İnsân Suresi

“Dehr sûresi” olarak da bilinen, Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 31 âyetten oluşan ve adını ilk âyette geçen “insanoğlu” anlamındaki الْاِنْسَان el-insân kelimesinden alan İnsân sûresi, iniş sırasına göre 32, resmî sıralamada ise 76. sûredir. Bazıları tarafından Medenî olduğu söylense de üslubu ve muhtevası Mekkî olduğunu göstermektedir.

İnsân sûresi, resmi sıralamada kendinden önceki Kıyâmet sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrede de âhiretten söz edilmekte, insanın yaratılış kaynağına ve gayesine dikkat çekilmekte, hür iradeye sahip kılınışı gündeme getirilerek, yaratılışın gayesi imtihan olduğu için insanoğlunun başıboşluğa terkedilmeyeceği vurgulanmaktadır.

Sûrenin ilk âyetlerinde insanın yaratılışı ve gerekçesi dile getirilmekte, kâfirlere verilecek azabın ardından, yolunu hidayetten yana belirleyenlerin mahşerde ödüllendirileceğine ve bu ödüllerin çeşitliliğine değinilmektedir. Âhirette nimetlendirmenin sonuç olduğu hatırlatılarak, dünyada yapılan iyiliklere ve onların yapılış biçimine dair bilgiler verilmektedir.

7. âyetten itibaren, cennet ödülleri alacakların dünyadaki çeşitli özelliklerine değinilmekte, cennet nimetleri hakkında detay denebilecek bilgiler verilmektedir.

23. âyetten itibaren, Kur’ân’ın indirilişi gündeme getirilerek, günaha dalmışlara ve nankörlere itaat edilmemesi, onlara boyun eğilmemesi vurgulanmakta, Yüce Allah’ı sürekli olarak zikretmenin, geceleyin secde ve tesbihin önemi üzerinde durulmaktadır.

27. âyetten itibaren, dünya hayatını aşırı, bir anlamda tutku derecesinde sevmenin âhireti ihmale neden olacağına, insanoğlunun nankörlük yapmaması gerektiğine, aksi takdirde yerine başkarının gatirilebileceğine özellikle dikkat çekilmektedir.

29. âyetten itibaren, sûrenin sonunda, Kur’ân’ın öğüt olduğu, dileyenin ondan yararlanabileceği, böylece Yüce Allah’ın insandan istediğinin gerçekleştirilmiş olacağı hatırlatılmakta, zâlimlerin ise azaba çarptırılacakları ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-10. âyetlerinde insanın insan şeklinde yaratılıp hatırlanabilir bir şey olmadan önce üzerinden çok uzun süre geçtiğini, daha sonra canlı hale getirildiğini belirtmekte, ardından, yaratılış gayesinin imtihan olduğunu ifade etmektedir. Hakikat yoluna karşı insanlığın iki temel gruba ayrıldığını beyan ederek, bunların “kötülüğü tercih edenler” veya “iyilikten yana olanlar” şeklinde isimlendirildiğini bildirmektedir.

Bu iki grubun âkıbetleri hakkında bu sûrede çeşitli açıklamalar yapılmakta, bu insanların “iyi ve has kullar” unvanını nasıl elde ettikleri sorusu cevaplandırılmaktadır. Bir anlamda “sonuç” olan âhiretteki ödül durumunun “sebebi”ne değinilmektedir.

a) Dehr Kavramı ve İnsanın Yaratılış Gayesi

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde insanoğlunun yaratılışı öncesinde, daha anılmaya değer bir varlık olmadan üzerinden çok uzun zaman geçtiğini hatırlatarak, zamanın, insan algısının üstünde bir boyutunun olduğunu ifade etmek istemektedir.

Ardından, insanın ana rahmindeki yaratılışı, yani ilk hücre aşaması hakkında kısa bir bilgi verildikten sonra, söz yaratılışın amacına şu şekilde getirilmektedir: “Biz, insanı katışık (döllenmiş) bir nutfeden yarattık. Onu imtihan edeceğiz; bu yüzden kendisini işitir ve görür kıldık.”

Daha sonra, insanlara gerçeğin yolunun gösterildiği ifade edilerek, buna karşı takınılan iki zıt tavır şu ifadelerle dile getirilmektedir: “Muhakkak ki, insanoğluna yol gösteren Biziz. Ya şükredici olur; ya da nankör.”

ı. Zaman ve İnsanın Yaratılışı

هَلْ اَتٰى عَلَى الْاِنْسَانِ ح۪ينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْـًٔا مَذْكُورًا “Henüz anılan bir şey değilken, şüphesiz ki insanın üzerinden çok uzun zamandan belli bir süre geçti (değil) mi!”

Âyettekiهَلْ اَتٰى hel etâ ifadesi “geldi mi, geldi değil mi, geçti değil mi”; عَلَى الْاِنْسَانِ ‘ale’l-insâni ifadesi “insanın üzerinden”; ح۪ينٌ hînun edatı “belli bir zaman”; مِنَ الدَّهْرِ mine’d-dehri sözcüğü “çok çok uzun süreden”; لَمْ يَكُنْ lem yekün fiili “(henüz) değildi”;شَيْـًٔا şey’en kelimesi “herhangi bir şey”; مَذْكُورًا mezkûran sözcüğü ise “anılan, hatırlanan” demektir.

Burada insanın yaratılışının bir süreç olduğuyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. Âyetin tefsirine geçmeden önce baştaki هَلْ hel edatına değinmek istiyoruz:

a) Çeşitli âyetlerin tefsirinde de belirttiğimiz gibi, âyetin başındaki hel edatına قد kad anlamı verilebilir. Bu durumda anlam, “İnsanın üzerinden henüz anılan bir şey olmadan çok uzun bir süre muhakkak ki geçmiştir” şeklini alır. Tercümede tercih ettiğimiz anlam bu yöndedir.

b) هَلْ hel edatı “soru” anlamında da kabul edilebilir; ancak kastedilen husus, bir cevap beklemek değil, cevabı kendi içinde bulunan bir ifadeyi ortaya koymaktır. “Takrîrî istifham” da denilen bu sorunun karşılığı, zımnen “evet, öyle oldu” şeklindedir. Buna göre âyetin anlamı şöyledir: “İnsanın üzerinden henüz anılan bir şey olmadan çok uzun bir süre geçti mi? (yani geçti).”

c) Bu âyeti “insanın üzerinden, henüz anılan bir şey olmadan çok uzun bir süre geçti, değil mi?” şeklinde de tercüme edebiliriz. Her üç tercüme de aynı noktayı işaret etmektedir.

2. Çeşitli Zaman Kavramları

- Hîn ve Dehr Kavramları

“Uzun zaman” anlamına gelen dehr kelimesi, İslâm kültüründe çeşitli şekillerde yer almış bir kavramdır. Kur’ân’da pek çok âyette yer alan ح۪ين hîn kelimesi, “başı sonu belli olan süre, uzun zaman” demektir.

Bir kez de Câsiye 45/24’te zikredilen الدَّهْر ed-dehr kelimesi ise çok daha geniş bir kapsam ifade ederek, başı-sonu belirlenemeyen, herhangi bir ölçüyle izah edilemeyen, -bir anlamda- kavramlara sıkıştırılamayan bir süreyi ifade eder. Buna göre dehr, âlemin yaratılışından son bulacağı zamana kadarki bütün süreyi kapsayan bir kavramdır.(1)

Dehr kavramı hîn denilen “zaman”dan farklıdır; çünkü hîn kelimesi, zaman olarak “az veya çok her türlü süre” için kullanılmaktayken, dehr deyince “çok uzun bir süre” anlaşılır. Türkçedeki “felek” kelimesi dehrin karşılığı olarak kabul edilebilir.(2)

- Hz. Peygamber’in “dehr” ile ilgili şöyle bir ifadesi vardır: “Dehre sövmeyin; çünkü dehr Allah’tır.”(3) Bu hadisin anlamı şöyle yorumlanmıştır: Dehre nispet edilen hayır, şer, iyilik, kötülük vs. şeylerin yapıcısı veya yaratıcısı Allah’tır. Dolayısıyla dehre sövmek -hâşâ- Allah’a sövmek anlamına gelebilir. Başka bir rivayette ise şu ifadeler yer almaktadır: “Yüce Allah buyurdu ki: Âdemoğlu dehre sövmekle beni incitir. Dehr Benim; işler Benim elimdedir. Geceyi gündüze çeviren Benim.”(4) Bu rivayet de diğeriyle yakın bir anlam vermektedir.

Bazı âlimler ise, bu kelimenin Yüce Allah’a nispetinin dâhir olarak, yani “zamanın yaratıcısı” anlamına geldiğini beyan etmektedirler.(5) Bu yaklaşım diğerine göre daha isabetli ve daha anlaşılabilir görünmektedir.

- En‘âm sûresinde yer alan şu beyan, dehre sövmemeyle ilgili rivayeti nasıl anlamamız gerektiği noktasında bize ışık tutabilir: “Allah’tan başkalarına yalvaranlara sövmeyin! Yoksa onlar da bilgisizce Allah’a söverler.”(6) Demek ki Yüce Allah, sövgüyü bu kültürden dışlamakta, İslâm’ın küfürle değil, gönülle ilgili kabuller içerdiğini göstermektedir. Dehre sövmemek de bu genel çerçevede ele alınmalıdır.

- Câsiye 45/24’te yer alan bilgiye göre, Mekkeli inkârcılar hayatı dünyadan ibaret saymakta ve âhirete inanmamaktaydılar. Mekkelilerin bir bölümü âhirete hiç inanmazken,(7) bir bölümünün belli-belirsiz zandan oluşan bir inançları vardı.(8) Burada sözü edilenler ise âhirete hiç inanmayanlardır.

Onlara göre ölüm ve hayat bu dünya ile ilişkilidir ve sınırlıdır. Çünkü onlar kendilerini sadece dehrin, yani zamanın yok edeceğini kabul etmekteydiler. Buradan bakınca, mutlak anlamda “dehr”e inananların bu inançlarının doğru olduğunu söylemeye imkân yoktur.

Kavramla ilgili bu açıklamaları yaptıktan sonra, şimdi de sûrede geçen asıl konuya dönmek istiyoruz.

3. Âyette kullanılan الْاِنْسَان el-insân kelimesi, hem ilk insanı, yani insan neslini, insanoğlunu, hem de teker teker bütün insanları ifade etmektedir.(9) Gerçekte de hem ilk insanın elementer geçmişi, hem de her insanın ana rahmine düşmeden ve insan hücresi halini almadan önceki durumu, onun tabiattaki çeşitli maddelerdeki potansiyel varlığını ifade etmektedir.

Asıl anlam, ilk insanın yaratılışından önce geçen zamanı ortaya koymak ise de, bunu her insan için düşünmenin de doğru olduğunu belirtmek durumundayız. Böyle olunca, âyetin anlamı daha evrensel bir mesaj halini alır ve ibret alınma noktasında çok daha çarpıcı bir durum ortaya konulmuş olur.

İnsanın yaratılış sürecinin çok uzun bir zaman aldığı beyan edilerek, söz konusu sürenin de içinde bulunduğu daha geniş bir sürecin geçmiş olduğu ifade edilmektedir. İnsanın yaratılış aşamalarından önce de zamanın var olduğu, bu çok uzun süreçte insanın yaratılışını ifade eden zamanın diğerine göre daha kısa olduğu anlaşılmaktadır.

İnsanın varlık haline getiriliş süresi hakkında ح۪ين hîn kelimesini izah bağlamında, bazı âlimlerimiz 40 gün, 40 yıl, 60 yıl, 120 yıl gibi zaman dilimlerini kullanmışlardır. Hatta insanın çamur, pişmiş çamur, balçık hallerinin her birinin 40’ar yıl, toplam sürenin de 120 yıl olduğu belirtilmektedir.(10) İnsanın yaratılış yeri ve zamanı hakkında âyette böyle bir belirleme yapılmadığı için, söz konusu süreyi belli bir zaman dilimiyle ifade etmek durumunda değiliz.

4. “Hatırlanabilir Olmamak” Ne Demektir?

Âyetteki, لَمْ يَكُنْ شَيْـًٔا مَذْكُورًا “Anılan bir şey değildi” ifadesi konuya çok ilginç boyutlar kazandırmaktadır. İnsanın anılan veya hatırlanabilen bir varlık olmaması, onun beden ve ruh birlikteliği sağlanmış şekilde henüz tam insan olmadan önceki durumunu ortaya koymaktadır.

Sanıldığı gibi insanoğlu bir anda yaratılmış veya yaratılışında bir süreç yaşanmamış değildir. Bir sonraki âyette yer alan nutfe-i emşâc, yani “döllenmiş yumurta” ifadesi onun “biyolojik” ilk halini anlattığına göre, demek ki bundan öncesinde de bazı aşamalar yaşanmıştır.

a) ‘Alak 96/2’de geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, insanın biyolojik ilk hücre aşamasından önce bir de “elementer” geçmişi vardır. Henüz canlı bir hücre halini almadan, insan hücrelerinin oluşum safhalarını hazırlayan su, toprak, çamur gibi aşamalar onun bu geçmişini haber vermektedir. İşte “anılan bir şey olmadan” ifadesi, insanoğlunun bu aşamalarını bizlere anlatmaktadır.

“Anılan” veya “hatırlanan” olmamak, onun hiçbir şekilde var olmadığı anlamına gelmez. Zaten âyette “insan hiçbir şey değildi” denmemekte, “anılan bir şey olmadığı” ifade edilmektedir. Burada, tam anlamıyla bilinemeyen ve insan diye isimlendirilmeye müsait olmayan aşamaların yaşandığı anlaşılmaktadır. Bu aşamalar arasında hiçbir şekilde başka ara türlerin veya varlıkların bulunması söz konusu bile değildir.

İddia edildiği veya sanıldığı gibi, türler arası bir evrim zannının, Kur’ân’dan alabilecek hiçbir referansı yoktur. Çünkü “su”dan yaratılış canlı hayatın ve dolayısıyla insanın yaratılışının ilk aşamasıdır.(11) Bu aşamada insan için özellikle “insan türü” anlamına gelen beşer kelimesi kullanılmaktadır.(12) Dolayısıyla ara canlılar hiçbir şekilde söz konusu edilmemekte, insanın ilk yaratılış aşamasındaki haline beşer veya el-insân adı verilmektedir.

İnsân sûresinin yorumunu yapmakta olduğumuz ilk âyetinin mesajından, “ilk insan nesline ait ilk hücrenin oluşum aşaması”nın yaşandığı anlaşılmaktadır. İkinci âyetin de desteğiyle bu âyette hatırlatılan husus öncelikle budur.

b) Buraya kadar söylediklerimiz, ilk insanın yaratılışı öncesindeki süreciyle ilgilidir. Bu âyeti her insan için de düşünmek mümkündür. İnsanın erkek spermi ile kadın yumurtasının birleşimi demek olan “zigot” hali onun biyolojik ilk safhasını oluşturmaktadır. Her insanın bu ilk hücre haline gelmesini sağlayan uzunca bir geçmişi vardır.

İnsan hücrelerinin erkek ve kadından oluşabilmesi için tabiattaki çeşitli besinler, mineraller vs. maddelerde yaşadığı bir süreç vardır. İşte bu sürecin her insan için ne kadar olduğu veya ne kadar gerilere gittiği bilinmemektedir.

Böyle olunca, “insan” diye anılmadan önce insanın üzerinden çok uzun bir zamanın geçtiğini söylemek çok isabetli bir ifadedir. Buna göre, âyetin sadece ilk insan türüyle değil, bütünüyle her insan ile ilgisi ortaya konulmuş olur; ayrıca âyetin mesajının güne getirilmesi ve güncelleştirilmesi de böylece sağlanmış olur.

ıı. Nutfe-i Emşâc ve Yaratılış Gayesi

اِنَّا خَلَقْنَا الْاِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ اَمْشَاجٍ نَبْتَل۪يهِ فَجَعَلْنَاهُ سَم۪يعًا بَص۪يرًا “Gerçek şu ki biz insanı katışık (döllenmiş) bir nutfeden (zigottan) yarattık. Onu imtihan edeceğiz; (bu yüzden) onu duyan ve gören kıldık.”

