek istemektedir.(18) Bu anlam doğrultusunda baştaki اِنْ in edatının cevabının gizli olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla âyetin sonundaki مَاذَا يَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ ifadesi ilk cümleden bağımsız düşünülür ve mesaj “Suçlular bunun hangisini istemekte acele ediyorlar” şeklini alır.

Başlarına gelebilecek azabın gece olanını mı yoksa gündüz olanını mı istemekte acele ettikleri alaycı bir ifadeyle dile getiriliyor demektir.(19) Gece ve gündüz gelebilecek azaba karşılık hiç kimsenin onları koruyamayacağı Enbiyâ’ 21/42’de beyan edilmektedir. Benzer bir mesaj En‘âm 6/47 ve Mülk 67/28’de de söz konusudur.

Ancak bazı müfessirlerimiz âyetin başındaki اِنْ in edatının cevabının âyetin sonundaki مَاذَا يَسْتَعْجِلُ mâzâ yesta‘cilu ifadesi olduğu kanaatindedir.(20) Buna göre âyetin anlamı şöyle olur: “De ki: Hiç düşündünüz mü, O’nun azabı size geceleyin veya gündüz gelirse, suçluların onu acele istemelerinin sebebi nedir ki!” Bu anlama göre âyette yer alan مَاذَا mâzâ ifadesinin anlamı “ne, hangi şey” şeklindedir. Bu durumda ifadenin başında “niçin” manasında gizli bir lâm/li edatının bulunduğu kabul edilir.

Azapta acelecilik yapmak aslında azabın geleceğine inanmamanın sonucudur. Bu nedenle, âyette sözü edilen mücrimlerin devamlı suç işlediklerini, suçtan beslendiklerini, dolayısıyla âhirete imanları olmayan bir hayat yaşadıklarını göstermektedir. Eğer mahşere inanıyor olsalardı azabı hakettiklerini bildikleri için böyle bir istekte bulunmaları kesinlikle söz konusu olmazdı.

ıı. İmanın Geçersiz Olduğu Zaman

اَثُمَّ اِذَا مَا وَقَعَ اٰمَنْتُمْ بِه۪ آٰلْـٰٔنَ وَقَدْ كُنْتُمْ بِه۪ تَسْتَعْجِلُونَ “(Azap) başınıza geldikten sonra mı ona inanmış (olacak)sınız? Şimdi mi (iman ettiniz)? Onu (azabı) istemekte acele ediyordunuz!”

Âyetteki اَثُمَّ esümme sorusu “sonra mı?”; اِذَا مَا وَقَعَ izâ mâ veka‘a fiili “(o azap) meydana geldiği zaman”;اٰمَنْتُمْ ۪ âmentüm fiili “iman ettiniz, inandınız, inanacaksınız”; بِه bihî ifadesi “ona”; آٰلْـٰٔنَ âl’âne sorusu “şimdi mi? (inandınız)”;وَقَدْ كُنْتُمْ ve kad küntüm ifadesi “siz elbette (şöyle) idiniz”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla (o zapla) ilgili”; تَسْتَعْجِلُونَ testa‘cilûne fiili ise “acele ediyordunuz, acele istiyordunuz” demektir.

Burada inkârcıların başına azap geldiğinde dile getirecekleri itirafların geçersiz olduğu gündeme getirilmektedir.

1.اَثُمَّ اِذَا مَا وَقَعَ اٰمَنْتُمْ بِه۪ “(Azap) başınıza geldikten sonra mı ona inanmış (olacak)sınız?” Yüce Allah inkârcılara seslenmeye devam etmekte ve başlarına bir azap veya bela geldikten sonra mı inanacaklarını sormaktadır. Burada ثُمَّ sümme edatının başına soru edatı olan hemzenin getirilmesi, tıpkı eve emine,(21) efe emine(22) ifadelerindeki gibidir ve bir azarlama ve kınama manası içermektedir.(23) Bu edatı “atıf/bağlaç” değil de “orada” manasına alan âlimlerimiz de vardır. Bu durumda mana “Ey müşrikler! Allah’ın azabı meydana geldiği zaman orada mı iman edeceksiniz?” şeklini alır.(24)

Bu aradaاٰمَنْتُمْ بِه۪ âmentüm bihî ifadesindeki hû/hi zamiri elbette önceki âyette yer alan ‘azâb kelimesine gitmektedir. Ancak bu zamirin Yüce Allah’a gitmesi de mümkündür. Buna göre cümlenin anlamı “(Azap) başınıza geldikten sonra mı O’na (Allah’a) inanmış (olacak)sınız?” şeklini alır.(25)

Bu tercihe göre muhatapların tamamen inaçsızlardan oluştuğu kabul edilmiş olur. Oysa ilk tercihe göre burada Yüce Allah’a imanla ilgili herhangi bir sorun gözükmemektedir. Ayrıca söz konusu fiile gelecek zaman manası vermemizin nedeni ise bağlam gereğidir. Çünkü bu türden soruların sorulma yeri ve zamanı azapla buluşmayla ilgilidir. Zaten bir sonraki âyetteki mesaj da bunun delilidir.

