Tahrîm Suresi

Medine’de hicrî 8 veya 9. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 12 âyetten oluşan, adını birinci âyette geçen ve “niçin haram kılıyorsun” anlamındaki لِمَ تُحَرِّمُ lime tuharrimu ifadesinden alan Tahrîm sûresi, inişe göre 113, resmî sıralamada ise 66. sûredir.

Tahrîm sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Talâk sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “ey Nebî” hitabıyla başlamakta, ayrıca bu iki sûrede evlilik hayatına, boşanma konusuna değinme, iyilere cennet ödülleri, kötülere ise azap tehdidi zikredilen ortak konu başlıkları olarak ifade edilebilir.

Tahrîm sûresinin ilk âyetlerinde, Hz. Peygamber’in ailesi içerisinde yaşadığı bir olay nedeniyle aslında kendisine helal olan bir şeyi haram kılması eleştirilmekte, böyle haram kılmanın kesinlikle doğru olmadığı ve bu yeminin bozulmasının zorunlu olduğu dile getirilmekte, kendisine sır verilen eşinin bunu ifşa etmesi sebebiyle yaşanan çeşitli diyaloglar ele alınmakta, Hz. Peygamber’in eşlerinin ona sadakatten ayrılmamaları gerektiğine dair bilgiler verilmekte, aksi takdirde başka seçeneklerin devreye girebileceği uyarısına değinilmektedir.

6. âyetten itibaren, müminlere yönelik kendilerini ve ailelerini yakıtı insanlar ve taşlar olan cehenneme karşı korumaları emredilmekte, kâfirlerin feci bir azaba çarptırılacağı, özürlerinin kabul edilmeyeceği bildirilmekte, iman edenlerin “nasûh tevbesine” davet edilmeleri ve böyle bir tevbenin son derece mutlu edici akıbetlerine değinilmektedir.

9. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in kâfirlerle ve münafıklarla cihad etmesi emrine yer verilmekte, kâfirlere peygamber olan eşlerine hıyanet eden eden Hz. Nûh’un ve Hz. Lût’un eşleri, peygamberlerin onlara hiçbir fayda sağlayamadığı ile müminlere de Firavun’un hanımı ile Hz. Meryem’in ibret içerikli hayatları birer ders konusu olarak zikredilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 6-12. âyetlerinde müminlerin kendilerini ve ailelerini ateş azabından korumalarını, cehennemin son derece şiddetli olduğunu, mahşerde özür dilenemeyeceğini, Allah’a samimi tevbe edilmesi gerektiğini, inkarcılara iki olumsuz örnek verdiğini, iman edenlere de iki saliha kadını ders olarak anlattığını bildirmektedir.

a) Müminlere ve Kâfirlere Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 6-8. âyetlerinde müminlere “Kendinizi ve ailenizi, yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten koruyun ki onun üzerinde (işletenler olarak), son derece güçlü, Allah’ın kendilerine yönelik emrine isyan etmeyen ve emredildikleri şeyi yapan melekler vardır” şeklinde, kafirlere ise “Bugün özür dilemeyin! Size sadece yaptıklarınızın karşılığı verilecektir” diye hitap edileceğini haber vermektedir.

Ardından, yeniden müminlere samimi tevbe ve bunun sonuçlarıyla ilgili olarak şu şekilde seslenilmektedir: “Samimi bir tevbe ile Allah’a yönelin! Umulur ki Rabbiniz kötülüklerinizi örter. Nebî’yi ve onunla birlikte iman edenleri utandırmayacağı günde Allah sizi, altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştirir. Onların nuru önlerinden ve sağlarından koşar (ve) ‘Ey Rabbimiz! Nûrumuzu bizim için tamamla, bizi bağışla; muhakkak ki sen her şeye kadirsin’ derler.”