Âyetteki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; خَلَقْنَا halaknâ fiili “yarattık”; الْاِنْسَانَ el-insâne kelimesi “insanı, insanoğlunu”; مِنْ نُطْفَةٍ min nutfetin sözcüğü “nutfeden, döllenmiş yumurtadan, damladan, hücreden, zigottan”; اَمْشَاجٍ emşâcin kelimesi “katışık, döllenmiş, karışmış”;نَبْتَل۪يهِ nebtelîhi fiili “onu imtihan edeceğiz, onu sınava tâbi tutacağız”;فَجَعَلْنَاهُ fece‘alnâhu fiili “(bu yüzden) onu kıldık, şekillendirdik, yaptık, yarattık”; سَم۪يعًا semî‘an kelimesi “işiten olarak”; بَص۪يرًا basîran sözcüğü ise “gören olarak” demektir.

Burada insanın yaratılış kaynağı ve gerekçesi hakkında bilgi gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّا خَلَقْنَا الْاِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ اَمْشَاجٍ “Gerçek şu ki biz insanı katışık (döllenmiş) bir nutfeden (zigottan) yarattık.” Âyetin bu cümlesi hakkında bazı açıklamalar yapılmalıdır. İnsanın yaratılışını ‘Alak 96/2’de ele alacağımız için burada sadece bu âyetteki bilgileri incelemek istiyoruyz.

a) İnsanın yaratılışının işlendiği âyetlerde Yüce Allah’ın kullandığı kelimelerden biri خَلَقْنَا halaknâ/haleka fiilidir. Bu fiil, genel olarak “yoktan var etme” değil de, daha önce yine Yüce Allah tarafından “yaratılmış olan bir şeyden başka bir şeyi yaratmak”, bir anlamda “geliştirmek, dönüştürmek” demektir.

Âyetin başındaki اِنَّا innâ ifadesi(13) ile خَلَقْنَا halaknâ “Biz yarattık” fiilinin kullanım kalıbı, yaratma işleminin Yüce Allah tarafından gerçekleştirildiğini ortaya koymaktadır. İnsan kendiliğinden veya doğal bir süreç halinde değil de, yüce bir kudret tarafından yaratılmıştır. Bu yüzden, âyetteki vurgular şu gerçeği göz ardı etmemeyi gerektirmektedir: “İnsan kendiliğinden var olmuş değildir; onu başkası değil, bizzat Biz yarattık.”

b) Burada sözü edilen “insanın yaratılması” olayı, bütün insanları içermektedir ve âyette hem ilk insanı, hem de bütün insanları kapsayan bir mesaj yer almaktadır. Kur’ân’da pek çok âyette dile getirilen ve yaratılışın ilk canlı kaynağı olarak ifade edilen nefs-i vâhıdeh de bu ilk cevheri ifade etmektedir. Demek ki ilk insan da diğer insanlar da hücreden yaratılmıştır.

Durum böyle olunca, maksadın içerisinde Hz. Âdem’in de eşinin de diğer ilk insan neslinin de bulunduğunu söylemek durumundayız. Hatta Hz. İsa’nın annesinin vücudunda bulunan iki tür hücre gereği, bu ifadenin onu da içerdiğini rahatlıkla söyleyebiliriz.(14)

c) نُطْفَةٍ اَمْشَاجٍ nutfe-i emşâc tamlaması hakkında çeşitli kanaatler ileri sürülmüştür. Öncelikle tamlamada yer alan iki kelimeyi ayrı ayrı kısaca tanıtmak istiyoruz.

ı. نُطْفَة nutfeh kelimesi “saf su”, “damla”, “katre”, “meni”, “erkek hücresi”, “hücre”(15) anlamlarına gelmektedir. Güncel ve bilimsel ifadeyle buna “zigot” denmektedir. Kıyâmet 75/37. âyet dikkate alındığında, نُطْفَة nutfeh kelimesinin sadece “meni” anlamına alınmasının doğru olmadığı anlaşılmaktadır. Bu kelime bir başka kelimeyle birlikte insanın ilk hücresi anlamına alınmalıdır. Çünkü erkekten gelen her sperm insana dönüşmemekte, sadece bir tanesi döllenmektedir.

Bu durumda âyetteki اَمْشَاج emşâc kelimesi çok önemli bir konum arz etmektedir. اَمْشَاج emşâc “karışık, katışık” gibi anlamlara gelmektedir.(16) Bilimsel ifadeyle buna “döllenmiş, aşılanmış” anlamını vermek de mümkündür. Kur’ân’da insanın yaratılışından söz eden âyetlerdeki نُطْفَة nutfeh kavramını işte bu kelimeyle oluşturulan tamlama doğrultusunda anlamak gerekmektedir.

ıı. Bazıları, karışık نُطْفَة nutfeh ifadesini Târık 86/7. âyetle izah ederek, bunu erkek ve kadın hücrelerinin karışması veya buluşması olarak yorumlamışlardır.(17) İlk bakışta doğru gibi görünen bu yaklaşım, mesaj olarak doğru olsa da konunun Târık sûresiyle ilişkilendirilmesi bakımından hatalıdır. Târık sûresinde ana rahminde hücrelerin buluşması değil, hücrelerin ilk yaratılma yeri mucizevî bir şekilde ortaya konulmaktadır. Orada ele alınan konu, üreme hücrelerinin buluşması ile ilgili değildir; aksine, hücrelerin embriyodaki ilk yaratılış yerine işaret edilmektedir.

ııı. Bazı âlimlere göre nutfe-i emşâc, bir cismin bir halden başka bir hale, bir sıfattan başka bir sıfata dönüşümü demektir.(18) Buna göre, bu ilk hücre çeşitli renklere, süreçlere ve kabiliyetlere sahip kılınacak şekilde programlanmış bir karışımı ifade eder. Esasında insan için ilk hücre demek, onun potansiyel olarak bütün özelliklerini bünyesinde bulundurması demektir. Günümüzde genlerle ilgili yapılan çalışmalar ve insanların gen haritalarının çıkartılması, en küçük bir insan cenininde, hatta ilk hücrede bile bu özelliklerin planlı bir şekilde yerleştirildiğini ispatlamaktadır.

ıv. İlk insan hücresi anlamında Kur’ân’da nefs-i vâhıdeh tamlaması da kullanılmaktadır.(19) İlk insan için maksadın ilk can, ilk canlı, ilk cevher olduğunu ifade ederek, bunun diğer insanlar için de ilk hücre olduğunu belirtmek durumundayız. Bilimsel ifadeyle hem nefs-i vâhıdeh tamlamasının, hem de nutfe-i emşâc ifadesinin ilk hücre anlamında “zigot” olarak yorumlanmasında herhangi bir sakınca görmemekteyiz.

Sûrenin ilk âyetinde, ilk insanın yaratılmasından ve hatırlanabilir bir şey olmasından önce, çok uzun süre geçtiği beyan edilmişti. Biz o süreç için insanın “elementer geçmişi” ifadesini kullanmıştık. Bu âyette ise insanın “embriyolojik veya biyolojik” ilk safhasının ele alındığı kanaatindeyiz. Bu bakış açısına göre, İnsân sûresinin ilk iki âyetinde insanın yaratılış sürecinin özetlendiği söylenebilir. Genel ve çok kısa olan söz konusu bu iki bilginin içini ise farklı âyetlerdeki mesajlarla doldurmak gerekir ki Kur’ân’ın bu konuya bakışı net bir şekilde ortaya konulmuş olsun.

2. نَبْتَل۪يهِ فَجَعَلْنَاهُ سَم۪يعًا بَص۪يرًا “Onu imtihan edeceğiz; (bu yüzden) onu duyan ve gören kıldık.” Burada insanoğlunun yaratılış gayesi ve bunun için donanımlı hale getirilişinden söz edilmektedir.

a) “İmtihan etmek” anlamındaki نَبْتَل۪يِ nebtelî ifadesinin cümledeki durumu çeşitli şekillerde yorumlanmıştır.

ı. Bazı âlimler نَبْتَل۪يِ nebtelî cümlesini önceki cümleyle ilişkilendirmişler ve yaratılışın gayesinin imtihan olduğunu ifade etmişlerdir. Buna göre âyetin anlamı şöyledir: “Biz, insanı deneyeceğimiz için onu döllenmiş (karışık) yumurtadan yarattık.” Esasında bu yaklaşımın Kur’ân’dan destekleri vardır.

Mülk 67/2’de şu ifadeler yer almaktadır: “Sizden hanginizin daha güzel davranacağını denemek için ölümü ve hayatı yaratan O’dur.” Demek ki, hayatın ve ölümün var ediliş gayesi “insanın imtihan edilmesi”dir. Kâinatın yaratılış gayesinin insanı imtihan olduğunu ifade eden başka âyetler de vardır.(20)

İnsanoğlu abes olsun diye yaratılmamıştır(21) ve dünyada başıboş bırakılmadığı gibi âhirette de başıboşluğa terk edilmeyecektir.(22) Üstelik insanoğlu sadece “inandım” demekle de salıverilmeyecektir. Niteliği ve şartları farklı olsa da önceki milletler gibi mutlak surette çeşitli sınavlara tâbi tutulacaktır.(23)

İmanda, ahlâkta ve davranışlarda yanlış, bozuk, eksik ve çirkin olan her şey, yerini doğru, sağlam ve iyi olana terk edinceye kadar bu değişim devam ettirilecektir.(24) Ayrıca, “Ben cinleri ve insanları sadece Bana kulluk etsinler diye yarattım”(25) âyetinin verdiği anlam ile önceki mesajlar arasında paralellikler vardır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyetin açık ifadesine göre, insanın yaratılış amacı “imtihan”dır. İmtihan “sebep”, yaratmak ise “sonuç”tur. Bu gerçekle çelişmeyecek şekilde, fakat öncekilerin tersi olarak yaratmayı “sebep”, imtihanı ise “sonuç” olarak kabul etmek de mümkündür. Her iki durumda da imtihan, yaratılışla ilişkili bir konum arz etmektedir.(26)

Bu arada belirtelim ki, yaratılışın amaçları, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de beyan edildiği üzere, çeşitli şekillerde “imtihan edilmek”,(27) “sadece Allah’a kulluk etmek”,(28) “Allah’a duada, niyazda bulunmak”,(29) “ilâhî merhametin, rahmetin tecellilerine muhatap olmak”(30) ve “verdiği sayısız nimete karşı Yüce Allah’a şükretmek”tir.(31) Kimlerin ne ile imtihan edileceği konusundaki temel öğreti de Mâide 5/48’de “Fakat size verdiğinde (yol ve şerîatlerde) sizi denemek için (böyle yaptı)” şeklinde belirlenmektedir. Benzer mesajlar En‘âm 6/165 ve Talâk 65/7’de de söz konusu edilmektedir.

ıı. Bazı âlimlerimiz ise âyetteki نَبْتَل۪يهِ nebtelîhi ifadesini, önceki cümle ile değil de kendisinden sonraki cümle ile ilişkilendirmektedir. Buna göre bir “takdim-tehir” var kabul edilir. Elbette bu ifadede, âyetlerin dizilişinde bir hatadan söz edilmemektedir; sadece anlamın öne çekilmesi veya tercümenin öyle yapılması gerektiği kast edilmiş olmaktadır. Bu durumda نَبْتَل۪يهِ nebtelîhi “Onu imtihan edeceğiz” ifadesini “sebep”, devamında gelen فَجَعَلْنَاهُ سَم۪يعًا بَص۪يرًا “Bu yüzden, kendisini işitir ve görür kıldık” ifadesini ise “sonuç” olarak kabul etmişlerdir.

Bu tercih doğrultusunda iki cümlenin anlamı şöyle verilebilir: “İnsanı imtihan edeceğimiz için onu işiten ve gören bir varlık yaptık.” Buna göre, son cümlenin başındaki fâ/fe edatı, “Bu yüzden, bu nedenle, bu amaç doğrultusunda” şeklinde sonuç bildiren bir edat olarak anlamlandırılmaktadır. Ayrıca نَبْتَل۪يهِ nebtelîhi ifadesinin başında da “neden, gerekçe” bildiren bir lâm edatı var kabul edilmektedir.(32)

ııı. Bu iki ihtimalin dışında فَجَعَلْنَاهُ fe ce‘alnâhü ifadesinin başındaki ف fâ/fe edatına “atıf” anlamı verenler de vardır. Buna göre anlam şöyle olur: “Sınava tâbi tutmayı (diledik) ve ardından ona işitme ve görme yeteneği verdik.”(33) Bu tercihte de asıl anlam gözetilmiş ve âyetlerde anlatılmak istenenler sebep-sonuç ilişkisi biçiminde değil de sıralama halinde ele alınmış demektir.

نَبْتَل۪يهِ nebtelîhi ifadesini ister önceki cümleyle, isterse devamında gelen ifadeyle ilişkilendirelim ya da onlarla ilişkilendirmeyip bağımsız bir cümle gibi kabul edelim, her üç durumda da insanın yaratılış gayesinin imtihan olduğu vurgulanmaktadır. Bu yüzden, insanın imtihanı hakkıyla verebilecek bir şekilde donanımlı hale getirildiği âyetlerde ifade edilmiş olmaktadır.

c) İnsanoğlunun سَم۪يع semî‘ “işiten” ve بَص۪ير basîr “gören” olarak şekillendirilmesi, hem biyolojik veya organik olarak bu iki duyu ile yaratıldığını ortaya koymaktadır, hem de gerçeği görüp anlamak şeklinde manevî bir yapıyı ifade etmektedir.

ı. Şüphesiz, Yüce Allah insanı sadece gören ve işiten bir varlık olarak yaratmış değildir. Burada “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, bütün duyu organları kastedilmiş olmalıdır. Nitekim İsrâ’ 17/36 ve Secde 32/9’da, sem‘ “duymak/kulak” ve besar/ebsâr “görmek/göz/gözler”e ilave olarak, ef’ideh yani “kalplere, duygu ve düşünce yeteneklerine” de yer verilmektedir. Eğer mesele sadece organik yaratılıştan ibaret olsaydı, tıpkı Beled 90/8-10’da olduğu gibi ‘ayneyni “iki göz”, lisân “dil” ve şefeteyni “iki dudak” gibi ifadeler de kullanılırdı.

ıı. Organların yaratılış gayesi, insanın imtihana muhatap oluşudur. Nitekim A‘râf 7/179’da kalpleriyle gerçeği anlamayan, gözleriyle Kur’ân nurunu görmeyen ve kulaklarıyla hakikati işitmeyenlerden söz edilmekte ve yaşayacakları âkıbetin felâketine dikkat çekilmektedir. Bu âyette kulûb “kalpler”, a‘yün “gözler” ve âzân “kulaklar” anlamlarındaki kelimeler kullanılarak, hem organik özellikler, hem de onların hakikate karşı işlevleri dile getirilmektedir.

Diğer taraftan Furkân 25/44’te insanların çoğunun, kalpleri ve kulakları olmasına rağmen gerçeği görmezlikten geldikleri ifade edilerek, onların da diğer canlılar gibi hatta daha düşük bir düzeyde oldukları belirtilip, asıl maksadın organik değil, manevî olduğu ortaya konulmaktadır. Dahası, Hacc 22/46’da gözlerin kör olmayacağı, ancak göğüslerdeki kalplerin körleşeceği açıkça belirtilmektedir.

“Ey Peygamber, sağıra işittirebilir ya da köre, yani açıkça derin bir sapıklığa gömülüp orada karar kılan birine doğru yolu gösterebilir misin?”(34) Demek ki Kur’ân, organik olarak duymayana veya görmeyene “sağır ve kör” dememekte, “sağırlığı” ve “körlüğü” gerçeğin anlaşılmaması ile ilişkilendirmektedir.

ııı. Bütün bu âyetler bağlamında düşünüldüğünde, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de, konuyla ilgili diğer âyetlerde de insanın gören ve duyan bir varlık olarak yaratılmasının, hakikati görme ve duyma anlamında olduğunu ifade etmek durumundayız. İnsan imtihan için yaratılmıştır. Bunun sonucu olarak da gerçeği görebilecek, işitebilecek ve anlayabilecek şekilde donanımlı bir hale getirilmiştir.

ııı. Yüce Allah’ın Yol Göstericiliği ve İnsanın Tercihi

اِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّب۪يلَ اِمَّا شَاكِرًا وَاِمَّا كَفُورًا “Şüphesiz ki biz ona (insanoğluna) yol gösterdik. Ya şükredici (olur) ya da nankör.”