2. آٰلْـٰٔنَ وَقَدْ كُنْتُمْ بِه۪ تَسْتَعْجِلُونَ “Şimdi mi (iman ettiniz)? Onu (azabı) istemekte acele ediyordunuz!” Bu ifade bir önceki âyette dile getirilen “bu suçlular azaptan hangi birini acele istiyorlar” cümlesinin cevabı durumundadır ve cevabı beklenen bir soru değil, muhatapları tehdit eden bir mana vermektedir.(26) Bu cevap tıpkı Firavun’un boğulmak üzereyken söylediği iman sözlerine karşı Yüce Allah’ın söylediği cümlelerde de yer almaktadır.(27)

Yüce Allah bu şekilde vakit geçtikten sonra inananlara seslenmekte ve “Şimdi mi aklınız başınıza geldi de iman ettiniz? Artık çok geç; iş işten geçti. Oysa bu azabı aceleyle istiyordunuz” demek istemektedir. Acele azap istekleri konusunu Meryem 19/84 ve Şu‘arâ’ 26/204’te ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

ııı. Zalimlerin Azapta Ebedi Kalacakları

ثُمَّ ق۪يلَ لِلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ اِلَّا بِمَا كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ “Sonra (kendilerine) haksızlık edenlere ‘Ebedî azabı tadın!’ denmiş (olacak)tır. Kazanmakta olduğunuzdan başkasının karşılığını mı bulacaksınız?”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; ق۪يلَ kîle edilgen fiili “(şöyle) söylendi, söylenmiş (olacak), söylenecek”; لِلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا lillezîne zalemû ifadesi “zulmedenlere, haksızlık edenlere”; ذُوقُوا zûkû emri “tadın”; عَذَابَ الْخُلْدِ ‘azâbe’l-huldi tamlaması “ebedîlik azabını”; هَلْ تُجْزَوْنَ hel tüczevne sorusu “size karşılık verilir mi”; اِلَّا بِمَا كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ illâ bimâ küntüm teksibûne istisnası ise “kazandığınız şeylerden başkası” demektir.

Burada zalimlerin mahşerde ebedi cehenneme atılacağı ve dünyada yaptıklarının karşılığını görecekleri gündeme getirilmektedir.

1.ثُمَّ ق۪يلَ لِلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ “Sonra (kendilerine) haksızlık edenlere ‘Ebedî azabı tadın!’ denmiş (olacak)tır.” Yüce Allah inkârcı nankörlere hitap etmeye devam etmekte ve alay ettikleri için aceleyle istedikleri azap başlarına geldiğinde iman edenlerin imanlarını kabul etmeyeceğini beyan ettikten sonra, mahşerde kendilerine “ebedi azabı tadın” diyeceğini haber vermektedir. Âyetin başındaki ثُمَّ sümme edatı bu konuşmanın çok sonraları yani mahşerde yaşanacağına işaret etmektedir.

Âyette yer alan ق۪يلَ kîle edilgen fiili de bu seslenişin failinin kim olduğunun çok önemli olmadığını, asıl önemli olanın söylenecek söz olduğunu ortaya koymaktadır. Olay mahşerde geçeceği için orada sesleneceklerin de Yüce Allah’ın görevlendireceği melekler olduğunda şüphemiz yoktur. Âyette geçen ذُوقُوا zûkû emri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçmekte(28) ve muhataplar inkârcılar olduğu için de alay içerikli olarak azabın tadılması manasını vermektedir.

Yûnus sûresinin 13. âyetinde olduğu gibi, burada da inkârcılar için Yûnus 10/50. âyette “mücrimler” denmişken bu âyette “zalimler” ifadesi kullanılmaktadır. Sürekli suç işleyen ve suçtan beslenip suçla anılan bu insanlar aslında en başta kendilerine haksızlık etmişler, fıtratlarına ve vicdanlarına savaş açmışlardı.

Yûnus 10/44. âyette de beyan edildiği gibi, “Yüce Allah hiçbir şekilde insanlara haksızlık etmez; fakat insanlar kendilerine zulmederler.” İnançsızlık fıtrata ve vicdana karşı bir zulüm olduğu için, Yüce Allah bu kişilere hem “mücrim” hem de “zalim” sıfatını vermektedir. İşte bu zalimler hayatlarını “tevhide imana” ebediyyen kapatıp kilitledikleri için bunun karşılığında da mahşerde ebedi azaba kapatılacaklardır.

2. هَلْ تُجْزَوْنَ اِلَّا بِمَا كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ “Kazanmakta olduğunuzdan başkasının karşılığını mı bulacaksınız?” Yüce Allah bu tip zalimlerin dünyada kazandıkları yüzünden mahşerde ebedi azapla karşılanacaklarını haber vermektedir. Konuyla ilgili olarak Yâsîn 36/54’te şöyle buyrulmaktadır: “Artık bugün, hiçbir kimse en ufak bir haksızlığa uğratılmayacak ve sizlere de sadece yaptıklarınızın karşılığı verilecektir.”

Mahşer ortamının genel özeti bu cümlede verilmekte ve herkese dünyada kazandıklarının karşılığının verileceği beyan edilmektedir. Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet vardır(29) ve âhiret yurdunun haksızlık yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(30) Necm 53/39-41’de de yer aldığı üzere, insanlar kendi yaptıklarını görecekleri için onlara yönelik herhangi bir haksızlıktan söz edilemez. Kehf 18/49’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık etmeyecektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümledeهَلْ hel ve اِلَّا illâ edatları kullanılarak hasr/kasr denen “vurgulu ifade tekniklerinden birisi” tercih edilmiştir. Bu nedenle, âyetin mesajında vurgulu bir mana bulunmaktadır ve insanların sadece ve sadece dünyada yaptıklarının karşılığını mutlak surette mahşerde görecekleri bildirilmektedir. Haksızlığa uğratılmak bir yana, iyilik sahiplerine çok daha fazla ikramlarda bulunulacağı, kötülük yapanlara ise en fazla yaptıkları kötülük kadar ceza verileceği ilkesi getirilmektedir.