ı. Korkunç Azaptan Korunma Uyarısı

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا قُوٓا اَنْفُسَكُمْ وَاَهْل۪يكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلٰٓئِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللّٰهَ مَآ اَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ “Ey iman edenler! Kendinizi ve ailenizi, yakıtı insanlar ve taş olan ateşten koruyun! (Cehennemin) üzerinde son derece güçlü, Allah’ın kendilerine emrettiği şeylere isyan etmeyen ve emredildikleri her şeyi yapan melekler vardır.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; قُوٓا kû emri “koruyun”; اَنْفُسَكُمْ enfüseküm tamlaması “sizin kendi nefsinizi de”; وَاَهْل۪يكُمْ ve ehlîküm tamlaması “ve sizin ailenizi de (koruyun)”; نَارًا nâran kelimesi “(şöyle) bir ateşten ki”; وَقُودُهَا vekûdühâ ifadesi “ve onun yakıtı”; النَّاسُ en-nâsü kelimesi “insanlar(dır)”; وَالْحِجَارَةُ ve’l-hıcâratü sözcüğü “ve taşlar(dır)”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “onun üzerinde vardır, olacaktır”; مَلٰٓئِكَةٌ melâiketün ifadesi “melekler”; غِلَاظٌ شِدَادٌ ğılâzun şidâdün tamlaması “son derece sert ve katı (olan)”; لَا يَعْصُونَ lâ ya‘sûne fiili “asi olmazlar, isyan etmezler”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; مَآ اَمَرَهُمْ mâ emerahum ifadesi “(Allah’ın) onlara emrettiği şeylerde”; وَيَفْعَلُونَ ve yef‘alûne fiili “ve yaparlar, yerine getirirler”; مَا يُؤْمَرُونَ mâ yu’merûne ifadesi ise “emrolundukları şey(ler)i” demektir.

Burada müminlerin kendilerini ve ailelerini ateşe karşı korumları gerektiği noktasındaki uyarı gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا قُوٓا اَنْفُسَكُمْ وَاَهْل۪يكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ “Ey iman edenler! Kendinizi ve ailenizi, yakıtı insanlar ve taş olan ateşten koruyun!” Yüce Allah önce Hz. Peygamber’i, ardından da eşlerini uyardıktan sonra, bu defa uyarısını bütün müminlere yönelterek, hem kendilerini hem de ailelerini mahşerdeki ateş azabından korumalarını özellikle tenbihlemektedir. Kur’ân’da bu şekilde çoğul kalıpta sadece burada zikredilen قُوا kû emri “koruyun” manasına gelmekte ve herkesin hem kendisini, hem de ailesini koruması için çalışmasını emretmektedir.

İnsanlar kendilerinden ve ailelerinden sorumludur. “Hepiniz çobansınız; hepiniz tebanızdan sorumlusunuz”(1) hadisi ile “Sizin hayırlılarınız ailesine karşı hayırlı olanlarınızdır”(2) hadisinde dikkat çekilen budur. İşte Hz. Peygamber’in bu hadislerinin kaynağı, konuyla ilgili bu âyetlerdir. Ailesine karşı sorumlu davranmak gerektiğiyle ilgili olarak Tâhâ 20/132’de çok açık bir buyruk şu şekilde yer almaktadır: “(İnanç) ailene ibadeti (namazı) emret! Kendin de ona sabırla devam et! Senden rızık istemiyoruz; (aksine) seni de biz rızıklandırıyoruz. (Güzel) sonuç takvâ (sahipleri)nindir.”

Görevini yerine getirmeyenler eğer inanç farkıyla ölüp göçerlerse bu defa mahşerde ailelerinden nasıl kaçacakları da ‘Abese 80/34-37’de hatırlatılmaktadır. Bu noktada benzer uyarılar Âl-i İmrân 3/10, 130 ve Mümtehıne 60/2 gibi âyetlerde de yer almaktadır.

Kendisinde korunmak gerektiğiyle ilgili uyarıda bulunulan ateşle ilgili olarak Bakara 2/24’te ise şöyle buyrulmaktadır: “Yakıtı, insan(lar) ve taş(lar) olan, (cehennem) ateş(in)den korunun.” Enbiyâ’ 21/98’de de inkârcıların, yani putperestlerin ve taptıkları varlıkların cehennem odunu, yani yakıtı olacakları ifade edilmektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(3) geçen وَقُود vekûd kelimesi ile Enbiyâ’ 21/98’deki hasab kelimesi “yakıt” manasına gelmekte ve ateşi yakacak olan şeylerin “insanlar” ve “taşlar” olduğu özellikle zikredilmektedir.

Âyette الْحِجَارَة el-hıcârah denen “taşlar”ın zikredilmesinin sebebi, öncelikle azabın şiddetini ve dehşetini ortaya koymaktır; ayrıca genellikle taşlardan oluşan putlara tapanlara mesaj verilmesi ve taşların da onlara tapan insanların da yanacağının bildirilmesidir. Taşlar kendilerini yanmaktan koruyamadığına göre başkalarını korumaları kesinlikle söz konusu bile olamaz. Böylece putperestlerin ne kadar korkunç bir yanılgı içerisinde bulundukları ortaya konulmak istenmektedir.