Âyetteki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki Biz”; هَدَيْنَاهُ hedeynâhu fiili “ona rehberlik yaptık, yol gösterdik”; السَّب۪يلَ es-sebîle kelimesi “o yolu, gerçeğin yolunu”;اِمَّا شَاكِرًا immâ şâkiran kelimesi “ya şükreden, mümin (olur)”;وَاِمَّا كَفُورًا ve immâ kefûran sözcüğü ise “veya çok nankör, kâfir (olur)” demektir.

Burada insanoğluna hidayet denen kurtuluş yolunun gösterildiği ve buna karşılık insanların iki gruba ayrıldığı gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّب۪يلَ “Şüphesiz ki biz ona (insanoğluna) yol gösterdik.” Fâtiha 1/6’da da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, h-d-y kökünden türetilen hidâyet kelimesi, “yol göstermek, eriştirmek, rehberlik yapmak” gibi anlamlara gelmektedir. Ayrıca “bir varlığın, ne için yaratılmışsa o uğurda varlığını sürdürmesi” de hidâyet kavramının kapsamındadır.

Hidâyet “varlıkların yaratılış amacına uygun bir şekilde programlanması” demektir. A‘lâ 87/2’de sevvâ, yani “tesviye”nin bir adım ilerisi olarak düşünülürse, âyette yer alan hedâ fiili yani hidâyet, “bir varlığın hangi şey için yaratılmışsa ona uygun bir donanıma sahip kılınıp yönlendirilmesi” olarak algılanmalıdır. Tâhâ 20/50’de de aynı mesaj söz konusu edilmektedir.

Rüzgârın hidayeti esmesi veya bulut yoğurması vs.’dir; suyun ve yağmurun hidayeti akması, yağması vs.’dir; Güneş’inki ışık ve ısı vermesi vs.’dir; Ay’ınki Güneş’i takip etmesi ve insanların hesaplarına öncülüğü vs.’dir. Toprağın hidayeti, içindekileri örtmesi, bitki bitirmesi vs.’dir; hayvanın hidâyeti, otlaması ve insanın hizmetine sunulması vs.dir; insanınki ise adına “fıtrat” denen ilâhî programa uygun olarak tevhid dairesinde Yüce Allah’a kul olmasıdır.

Kur’ân’da h-d-y kökünden kelimeler incelendiğinde, hidâyet etmenin farklı anlamlarda, farklı varlıklara nispet edildiği görülmektedir. Ancak Yüce Allah, İnsân 76/3. âyetin ilk cümlesinde de yer aldığı üzere yol göstericinin, doğru yola rehberlik yapanın, yani hidayet edicinin sadece kendisi olduğunu beyan etmektedir. Bu noktada konuyla ilgili olması bakımından çok önemli gördüğümüz üç âyeti hatırlatmak istiyoruz:

a) Nahl 16/9: “Yolun doğrusu(nu göstermek) sadece Allah’a aittir. Yolun eğrisi de vardır.” Bu âyet insanların hak ve hakikat yolunu tercih edenlerinin bulunduğunu gösterdiği gibi bu yoldan sapanların olduğunu da göstermektedir.

b) Leyl 92/12: “Doğru yolu göstermek sadece Bize aittir.”(35) Âyete “Bize düşen, doğru yolu göstermektir” şeklinde de anlam verilebilir. Bu âyet Nahl 16/9 ile mesaj olarak örtüşmektedir. Burada anlatılmak istenen husus, doğrunun ve doğru yolun göstericiliğinin Yüce Allah’a ait olduğunu vurgulamaktır. Bu âyette bir de “hasr” denen vurgulu ifade tercih edilmekte ve Yüce Allah’ın dışında hiçbir varlığın doğru yolu gösteremeyeceğine dikkat çekilmektedir.

Doğru yol, sınırlarını ve esaslarını Yüce Allah’ın belirlediği yoldur. İnsanları hakikate götüren yolu göstermek, hakkı ve doğruyu ortaya koymak, peygamber göndermek, kitap indirmek ve deliller ileri sürmek elbette sadece Yüce Allah’a ait birer hakikattir.(36)

Yüce Allah, hidayete erdirme alanına başkalarını sokmamakta, insanların hidayete erdirilmesi işleminde peygamberleri bile devre dışı bırakmaktadır.(37) Şûrâ 42/52’de de belirtildiği gibi bir peygamber sadece doğru yolu gösterir; hidayet konusundaki görevi ve etkinliği bununla biter.

c) Beled 90/10: “Ona açık açık iki yolu da gösterdik.” “Göstermek, iletmek, hidayet etmek” anlamlarına gelen hedeynâ fiili bu âyette en-necdeyni kelimesiyle birlikte kullanılmaktadır. “Yükseklik, yücelik” anlamına gelen en-necdin tesniyesi olan en-necdeyni kelimesi “yüksek iki tümsek yer”, “iki gaye”, “iki yol” anlamlarına gelmektedir. Bunun “hayır ve şer yolu”, “iyilik ve kötülük”, “doğru ve yanlış”, “hak ve bâtıl”, “karanlık ve aydınlık” gibi iki farklı ve birbirine zıt şeyi ifade ettiğini söylemek de mümkündür.

Fıtrat yapısına uygun olan her şey insana verilmiş, peşinden ona sorumluluk yüklenmiştir. Çünkü liman olmadan gemi, pist olmadan uçak anlamsızdır. Yüce Allah insana, sorumluluğunu yerine getirebilsin diye, ihtiyaçlarını karşılama yeteneği vermiş, sonunda ona iki tane de yol göstermiştir.

Yorumunu yaptığımız İnsân sûresi 3. âyette hidayete konu edilen şey es-sebîl, yani “yol”, Beled 90/10’da ise en-necdeyn yani “iki yol” olarak yer almaktadır. Beled sûresindeki iki yoldan biri, işte İnsân 3’teki “hakikat yolu”dur. Aynı şekilde Nahl 16/9’daki kasdü’s-sebîl ifadesi ile câir kelimesi iki yolun varlığı anlamında benzer bir mesaj içermektedir.

İnsana iki yol gösterilmesinin asıl amacının imtihan olduğu açık bir gerçektir. Nitekim İnsân sûresinin 2. âyetinde bu husus ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştı.

2. اِمَّا شَاكِرًا وَاِمَّا كَفُورًا “Ya şükredici (olur); ya da nankör.” Âyetin bu kısmı, insan hürriyetine dair Kur’ân’da yer verilen en açık mesajlardan birdir. Yüce Allah, insanın yaratılış gayesine değindikten ve yol göstericinin de sadece kendisi olduğunu belirttikten sonra, kararın insana bırakıldığını beyan etmektedir.

Artık insanoğlu bu yoldan istifade etme veya etmeme konusunda tam bir hürriyete sahip kılınmıştır. İsterse hidâyet yolunu takip eder ve böylece şükredici mümin olur, isterse hakikate sırtını döner ve inkarı tercih edip nankör olur.

“Şükür” kavramının karşılığı olarak kabul ettiğimiz “iman” kavramıyla ilgili olarak Bakara 2/3’te bilgi verdiğimiz için burada benzer hususlara değinmeyeceğiz.

a) Kur’ân’da dört kez geçen شَاكِر şâkir kelimeleri Nahl 16/121 ve İnsân 76/3’te kullara nispet edilmekte ve “şükreden” manasına gelirken, Bakara 2/158 ve Nisâ’ 4/147’de ise Yüce Allah’a nispet edilmekte ve “şükrü kabul eden, karşılıksız bırakmayan” anlamını vermektedir.

Benzer şekilde bu kelimenin mübalağa “abartı” kalıbı olan şekûr kelimesi de çeşitli âyetlerde(38) insanlara nispet edilerek “çokça şükreden”, Fâtır 35/30, 34, Şûrâ 42/23 ve Teğâbun 64/17’de Yüce Allah’a nispet edilerek “şükrü çok kabul eden, şükre bolca karşılık veren” manasına gelmektedir.

b) Kur’ân’da 12 kez(39) geçen الْكَفُور/ كَفُورel-kefûr/kefûr kelimeleri de mübâlağa yani “abartı” kalıbındadır ve küfrü yani nankörlüğü hayat tarzına dönüştürmeyi ifade etmektedir. Dolayısıyla yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu kelime “şükredicilik” sıfatının zıddı olarak insanların inkarcışıklarının ve nankörlüklerinin kendi tercihlerine bırakıldığı mesajı söz konusu edilmektedir.

Müzzemmil 73/19, Müddessir 74/54-56 ve İnsân 76/29-30’da Kur’ân’ın hatırla(t)ma olduğu belirtilerek, dileyenin ondan yararlanabileceği, böylece Yüce Allah’ın emrettiği gibi öğüt almış olacağı beyan edilmektedir. Tekvîr 81/27-29’da “Kur’ân’ın istikamet sahibi olmak isteyen herkes için bir hatırlatma olduğu ve bu şekilde yolunu tutturanların, zaten Yüce Allah’ın onlardan istediğini dilemiş olacakları” belirtilmektedir.

Yüce Allah’ın insanlardan neyi istediğinin cevabı, insana akıl, irade, fıtrat ve vicdan vermesiyle, ayrıca peygamberler görevlendirip kitaplar göndermesiyle açıkça ortadadır. Gerekçe “insanların doğru yolu bulması, böylece hem dünyada hem de âhirette mutlu yaşamalarının sağlanması”dır.

Zümer 39/7’de şu ifadeler yer almaktadır: “Siz eğer Allah’ı inkâr eder, O’na karşı nankörlük yaparsanız, (bilin ki) O, sizden zengindir (size hiçbir şekilde muhtaç değildir); zaten kullarının nankörlüğüne (onların kâfir oluşlarına) asla razı olmaz. Eğer şükredenler olursanız sizden razı olur.”

Yüce Allah’ın kullarından istediği ve razı olacağını söylediği husus “şükredici olmaları”dır; “Kullar şükredenler olsunlar, nankörlük yapmasınlar.” Yorumunu yaptığımız âyette de yer alan şükr, şâkir ve küfr, kefûr kelimelerini bu doğrultuda anlamak durumundayız. Yüce Allah kullarının “şâkir ve mümin” olmasını istemekte, onların küfründen yani inakr ve nankörlüğünden razı olmamaktadır. Her şeye rağmen, nasıl karar vereceği yine insana bırakılmıştır.

Kehf 18/29’da “hakkın, yani gerçeğin Rabbimiz tarafından bildirildiği ifade edilmekte, artık dileyenin inanabileceği, dileyenin ise inkâr edebileceği, ancak inkârcılara mahşerde azabın hazırlandığı” vurgulanmaktadır. Teğâbun 64/2’de “insanları Yüce Allah’ın yarattığı, bazılarının mümin, bazılarının ise kâfir olduğu” beyan edilmektedir. Demek ki Yüce Allah, yaratıcı olmasına rağmen, sonuçlarına katlanmaları kaydıyla insanları serbest bırakmıştır.

b) Küfrün ve İmanın Sonu

Yüce Allah, sûrenin 4-6. âyetlerinde öncelikle muhataplar kafirler olduğu için onlara tehdit içerikli olarak “Biz, kâfirler için (âhirette) zincirler, halkalar ve alevli bir ateş hazırladık” buyurmaktadır.

Ardından, müminlere ve iman etmek isteyenlere müjdeler olması bakımından şu ifadelere yer verilmektedir: “İyiler ise, (cennet’te) kâfûr katılmış bir kadehten içeceklerdir. (Kâfûr,) Allah’ın has kullarının içecekleri ve akıttıkça akıtacakları bir pınardır.”

ı. Kötülerin Sonu: Zincirler, Halkalar ve Alevli Ateş

اِنَّآ اَعْتَدْنَا لِلْكَافِر۪ينَ سَلَاسِلَا۬ وَاَغْلَالًا وَسَع۪يرًا “Şüphesiz ki biz, kâfirler için (ahirette) zincirler, halkalar ve alevli bir ateş hazırlamış (olacağız).”

Âyetteki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَعْتَدْنَا a‘tednâ fiili “hazırladık, hazırlamış olacağız”; لِلْكَافِر۪ينَ li’l-kâfirîne kelimesi “nankörler için, kâfirler için”; سَلَاسِلَا selâsile sözcüğü “zincirler”;وَاَغْلَالًا ve ağlâlen kelimesi “ve halkalar”; وَسَع۪يرًا ve sa‘îran sözcüğü ise “ve yakıcı, tutuşturulmuş ateş, alevli ateş” demektir.

Burada kâfirlerin mahşerdeki korkunç akıbeti gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, insanların yaratılış gayesinden ve sürecinden bazı kesitler sunarak, hidâyet yolunu sadece kendisinin gösterdiğini belirtmektedir. Tercih ise insanlara aittir. Bu tercihin yanlış olması halinde karşılaşılacak feci akıbet bu âyette ele alınmaktadır.

1. اِنَّآ اَعْتَدْنَا لِلْكَافِر۪ينَ “Muhakkak ki biz, kâfirler için hazırlamış (olacağız).” Buradaki الْكَافِر۪ين el-kâfirîne kelimesi, önceki âyette ele aldığımız üzere, “inkârda ısrar edenler, ondan beslenenler, onu hayat tarzı haline getirenler” demektir.

Bakara 2/6’da da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, küfr kelimesi “örtmek, kapatmak” anlamındaki küfr kökünden türetilmiştir. Tohumun üzerini toprakla örttüğü için çiftçiye de “kâfir” denir. Tıpkı burada olduğu gibi, inançta kâfir “gerçeğin üzerini örten, onu görünmez hale getiren, o yokmuş gibi davranan, onu görmezlikten gelen, fıtratını örten kişi” anlamlarına gelmektedir.

Kelimenin isim kalıbında getirilmesi, bu tür nankörlüğü hayat tarzına dönüştürmüş olmayı ifade eder. Burada sözü edilen kâfirler, bir önceki âyetin mesajı ile alakalı olarak, hayat imtihanında tercihini küfürden yana belirleyenler ve bu yolda ısrarcı davrananlardır. Bir anlamda bu kişiler, kâfir olarak yaşamaya ve kâfir olarak ölmeye karar verenlerdir. İşte bunlar için âhirette şiddetli bir azap söz konusu olacaktır.

Bu arada Kur’ân’da geçen اَعَدَّ e‘adde(40) veya اَعْتَدْنَا a‘detnâ(41) etken (ma‘lûm) veya اُعِدَّتْ u‘ıddet(42) edilgen (meçhul) fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin sebebi, azabın veya ödülün hazırlanmış olduğunu değil, hazırlanacağını gösteren bir mana vermektedir ki böyle gelecekte mutlak surette yaşanacak olaylar için Kur’ân’da bazen geçmiş zaman kalıbı kullanılmaktadır ki bu bir Kur’ân üslubudur.

2. سَلَاسِلَا۬ وَاَغْلَالًا وَسَع۪يرًا “Zincirler, halkalar ve alevli bir ateş (hazırlayacağız).” Yüce Allah, cehennemlikler için belirlenen azabın şiddetini ortaya koymak üzere سَلَاسِلَا selâsile “zincirler”, اَغْلَالًا ağlâlen “bukağılar, halkalar, tasmalar” ve سَع۪يرًا se‘îran “çılgın alev” kelimelerini kullanmaktadır.

a) سَلَاسِلَا selâsile “zincirler” kelimesi, uzunluğu 70 arşın olup cehennemliklere takılacak zincirler veya kelepçeler demektir.(43) سَلَاسِل selâsil daha çok ayaklara vurulan zincirleri ifade etmektir.

b) اَغْلَالًا ağlâlen “bukağılar, halkalar, tasmalar” ise ellere takılan zincirleri ifade etmektedir.(44) Bu arada اَغْلَال ağlâl kelimesinin “boyuna veya boğaza takılan tasma” anlamı da vardır. اَغْلَال ağlâl kelimesi Yâsîn 36/8 ve Mü’min 40/71’de “boyuna takılan demir halkalar veya tasmalar” demektir.

c) Âyetin sonundaki سَع۪يرًا se‘îran “çılgın alev” kelimesi ise, cehennem ateşinin çılgınlığını, alevli oluşunu ve şiddetli yakıcılığını ifade etmektedir. سع۪ير/السع۪ير Sa‘îr/es-Sa‘îr. Bu kelime Kur’ân’da 16 yerde(45) geçmekte ve “tutuşmuş alev” anlamına gelmektedir.

3. Âyette kullanılan bu üç kelime, cehennemliklerin oradaki ağır tutukluluk hallerini tanımlamaktadır. İnsân sûresinin 12. âyetinde geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, cehennemliklerin zıddına cennetliklere orada sınırsız bir hürriyet ihsan edilecektir.