ıv. İlâhî Bildirimlerin Gerçekliği

وَيَسْتَنْبِؤُ۫نَكَ اَحَقٌّ هُوَ قُلْ ا۪ي وَرَبّ۪يٓ اِنَّهُ لَحَقٌّ وَمَآ اَنْتُمْ بِمُعْجِز۪ينَ “(Bazı inkârcılar) ‘O (azap) gerçek midir?’ diye senden haber bekliyorlar. De ki: Evet, Rabbime yemin olsun: Şüphesiz ki o gerçektir ve siz asla (O’nu) aciz bırakıcılar değilsiniz.”

Âyetteki وَيَسْتَنْبِؤُ۫نَكَ ve yestenbiûneke fiili “ve sana haber soruyorlar”; اَحَقٌّ e hakkun sorusu “hak mı, gerçek mi (diye)”; هُوَ hüve zamiri “o”; قُلْ kul emri “de ki”; ا۪ي î ifadesi “evet”; وَرَبّ۪ي ve rabbî yemini “Rabbime yemin olsun ki”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَحَقٌّ le hakkun ifadesi “elbette haktır, gerçektir”; وَمَآ اَنْتُمْ ve mâ entüm zamiri “siz ise (asla ve asla (şöyle) değilsiniz”; بِمُعْجِز۪ينَ bimu‘cizîne ifadesi ise “âciz bırakıcılar, aciz bırakabilenler” demektir.

Burada inkârcıların azapla ilgili soruları ve Yüce Allah’ın kendilerine verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin Huyey b. Ahtab Mekke’ye geldiğinde böyle bir soru sorması üzerine indirildiği rivayet edilmektedir.(31)

1.وَيَسْتَنْبِؤُ۫نَكَ اَحَقٌّ هُوَ “(Bazı inkârcılar) ‘O (azap) gerçek midir?’ diye senden haber bekliyorlar.” Yüce Allah bazı inkârcıların dünya hayatındayken tehdit edildikleri azabın gerçek olup olmadığını Hz. Peygamber’e sorduklarını haber vermektedir. Kur’ân’da sadece burada geçen يَسْتَنْبِؤُ۫نَ yestenbiûne fiili “haber sormak”, “bilgi teyid etmek”, “soru sormak”, “sorgulamak” manalarına gelmektedir.

Bu fiil, Yûnus 10/36. âyette kendilerinden söz edilen ve zanna uydukları haber verilen kişilerin ifadesi olarak anlaşılmalıdır. Çünkü mutlak anlamda inkârcıların böyle bir haber peşine koşmaları beklenmez. Zaten Yûnus 10/48. âyette de olduğu gibi mutlak inkârcılar bu tür soruları sorarlarken يَسْتَنْبِؤُ۫نَ yestenbiûne fiilini değil de daha çok يَقُولُونَ yekûlûne fiilini tercih etmektelerdi.

Eğer âyetten maksat “bazı inkârcılar” değil de “bütün inkârcılar” ise o zaman bunların ilgili sözü alay ederek söylediklerini kabul etmek durumunda oluruz. Bu durumda âyette cevabı beklenen bir soru sorulmadığını, Hz. Peygamber’le alay edildiğini kabul etmiş oluruz.(32) Verilen cevap cümlelerine bakılınca bunun da bir ihtimal olarak görülmesi gerektiğini belirtmek durumundayız. Çünkü cevapta yemin ifadesine ve Yüce Allah’ın mutlak anlamda alt edilemezliğine dikkat çekilmektedir.

Âyette geçen ve soruya konu olan şeyin “vahiy, Kur’ân, nübüvvet” olması mümkün olduğu gibi, “Son Saat, kıyâmet, öldükten sonra diriltilme” olması da, “dünyada meydana gelebileceği haber verilen dünyevî azap, helak” olması da elbette mümkündür.(33) Ancak bağlam gereği maksadın “mahşerdeki azap” olması diğer görüşlere göre daha doğru gözükmektedir.

2. قُلْ ا۪ي وَرَبّ۪يٓ اِنَّهُ لَحَقٌّ وَمَآ اَنْتُمْ بِمُعْجِز۪ينَ “De ki: Evet, Rabbime yemin olsun: Şüphesiz ki o gerçektir ve siz asla (O’nu) aciz bırakıcılar değilsiniz.” Yüce Allah inkârcıların azapla ilgili sordukları sorunun cevabını bizzat kendisi vermekte ve dört farklı güçte ifadeler kullanmaktadır.

a) ا۪ي“Evet.” Kur’ân’da sadece burada geçen bu ifade bir tasdik türüdür ve “evet, elbette, kesinlikle, şüphesiz” gibi anlamlar vermektedir. Hel edatı nasıl ki muhakkaklık manası veren kad manasına geliyorsa, bu edatın da yeminle birlikte kullanılan ve “evet” manasına gelen bir ifade olduğu belirtilmektedir.(34)

b) وَرَبّ۪ي “Rabbime yemin olsun ki.” Bu ifade Yüce Allah’ın kendisine yemin ettiği nadir cümlelerden birisidir.

c) اِنَّهُ لَحَقٌّ “Muhakkak ki o gerçektir.” Bu ifade hem başında اِنَّ inne edatı ve sonunda lâm/le bulunduğu, hem de isim cümlesi olduğu için son derece güçlü bir anlam içermektedir.

d) وَمَآ اَنْتُمْ بِمُعْجِز۪ينَ “Siz hiçbir şekilde (O’nu) âciz bırakıcılar değilsiniz.” Bu ifadede yer alan olumsuzluk manası veren مَا mâ ve بِ bâ/bi edatları söz konusu edilecek şeyin hiçbir şekilde meydana gelemeyeceğini ortaya koyan vurgulu bir anlam vermektedir. Hiç kimsenin Yüce Allah’ı engelleyememesiyle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli ifadeler yer almakta,(35) böylece tek ve gerçek gücün sadece ilâhî kudrete ait olduğu zihinlere kazınmak istenmektedir.