2. عَلَيْهَا مَلٰٓئِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللّٰهَ مَآ اَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ “(Cehennemin) üzerinde son derece güçlü, Allah’ın kendilerine emrettiği şeylere isyan etmeyen ve emredildikleri her şeyi yapan melekler vardır.” Yüce Allah mahşerdeki cehennem ateşinin ne kadar korkunç ve ondan kaçıp kurtulmanın ne kadar imkansız olduğunu bildirmek üzere o ateşi işleten meleklerin غِلَاظٌ شِدَادٌ ğılâzun şidâdün yani “çok güçlü ve şiddetli, alabildiğe büyük, haşin, sert” olduklarını haber vermektedir. Müddessir 74/30-31’de Sekar cehennemini işleten meleklerin 19 tane veya 19 sınıf olduğu belirtilmekte, onlardan kaçıp kurtuluşun imkansızlığı vurgulanmaktadır.

Yüce Allah, mahşerdeki azabın şiddetiyle ilgili olarak meleklerin son derece güçlü olduklarını ifade edip, azaptan kurtulmanın imkansız olduğunu belirtmek istedikten sonra, o meleklerin de ilahi buyruklara harfiyyen uyacaklarını, Allah’ın onlara yönelik emirlerine karşı asla ve asla isyan etmeyeceklerini ve emrolundukları şey her ne ise onu harfiyyen yerine getireceklerini haber vermektedir. Meleklerin bu özelliğiyle ilgili olarak Nahl 16/50 ve Enbiyâ’ 21/27’de de apaçık bilgiler zikredilmektedir.

Konuyla ilgili olarak mutlak surette bilinmesi gereken âyetlerden birisi de En‘âm 6/61’dir: “O, kullarının üstünde her türlü tasarrufa sahiptir ve size koruyucular göndermektedir. Nihâyet birinize ölüm geldiğinde elçilerimiz (görevli melekler) onu vefat ettirirler. Onlar (görevlerinde) kusur etmezler.” Meryem 19/64’te ise meleklerin sadece ve sadece Yüce Allah’ın emriyle indikleri, bu anlamda kendilerinin olumsuz içerikli farklı bir iradelerinin bulunmadığı ifade edilmek istenmektedir. Benzer bir beyan Kadr 97/4’te de söz konusu edilmektedir.

ıı. İnkârcılara Mazeret Üretmeme

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ اِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Ey kâfir olanlar! Bugün özür dilemeyin! Size yaptıklarınızın karşılığı verilecektir!”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا yâ eyyuhellezîne keferû hitabı “ey inkar edenler”; لَا تَعْتَذِرُوا lâ ta‘tezirû emri “sakın özür dilemeyin”; الْيَوْمَ el-yevme emri “bugün”; اِنَّمَا تُجْزَوْنَ innemâ tüczevne ifadesi “size mutlak surette karşılık verilecektir”; مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ mâ küntüm ta‘melûne ifadesi ise “yapmış olduğunuz şeyler” demektir.

Burada mahşer şartlarında mazeret üretmeye kalkışacak kâfirlere yönelik susturucu beyan gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ “Ey kâfir olanlar! Bugün özür dilemeyin!” Yüce Allah müminleri şiddetli bir azaba uğratılmamaları noktasında uyardıktan sonra, sözünü ettiği meleklerin mahşerde kâfirlere sesleneceklerini, hiçbir özrün kişiye fayda vermeyeceğini ileteceklerini beyan etmekte, dünyada yapıp ettikleri ne varsa onun karşılığının kendilerine verilmiş olduğunu hatırlayacaklarını bildirmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen “ey kâfirler” hitabı, konunun son derece hassas olduğuna işaret içermekte, mahşerdeki özür girişiminin hiçbir şekilde sonuç vermeyeceğini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Mahşerdeki özür konusu Nahl 16/84’te “(Artık) kâfir olanlara (özür dilemeleri için) ne izin verilir ne de onların özür dilemeleri istenir” şeklinde zikredilmekte, Mü’minûn 23/108’de “Allah, onlara diyecek ki: Alçaldıkça alçalın orada! Bana karşı konuşmayın artık!” ifadeleriyle geçmekte, Mü’min 40/52’de “O gün mazeretleri zâlimlere hiçbir fayda vermez” cümlesi beyan edilmektedir.