Her ne şekilde olursa olsun, “ellerin kelepçelenmesi”, “ayakların demir prangalara sıkıştırılması” ve “boğaza tasmalar takılması”, aşağılanmanın en ileri noktasını oluşturmaktadır. Nankörler dünya hayatlarında akıllarına ve gönüllerine zincirler vurup tasmalar takmalarının sonucunu mahşerde aynı cinsten bir azap olarak karşılarında bulacaklardır. Nitekim Yüce Allah, Nebe’ 78/26’da cehennemdeki karşılıkların dünyada yapılanlara uygun olarak şekillendirileceğini beyan etmektedir.

Esasında Hz. Peygamber’in görevlerinin sıralandığı A‘râf 7/157’ye göre Nebî (as), inançsızların akıllarına ve gönüllerine bağladıkları manevî prangaları söküp atan bir misyonla buluşturulmuştur. Dünya hayatında bu tür prangaları hayatının vazgeçilmezi yapanlar, âhirette bunun karşılığını aynı türden bir azap şeklinde bulacaklardır.

Böyle bir sonla karşılaşmamak için, ilâhî öğretilere kulak vermek ve yürekleri bu tür inançsızlık bağlarından ve gerçeklere karşı şekillendirilen prangalardan kurtarmak gerekmektedir. Bu itibarla Kur’ân’a göre kâfirler, dünya hayatında bile manevi olsa da boyunlarına bu tür prangalar vuranlardır.(46)

Dünyadayken tercihini küfürden yana belirleyenler, manevî olarak çeşitli olumsuz bağlarla kendilerini bağladıkları gibi, mahşerde de bu tercihlerinin karşılığını azap olarak göreceklerini bilmelidirler. İnsanlar elbette tercihlerinde serbesttirler; ancak küfürden yana tavır koyanlar, bunun ağır sonucuna âhirette katlanacaklardır.

Bu noktada Kehf 18/29’da şu bilgiler yer almaktadır: “De ki: Gerçek, Rabbinizden gelendir. Dileyen iman etsin, dileyen de inkâr etsin. (Ancak, şu da bilinmelidir ki,) Biz, gerçeği inkâr eden zâlimler için, kendilerini kat kat sarıp sarmalayacak bir ateş hazırladık. Öyle ki, onlar susayıp da su istediklerinde, kendilerine suratlarını kavuran yanık yağ tortusu gibi bir su ikram edilir. Ne berbat bir içecektir o ve ne fena bir makamdır orası!” İşte bu ve benzer âyetlerde, inanç ve irade hürriyetinin yanlış yönlerde kullanılmasının ağır sonuçlara neden olacağı açık bir şekilde ortaya konulmaktadır.

“Cehennemin Hazırlanması” Ne Demektir?

Âyetin izahını bu şekilde yaptıktan sonra, çok önemli gördüğümüz bir konuya açıklık getirmek istiyoruz.

- Geçmiş Zaman Kalıbı Kullanımının Sebebi

Yorumunu yapmakta olduğumuz İnsân 76/4. âyetteki اَعْتَدْنَا a‘tednâ fiili, geçmiş zaman kipinde getirilmiştir. Buradan hareketle, cennet ve cehennem’in, yani bütünüyle mahşerin şu anda var olup olmadığı meselesi âlimlerimiz tarafından tartışılmıştır.

1. Bazı âlimler cennet ve cehennem’in yaratılmış olduğunu ve şu anda mevcut bulunduklarını, bâkî olup fânî olmadıklarını, ayrıca içlerindekilerin de fânî, yani geçici sürelerle orada bulunmadıklarını ifade etmişlerdir.(47) Konuya devamla, Mutezile’den pek çok âlimin, cennet ve cehennemin Ceza günü, yani âhiret sürecinde yaratılacağını benimsediğini beyan etmişlerdir. Bu bağlamda Mutezileye karşı delil olarak, Hz. Âdem ve Hz. Havva’nın cennette bulunmasını zikretmişler, ayrıca, اُعِدَّتْ لِلْمُتَّق۪ينَ “(Cennet) müttakîler için hazırlanmıştır” veya اُعِدَّتْ لِلْكَافِر۪ينَ “(Cehennem) kâfirler için hazırlanmıştır” şeklindeki pek çok âyetin bulunduğunu, bunların açık anlamının dışına çıkılmasını gerektirecek bir zaruretin de olmadığını özellikle beyan etmişlerdir.

Daha sonra, “İşte âhiret yurdu! Biz onu yeryüzünde böbürlenmeyi ve bozgunculuğu arzulamayanlar için şekillendirmekteyiz”(48) âyetinden de, hâlin ve devamlılığın kastedilme ihtimalinin bulunduğunu dile getirmişlerdir. Onlara göre aslında Hz. Âdem kıssası bu konuda yeterli bir delildir.(49)

a) Anlaşıldığı kadarıyla bu âlimlerimiz, muttakilere cennetin hazırlanması ile kâfirlere cehennemin hazırlanmasını ifade eden âyetlerde kullanılan fiillerin geçmiş zaman kalıbında oluşunu cennet ve cehennemin şu anda mevcudiyetine delil saymaktadırlar.

Oysa aynı konuyla ilgili olarak, yani cennetin hazırlanması konusunda Kasas 28/83’te yer alan نَجْعَلُهَا nec‘alühâ fiili için “hal ve devamlılık” anlamını ihtimal diye belirlemektedirler. Bu durum kendi kabulleri açısından doğru değildir. Zira aynı konuda bilgi verilen yerlerde farklı zamanlar ifade eden fiillerin kullanılması, konunun farklı boyutlar içerdiğini ve diğer delillerle meseleyi izah etmenin gerekliliğini gösterir.

Kur’ân’da pek çok âyette(50) âhiret hayatı için “geçmiş zaman kalıbında” ifadelerin kullanılma nedeni, söz konusu uygulamaların mutlaka gerçekleşecek olmasından kaynaklanmaktadır. İlgili âyetlerde de görüleceği üzere, ileride meydana geleceği kesin olan işler için geçmiş zaman kalıbı kullanılması Kur’ân’ın ifade tekniklerinden biridir. Bu itibarla Kasas sûresindeki نَجْعَلُهَا nec‘alühâ “onu yapıyoruz, onu şekillendiriyoruz” fiili, söz konusu âyetlerdeki geçmiş zaman ifadelerinin aslında gelecek zamanla anlamlandırılması gerektiğini güçlendiren çok önemli bir delildir.

b) Cennet ve cehennemin şu anda var olduğu ve faaliyette bulunduğu iddiası eğer doğru ise, Kur’ân’da pek çok âyetin açık ifadelerine sahip olan “diriltilme, toplanma, Allah’a arz edilme, bilgilendirilme, sorgulanma/yargılanma, değerlendirilme ve ödül veya azaba muhatap olma, yani cennete veya cehenneme sevk edilme” işlemlerinin bir önemi kalmamaktadır. Bu durum, konuları izahta Kur’ân’ın yeterince anlaşılamaması sonucunu vermektedir.

2. Cennet ve cehennemim şu anda yaratılmış olduğu kabulüne karşılık, bazı âlimlerimiz ise farklı bir kanaate sahiptir. Bu bağlamda onlar, “Cennetin yemişleri ve gölgesi süreklidir”(51) ve “O’nun zâtından başka her şey yok olacaktır”(52) âyetlerini öne çıkartarak, cennet ve cehennemin şu an mevcudiyetinin sıkıntı oluşturacağını düşünmektedirler. Çünkü eğer cennet şu anda varsa, yemişleri ile gölgesi devamlı ise ve mahşer için Yüce Allah da her şeyi helak edeceğine göre, cennet nimetlerinin ve gölgesinin devamlılığı kesintiye uğrayacak demektir.(53)

Konuyu derinlemesine inceleyen Bekir Topaloğlu, bu konunun, inanç açısından önem taşımamakla beraber, mezhepler tarihi ve kelâm kitaplarında, hatta ilgili diğer eserlerde tartışıldığını belirtmiştir. Bu doğrultuda cennet ve cehennemin halen mevcut olduğunu benimseyenler de dâhil olmak üzere bütün âlimlerin, bu ceza ve mükâfat yerlerinin kıyâmetten önce iskân edilmeyeceği noktasında fikir birliğinde olduklarını beyan etmiştir.(54) Tersi bilgiler içeren hadislerin de te’vil edildiğini özellikle ifade ederek, bu noktada şu hususlara işaret etmiştir:

“… Amacına hizmet etmeyen cennet ile cehennemin önceden yaratılmış olması Allah’a nispet edilemeyecek abes bir şeydir. Bunların mevcudiyetini ileri sürenler nerede bulunduklarını ispat edememektedirler. Kıyâmetin kopmasından önce her şeyin helak olacağını ifade eden âyet(55) gereğince, cennet ile cehennem eğer mevcutsa önce yok edilecek, sonra tekrar yaratılacaktır; böyle bir işlemin hikmetten uzak olduğu açıktır.

Bunların mevcut olduğunu kabul eden grup ise delil olarak, cennetten çıkarılan Âdem ile Havvâ’nın Kur’ân’da yer alan kıssalarını, yine Kur’ân-ı Kerîm’de cennet ile cehennemden söz edilen yerlerde kullanılan mazi sigalarını ve her iki yerin Hz. Peygamber’e gösterildiğini ifade eden hadisleri zikrederler.”(56)

Topaloğlu, Hz. Âdem’in bir süre iskân edilip sonra çıkarıldığı cennetin, ebediyet cenneti değil, yüksek bir mevkide bulunan bir bahçeden ibaret bulunduğunu söyleyen âlimlerin olduğunu da sözlerine eklemiştir. Ayrıca İbnü’l-Arabî’nin “cennet ile cehennemin halen inşa halinde bulunduğu ve bunun kıyâmete kadar devam edeceği” görüşünde olduğunu beyan etmiştir.

Konuya devamla, cennet ve cehennemin halen mevcut olduğunu kabul edenlerin farklı kanaatler ileri sürmüş olmalarına rağmen, bu fikirlerin güvenilir delillerden yoksun göründüğünü, bu kanaatlerin yerküre ve gezegenlerle ilgili bilgilerle de ters düştüğünü belirtmiştir.(57)

Yorumunu yaptığımız İnsân sûresinin 4. âyetinin başındaki اَعْتَدْنَا a‘tednâ fiili de, diğer pek çok örnekte olduğu gibi geçmiş zaman kalıbında getirilmiştir. Bunun nedeni, bu tür ifadeleri kullanmanın Kur’ân’ın bir üslubu oluşudur. Gerçekleşmesi kesin olan olaylar için Kur’ân’da geçmiş zaman kalıbı kullanılmakta, bu vesileyle söz konusu mesajın gerçekleşmesinin kesinliği ifade edilmek istenmektedir.

E‘adde, u‘ıdde, a‘tednâ gibi ifadeler, başta âhiret şartları olmak üzere Kur’ân’da oldukça geniş bir kullanım alanına sahiptir. Gelecekte meydana gelecek bir olay için geçmiş zaman kalıbı kullanılmışsa, bu durum ilgili olayın gerçekleşmesinin kesin olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır.

ıı. Ebrâr’ın Ödülü: Kâfûr Dolu Kadehler

اِنَّ الْاَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَاْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللّٰهِ يُفَجِّرُونَهَا تَفْج۪يرًا “Şüphesiz ki iyiler ise (cennette) kâfûr katılmış bir kadehten içeceklerdir. (Kâfûr), Allah’ın (iyi) kullarının içecekleri ve akıttıkça akıtacakları bir kaynaktır.”

Âyetlerdeki اِنَّ الْاَبْرَارَ inne’l-ebrâra kelimesi “muhakkak ki iyiler, iyi insanlar”; يَشْرَبُونَ yeşrabûne fiili “içerler, içecekler”; مِنْ كَاْسٍ min ke’sin sözcüğü “(şöyle) bir kadehten”;كَانَ مِزَاجُهَا kâne mizâcühâ ifadesi “onun karışımı (şöyle) olacaktır”;كَافُورًا kâfûran sözcüğü “kâfur, yani cennette hoş kokulu bir içecek”;عَيْنًا ‘aynen kelimesi “göze, pınar, kaynak(tan)”; يَشْرَبُ yeşrabu fiili “içecek”; بِهَا bihâ ifadesi “ondan”; عِبَادُ اللّٰه ‘ıbâdüllâhi tamlaması “Allah’ın has kulları”; يُفَجِّرُونَهَا yüfeccirûnehâ ifadesi “onu fışkırttıkça fışkırtacaklar”; تَفْج۪يرًا tefcîran cümlesi ise “tam bir fışkırtma şeklinde” demektir.

Burada iyilerin mahşerdeki ödülü olan karşımı kâfûr olarak belirlenen meşrubat gözeleri ve yiğit kulların onu diledikleri kadar fışkırtacakları gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da “konuları zıddıyla anlatma metodu” anlamındaki “mesânî”lik üslubu gereği, sûrenin bundan sonra gelen âyetlerinde, iyi insanlar ele alınmaktadır. Yüce Allah, İnsân sûresinin 5 ve 6. âyetlerinde 4. âyetin karşıtı olarak sözü iyilere ve onlara âhirette verilecek çeşitli ödüllere getirmektedir.

Ardından âhirette ödüllerle karşılanmanın yolunun kulluk bilincinden ve âhirete imandan geçtiği belirtilmekte, sonrasında yoksul, yetim ve esir denilen “mağdur insanlarla ilgilenme”ye, bunu yaparken muhataplardan hiçbir karşılık ve teşekkür dahi beklenmemesi gerektiğine ve sonuçta mahşerin şiddetli halinde Yüce Allah’tan gelebilecek azaptan korkmaya, çetin günün şiddetinden kurktuklarına dair hatırlatmalar dile getirilmektedir.

1. Kâfûr Karışımlı Meşrubat

اِنَّ الْاَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَاْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا “Şüphesiz ki iyiler ise (cennette) kâfûr katılmış bir kadehten içeceklerdir.” Burada önceki âyetteki kafirlerin zıddına iyilerle ilgili bilgiler hatırlatılmaktadır.

- el-Ebrâr Kavramı

Nankörlük yapanların zıddına, iyilik sahiplerini ifade etmek için kullanılan kelime, bârr veya berr sözcüğünün çoğulu olan الْاَبْرَار el-ebrârdır. “İyiler, çok iyilik sahipleri” demek olan bu kelime, Kur’ân’da teberrû ve berr “iyilik yapmak”,(58) el-birr “iyilik”,(59) el-ebrâr “iyiliği çok olanlar”(60) anlamlarında kullanılmaktadır. Ayrıca yine el-berr şeklinde “iyiliğin sahibi” anlamında Yüce Allah’ın bir sıfatı olarak kullanıldığı gibi,(61) berarah kalıbında “değerliler, kıymetliler” anlamında melekleri nitelendirmektedir.(62) Bütün bunlardan farklı olarak, söz konusu kelime, el-berr kalıbında denizin zıddı olarak “kara” anlamında da çeşitli âyetlerde(63) kullanılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki الْاَبْرَار el-ebrâr kelimesi, İnsân 76/3. âyetteki kefûr kelimesinin zıddı olan şâkir kelimesini açıklamakta, İnsân 76/4. âyetteki el-kâfirîne kelimesinin de tam karşıtı bir anlam vermektedir.

Yüce Allah, sûrenin 4. âyetinde kâfirlerin yanlış tutumunu ve âhirette karşılaşacakları felâketi ifade etmekte, İnsân 76/5-6. âyetlerinde ise sözü iyilere, yani müminlere getirmektedir. Buradan hareketle, الْاَبْرَار el-ebrâr kelimesinin “müminler” anlamına geldiğini rahatlıkla söyleyebiliriz.

Abdullah b. Ömer, Rasûlüllah (as)’ın ebrârla ilgili şöyle buyurduğunu nakletmektedir: “Yüce Allah’ın bu kişileri ebrâr diye isimlendirmesinin sebebi, onların hem babalarına, hem de çocuklarına iyilik yapmalarıdır; çünkü babanın oğul üzerinde hakkı olduğu gibi, çocuğun da babası üzerinde hakkı vardır.”(64)

Yine bir hadiste, ebrârın “hiç kimseye eziyet etmeyenler olduğu” beyan edilmektedir.