“İnsanların aciz bırakamaması” demek, inkârcılar bu şekilde inkârcılığa ve alaycılığa devam ettikleri sürece kendilerine uygulanacak azaptan dünyada da mahşerde de kurtulamayacaklarını beyandır. Bu noktada azabı uygulayacak olan Yüce Allah’ı hiçbir mahkulun hiçbir şekilde âciz bırakamayacağı bildirilmiş olmaktadır. Demek ki hiç kimse ilahi yargılamadan da hak edenlerin çarptırılacağı azaptan da kendini kurtaramayacaktır.

c) İnkârcıların Çaresizliği ve İlâhî Kuretin Erişilmezliği

Yüce Allah, sûrenin 54-56. âyetlerinde azabı gördüklerinde zalimlerin her ne varsa hepsini fidye vermek isteyeceklerini ve pişmanlıklarını gizlemeye çalışacaklarını, ancak aralarında hüküm verildiği için durumun değişmeyeceğini beyan etmektedir. Ardından, bütün mahlûkatın kontrolünün Yüce Allah’a ait olduğu, vaadinin gerçekleşeceği, insanların çoğunun bu gerçeği bilmedikleri, diriltenin ve öldürenin O olduğu ve dönüşün de sadece O’nun huzuruna gerçekleşeceği bildirilmektedir.

ı. Mahşerde Fidye Girişimlerinin Sonuçsuzluğu

وَلَوْ اَنَّ لِكُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ مَا فِي الْاَرْضِ لَافْتَدَتْ بِه۪ وَاَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَاَوُا الْعَذَابَ وَقُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Haksızlık eden kişi yeryüzündeki (her şeye) sahip olsaydı (azaptan kurtulmak için) elbette onu fidye olarak verirdi. Azabı gördüklerinde, pişmanlık gizlemiş (veya pişmanlıklarını açıklamış) olacaklardır. Aralarında adaletle hükmedilecektir ve kendilerine haksızlık edilmeyecektir.”

Âyetteki وَلَوْ اَنَّ لِكُلِّ نَفْسٍ ve lev enne likülli nefsin tamlaması “ve eğer her nefis için olsaydı”; ظَلَمَتْ zalemet fiili “zulmetmiş, haksızlık etmiş (olan)”; مَا فِي الْاَرْضِ mâ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde olan her şeye”; لَافْتَدَتْ le’ftedevv fiili “elbette fidye olarak verirlerdi”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”;وَاَسَرُّوا ve eserrû fiili “ve gizlediler, gizlemiş olacaklar”; النَّدَامَة en-nedâmete kelimesi “pişmanlık”;لَمَّا رَاَوُا lemmâ raevv fiili “gördükleri zaman”; الْعَذَاب el-‘azâbe sözcüğü “azabı”;وَقُضِيَ ve kudiye edilgen fiili “ve hüküm verilecek, verilmiş olacaktır”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; بِالْقِسْطِ bi’l-kıstı ifadesi “adaletle”;وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; لَا يُظْلَمُونَ lâ yuzlemûne edilgen fiili “kendilerine haksızlık edilmez” demektir.

Burada inkârcıların mahşer şartlarındaki durumu ve aralarında adaletle hükmedileceği gündeme getirilmektedir.

1.وَلَوْ اَنَّ لِكُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ مَا فِي الْاَرْضِ لَافْتَدَتْ بِه۪ “Haksızlık eden kişi yeryüzündeki (her şeye) sahip olsaydı (azaptan kurtulmak için) elbette onu fidye olarak verirdi.” Âyette sözü edilen “zulmeden nefis”ten maksat, inanç bakımından şirke ve dolayısıyla zulme düşen herkestir. Yüce Allah inkârcıların mahşerdeki durumu hakkında bilgi vermekte, haksızlık edenlerin, yani Yûnus 10/52. âyette de beyan edildiği gibi, ebedi cehennemlik olan zalimlerin ellerinde bulunan her bir şeyi fidye olarak verebileceklerini bildirmektedir.

Suçlu, inkârcı veya sürekli günah işleyen kişi mahşerdeki ateş azabından kurtulmak için fidye vermek isteyecektir. Bu girişim bir gerçeklik olarak Kur’ân’da dile getirilmekte,(36) ancak fidye verilmek istense de bu isteğin sonucu değiştirmeyeceği, çünkü kabul edilmeyeceği beyan edilmektedir. İşte âhiretteki sorgulamanın ağırlığı nedeniyle suçlu kişiler en yakınlarından başlayarak öncelikle kendi “çocuklarını” fidye vermeyi düşünecekler; sadece düşünmek de değil, onu feda etmeyi cân-ı gönülden isteyebileceklerdir.

Konunun işlendiği Me‘âric 70/11-18’de şöyle buyrulmaktadır: “(Cehennemlikler) birbirlerine gösterileceklerdir (fakat herkes kendi derdindedir). O (inkârcı) suçlu kişi, o günün azabından (kurtulmak için) oğlunu, eşini (hanımını), kardeşini, kendisini koruyup barındıran yakınlarını ve yeryüzünde kim varsa hepsini fidye vermek isteyecektir ki böylece kendisini kurtarsın. Fakat ne mümkün! Muhakkak ki, o (cehennem) derileri kavurup soyan alevli bir ateştir. Arkasını dönüp (haktan) yüz çevireni ve (servet) toplayıp yığan kimseyi (kendine) çağıracaktır.”