Ayrıca, Kıyâmet 75/16-17’de “eğer mazeret ileri sürmeye kalkışsalardı bile (onlara) ‘Artık dilini depreştirme’ denileceği” ifade edilmekte, Murselât 77/34-35’te ise “Bu, (kâfirlerin) konuşamayacağı gündür. Kendilerine izin verilmeyecek ki özür dilesinler” şeklinde dile getirilmektedir. Kafirlere izin verilmemesi ve onlara özür imkanının tanınmamasıyla ilgili olarak ayrıca Rûm 30/57, Fussılet 41/24 ve Câsiye 45/35’te de bilgiler verildiğini hatırlatmak gerekmektedir.

2. اِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Size yaptıklarınızın karşılığı verilecektir!” Âyetin ikinci cümlesinde ise baştaki اِنَّمَا innemâ edatı gereği vurgulu bir ifade tekniğiyle insanların mutlak surette dünyada yaptıklarının karşılığını mahşerde görecekleri bildirilmektedir. Haksızlığa uğratılmak bir yana, iyilik sahiplerine çok daha fazla ikramlarda bulunulacağı, kötülük yapanlara ise en fazla yaptıkları kötülük kadar ceza verileceği ilkesi getirilmektedir.

Bu ve benzer âyetlerde herkese dünyada kazandıklarının karşılığının verileceği beyan edilmektedir. Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet(4) vardır ve âhiret yurdunun haksızlık yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(5) Dolayısıyla inkâr edenlere uygulanacak cezada da haksızlıktan hiçbir şekilde söz edilemeyecektir.

ııı. Nasûh Tevbesi

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا تُوبُوٓا اِلَى اللّٰهِ تَوْبَةً نَصُوحًا عَسٰى رَبُّكُمْ اَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّـَٔاتِكُمْ وَيُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ يَوْمَ لَا يُخْزِي اللّٰهُ النَّبِيَّ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ يَسْعٰى بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ وَبِاَيْمَانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَآ اَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا وَاغْفِرْ لَنَا اِنَّكَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Ey iman edenler! Samimi bir tevbe ile Allah’a yönelin! Umulur ki Rabbiniz sizden kötülüklerinizi örter. Peygamber’i ve onunla birlikte iman edenleri rezil etmeyeceği günde Allah sizi, altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştirir. Onların ışığı önlerinden ve sağlarından koşar (ve) ‘Rabbimiz! Işığımızı bizim için tamamla; bizi bağışla! Şüphesiz ki sen her şeye gücü yetensin.’ derler.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; تُوبُوا tûbû emri “yönelin, tevbe edin”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a yönelin”; تَوْبَةً نَصُوحًا tevbeten nasûhan tamlaması “samimi bir yönelişle”; عَسٰى ‘asâ fiili “umulur ki”; رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz”; اَنْ يُكَفِّرَ en yükeffira ifadesi “örter”; عَنْكُمْ ‘anküm ifadesi “sizden”; سَيِّـَٔاتِكُمْ seyyiâtiküm ifadesi “sizin günahlarınızı”;وَيُدْخِلَكُمْ ve yüdhıleküm fiili “ve sizi yerleştirir, koyar”; جَنَّاتٍ cennâtin kelimesi “cennetlere, bahçelere”;تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akmaktadır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtiheâ ifadesi “onların alt taraflarından, altlarından”; الْاَنْهَارُ el-enhâru kelimesi “ırmaklar”; يَوْمَ yevme kelimesi “şu günde (ki)”; لَا يُخْزِي lâ yuhzî fiili “rezil etmeyeceği, rezil etmez”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; النَّبِيَّ en-nebiyye kelimesi “Nebî’yi”; وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “ve iman edenleri, iman etmiş kişileri”; مَعَهُ me‘ahû ifadesi “onunla”; نُورُهُمْ nûruhum tamlaması “onların nuru”; يَسْعٰى yes‘â fiili “koşar”; بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ beyne eydîhim tamlaması “onların önlerinden”; وَبِاَيْمَانِهِمْ ve bi eymânihim ifadesi “ve onların sağlarından”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “(şöyle) derler, dua ederler”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اَتْمِمْ etmim duası “tamamla”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için”; نُورَنَا nûranâ tamlaması “bizim nurumuzu”; وَاغْفِرْ vağfir duası “ve bağışla”; لَنَا lenâ ifadesi “bizi”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun kelimesi ise “kadir(dir)” demektir.