Hasan el-Basrî’ye göre ebrâr, “hiçbir zerreye eziyet etmeyen kişiler” demektir.(65)

Dünya hayatında iyilik sahibi olanlar âhirette çeşitli ikramlara sahip kılınacaklardır. İşte bu ikramlardan birisi bu âyette “karışımı kâfûr olan bir kadehten içmek” şeklinde belirlenmektedir. Çeşitli âyetlerde(66) zikredilen كَاْسٍ ke’s kelimesi “kadeh”, “içinde içilecek şey bulunan kap” demektir.(67) Kadehten içmek demek, onun içindekini içmek demektir. İçilecek şey ise devam eden kelimelerle ifade edilmektedir.

Karışımı veya katkısı كَافُور kâfûr olan içeceğin ne olduğu konusunda çeşitli açıklamalar yapılmıştır. Detaya girmeden bunun “soğuk, kokusu ve tadı güzel bir içecek” olduğunu ifadeyle yetinelim.

Belki kelimenin kök anlamı gereği, bir mana çağrışımı olarak ifade etmek gerekirse, kâfur, kokusu ve tadı diğer nimetleri veya içecekleri bastıran içecek olarak tarif edilebilir. Bu arada belirtelim ki kâfûr kelimesi Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilmektedir. Esasında metin olarak kâfûrun ne olduğu bir sonraki âyette açık lanmaktadır.

2. Fışkıran Gözeler

عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللّٰهِ يُفَجِّرُونَهَا تَفْج۪يرًا “(Kâfûr), Allah’ın (iyi) kullarının içecekleri ve akıttıkça akıtacakları bir kaynaktır.” Bu âyet, bir önceki âyette geçen kâfûrun açıklamasıdır.

a) Kâfûr, Yüce Allah’ın has kullarının cennette içecekleri bir kaynaktır, gözedir. Âyette yer alan يَشْرَبُ بِهَا yeşrabu bihâ ifadesindeki bâ edatının min anlamı verdiği kabul edilmektedir.(68) Buna göre mana “ondan içecekler” şeklini alır.

b) “Allah’ın has kulları” şeklinde tercüme ettiğimiz عِبَادُ اللّٰه ‘ıbâdüllâhi tamlaması bizce önceki âyetteki el-ebrâr kelimesini açıklamaktadır. Mutaffifûn 83/28’de bu insanlar el-mükarrabûne şeklinde “Hakk’a yaklaştırılanlar” olarak ifade edilmektedir.

Oradaki anlatıma göre, iyilerin cennette içecekleri şeyin karışımı tesnîm olarak belirlenmekte, burada ise kâfûr olarak isimlendirilmektedir. “Mutaffifûn 83/22-28’de detaylı bir şekilde ele alındığı gibi, bu gözeden özel kullar içeceklerdir ve bu durum, inkârcıların zıddına, iyilere verilecek ödül olarak sunulmaktadır.

c) Âyetin sonundaki يُفَجِّرُونَهَا تَفْج۪يرًا “Onu akıttıkça akıtacaklar” cümlesi, bu kulların söz konusu pınarın suyunu diledikleri yöne kolayca akıtabileceklerini ve hiçbir engelle karşılaşmayacaklarını ifade etmektedir.(69) Bu ifade İnfitâr 82/3’te kıyâmet-âhiret sürecinde gerçekleşecek olan “denizlerin fışkırtılması” ile aynı kökten kelime kullanılarak beyan edilmektedir.

Bu cümlenin, cennetteki has kulların gözelerden su çıkartmalarını anlatması da mümkündür. Bu takdirde, oradakilerin memnuniyet verici bir meşguliyet içerisinde olacakları da ortaya konulmuş olabilir; çünkü Kur’ân’da cennetliklerin hoşnutluk verici meşguliyetlerinin bulunacağı açıkça ifade edilmektedir.(70)

d) Cennetliklere verilecek ödülün detayları, son derece ilginç ifadelerle belirlenmektedir. İnsân sûresinin 4. âyetinde kâfirler için zincirler, bukağılar ve alevli ateşten söz edilmişti. İnsân 76/5 ve 6. âyetlerde ise iyiler için “kâfûr gözelerinden fışkırtılan sulardan içecekleri” beyan edilmektedir.

Bir tutuklunun sıkıntılı halini ifade eden “zincirlere ve kelepçelere bağlanma”nın karşıtı olarak, iyiler de huzurun, esenliğin ve rahatın simgesi olarak “su gözelerinden pınarlar fışkırtacak ve suyu diledikleri yönde akıtmak”la meşgul olacaklardır. Şüphesiz bu durum tutuklu mahkûmun zıddına, özgürlüğün tadını çıkarmayı ifade etmektedir.

Çünkü yine İnsân sûresinin 12. âyetinde sözü edilen “hürriyet ödülü” ile kast edilen durum bu olsa gerektir. Diğer taraftan, cehennemliklere verilecek alevli ateş hararetin zirvesini ortaya koyarken, cennetlikler ise serin sulardan diledikleri gibi içerek huzurun en güzel noktasını yaşayacaklardır. Bu da iki grup arasındaki sonuç farkını açıkça göstermektedir.

Bu insanların dünya hayatında beyinleri, gönülleri ve sözleri cennet pınarları gibi hoş kokulu akıyordu. Sözlerini, davranışlarını ve bilgilerini akıttıkça akıtıyor, insanların istifadesine sunuyorlardı. Onların bu durumu cennette kâfûr karışımı akan ve kadehlerde içilen içecek haline gelecek ve nimete dönüşecektir. Gönüllerindeki iman, beyinlerindeki akıl ve bilgi, bu dünyada pınar gibi akıyordu. Şimdi cennette de o pınarın karşılığı olan pınardan doldurup içeceklerdir.

Dünyada kendi iyiliklerinden başka insanlar veya varlıklar yararlandığı için, söz konusu iyilikler pınarlara dönüşecek ve sahiplerine ödül olarak sunulacaktır. Bir anlamda, dünyada onlardan istifade edildiği için, âhirette kendilerine cennet pınarlarından akıttıkça akıtılacaktır.(71) Ektiklerini biçecekler, yaptıkları fedâkârlıkların karşılığını fazlasıyla almış olacaklardır. Dünya hayatındaki duyarlılıkları onlar için ödülün hazırlayıcıları olacaktır.

c) Ödülle Buluşmanın Yolları

Yüce Allah, sûrenin 7-10. âyetlerinde, “(Allah’ın has kulları,) verdikleri sözü yerine getirirler ve şerri/şiddeti her yere yayılmış olan bir günden korkarlar. Onlar, kendileri muhtaç olmalarına rağmen, yoksulu, yetimi ve esiri yedirir, doyururlar” buyurarak yiğit kullarının nitelikleriyle ilgili bilgi vermektedir.

Ardından, söz konusu yiğit kulların yaptıkları iyiliklerin karşılığında muhataplarına “Biz, sizi sadece Allah rızası için doyuruyoruz; sizden herhangi bir karşılık da, teşekkür de istemiyoruz” diyecekleri haber verilmekte, âhiret bilinçleriyle ilgili olarak da şu ifadelerine yer verilmektedir: “(İyilik sahipleri), ‘(çünkü) biz, çetin ve belâlı bir günde Rabbimizden (O’nun azabına uğramaktan) korkuyoruz’ (derler).”

ı. Sözünde Durmak ve Âhiretten Korkmak

يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَط۪يرًا “(Allah’ın iyi kulları), verdikleri sözü yerine getirir ve kötülüğü her yere yayılmış olan bir günden korkarlar.”

Âyetteki يُوفُونَ yûfûne fiili “yerine getirirler”; بِالنَّذْرِ bi’n-nezri kelimesi “ahitlerini, adaklarını, verilen sözü”; وَيَخَافُونَ ve yehâfûne fiili “ve korkarlar”;يَوْمًا yevmen kelimesi “(şöyle bir) günden, kıyâmetten, âhiretten”; كَانَ شَرُّهُ kâne şerruhû ifadesi “onun şerri, şiddeti (şöyledir, şöyle olacaktır)”; مُسْتَط۪يرًا müstetîran kelimesi ise “yayılmakta, sarmakta” demektir.

Burada el-ebrâr denilen iyilerin “iki” özelliği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah âhirette ödüllerle karşılanmanın yolunun kulluk bilincinden ve âhirete imandan geçtiğini belirtmekte, ardından “mağdur insanlarla ilgilenme”ye, bunun nasıl yapılması gerektiğine ve sonuçta mahşerin şiddetli halinde Allah’tan gelebilecek azaptan korkmaya dair hatırlatmalar dile getirilmektedir.

Bu âyetten itibaren ele alınan konular, cennette çeşitli ödüllere lâyık kılınacak kişilerin dünyadaki güzel davranışlarıyla ilgilidir. Bu nedenle, İmam Ferrâ’nın da belirttiği gibi, ya âyetin başında gizli bir كَانَ kâne fiili var kabul edilir;(72) ya da bu âyetin ikinci cümlesindeki kâne fiilinin bütün cümleleri kapsadığı düşünülür.

1. يُوفُونَ بِالنَّذْرِ “(Allah’ın has kulları,) verdikleri sözü yerine getirirler.” Bu âyette geçen nezr ve vefâ kavramlarını açıklamak gerekmektedir.

- Nezr Kavramı

a) Âyetteki النَّذْر en-nezr kelimesi birden çok anlam vermektedir. Buna göre şu açıklamaları yapmak âyeti anlamada çok önemlidir:

ı. Nezr, “kişinin, üzerine borç olmayan hayırlı bir işi kendisine borç edinmesi” demektir. Kelimenin bu asıl anlamını esas alarak şu yorumu yapabiliriz: Öncelikli görevleri yapmanın önemini kavrayanlar, bunlara ilave olarak kendilerine yine hayır yolunda yeni görevler edinirler. Böylece fazladan hayır yapanlar, asıl görevlerini çok daha öncelikli ve tastamam olarak yapma duyarlılığını göstermiş olurlar.

ıı. Nezr kelimesini “bir şeyi üzerine almak, üstlenmek, kulluk veya sorumluluk bilinci” anlamlarına da alabiliriz. Böyle olunca, maksat, inançlı insanların, inançlarından kaynaklanan ruhsal ve bedensel, bireysel ve toplumsal yükümlülüklerini yerine getirmeleridir.

Yüce Allah, iyilik sahibi olabilmenin ilk yolunu, insanların sorumluluklarını bilip gereğini yerine getirmeleri olarak belirlemiştir. Buna uygun olarak, inançlı kişiler ilâhî emirlerin tamamını yerine getirmeyi üzerlerine borç olarak almış olurlar ve bunları yerine getirmeye gayret ederler.

ııı. Âyetteki mesajı, “kişinin kendisini bir şeye adaması, imanının gereğini yerine getirmesi” şeklinde de anlayabiliriz. Peygamberler için Kur’ân’da kullanılan sıfatlardan birisi de nezîr veya bu kelimenin çoğulu olan nüzür’dür. Bu kelimeye her ne kadar “uyarıcı, korkutucu” anlamı verilse de kelimenin asıl anlamı “adamak”la yakından ilişkilidir.

Müddessir 74/2’de de değindiğimiz üzere “peygamberlerin nezîr oluşu”nu, kendilerini davalarına adayanlar şeklinde anlamaktayız. Yorumunu yaptığımız âyette imanlı insanlar için kullanılan “adaklarını yerine getirirler” ifadesi, bizce “onların kendilerini inandıkları değerlere adadıklarını ve bu uğurda çaba sarf ettiklerini” de göstermektedir. Söz verilmesi, sözün adanması demektir ve gereğinin yerine getirilmesi zorunludur.

ıv. İnançlı insanların yerine getirdikleri adak, “Allah’a verdikleri söz” olarak da anlaşılabilir. “Allah’a verdiğiniz sözü tutun” veya “Allah’la olan sözleşmenize sadâkat gösterin”(73) anlamındaki âyet, “adak” konusunun muhtevasını ve uzandığı noktaları açıkça ortaya koymaktadır. Ayrıca Ra‘d 13/19-20’de, öğüt alan sağduyu sahiplerinin ilk niteliği “Allah’a verdikleri sözün gereğini yerine getirmeleri ve bu sözleşmeyi bozmamaları” olarak belirlenmektedir.

Ahde vefa, Nahl 16/91’deki “antlaşma yapıldığı zaman Allah’a verilen sözü yerine getirmek” anlamına gelmektedir. Ayrıca Mâide 5/1’deki “akitlerin gereğini yerine getirmek” de bu kavramın kapsamındadır. Dahası En‘âm 6/152 ve İsrâ’ 17/35’te yer alan “ölçerken eksik değil, tam ölçmek” gibi emirleri bu çerçevede düşünmek durumundayız.

Bütün bu ve benzer âyetlerdeki mesajları göz önünde bulundurduğumuz zaman, konunun önemini ortaya koyan ve sınırlarını belirleyen asıl mesajın İsrâ’ 17/34’te şu şekilde dile getirildiğini belirtmeliyiz: “Verdiğiniz her meşru söze sâdık kalın. Muhakkak ki söz veren herkes, bundan dolayı hesaba çekilecektir.”

v. Bir kişi iman edip İslâm’a, yani Kur’ân okuluna girmekle, yapması gereken bütün işleri üzerine almış, o işlere kendisini adamış demektir. Bir öğrenci, üniversitenin herhangi bir fakültesine kaydolmakla, o fakültenin programında yer alan tüm dersleri üzerine almış, nezretmiş, onları çalışıp başaracağına söz vermiş olduğu gibi, bir kişi de tevhid inancını kabul edip İslâm’a, yani Kur’ân okuluna kaydolunca oradaki görevleri üzerine almış, onları yerine getireceğine dair söz vermiş, nezretmiş olur.

İşte iyiler, Yüce Allah’ın has kulları, hayata dair bütün bu sözlerini bizzat yerine getirenlerdir. Demek ki Kur’ân’ın istediği imanlı kişiler, Yüce Allah’a söz verenlerdir ve bu imanının yükümlülüklerini yerine getirmeye çalışanlardır. İşte bunlar, imanlarının gereklerini yerine getirenlerdir.(74)

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki يُوفُونَ yûfûne fiilinin geniş zaman kalıbında getirilişi çok ilginçtir. Çünkü bu kullanım, âhirette ödülle buluşturulacak kişilerin, sözü edilen davranışları dünya hayatlarında devamlı yapmakta olduklarını, onları âdeta hayat tarzı edindiklerini ve davranışlarıyla hayatlarının özdeşleştiğini ortaya koymaktadır.

Bazı davranışları birkaç kez yapmakla değil, sürekli yerine getirmekle olgunluğa erişileceği mesajı, bu kullanımın bize hatırlattığı anlamlardandır. Böyle bir tutum, bir taraftan yapılanları gereksiz görüp onları terk etmemeyi öğretecektir; diğer taraftan da “artık ben olgunlaştım, aynı şeyleri devamlı yerine getirmeme veya başka şeyler yapmama gerek yoktur” gibi bir anlayışı Müslümanın hayatından çıkaracaktır.

Âhirette devamlı ödüllerle buluşmanın yolu, dünya hayatındayken iyilik ve hayır davranışlarını devamlı yapmaktan geçmektedir. İnsân 76/8. âyette dile getirilen “yoksul, yetim ve esirlere yardım etmek” işte bu hayır görevlerindendir. Dinde şans ve piyango diye bir şey yoktur.

İnsanlar sorumlu tutuldukları şeyleri yerine getirmekle yükümlüdür ve anlık ya da bir defalık davranışlar kişinin kurtuluşu için yeterli olmayabilir. İşte Yüce Allah bu anlamın kavratılması için âyetteki fiili geniş zaman kalıbında getirmiş ve insanların duyarlılığının sürekli olması gerektiğini öğretmeyi amaçlamıştır.

2. وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَط۪يرًا “(O kullar), şerri/şiddeti her yere yayılmış olan bir günden korkarlar.” Âyetin bu cümlesi hakkında bazı noktaların izahı gereklidir.

a) “Korkulan gün”ün hangi gün olduğu konusunda farklı ihtimallerden söz edilebilir.

ı. “Korkulan gün”den maksat, “âhiret günü” olabilir. Bizim yorumlarımız da bu yönde olacaktır. Konu mahşerdeki ödülle ilgili olduğu için, maksadın bununla ilişkilendirilmesi bağlama daha uygundur.