Bakara 2/48 ve 123 gibi çeşitli âyetlerde(37) de beyan edildiği gibi, mahşerde hiç kimseden en küçük de olsa bir fidye kabul edilmeyecektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesaj, inkârcılar için fidyeye konu olmayacak hiç kimsenin ve hiçbir şeyin bulunmayacağıdır. Dahası, onların sadece yeryüzündeki insanları değil, Yûnus 10/54’e göre “bütün yeryüzünü”, Ra‘d 13/18 ve Zümer 39/47’ye göre ise bir o kadarını daha da feda edebilecekleri haber verilmektedir. Ancak bütün bu düşüncelerin hiçbirisi sonucu değiştiremeyecektir.

2. وَاَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَاَوُا الْعَذَابَ “Azabı gördüklerinde, pişmanlık gizlemiş (veya pişmanlıklarını açıklamış) olacaklardır.” Sebe’ 34/33’te de benzer içerikte geçen bu ifadede, Yüce Allah inkârcıların mahşerdeki çaresizliklerini ifade bağlamında azabı gördüklerindeki durumlarını beyan etmekte ve derin bir pişmanlık içerisine düşmüş olacaklarını haber vermektedir.

Âyette geçen اَسَرُّوا eserrû fiili addâd (ezdâd) kelimelerdendir; yani çift anlamlıdır; zıt anlamları barındırmaktadır. Dolayıyısla buradaki maksadı “pişmanlıkları gizlemek” veya “pişmanlıkları açıklamak, açığa vurmak” şeklinde de anlayabiliriz.(38) İnkârcılar mahşerde kesin olarak başlarına geleceğini bildikleri azabı gördüklerinde derin bir pişmanlık psikolojisine bürünecekler, yüreklerinin ta derinliklerinde korkunç bir vicdan azabı çekeceklerdir. Buradaki اَسَرُّوا eserrû fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, mahşer şartlarının mutlak sûrette gerçekleşeceğini beyandır. Kur’ân’da bu konuda pek çok örnek bulunduğu bilinmektedir.

Bu cümlenin anlamıyla ilgili olarak inkârcıların pişmanlıklarını gizlemeleri veya açıklamaları bağlamında Râzî şu değerlendirmeleri yapmıştır:

a) “Onlar, şiddetli azabı görünce şaşkına döndüler ve o esnada pişmanlıklarını gizlemenin dışında ağlayıp feryad etmediler. Bu durum tıpkı asılmaya götürülen kimsenin, hiçbir kelime konuşamayıp, şaşması ve hayrete düşmesi gibidir.

b) Onlar, seleflerinden ve kendilerine uyanlardan utanıp, onların azarlamalarından çekindikleri için pişmanlıklarını gizlediler.

Eğer “Kıyamet gününün dehşeti, insanın böyle şeyleri düşünmesine manidir. Öyleyse onlar bunu nasıl yapabilirler?” denirse, biz deriz ki: Bu gizleme işi, cehennemde yanmadan önce olur. Fakat onlar ateşe girip yandıklarında, artık pişmanlıklarını gizlemeyi bırakıp, onu açığa vururlar. Bunun delili, “Onlar, ‘Ey Rabbimiz, bedbahtlığımız (şekâvetimiz) bize gâlib geldi…’ dediler”(39) âyetidir.

c) Onlar, bu pişmanlık hususunda Yüce Allah’a karşı hâlis oldukları için, bunu (diğer insanlardan) gizlediler. Nitekim ihlasla duâ eden kimse de duasını gizli yapar. Bu manaya göre, ayette, onlarla ve onların bu ihlâslarıyla alay etme vardır. Çünkü onlar o ihlâsı zamanında yapmadılar. Dolayısıyla da şimdi o kendilerine fayda vermedi. Hâlbuki onların görevi, bu samimiyyeti, mükellef oldukları zaman dünyada göstermeleriydi.

Ayetteki eserrû fiilini ‘izhâr etmek, göstermek’ manasına alanların görüşü açıktır. Buna göre o kâfirler, reisliklerini (koltuklarını, yerlerini) korumak için dünyada iken kâfirliklerine ve fâsıklıklarına karşı duydukları pişmanlığı gizlemişlerdi. Ama Kıyamette bu gayeleri ortadan kalkmıştır ve dolayısıyla da pişmanlıklarını ortaya koymuş olacaklardır.”(40)

3. وَقُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Aralarında adaletle hükmedilecektir ve kendilerine haksızlık edilmeyecektir.” Önceki cümlede geçen eserrû fiilinde olduğu gibi, buradaki قُضِيَ kudiye edilgen fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin sebebi, olayın mutlak sûrette gerçekleşecek olmasıdır. Nitekim âyetin sonunda gelen لَا يُظْلَمُونَ lâ yuzlemûne “onlara zulmedilmeyecektir” ifadesi gelecek zaman manası veren kalıptadır.

Daha önce Yûnus sûresinin 47. âyetinde de geçtiği üzere, Yüce Allah inkârcıların başına gelecek şeyin esasında kendi tercihleri olduğunu, elçi ve vahiy gelip kendilerine tabliğ edilmesine rağmen tercihlerini küfürden yana belirledikleri için “dünya hayatından en üst makamda olanından en aşağı mertebede bulunanına kadar”(41) mahşerde aralarında tam adaletle hükmedileceğini, yaptıklarından bir kısmı eksiltilerek hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacaklarını beyan etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen بِالْقِسْطِ bi’l-kıstı “adaletle” ifadesi, Zümer 39/69’da بِالْحَقِّ bi’l-hakkı yani “hak ile” şeklinde zikredilmekte ve maksadın mutlak adalet olduğu, mutlak hakikatin ortaya çıkartılmasının kast edildiği anlaşılmaktadır.