Burada iman edenlere samimi bir tevbe daveti ile onların cennette isteyecekleri bazı arzuları gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا تُوبُوٓا اِلَى اللّٰهِ تَوْبَةً نَصُوحًا “Ey iman edenler! Samimi bir tevbe ile Allah’a yönelin!” Yüce Allah inkâr edenlerin mahşer günü mazeret üretmemelerini emrettikten ve onlara dünyada yaptıklarının karşılığının verileceğini beyan ettikten sonra, “mesânîlik üslubu” gereği bu defa sözü müminlere getirmekte, önce onlara yönelik bir emri, sonrasında ise kendilerine vereceği ödülleri dile getirmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَوْبَةً نَصُوحًا tevbeten nasûhan tamlaması “alabildiğine nasihatkar bir tevbe”, “sahibine, daha önce yaptığı kötülüğü tekrar yaptırmamayı alabildiğine öğütleyen tevbe”, “son derece doğru ve samimi tevbe”, “çok ıslah edici, eksik gedik bırakmayan, tamir edici tevbe” gibi anlamlar içermektedir.(6) Anlaşılıyor ki “nasûh tevbesi” çok samimi bir dönüş manasında daha önce işlenen günahlara bir daha dönmemeyi öğütleyip sağlayan içerikteki samimi bir içerik arz etmektedir.

Nasuh tevbesi, günahlara ara verip daha sonra günaha devam etmek değil, aksine, ilgili günaha bir daha asla dönmemek üzere ve samimiyetle Yüce Allah’a söz verip O’nun prensiplerine dönüştür. Bu durumu Hz. Peygamber Mu‘âz b. Cebel’in sorduğu soruyu cevaplarken şu şeklide beyan etmektedir: “Kulun yapmış olduğu günaha pişmanlık duyması, Allah’a özrünü arz edip sonra da sütün memeye geri dönmediği gibi o günaha bir daha dönmemesidir.”(7) İşte nasûh tevbesiyle ilgili olarak Hz. Peygamber’in bu harika tanımının üzerine söylenecek başka bir söz kalmamaktadır.

Temim ed-Dârî’den rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Din nasihattır (samimiyettir). Biz kime (yahut kim için) diye sorduk o da Allah’a, Kitabına, Rasulüne, Müslümanların (meşru) idarecilerine ve bütün Müslümanlara dedi.”(8) İşte bu hadiste de konu gayet net ifadelerle ortaya konulmuş, gerekli ve yeterli açıklamalarda bulunulmuş, bu konuda adeta söz bitirilmiştir.

2. عَسٰى رَبُّكُمْ اَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّـَٔاتِكُمْ وَيُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ يَوْمَ لَا يُخْزِي اللّٰهُ النَّبِيَّ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَهُ “Umulur ki Rabbiniz sizden kötülüklerinizi örter. Peygamber’i ve onunla birlikte iman edenleri rezil etmeyeceği günde Allah sizi, altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştirir.” Yüce Allah kendisine yönelik samimi bir tevbeyi bütün müminlere emrettikten sonra, onların günahlarını bağışlayacağını ve kendilerini altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştireceğini müjdelemektedir.

a) “Günahlar” manasında bazı âyetlerde(9) ذُنُوب zünûb kelimesi kullanılmakta ve Yüce Allah’ın bu türden günahları bağışlayacağı veya bağışlaması için yapılan dualar çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, Yüce Allah’ın سَيِّـَٔات seyyiât denilen “günahları” da affedebileceği pek çok âyette(10) beyan edilmekte, ayrıca dilediğini bağışlayabileceği, dilediğine ise azap edebileceği de bildirilmektedir.(11) Yüce Allah sözünü ettiği müminleri altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacağını da müjdelemektedir. Kur’ân’da cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren pek çok âyetin(12) yer aldığını hatırlatmak gerekir.

b) Âyette yer alan يَوْمَ لَا يُخْزِي اللّٰهُ النَّبِيَّ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَهُ “Nebî’yi ve onunla birlikte iman edenleri utandırmayacağı günde” ifadesi mahşerde hem Hz. Peygamber’in, hem de onunla birlikte iman etmiş olan ve onunla birlikte hareket eden müminleri rezil-rüsva etmeyeceğini müjdelemektedir.