ıı. “Korkulan gün”den kasıt, “Son Saat” de olabilir. Bu durumda o günün şiddetinin her tarafı kapsayacağı ifade edilmiş olur. Bu anlam ise yaşanacak gerçekle uyumludur.

b) Ebrâr denilen iyilik sahiplerinin dünyadaki en önemli özelliklerinden birisi, güçlü bir âhiret inancına sahip olmalarıdır. Bu cümleyi bağımsız bir ifade şeklinde, ikinci nitelik olarak ele aldık. İster adak olsun, ister görev olsun, sorumluluklarını yerine getirenler, bunu âhirete iman esasıyla gerçekleştirirler. Âhirete iman onlar için iman-salih amel birlikteliğinin doğal bir sonucudur.

c) Bu cümle, öncesindeki “Adaklarını yerine getirirler” ifadesinin açıklayıcısı olarak “hâl cümlesi” olarak da kabul edilebilir. Bu durumda anlam, “O kullar, şiddeti her yere yayılmış olan bir günden korkarak, verdikleri sözü yerine getirirler” şeklini alır. Yapılan işin değerli olabilmesi, onun inanarak yapılmasına bağlıdır. “Ameller niyetlere göredir”(75) hadisinde Hz. Peygamber’in vurguladığı husus budur.

d) Müminlerin âhiretten korkmalarıyla ilgili olarak Zümer 39/9’da şöyle buyrulmaktadır: “Yoksa geceleyin secde ederek ve kıyamda durarak ibadet eden, ahiretten çekinen ve Rabbinin rahmetini dileyen kimse (o inkârcı gibi) midir?”

Benzer şekilde bu defa Şûrâ 42/18’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Ona (Son Saat’e) inanmayanlar, onun çabuk kopmasını isterler. İnananlar ise ondan korkarlar ve onun gerçek olduğunu bilirler. İyi bilin ki, kıyamet günü hakkında tartışanlar derin bir sapıklık içindedirler.” İşte bu ve benzer âyetlerde müminlerin ortaya koyduğu duyarlılık dile getirilmektedir.

e) “Azabın şerrinin veya şiddetinin yaygın oluşu” âhiretteki cezalandırmanın boyutunu ortaya koymaktadır. Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen مُسْتَط۪يرًا müstetîran kelimesi “her tarafa, en ücra köşelere dahi ulaşan, hak edeniyle çabucak buluşan” demektir. “Uçmak, kuş” anlamındaki tayr kökünden gelen bu kelimenin “uçuşmak” anlamı da vardır. Bu haliyle, “hak edenlerine ulaşmasında herhangi bir engel tanımamak” anlamı devreye girmektedir.

f) Azabın yayılması azabı hak edenlerle ilgilidir. Çünkü Yüce Allah, âhiretteki muhteşem korkudan etkilenmeyecek insanlar olacağını beyan etmektedir. Bu konuyu 11. âyette geniş bir şekilde ele alacağımız için burada ayrıntıya girmiyoruz.

ıı. Yoksula, Yetime ve Esire Sahip Çıkmak

وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلٰى حُبِّه۪ مِسْك۪ينًا وَيَت۪يمًا وَاَس۪يرًا “Onlar, kendileri muhtaç olmalarına rağmen yoksulu, yetimi ve esiri yedirir (doyurur)lar.”

Âyetteki وَيُطْعِمُونَ ve yut‘ımûne fiili “ve yedirirler”; الطَّعَامَ et-ta‘âme kelimesi “gıdayı, yiyeceği, yemeği”; عَلٰى حُبِّه۪ ‘alâ hubbihî ifadesi “kendisinin sevdiğine”; مِسْك۪ينًا miskînen kelimesi “yoksula”; وَيَت۪يمًا ve yetîmen sözcüğü “ve yetime”; وَاَس۪يرًا ve esîran kelimesi ise “ve tutsaka, esire, aileye” demektir.

Burada el-ebrâr denilen ve mahşerdeki ödüllere layık kılınacak yiğitlerin “üçüncü” özelliği gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin içeriğine uygun olarak Müslüman hayatındaki çeşitli hassasiyetlerin bir kısmını ele almak istiyoruz.

1. Müslüman Duyarlı Olmalıdır

a) Yüce Allah, âhirette ödüllerle buluşmanın yollarından birini “garibanlara destek olmak” şeklinde belirlemektedir. Dinî emirleri ve yükümlülükleri yerine getirmek âhiret inancına ve azap korkusuna bağlandıktan sonra, şimdi de konu “başkalarıyla ilgilenmek” diye belirlenmektedir.

Yüce Allah, insana başkalarıyla da ilgilenme sorumluluğu yüklemiştir. İnsan sosyal bir varlık olduğu için, hayatında başkalarıyla iletişim kurma zorunluluğu vardır. Kişi, hayatı kendisinden ibaret göremez, görmemelidir. Başkalarının da bulunduğunu bilmek ve onlara karşı çeşitli yükümlülüklerinin olduğunu unutmamak zorundadır.

b) Esasında ibadetlerin büyük çoğunluğu, insanın dünya hayatında başkalarıyla ilişkisini düzenlemeyi öğreten içeriklere sahiptir. Namaz, oruç, hac, zekât, kurban, infak, sadaka gibi ibadetlerde gözetilmesi gereken en önemli hedeflerden biri, “başkalarının farkına varmayı öğrenmek”tir. Buna günümüzde “empati” denmektedir. Yabancı kaynaklı bir kelime olarak gündelik kullanım alanımıza giren bu kelime, aslında anlam olarak bizde çok önceden beri varlığını devam ettirmektedir.

Hz. Peygamber, “Sizden biriniz, kendisi için istediğini kardeşi için de isteyinceye kadar mümin olamaz”(76) buyurmaktadır. Başka bir hadiste de “Benim için istediğimi senin için de isterim” ifadesi yer almaktadır.(77) İşte bu ölümsüz gerçek, Müslümanın toplum hayatında başkalarıyla ilişkisinin nasıl olması gerektiğini öğreten evrensel bir değer ve anlam taşımaktadır.

c) Şimdilerde “empati” denen “başkalarının farkına varış”ın hadisteki ifadesi, çok daha anlaşılabilir ve yaşanabilir bir mahiyet arz etmektedir. Medineli Müslümanların, Mekke’den göçen muhacirler için beslediği ve tarihte benzeri pek görülmemiş “kardeşlik duygusu” da konumuzu kavramada önemli bir yer tutmaktadır.

Adına “îsâr” denen bu duygu, “kendisi muhtaç olmasına rağmen, kardeşini kendisine tercih edebilme hassasiyeti” demektir ve Müslümanlar için vazgeçilmez bir değerdir. Biz bu değerlerle övünebilmek için onları hayatımızda uygulamak zorundayız. Meselenin sadece edebiyatını yaparak sorumluluktan kurtulamayız.

Duyarlılık göstergesi olarak “yardımlaşma” konusunda Beled 91/13-16. âyetlerde çok önemli vurguların bulunduğunu hatırlatmak istiyoruz.

d) Başta zekât müessesesi olmak üzere, dinimizdeki infak, zekat, sadaka, fitre, fidye, keffâret gibi kavramlar yardımlaşmanın önemini ortaya koymaktadır. İşte bu bağlamda, İnsân sûresinin yorumunu yapmakta olduğumuz âyetinde de konu, başkalarıyla ilgilenmek, onlarla ekmeğini paylaşmak, hatta onları öncelemek şeklinde belirlenmektedir. Âhirette cennet ödülleriyle buluşmak isteyenler, dünyada fedâkârlık yapmak zorunda olduklarını bilmeli ve bunun gereğini yerine getirmelidirler.

2. Yardım, Sevgi Temeline Bağlı Olmalıdır

وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلٰى حُبِّه۪ “Sevdiğine yemek yedirirler.” Bu ifade, sadece “yemek yedirmek” değil, muhtaç olanlarla ilgilenmek anlamına da gelmektedir. Bir benzeri Bakara 2/177’de bulunan عَلٰى حُبِّه ‘alâ hubbihî ifadesinde bazı anlam açılımları bulunduğu için onlara değinmek istiyoruz.

a) عَلٰى حُبِّه ‘alâ hubbihî ifadesi, bu yardıma “sahibinin muhtaç olduğunu” göstermektedir. Yani yemek yedirecek veya yardım yapacak kişi, aslında yedireceği şeye kendisi muhtaç olmasına rağmen, onu başkalarına vermektedir. Kişinin bizzat kendisinin muhtaç olduğu şeyi vermesi gerektiği kendisine hatırlatılmaktadır. Haşr 59/9’da sözü edilen ve “îsâr” denilen duyarlılığın değişik bir ifadesi işte bu cümledir.

Beled 90/14’teki “zor günde yedirmek” cümlesindeki asıl anlam, “kendisi muhtaç iken yetime ve yoksula yardım etmek” şeklindedir. Bu arada muttakîlerin özelliklerinden söz eden Âl-i İmrân 3/134’te de ilk sıfat, “bollukta ve darlıkta yapılan infak” şeklinde yer almaktadır. Bütün bunları birlikte düşündüğümüzde, Kur’ân’da fakirin gözetilmesine verilen önemin ciddiyeti ve boyutları rahatlıkla görülebilmektedir.

b) عَلٰى حُبِّه ‘alâ hubbihî ifadesi, “sevilen ve değer verilen malı” da ifade edebilir. Nitekim Yüce Allah, Âl-i İmrân 3/92’de “En çok sevdiğiniz şeylerden verinceye kadar iyiliğe ulaşamayacaksınız” buyurarak, bu gerçeğe dikkat çekmektedir.

Bu bağlamda Bakara 2/267’deki şu ifade son derece çarpıcıdır: “Ey iman edenler! Kazancınızın en temiz ve helal olanından ve sizin için topraktan bitirdiğimiz ürünlerden karşılıksız olarak verin; fakat size verildiğinde gözünüz kapalı olmadıkça el uzatmayacağınız (almayacağınız), değersiz ve bayağı olanı (başkasına) vermeye kalkmayın.”

İşte bu âyette verilmesi emredilen şeyler, kazancın en temiz ve en kaliteli olanlarıdır. Ayrıca, beğenmeyip alınmayacak değersiz şeylerin başkalarına verilmemesi gereği ise, meseleyi net olarak ortaya koymaktadır. Siz bir şeyi beğenmiyorsanız, onu başkalarına da lâyık görmemelisiniz. Duyarlılık bunu gerektirir.

c) عَلٰى حُبِّه ‘alâ hubbihî ifadesi, “yemeği sevdiklerine yedirirler” şeklinde bir anlam da vermektedir. Müslümanlar elbette öncelikle din kardeşlerini sevmeli, onlara hem “muhabbet”, hem de “meveddet” beslemelidirler. Bu nedenle, aynı dini paylaştıkları fakirleri de sevmeli, onlarla ilgilenmelidirler. Ancak, Kur’ân’da fakirlerle ilgilenilmesi noktasında emirler içeren âyetlerde, fakirlerin inancıyla ilgili bir özellik veya şart yer almaz. Fakir fakirdir, hepsiyle ilgilenmek gerekir.

Müslümanlar, hayatı sadece kendilerinden ibaret saymadıkları ve çevrelerindeki garibanlarla ilgilenmek durumunda oldukları için, onları sevmeleri gerektiğini de bilmelidirler. İlgileneceğiniz insanlara sevgi beslemezseniz, onlarla yeterince ilgilenemezsiniz. Bu nedenle, özellikle fakir, mağdur, kimsesiz veya yoksul insanları sevmek ve onları sahiplenmek anlamında vazgeçilmez, ertelenemez ve ötelenemez bir görevimiz olduğunu unutmamak durumundayız.

d) عَلٰى حُبِّه ‘alâ hubbihî ifadesi, yapılacak yardımın “Yüce Allah rızası için” yapılması gerektiğini de gösterir. Bu durumda ‘alâ edatının lâm edatı anlamını verdiği ifade edilmektedir. Âyetin anlamı ise “Yemeği, Allah’ı sevdikleri için, yani Allah rızası için yedirirler” veya “Allah rızası için yardım yapar” şeklini alır. Esasında, bir sonraki âyette izah edeceğimiz “Sizi sadece ve sadece Allah rızası için yediriyoruz” cümlesi bu anlamı desteklemektedir.

e) عَلٰى حُبِّه ‘alâ hubbihî ifadesinin, bu yardımın “seve seve yapıldığını” gösteren bir anlam inceliği de vardır. Müslüman, Yüce Allah için yaptığı yardımın aslında vermek değil, almak olduğunu çok iyi bilir. Bu nedenle, yaptığı yardımın arkasından gözü akmaz, yardımı başa kakmaz ve eziyet aracı haline de kesinlikle getirmez.(78) Müslümanlar şu hususu iyi bilmelidir: Yapılan yardımların sevaba dönüşmesinin yanında, onların dünyadayken de çeşitli bereketlere vesile olacağı, Kur’ân’ın öğrettiği gerçeklerdendir.(79)

Bu beş boyutu da içerecek biçimde, وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلٰى حُبِّه۪ “Sevdiğine yemek yedirirler” cümlesini şu şekilde anlamlandırmak daha kapsayıcı olacaktır: “Onlar, kendileri muhtaç olmasına rağmen, sevdikleri malı veya gıdayı, sevdiklerine, Allah’ı sevdikleri için, seve seve verenler veya yedirenlerdir.” Kanaatimiz odur ki, insanı olgunlaştıracak yardımlaşma biçimi, bu şekilde yapılandır.

3. Yoksula, Yetime ve Esire Sahip Çıkmak Gerekir

Âyette yedirilmesinden, yani bakımının sağlanmasından söz edilenler “miskînler, yetimler ve esirler”dir. Yetim ve yoksulun kim olduğu konusunda Duhâ 93/9’da açıklamalar yapacağımız için, benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim:

a)مِسْك۪ين miskîn, “fakirlik kendisinde mesken tutmuş, açlıktan karnı âdeta toprağa yapışmış, gününü geçirecek kadar imkânı olmayan kişi”dir. Bu kişi, çalışıp çabalama gücü elinden gitmiş, hareketsizlik nedeniyle yerli yerinde kalan ve çalışabilmek için yerinden kıpırdayamayacak durumda olan bir çaresizlik içerisindedir.

b) يَت۪يمyetîm, öksüzü de içerecek şekilde “ana veya babası ya da hem anası hem de babası olmayan çocuk” için kullanılan özel bir sıfattır. Yetim, çalışıp çabalayanı olmayan, bu nedenle geçimden âciz kalan kişi demektir. Yetimliği “muhtaç olunan şeyden yoksunluk” diye anlarsak, anlamı daha geniş bir çerçeveye oturtmuş oluruz.

c) اَس۪ير esîr kelimesi, İslâm âlimleri tarafından farklı şekillerde yorumlanmıştır:

ı. Müfessirlerimizin büyük çoğunluğuna göre esîr, “müşriklerden alınan savaş tutsağı” anlamıyla öne çıkmaktadır. İnsân sûresinin Mekke’de indirildiğini kabul ettiğimize göre, bu yaklaşım hakkında da kanaat ortaya koymak durumundayız. Bize göre, eğer kelime “savaş esiri” anlamına alınacaksa, maksat daha sonra yaşanacak olaylara, yani alınacak esirlere nasıl davranılması gerektiğini öğretme noktasında ışık tutmaktır.

Sûrenin indirildiği dönemde Müslümanların elinde savaş esiri olmadığına göre, bu yorum kaçınılmaz olmaktadır. Âyetlerin mesajını, indirildiği dönemle sınırlı görmeyip, onları evrensel mesajlar şeklinde kabul etmemiz gerektiğine göre, bu yorumun isabetli olduğunu söyleyebiliriz.

ıı. Bu kelime, Süddî’ye göre, “başkasının mülkünde olan, satın alınmış köle” anlamına da gelebilir.(80) Buna göre, maksadın savaş esirleriyle sınırlı olmadığı anlaşılmaktadır.

ııı. Hz. Peygamber’den nakledilen bir rivayete göre, esîr kelimesi “borçlu” anlamına da gelmektedir.(81) Bu durumda söz konusu kelime, ekonomik bir anlam içeriğine sahiptir demektir. Aynı âyette peş peşe gelen miskîn ve yetîm kelimelerini “ekonomik ihtiyaçlarını gideremeyenler” olarak izah edince, esîr kelimesinin bu anlam doğrultusunda “borçlu” şeklinde anlaşılması da doğru bir yaklaşımdır.