Mahşerde sadece zalimler arasında adaletle hükmedilmeyecektir elbette. Ortada bir zulüm varsa bu demektir ki orada bir de mazlum vardır. Bu durumda mahşerde hem her türlü yaptığı zulmun hesabı zalime sorulacaktır; hem de zulmettikleri kişilere bunun karşılığını ödemek durumunda kalacaklardır.(42) Yûnus 10/44. âyetinde de ifade ettiğimiz gibi Yüce Allah hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık etmez; fakat insanlar inkârı tercih ettikleri için kendilerine zulmederler. Mahşerde kâfirlere “yaptıklarının karşılığıyla” hükmedilecek, müminlere ise “ihsan ve ikramla muamelede bulunulacak”tır.(43)

Yûnus 10/4 ve 47. âyetlerde de geçtiği üzere, burada adâlet kelimesinin değil de الْقِسْط el-kıst kelimesinin kullanılmasının çok önemli bir sebebi olduğu kanaatindeyiz. Çünkü adâlet “herkese hak ettiği kadarını vermek” manasına gelirken, kıst ise “kötülük yapana asla ve asla hak ettiğinden fazla ceza vermemek” demektir. Esasında âyetin sonundaki “hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacaklardır” ifadesi de bu anlamın destekçidir.

ıı. Yüce Allah’ın Hükümranlığı ve Vadinin Gerçekliği

اَلَآ اِنَّ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ اَلَآ اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Dikkat edin! Göklerde ve yerde olan her şey yalnızca Allah’a aittir. Dikkat edin! Allah’ın vaadi gerçektir fakat onların çoğu bilmez.”

Âyetteki اَلَا elâ edatı “dikkat edin”;اِنَّ لِلّٰهِ inne lillâhi ifadesi “muhakkak ki Allah’ındır, Allah’a aittir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan her şey”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerde, yeryüzünde olanlar”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin”; اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ inne va‘dellâhi tamlaması “muhakkak ki Allah’ın vaadi”; حَقّ hakkun kelimesi “hak(tır), gerçek(tir)”;وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ve lakin, ancak”; اَكْثَرَهُمْ ekserahum ifadesi “onların çoğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “(gerçeği) bilmezler” demektir.

Burada bütün mahlûkatın Yüce Allah’a ait olduğu ve çoğunluk bilmese de O’nun mahşere dair vaadinin de gerçek olduğu gündeme getirilmektedir.

1.اَلَآ اِنَّ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Dikkat edin! Göklerde ve yerde olan her şey yalnızca Allah’a aittir.” Yüce Allah konunun önemine binaen aynı âyette iki kez اَلَا elâ tenbih edatı kullanmaktadır. Bazı âlimler, bu ayetin kendinden öncekiler ile anlam ilişkisi bağlamında şöyle demişlerdir: Yüce Allah önceki ayette, “zulmeden herkes, eğer yeryüzündeki bütün imkânlara sahip olsaydı azabtan kurtulmak için onu mutlaka fidye verirdi” buyurmuştur.

Bu ayette de, zâlimin (Kıyamette) fidye olarak vereceği hiçbir şeyi olmadığını belirtmiş olmaktadır; çünkü geçici ve kalıcı olan her şey Yüce Allah’ındır. Âyetin öncesiyle bu anlam ilişkisine ilave olarak, konuyu daha önceki âyetlerle de ilişkilendirmemiz mümkündür. Buna göre güneşten aya, gece-gündüzün birbiriyle ilişkisinden Yüce Allah’ın göklerde ve yerde yarattığı her şeye kadar, kâinatta ne varsa hepsinin sadece ve sadece O’na ait olduğu noktasında âyetin öncesiyle yakın anlam ilişkisi vardır.(44)

Âyette geçen اَلَا elâ edatı “dikkat edin”, “iyi bilin ki”, “unutmayın ki” manalarına gelmektedir. Bu edatın iki kez getirilmesinin muhtemel sebebi, insanların dikkatini bu mesaja çekmektir. Bu arada cümlenin isim cümlesi olması, başında “muhakkak ki” manasına gelen اِنَّ inne edatının getirilmesi, dahası cümledeki takdim-te’hîr yoluyla elde edilen hasr/kasr “vurgulu” ifade tekniği âyette verilmek istenen mesajın en üst ve etkili düzeyde ortaya konulmasını amaçlamaktadır.

“Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece ve sadece Allah’a aittir”(45) ve “Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(46) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Verilmek istenen mesaj şudur: Göklerde ve yerde her ne varsa yani bütünüyle mahlûkat sadece ve sadece Yüce Allah’ındır. O’nun mülkünde başkasının mülkiyet hakkı olmadığı gibi bu temel ilkeye ters düşecek her bir kabul de dolaylı olarak reddedilmektedir.

Özellikle putperestlerin tapındığı varlıklar da diğer mahlûkat da hepsi birden Yüce Allah’ın eseridirler; O’nun kuludurlar. Ruhu olanlar ise O’nun huzurunda hesaba çekileceklerdir. Konuyla ilgili çok önemli bilgi içeren âyetler Meryem 19/93-95’te şu şekildedir: “Göklerde ve yerde olan herkes, mutlak surette kul olarak Rahmân’a gelecektir. Muhakkak ki (Allah), onları(n hepsini bilgisiyle) kuşatmıştır ve teker teker onları sayıp tesbit etmiştir. Kıyamet günü hepsi O’nun huzuruna tek başına (yapayalnız) gelecektir.”