ıv. Bu kelimenin “kişinin eşi” anlamına geldiği de kabul edilmektedir. el-Üsra kelimesinin “aile, baba tarafından yakınlar” anlamından hareketle, maksadın aile ve yakınlar olmasının da mümkün olduğunu düşünmekteyiz. Beled sûresinde ele alınan “yakındaki yetim” ifadesi(82) ile Kur’ân genelinde pek çok âyette yer alan “yakınlara bakma” yükümlülüğü düşünüldüğünde, diğerleri gibi bu anlamın da doğru olduğu ortaya çıkmaktadır.

v. Mücâhid’e göre esîr kelimesi, “hapsedilip alıkonulan kişi”dir.(83) Bu anlam gereği, esîr kelimesinin savaş esirliği ile sınırlı tutulmaması gerektiği açıktır. Sûrenin Mekke’de indirildiği görüşümüz doğrultusunda bu kavram, o gün yaşanan pratikle de uyumludur. Çünkü yeni Müslüman olanların bir bölümü, geçimini sağlayabilme konusunda hayata katılabilmekten mahrum bırakılmışlar, âdeta çaresizliğe itilmişlerdi. İşte onlara göre, nispeten daha iyi durumda olanların bu kişilere sahip çıkması gerektiği âyette hatırlatılmaktadır.

vı. Çeşitli sebeplerle sıkıntı içerisinde olup geçimini sağlamaktan mahrum bırakılan herkes kelimenin anlam dünyasında var kabul edilebilir. Üstelik bunun inanç bakımından herhangi bir fark içermediğini de unutmamak gerekir. Bu yoruma göre, âyette “özgürlükten mahrum olan herkesin, zor şartların esiri olan kimselerin gözetilmesi gereği” üzerinde duruluyor demektir.(84)

Sözün özü şudur: Yüce Allah, el-ebrâr denilen “iyilik sahibi kişiler”den olabilmenin ilk şartını “sözünde durmak”, ikincisini “âhiret bilincine sahip olmak” şeklinde belirlemiştir. Üçüncü şartı ise “dünya hayatında iken, sevdiği malından Allah rızası için yoksula, yetime ve esire yedirmek, ayrıca onların bakımını sağlamak” diye bildirmektedir.

ııı. Yüce Allah’ın Rızası ve Karşılık Beklememek

اِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللّٰهِ لَا نُر۪يدُ مِنْكُمْ جَزَآءً وَلَا شُكُورًا “(Şöyle derler:) Biz sizi yalnızca Allah rızası için doyuruyoruz; sizden herhangi bir karşılık da teşekkür de istemiyoruz.”

Âyetteki اِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ innemâ nut‘ımuküm ifadesi “mutlak surette sizi sadece (şunun için) yediriyoruz, doyuruyoruz, bakıyoruz”; لِوَجْهِ اللّٰهِ livechillâh tamlaması “Allah’ın yüzü için, O’nun rızası için”; لَا نُر۪يدُ lâ nürîdü fiili “istemiyoruz”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”;جَزَآءً cezâen kelimesi “ne herhangi bir karşılık”; وَلَا شُكُورًا ve lâ şükûran sözcüğü ise “ne de herhangi bir teşekkür” demektir.

Burada yardımın gayesi ve kullardan herhangi bir karşılık beklenmemesi gerektiği gündeme getirilmektedir.

Bu âyeti iki cümlesine ayrı ayrı yorumlar getirerek incelemek istiyoruz. Çünkü ilk cümle “ikramın gayesini” ortaya koyarken, diğeri “ne yapılmaması gerektiğini” öğretmektedir.

1. اِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللّٰهِ “Biz, sizi sadece Allah rızası için doyuruyoruz.” Âyetteki edatlara ve kavramlara dair bazı yorumlar yapacağız.

a) Cümlenin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı “muhakkak ki” anlamında اِنّ inne ve مَا mâ edatlarının birleşimi olarak kabul edilebileceği gibi, “sadece ve sadece” anlamında tek bir hasr/kasr, yani “vurgu” edatı olarak da tercüme edilebilir. Her iki durumda da maksat, mesajın “vurgulu” bir şekilde dile getirilmesini sağlamaktır. “Muhakkak ki, ancak ve ancak, sadece ve sadece” şeklindeki ifadeler, ilgili mesajın güçlü bir şekilde dile getirilme biçimidir.

b) نُطْعِمُكُمْ “Sizi yediriyoruz.” Her şeyden önce, ebrâr denilen iyilik sahiplerinin âyette ifade edilen sözü nasıl söyledikleri meselesi üzerinde kısaca durmak gerekmektedir. Yoksulları, yetimleri ve esirleri Yüce Allah rızası için doyuran insanlar, bu sözleri muhataplarının yüzüne mi söylemişlerdir; yoksa bu duyguyu kalplerinde mi saklamışlardır? Cevaplandırılması gereken soru budur. Konuyla ilgili farklı kanaatler ise şöyledir:

ı. Âlimlerimizin çoğunluğu el-ebrâr’ın, bu ifadeyi “dil ile ve muhatapların yüzüne söylemediklerini, iyilik yaparken kalplerinden böyle geçirdiklerini” ifade etmektedirler. Yapılan yardım bir anlamda infak olduğu ve infak da “muhatabın gönlüne doğru tünel kazmak, gizlice yol açmak” anlamına geldiği için, söz konusu cümlenin niyetlerde saklandığı anlaşılmaktadır.

Gönüllerde hissedilen bu niyetin bizlere hatırlatılmasının amacı ise, aynı ödüllerle karşılaşmak isteyenlerin böyle davranmalarını sağlamaktır; bu noktada kendilerini bilgilendirip eğitmek ve yardımlaşma konularında Müslümanları terbiye etmektir.

ıı. Bu cümlenin “dil ile söylenme” ihtimali de vardır. Bu durumda söz konusu ifadenin söyleniş gayesi, iyilik yapılan kişinin bir şekilde kendisini teşekkür mecburiyetinde hissetmesini engellemek olabilir. Dahası, verilen yardımın aynısını ya da benzerini iade etmenin zorunlu olduğu zannını ortadan kaldırmak da olabilir.

İnsanlar kendilerine iyilik yapıldığında, genellikle iyiliğe karşılık verme veya en azından teşekkür etme ihtiyacını hissederler. Şüphe yok ki, bu durumda infakın ruhuyla asla bağdaşmayan ve istenmeyen bazı olumsuzluklar meydana gelebilir. İşte böyle bir olayla karşılaşmamak için en başından bu sözü söylemek, hataların oluşmasını engellemeye yardımcı olacaktır.

Esasında “Biz, sizi sadece Allah rızası için doyuruyoruz” cümlesi, muhataplardan hiçbir karşılık beklenmediğini göstermektedir. Olası bir hata yaşanmasın diye bunu muhataba iletmekte herhangi bir sorun yoktur. Çünkü söz konusu cümle sadece ilgili şahsa söyleneceği ve başkaları bunu duyup yanlış bir değerlendirme yapamayacağı için, karşıdakini rahatlatmak amacıyla bu tür bir ifade sakınca doğurmayacaktır.

ııı. Sadakaların fakirlere gizlice verilmesi çok daha hayırlıdır. Yüce Allah, bu sayede insanların bazı hatalarını örteceğini beyan etmektedir.(85) Sadakanın da infakın da başkalarına gösteriş için verilmesi onların iptal gerekçesidir; hatta bu işi yapanlar Allah’a ve âhirete inanmayanlara benzetilmekte ve şeytanın arkadaşları olarak tanıtılmaktadırlar.(86) Yaptıkları bazı davranışları ibadet sanan Mekkeli müşriklerin ele alındığı bir pasajda, Yüce Allah bu insanların yanlış davranışlarını sıralamakta, insanlara gösteriş yapmakta olduklarını eleştirmekte ve kendilerini kınamaktadır.(87)

İbadetlerde ve özellikle de infak denilen yardımlaşmalarda gösterişten uzak durulması, yapılanın ibadet değeri taşıması için vazgeçilmez bir önem arz etmektedir. Durum böyle olunca, Yüce Allah rızası için yardım edenlerin, bunu gösterişe kurban etmemeleri gerektiği son derece açık bir gerçektir.

Hayır işlerinde Allah rızasını gözetenler gösterişten uzak duracakları için, yardımlaşmada muhatabın bir eziklik duymaması ve muhtemel bazı yükümlülükler üstleneceği duygusuna kapılmaması için, söz konusu cümlenin açıkça söylenmiş olmasında bir sorun olmamalıdır.

Gözetmeleri gereken en önemli husus, bu işi yaparken gurur kırıcı davranmamaları, yardımı başa kakmaya ve eziyete kurban etmemeye dikkat etmeleridir. Aksi takdirde, kaş yapalım derken göz çıkartılmış ve sevap alalım derken günaha girilmiş olunacaktır.

c)لِوَجْهِ اللّٰه “Allah rızası için.” Âyette ele alınan ilk konu, iyilik yapan kişilerin bunu “sadece Allah rızası için” yapmakta olduklarını beyan etmeleridir.

ı. İnsanlar ibadet ederlerken kendileri sevap elde etmek için bunu yaparlar ve niyetlerini “sadece Allah rızasını kazanmak” şeklinde belirlerler. Yoksulu, yetimi ve esiri doyurmak aslında bir infak faaliyetidir. İnfakın sadece Allah rızası için yapılması gerektiğine ve bunu yapanların övüldüğüne dair Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır.(88) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen husus bununla ilgilidir.

ıı. Âyette yer alan ve “Allah rızası” diye tercüme edilen وَجْه اللّٰهِ vechüllâh tamlaması, elbette öncelikli olarak bu anlamı vermektedir. Ancak burada رضاء rıdâ’ kelimesi yerine وجه vech kelimesinin kullanılmasının ince ve esaslı bir mesajı daha olmalıdır. Kanaatimizce bu anlam وجه vech kelimesiyle yakından ilgilidir. “Yüz” demek olan bu kelimenin Allah’a nispetinde “Allah’ın yüzü” ifadesini kavramakta imkansızlık yaşanacağından, söz konusu tamlama için “Allah rızası” anlamı tercih edilmektedir.

ııı. Zikrullâh tamlamasına “Allah’ın hatırlaması” yerine “Allah’ı hatırlamak” anlamı verildiği gibi, vechüllâh tamlamasına da “Allah’ın yüzü” manasının yanında, “Allah’a yüzü olmak” anlamı da verilebilir. Bu durumda söz konusu tamlama ile mağdurlara iyilik yapanların mahşerde Yüce Allah’a karşı yüzünün olması mesajı verilmiş olur.

Yüce Allah’a karşı yüzü olmak, O’nun emirlerine ve yasaklarına mümkün mertebe uymayı gerektirir. Niyetini bu şekilde belirleyen bir insanın, başkalarına iyilik yaparken farklı şeyler düşünmesi mümkün değildir; çünkü onlar iyiliği, Yüce Allah’ın rızasına ve O’na karşı yüzü olmaya hasretmiş, özel kılmışlardır.

d) Hz. Peygamber’in ifade ettiği gibi, ameller niyetlere göre değerlendirilmeye tâbi tutulacaktır.(89) Bir davranışın hedefi ve sonuçları, sahibinin niyetine göre şekillendirilir. Bu nedenle, niyetinde herhangi bir arıza olmayan kişi, yardım yaparken amacını Allah rızası diye belirlemek durumundadır. Bu doğrultuda yardım yapanlar, yaptıklarının karşılığını sadece Yüce Allah’tan bekliyorlar demektir.

“Sizi Allah için doyuruyoruz” sözü, “bunun karşılığını da Allah’tan bekliyoruz” mesajını içerir. Niyet ne ise beklenti de ona göre şekillenecektir. Yüce Allah için infak edenler, Allah’tan sevap veya karşılık bekleyenlerdir. Âyetin devam eden kısmı bu anlamı vermektedir.

2. لَا نُر۪يدُ مِنْكُمْ جَزَآءً وَلَا شُكُورًا “Sizden herhangi bir karşılık da, teşekkür de istemiyoruz.” Âyette yer alan bu cümle, yukarıda söylediklerimizin doğruluğunun ispatıdır. Bir davranış eğer Allah için yapılıyorsa, onun karşılığı hiçbir şekilde kullardan beklenmemelidir. Buradaki mesaj, hem iyilik yapanın niyetinin nasıl olması gerektiğini öğretmekle, hem de muhatapların hiçbir şekilde töhmet ve minnet altında bırakılmamasıyla ilgilidir.

a) Yoksula, yetime ve esirlere yapılan yardımın sonrasında onlardan herhangi bir karşılık beklenmemesi, hatta teşekkür bile istenmemesi, yapılan yardımın muhatap için yapılmadığının açık bir göstergesidir. Yardım kimin için yapıldıysa karşılık ondan beklenir ki o da Yüce Allah’tır. Âyetin bu son cümlesi ilk cümlesinin bir sonucudur.

Aslında söylenmek istenen şudur: Bir davranış eğer Allah için yapılıyorsa, başka varlıklardan karşılık da teşekkür de beklenmemelidir. Karşılık veya teşekkür beklenerek yapılan yardımlar Allah için yapılmıyor demektir. Bu durumda kard-ı hasen(90) denilen “Allah’a güzel borç vermek” eylemi ile burada sözü edilen fedakarlık aynı noktada buluşmuş olmaktadır. Burada “ecir-ücret ilişkisi” özellikle hatırlanmalıdır. Ecir beklenen şeyden ücret alınmaz; ücreti alınan şeyin ecri olmaz.

b) Yorumunu yaptığımız bu âyet, Müslümanların diğer insanlara karşı görev ve yükümlülüklerinde ne kadar hassas davranmaları gerektiğini açıkça ortaya koymaktadır. En‘âm 6/160 ve Müzzemmil 73/20’de açıkladığımız üzere, iyiliklere verilecek karşılıkların bire bir, bire birden fazla, bire on, bire yedi yüz, bire yedi yüzün katları veya sınırsız şeklinde olacağı Kur’ân’da beyan edilmektedir. Ödüldeki bu farklılık, iyilik yapılırken sahip olunan niyete, uygulamada takınılan tavra, muhatabı rencide edip etmemeye, yardımın yapılış zamanına, miktarına ve muhatabın durumuna göre belirlenir.

Anlaşılıyor ki asıl belirleyici husus, elbette “gönüldeki duygular”dır. Yüreğini Yüce Allah ve insan sevgisiyle dolduranlar, başkalarına yaptıkları iyiliği bir kayıp değil, kazanç olarak değerlendirirler. Çünkü onlara göre, Allah için vermek aslında vermek değil, almak demektir.

Çevresindeki mağdur insanların farkına varan ve empatiyi hayatlarının merkezine alanlar, sahip olduklarının birer imtihan aracı olduğunu bilir ve ona göre davranırlar. Özellikle yoksul, yetim ve esirler, aslında toplumun ortak imtihan konusudurlar. Onlara nasıl davranılacağı meselesi, toplum ve fert hayatında çok önemli bir yere sahiptir.

Zaten milletlerin gelişmişlik veya medenilik ölçüsü, bu noktadaki duyarlılıklarıyla doğru orantılıdır. İşte Yüce Allah, insan olmanın vazgeçilmez ölçülerinden birini bu âyetinde ortaya koymakta ve cennetin bu şekildeki davranışlarla kazanılabileceği mesajını vermektedir.

ıv. Azaptan Korkup Allah’a Sığınmak

اِنَّا نَخَافُ مِنْ رَبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَر۪يرًا “(İyilik sahipleri), ‘(çünkü) biz, zor ve belalı bir günde Rabbimizden (O’nun azabından) korkuyoruz.’ (derler).”

Âyetteki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; نَخَافُ nehâfu fiili “korkarız”; مِنْ رَبِّنَا min rabbinâ ifadesi “bizim Rabbimizden”;يَوْمًا yevmen kelimesi “(şöyle bir) günden, mahşer gününden”;عَبُوسًا ‘abûsen sözcüğü “asık suratlı, çetin, zor”; قَمْطَر۪يرًا kamtarîran kelimesi ise “şiddetli, sıkıntılı, çatık suratlı” demektir.

Burada övülen davranışların iman ve azaptan korkmak boyutuna dikkat çekilmektedir.

1. Yüce Allah’tan korkmak, elbette O’nun gazabından korkmak demektir. Zaten âyette dile getirilen konu, mahşerde yaşanacak sıkıntılı ortamla ilgili olduğu için buradaki korku da o günde gazaba uğratılma korkusu olmalıdır.

Bu arada âyette رَبِّنَا rabbinâ kelimesinin kullanılmış olması, bu iyilik sahibi kulların Yüce Allah’ın kendilerini sahipleneceği duygusuna sahip olduklarını göstermektedir. Korkunç günde kullarını koruyup kollamak elbette sadece Yüce Allah’ın “sahiplenici” anlamındaki rabb sıfatıyla ifade edilebilirdi ki ilgili cümle de böyle getirilmiştir.

2. Mahşer gününün “asık ve çatık suratlı” şeklinde ifade edilmesi, o gün yaşanacaklarla ilgilidir. Günün asık ve çatık oluşu, yargılamanın çetin ve şiddeti oluşu nedeniyledir. Bu durumda mahşer gününün böyle nitelendirilmesi o gün için mecaz bir kullanımdır.(91)

Bu âyete, “Biz, yüzleri asıp kaşları çatan bir günde Rabbimizin (rızasını) kaybetmekten korkuyoruz”(92) şeklinde de anlam verilebilir. Bu takdirde, asık ve çatık olan “mahşer günü” değil, o gün yargılanacak “kişilerin yüzleri”dir. Bazı âlimlerimiz buna işaret ederek, o günün şiddetinin kâfirleri bunaltacağını ve gözlerinin arasından katran akacağını beyan etmektedirler.(93)

Bu âyette, İnsân sûresinin 6. âyetine yeniden gönderme yapılmakta ve iyilik sahibi olabilmenin yolunun âhiret inancına sahip olmaktan geçtiği beyan edilmektedir. Yoksulları, yetimleri ve esirleri sadece Yüce Allah’ın rızası için doyurduğunu söyleyip, bununla ilgili olarak muhataptan hiçbir şekilde karşılık ve teşekkür beklemediklerini ilan eden bu duyarlı insanlar, davranışlarını yönlendiren asıl itici gücün âhiret inancı olduğunu ifade etmektedirler. İman desteğinden mahrum olan davranışlar, ibadet diye isimlendirilmezler.

el-Ebrâr denen kişiler bu bilinçle hareket ederek, mahşerde Yüce Allah’a hesap verirken görevini yapmanın huzuruyla ve Allah rızasını kazanmak amacıyla mağdurlara yardım ettiklerini ifade ederler. Bu arada mahşerin korkunç manzaralarından dolayı derin korku duyduklarını da itiraf ederek, ibadeti âhiret inancıyla buluştururlar.

Dipnotlar

• 1 - Râğıb el-Isfehânî, Müfredât, s. 319. 2 - Süleyman Ateş, Kur’ân Ansiklopedisi, V, 53. 3 - Ahmed b. Hanbel, V, 399. 4 - Buhârî, Tefsîr Sûre 45; Edeb, 101; Tevhîd, 35; Müslim, Elfâz, 2-4; Ebû Dâvûd, Edeb, 169; İbn Hanbel, II, 238, 272.
• 5 - Râğıb el-Isfehânî, Müfredât, s. 319-320. 6 - En’âm 6/108. 7 - Yûnus 10/7; Necm 53/27. 8 - Yûnus 10/15; Kehf 18/32; Zümer 39/3; Fussılet 41/50; Câsiye 45/32; Me‘âric 70/38.
  • En‘âm 6/108 Yûnus 10/7 Necm 53/27 Yûnus 10/15 Kehf 18/32 Zümer 39/3 Fussilet 41/50 Câsiye 45/32 Me‘âric 70/38
• 9 - Yazır, age., VIII, 453.
• 10 - Semerkandî, age., III, 525; Taberî, age., XXIX, 202; Râzî, age., XXX, 235; Kurtubî, age., XIX, 78.
• 11 - Enbiyâ’ 21/30. 12 - Hıcr 15/28; Furkân 25/54; Sâd 38/71; ‘Alak 96/2.
  • Enbiyâ 21/30 Hicr 15/28 Furkân 25/54 Sâd 38/71 ‘Alak 96/2
• 13 - Kur’ân’da “Biz” ifadesi kullanılmasının muhtemel gerekçeleri hakkında Kadr 12(97)/1’de geniş açıklamalar yaptık.
  • Kadir 97/1
• 14 - Hz. Meryem’in mucize yaratılışı hakkında geniş bir çalışmamız için bk. Okuyan, “Kur’ân’da Hz. Meryem Mucizesi,” Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, İstanbul, 2005, sayı: XVI, ss. 129-157.
• 15 - Isfehânî, age., s. 811. 16 - Isfehânî, age., s. 769.
• 17 - Taberî, age., XXIX, 202-203; Semerkandî, age., III, 526. 18 - Zemahşerî, age., IV, 654; Râzî, age., XXX, 236.
• 19 - Nisâ’ 4/1; En’âm 6/98; A’râf 7/189; Zümer 39/6.
  • Nisâ 4/1 En‘âm 6/98 A‘râf 7/189 Zümer 39/6
• 20 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16.
  • Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16
• 21 - Mü’minûn 23/115. 22 - Kıyâmet 75/36. 23 - ‘Ankebût 29/2-3. 24 - Âl-i İmrân 3/179. 25 - Zâriyât 51/56. 26 - Zemahşerî, age., IV, 654; Râzî, age., XXX, 237.
  • Mü'minûn 23/115 Kıyâmet 75/36 ‘Ankebût 29/3 Âl-i İmrân 3/179 Zâriyât 51/56
• 27 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16. 28 - Zâriyât 51/56. 29 - Furkân 25/77. 30 - Hûd 11/119. 31 - Nahl 16/78; Secde 32/9; Mülk 67/23.
  • Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16 Zâriyât 51/56 Furkân 25/77 Hûd 11/119 Nahl 16/78 Secde 32/9 Mülk 67/23
• 32 - Taberî, age., XXX, 205; Zemahşerî, age., IV, 654; Râzî, age., XXX, 237; Kurtubî, age., XIX, 79. 33 - İslâmoğlu, age., s. 1201.
• 34 - Zuhruf 43/40.
  • Zuhruf 43/40
• 35 - Leyl 92/12.
  • Leyl 92/12
• 36 - Yazır, age., IX, 261. 37 - Bakara 2/272; Kasas 28/56.
  • Bakara 2/272 Kasas 28/56
• 38 - İbrâhim 14/5; İsrâ’ 17/3; Lokmân 31/31; Sebe’ 34/13, 19; Şûrâ 42/33. 39 - Hûd 11/9; İsrâ’ 17/27, 67; Hacc 22/38, 66; Lokmân 31/32; Sebe’ 34/17; Fâtır 35/36; Şûrâ 42/48; Zuhruf 43/15; İnsân 76/3, 24.
  • İbrâhîm 14/5 İsrâ 17/3 Lokmân 31/31 Sebe' 34/13 Sebe' 34/19 Şûrâ 42/33 Hûd 11/9 İsrâ 17/27 İsrâ 17/67 Hacc 22/38 Hacc 22/66 Lokmân 31/32 Sebe' 34/17 Fâtır 35/36 Şûrâ 42/48 Zuhruf 43/15 İnsân 76/3 İnsân 76/24
• 40 - Nisâ’ 4/93, 102; Tevbe 9/100; Ahzâb 33/8, 29, 35, 44, 57, 64; Feth 48/6; Mücâdele 58/15; Talâk 65/10; İnsân 76/31. 41 - Nisâ’ 4/18, 37, 151, 161; İsrâ’ 17/10; Kehf 18/29, 102; Furkân 25/11, 37; Ahzâb 33/31; Feth 48/13; Mülk 67/5; İnsân 76/4. 42 - Bakara 2/24; Âl-i İmrân 3/131, 133; Hadîd 57/21.
  • Nisâ 4/93 Nisâ 4/102 Tevbe 9/100 Ahzâb 33/8 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Ahzâb 33/44 Ahzâb 33/57 Ahzâb 33/64 Fetih 48/6 Mücâdele 58/15 Talâk 65/10 İnsân 76/31 Nisâ 4/18 Nisâ 4/37 Nisâ 4/151 Nisâ 4/161 İsrâ 17/10 Kehf 18/29 Kehf 18/102 Furkân 25/11 Furkân 25/37 Ahzâb 33/31 Fetih 48/13 Mülk 67/5 İnsân 76/4 Bakara 2/24 Âl-i İmrân 3/131 Âl-i İmrân 3/133 Hadîd 57/21
• 43 - Mü’min 40/71; Hâkka 69/32. 44 - Semerkandî, age., III, 526; Taberî, age., XXIX, 206; Râzî, age., XXX, 240. 45 - Nisâ’ 4/10, 55; İsrâ’ 17/97; Hacc 22/4; Furkân 25/11; Lokmân 31/21; Ahzâb 33/64; Sebe’ 34/12; Fâtır 35/6; Şûrâ 42/7; Feth 48/13; Mülk 67/5, 10, 11; İnsân 76/4; İnşikâk 84/12.
  • Mü'min 40/71 Hâkka 69/32 Nisâ 4/10 Nisâ 4/55 İsrâ 17/97 Hacc 22/4 Furkân 25/11 Lokmân 31/21 Ahzâb 33/64 Sebe' 34/12 Fâtır 35/6 Şûrâ 42/7 Fetih 48/13 Mülk 67/5 Mülk 67/10 Mülk 67/11 İnsân 76/4 İnşikâk 84/12
• 46 - Raʻd 13/5; Sebe’ 34/33.
  • Ra‘d 13/5 Sebe' 34/33
• 47 - Nesefî, Metnü’l-Akâid, s. 105.
• 48 - Kasas 28/83. 49 - Taftazânî, age., s. 139-140.
  • Kasas 28/83
• 50 - Örnekler için bk. Bakara 2/24; Âl-i İmrân 3/131, 133; Nisâ’ 4/18, 37, 93, 102, 151, 161; Tevbe 9/89, 100; İsrâ’ 17/8, 10, 18; Kehf 18/29, 102; Furkân 25/11, 37; Ahzâb 33/8, 29, 31, 35, 44, 57, 64; Feth 48/6, 13; Hadîd 57/21; Mücâdele 58/15; Talâk 65/10; Mülk 67/5; İnsân 76/4, 31.
  • Bakara 2/24 Âl-i İmrân 3/131 Âl-i İmrân 3/133 Nisâ 4/18 Nisâ 4/37 Nisâ 4/93 Nisâ 4/102 Nisâ 4/151 Nisâ 4/161 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 İsrâ 17/8 İsrâ 17/10 İsrâ 17/18 Kehf 18/29 Kehf 18/102 Furkân 25/11 Furkân 25/37 Ahzâb 33/8 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/31 Ahzâb 33/35 Ahzâb 33/44 Ahzâb 33/57 Ahzâb 33/64 Fetih 48/6 Fetih 48/13 Hadîd 57/21 Mücâdele 58/15 Talâk 65/10 Mülk 67/5 İnsân 76/4 İnsân 76/31
• 51 - Ra‘d 13/35. 52 - Kasas 28/88. 53 - Bu konuda geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve kıyâmet-Âhiret Süreci, İstanbul, Düşün yayınları, 2012, s. 583-607. 54 - Taftazânî, bu konuda istisna oluşturmaktadır. Çünkü ona göre her iki mekân da şu anda işlev görmektedir (bk. Taftazânî, age., s. 140).
  • Ra‘d 13/35 Kasas 28/88
• 55 - Kasas 28/88. 56 - Topaloğlu, Bekir, “Cehennem” md., DİA, İstanbul, 1993, VII, 228-229.
  • Kasas 28/88
• 57 - Topaloğlu, “Cehennem” md., DİA, VII, 229.
• 58 - Bakara 2/224; Meryem 19/14, 32; Mümtehıne 60/8. 59 - Bakara 2/44, 177, 189; Âl-i İmrân 3/92; Mâide 5/2; Mücâdele 58/9. 60 - Âl-i İmrân 3/193, 198; İnsân 76/5; İnfitâr 82/13; Mutaffifûn 83/18, 22. 61 - Tûr 52/28. 62 - ‘Abese 80/16. 63 - Mâide 5/96; En‘âm 6/59, 63, 97; Yûnus 10/22; İsrâ’ 17/67, 68, 70; Neml 27/63; ‘Ankebût 29/65; Rûm 30/41; Lokmân 31/32.
  • Bakara 2/224 Meryem 19/14 Meryem 19/32 Mümtehine 60/8 Bakara 2/44 Bakara 2/177 Bakara 2/189 Âl-i İmrân 3/92 Mâide 5/2 Mücâdele 58/9 Âl-i İmrân 3/193 Âl-i İmrân 3/198 İnsân 76/5 İnfitâr 82/13 Mutaffifîn 83/18 Mutaffifîn 83/22 Tûr 52/28 ‘Abese 80/16 Mâide 5/96 En‘âm 6/59 En‘âm 6/63 En‘âm 6/97 Yûnus 10/22 İsrâ 17/67 İsrâ 17/68 İsrâ 17/70 Neml 27/63 ‘Ankebût 29/65 Rûm 30/41 Lokmân 31/32
• 64 - Buhârî, el-Edebü’l-Müfred, s. 47.
• 65 - Kurtubî, age., XIX, 81. 66 - Sâffât 37/45; Tûr 52/23; Vâkı‘a 56/18; İnsân 76/5, 27; Nebe’ 78/34. 67 - Taberî, age., XXIX, 206; Kurtubî, age., XIX, 81.
  • Sâffât 37/45 Tûr 52/23 Vâkı‘a 56/18 İnsân 76/5 İnsân 76/27 Nebe' 78/34
• 68 - İbn Kuteybe, Te’vîlü Müşkili’l-Kur’ân, s. 514.
• 69 - Zemahşerî, age., IV, 656.
• 70 - Yâsîn 36/55; Ğâşiye 88/9.
  • Yâsîn 36/55 Ğâşiye 88/9
• 71 - Bayraklı, age., XX, 214.
• 72 - Ferrâ, Meʻân’l-Kur’ân, III, 216.
• 73 - En‘âm 6/152.
  • En‘âm 6/152
• 74 - Bayraklı, age., XX, 214-215.
• 75 - Buhârî, Bed’ü’l-Vahy 1.
• 76 - Buhârî, İman, 7; Müslim, İmân, 71, 72; Tirmizî, kıyâmet, 59; Nesâî, İmân, 19; İbn Mâce, Mukaddime, 9; Cenâiz, 1; Dârimî, İsti’zân, 5; Rikâk, 29; Ahmed İbn Hanbel, I, 89, III, 176, 206, 251, 272, 278, 289. 77 - Müslim, İmâret, 17; Tirmizî, Salât 93.
• 78 - Bu konuda ilginç iki âyet için bk. Bakara 2/262, 264. 79 - Bakara 2/261, 276; Rûm 30/39; Sebe’ 34/39.
  • Bakara 2/262 Bakara 2/264 Bakara 2/261 Bakara 2/276 Rûm 30/39 Sebe' 34/39
• 80 - Râzî, age., XXX, 245. 81 - Zemahşerî, age., IV, 656; Râzî, age., XXX, 245.
• 82 - Beled 90/15. 83 - Taberî, age., XXIX, 210; Kurtubî, age., XIX, 84.
  • Beled 90/15
• 84 - İslâmoğlu, age., s. 1204’te 6. not; Esed, age., s. 1217’de 11. not.
• 85 - Bakara 2/271. 86 - Bakara 2/264; Nisâ’ 4/38. 87 - Mâ‘ûn 107/1-7. Ayrıca bk. Enfâl 8/47.
  • Bakara 2/271 Bakara 2/264 Nisâ 4/38 Mâ‘ûn 107/1 Enfâl 8/47
• 88 - Bakara 2/207, 265, 272; Nisâ’ 4/114; Ra‘d 13/22; Rûm 30/38, 39; Hadîd 57/27; Mümtehıne 60/1; Leyl 92/20.
  • Bakara 2/207 Bakara 2/265 Bakara 2/272 Nisâ 4/114 Ra‘d 13/22 Rûm 30/38 Rûm 30/39 Hadîd 57/27 Mümtehine 60/1 Leyl 92/20
• 89 - Buhârî, Bed’ü’l-Vahy, 1; Müslim, İmâret, 155; Ebû Dâvûd, Talâk, 11; Nesâî, Tahâret, 59; İbn Mâce, Zühd, 26.
• 90 - Bakara 2/245; Mâide 5/12; Hadîd 57/11, 18; Teğâbun 64/17; Müzzemmil 73/20.
  • Bakara 2/245 Mâide 5/12 Hadîd 57/11 Hadîd 57/18 Teğâbun 64/17 Müzzemmil 73/20
• 91 - Zemahşerî, age., IV, 656. 92 - İslâmoğlu, age., s. 1203. 93 - Semerkandî, age., III, 527; Taberî, age., XXIX, 211.