2. اَلَآ اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Dikkat edin! Allah’ın vaadi gerçektir fakat onların çoğu bilmez.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde vaadi anlamında her ne dediyse hepsinin gerçek olduğunu, vakti geldiğinde hepsinin teker teker meydana geleceğini, fakat insanların çoğunun bunu bilmediklerini beyan etmektedir. Âyette sözü edilen “gerçeği bilmeyen çoğunluk”tan maksat, öncelikle vahyin ilk muhatapları olan Mekkeli müşriklerdir;(47) ancak geniş anlamda devamlı olarak insanların çoğunluğunun bu gerçeğin farkına varmayacağı da Yûsuf 12/103’te haber verilmektedir.

Zaten Kur’ân’da pek çok âyette “Yüce Allah insanların çoğunluğunu bu anlamda hak ve hakikattan yana olmayanlar” şeklinde tanıtmaktadır. Çeşitli âyetlerden de anlaşıldığına göre, kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(48)

ııı. Yaşatıcılığı, Öldürücülüğü ve Katına Döndürücülüğü

هُوَ يُحْي۪ وَيُم۪يتُ وَاِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “O, diriltir, öldürür; yalnızca O’na döndürüleceksiniz.”

Âyetteki هُوَ huve zamiri “O”; يُحْي۪ yuhyî fiili “diriltir, yaşatır”; وَيُم۪يتُ ve yümîtü fiili “ve öldürür”; وَاِلَيْهِ ve ileyhi ifadesi “sadece O’na”; تُرْجَعُونَ turce‘ûne edilgen fiili ise “döndürüleceksiniz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın hayata hâkimiyetiyle ilgili iki sıfatı gündeme getirilmektedir.

Bu ifadenin benzerleri başka âyetlerde de dile getirilmektedir.(49) Yüce Allah zatıyla ilgili iki sıfatı dile getirerek mutlak manada diriltenin ve mutlak anlamda öldürebilecek olanın kendisi olduğunu ve sonuçta insanların hesaba çekilmek üzere huzuruna toplanacağını haber vermektedir. Kâinatta yaratılmış her şey sadece Yüce Allah’ın eseridir ve O’nun kudretiyle varlığını devam ettirecektir. Canlı olanlara can veren de O’dur; belirlenmiş süresi dolanların canını alan da O’dur.

Varlığını borçlu olduğu Yüce Allah’a karşı sınır tanımayan bir böbürlenme ve kibirlenmeye giren insanlar bilmelidirler ki kendilerine de tapındıkları varlıklara da can veren, onları hayata getiren, hayatta kalmalarını sağlayan sadece Yüce Allah’tır. Dolayısıyla başka varlıklara kulluk anlamında herhangi bir görevleri ve borçları yoktur. Bu hayatın sonu geldiğinde de insanlara emanet olarak verilen canları da O alacaktır.

Yaratıcı ve idare edici kudret olan Yüce Allah mahşerde yeni bir hayatı daha var edecektir; çünkü âhireti olan yegâne kudret O’dur. Hûd 11/123’te de beyan edildiği gibi, sonuçta bütün işler Allah’a sunulacaktır ve O da insanları amellerine göre değerlendirip herkesi hakettiği akıbetle buluşturacaktır.

Mekki sûrelerde sıklıkla görüldüğü üzere, Yüce Allah bu hayatı tek hayat olarak sunmamakta, devamlı olarak mahşer hayatına dair bilgilendirmeler yapmaktadır. Çünkü vahyin ilk muhataplarının en önemli sorunu bu noktadaydı ve Rabbimiz de mesajını bu temel öğreti üzerinden inşa ederek insanlığa göndermiştir.

Yâsîn 36/83’te şöyle buyrulmaktadır: “Her şeyin hükümranlığı (yetkisi) elinde olan (Allah) ne kadar yücedir! Hepiniz sadece O’na döndürüleceksiniz.” Kur’ân’da bu manayı veren çeşitli âyetler zikredilmektedir.(50) Rabbimizden niyazımız bizleri ve bütün müminleri kendisine döndüğümüzde mahçup olanlardan eylememesidir!

Dipnotlar

• 1 - Hacc 22/75. 2 - İsrâ’ 17/15.
  • Hacc 22/75 İsrâ 17/15
• 3 - Mâide 5/19.
  • Mâide 5/19
• 4 - Âl-i İmrân 3/3-4; Meryem 19/21. 5 - Şu‘arâ 26/214. 6 - Yâsîn 36/6. 7 - En‘âm 6/92; Şûrâ 42/7. 8 - Cum‘a 62/2-3. 9 - En‘âm 6/19. 10 - Nisâ’ 4/79; A‘râf 7/157-158; İbrâhîm 14/1; Sebe’ 34/28. 11 - Enbiyâ’ 21/107.
  • Âl-i İmrân 3/4 Meryem 19/21 Şu‘arâ 26/214 Yâsîn 36/6 En‘âm 6/92 Şûrâ 42/7 Cum‘a 62/3 En‘âm 6/19 Nisâ 4/79 A‘râf 7/158 İbrâhîm 14/1 Sebe' 34/28 Enbiyâ 21/107
• 12 - Semerkandî, age., II, 122; Taberî, age., XI, 121; Zemahşerî, age., II, 338.
• 13 - A‘râf 7/12; İsrâ’ 17/62; Sâd 38/76. 14 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/24, 33; Şu‘arâ 26/54, 111.
  • A‘râf 7/12 İsrâ 17/62 Sâd 38/76 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/33 Şu‘arâ 26/54 Şu‘arâ 26/111
• 15 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 16 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11; Kurtubî, age., XVIII, 143.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 17 - Cinn 72/21.
  • Cinn 72/21
• 18 - Taberî, age., XI, 122.
• 19 - Semerkandî, age., II, 123; Zemahşerî, age., II, 339. 20 - Zemahşerî, age., II, 339.
• 21 - A‘râf 7/98. 22 - A‘râf 7/97. 23 - Zemahşerî, age., II, 339. 24 - Taberî, age., XI, 122. 25 - Semerkandî, age., II, 123.
  • A‘râf 7/98 A‘râf 7/97
• 26 - Semerkandî, age., II, 123. 27 - Yûnus 10/91.
  • Yûnus 10/91
• 28 - Âl-i İmrân 3/106, 181; En‘âm 6/30; A‘râf 7/39; Enfâl 8/14, 35, 50; Tevbe 9/35; Yûnus 10/52; Hacc 22/22; ‘Ankebût 29/55; Secde 32/14, 20; Sebe’ 34/42; Fâtır 35/37; Zümer 39/24; Ahkâf 46/34; Zâriyât 51/14; Kamer 54/37, 39, 48; Nebe’ 78/30.
  • Âl-i İmrân 3/106 Âl-i İmrân 3/181 En‘âm 6/30 A‘râf 7/39 Enfâl 8/14 Enfâl 8/35 Enfâl 8/50 Tevbe 9/35 Yûnus 10/52 Hacc 22/22 ‘Ankebût 29/55 Secde 32/14 Secde 32/20 Sebe' 34/42 Fâtır 35/37 Zümer 39/24 Ahkâf 46/34 Zâriyât 51/14 Kamer 54/37 Kamer 54/39 Kamer 54/48 Nebe' 78/30
• 29 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/69; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 30 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/69 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 31 - Semerkandî, age., II, 123.
• 32 - Zemahşerî, age., II, 339. 33 - Semerkandî, age., II, 123.
• 34 - Zemahşerî, age., II, 339.
• 35 - En‘âm 6/134; Enfâl 8/59; Tevbe 9/2, 3; Yûnus 10/53; Hûd 11/20, 33; Nahl 16/46; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/22; Fâtır 35/44; Zümer 39/51; Şûrâ 42/31; Ahkâf 46/32.
  • En‘âm 6/134 Enfâl 8/59 Tevbe 9/2 Tevbe 9/3 Yûnus 10/53 Hûd 11/20 Hûd 11/33 Nahl 16/46 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/22 Fâtır 35/44 Zümer 39/51 Şûrâ 42/31 Ahkâf 46/32
• 36 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47; Me‘âric 70/11-14.
  • En‘âm 6/70 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Me‘âric 70/14
• 37 - Bakara 2/48, 123; Âl-i İmrân 3/91; Mâide 5/36; En‘âm 6/70; Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47; Hadîd 57/15; Me‘âric 70/11-14.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/123 Âl-i İmrân 3/91 Mâide 5/36 En‘âm 6/70 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Hadîd 57/15 Me‘âric 70/14
• 38 - Râzî, age., XVII, 111.
• 39 - Mü’minûn 23/106.
  • Mü'minûn 23/106
• 40 - Râzî, age., XVII, 111-112.
• 41 - Semerkandî, age., II, 124; Taberî, age., XI, 123; Râzî, age., XVII, 112.
• 42 - Zemahşerî, age., II, 340. 43 - Semerkandî, age., II, 124.
• 44 - Râzî, age., XVII, 112.
• 45 - Bakara 2/116, 255, 284; Âl-i İmrân 3/109, 129, 180; Nisâ’ 4/126, 131, 132, 170, 171; En‘âm 6/12; Yûnus 10/55, 66, 68; İbrâhim 14/2; Nahl 16/52; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/19; Hacc 22/64; Nûr 24/64; Rûm 30/26; Lokmân 31/26; Sebe’ 34/1; Şûrâ 42/4; Necm 53/31; Hadîd 57/10; Munâfıkûn 63/7. 46 - Bakara 2/107, 116; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Burûc 85/9.
  • Bakara 2/116 Bakara 2/255 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/109 Âl-i İmrân 3/129 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/126 Nisâ 4/131 Nisâ 4/132 Nisâ 4/170 Nisâ 4/171 En‘âm 6/12 Yûnus 10/55 Yûnus 10/66 Yûnus 10/68 İbrâhîm 14/2 Nahl 16/52 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/19 Hacc 22/64 Nûr 24/64 Rûm 30/26 Lokmân 31/26 Sebe' 34/1 Şûrâ 42/4 Necm 53/31 Hadîd 57/10 Münâfikûn 63/7 Bakara 2/107 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Burûc 85/9
• 47 - Taberî, age., XI, 123. 48 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 49 - Bakara 2/258; Âl-i İmrân 3/156; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Yûnus 10/56; Mü’minûn 23/80; Mü’min 40/67; Dühân 44/8; Hadîd 57/2.
  • Bakara 2/258 Âl-i İmrân 3/156 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Yûnus 10/56 Mü'minûn 23/80 Mü'min 40/67 Duhân 44/8 Hadîd 57/2
• 50 - Bakara 2/28, 46, 156, 245, 281; Âl-i İmrân 3/55, 83; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/36, 60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 56, 70; Hûd 11/4, 34; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35, 93; Mü’minûn 23/60, 115; Nûr 24/64; Kasas 28/39, 70, 88; ‘Ankebût 29/8, 17, 57; Rûm 30/11; Lokmân 31/15, 23; Secde 32/11; Yâsîn 36/22, 83; Zümer 39/7, 44; Mü’min 40/77; Fussılet 41/21; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15; ‘Alak 96/8.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/46 Bakara 2/156 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/83 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/36 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/56 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/34 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Enbiyâ 21/93 Mü'minûn 23/60 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/64 Kasas 28/39 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Secde 32/11 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Zümer 39/7 Zümer 39/44 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 ‘Alak 96/8