Bu çerçevede Hûd 11/78 ve Hıcr 15/69’da yer aldığı üzere Hz. Lût’un kavmine yönelik isteğindeki lâ tuhzûni “beni rezil etmeyin” ifadesinde de, aynı şekilde Şu‘arâ’ 26/87’de Hz. İbrâhim’in duasındaki lâ tuhzinî “beni rezil etme” duasında da, ayrıca bilinçli müminlerin Âl-i İmrân 3/194’te geçen lâ tuhzinâ “(kıyamet günü) bizi rezil rüsva etme” şeklindeki niyazlarında da aynı manalar söz konusudur. Yüce Allah’ın azap ettiği kişiler rezil rüsva kılınanlardır. Çünkü ateş azabına girenler bir daha oradan ebediyyen çıkamayacaklardır.

Burada zikredilen لَا يُخْزِي lâ yuhzî fiili “rezil-rüsva etmemek”, “mahcup etmemek”, “utandırmamak” demektir. Âl-i İmrân 3/192. âyette geçen اَخْزَيْتَ ahzeyte fiili “rezil etmek”, “hor ve hakir kılmak”, “utandırmak,” “küçük düşürmek” demektir.(13) Tevbe 9/2’de geçen geçen مُخْزِي muhzî kelimesi “reszil-rüsva eden” manasına gelmektedir.

Fussılet 41/16’da ahzâ kalıbında ism-i tafdîl kalıbında da “en rezil”, “en rüsva edici”, “en alçaltıcı”, “en kepaze durumuna düşürücü”, “en aşağılayıcı” gibi anlamlar içermekte ve dünyada yaşananlara göre mahşerdeki azabın çok daha şiddetli olacağı manasını vermektedir. Bu arada konuyla ilgili olarak kullanılan خِزْي/الْخِزْي hızy/el-hızy kelimeleri de Kur’ân’da 11 kez(14) geçmektedir. Bu köken gelen kelimelerle ilgili geniş bilgilendirmelerimizi Âl-i İmrân 3/192 ve Tevbe 9/2’de verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

3. نُورُهُمْ يَسْعٰى بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ وَبِاَيْمَانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَآ اَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا وَاغْفِرْ لَنَا اِنَّكَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Onların ışığı önlerinden ve sağlarından koşar (ve) ‘Rabbimiz! Işığımızı bizim için tamamla; bizi bağışla! Şüphesiz ki sen her şeye gücü yetensin.’ derler.” Yüce Allah âyetin bu kısmında cennetlerler ilgili detaylar vermektedir.

a) نُورُهُمْ يَسْعٰى بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ وَبِاَيْمَانِهِمْ “Onların nuru önlerinden ve sağlarından koşar.” Bu cümlenin mesaj olarak bir benzeri Hadîd 57/12’de de geçmektedir. Yüce Allah cennet ödüllerini kendilerine vereceğini müjdelediği müminlerin iman ve amellerinden oluşan nurun önlerinden ve sağlarından yürüyor olacağını, bir anlamda onları aydınlatacağını bildirmektedir. “Nurlarının önlerinde ve sağlarında yürümesi, koşması” beyanı, mecazi bir ifade olsa gerektir ve aslında dünya hayatında gerçekleştirdikleri iman ve salih amellerinin mahşerde onların önünü ve sağlarını yani her taraflarını “aydınlatması” mesajını içermektedir.(15)

“Parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, burada iki yön sayılmış, ancak her taraf kast edilmiş olmalıdır.(16) Sağın ve önün zikredilme sebebi de muhtemelen iyi insanların amel defterlerini önden ve sağ taraflarından alacak olmalarıdır. Kötüler ise arkalarından ve sol taraflarından defterlerini alacaklardır.(17) Bu nedenle, âyetteki sağ ve ön iyi insanların amel defterleriyle buluşturulma şeklinden dolayı zikredilmektedir diyebiliriz.(18)

b) يَقُولُونَ رَبَّنَآ اَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا وَاغْفِرْ لَنَا اِنَّكَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “(Onlar) ‘Ey Rabbimiz! Nûrumuzu bizim için tamamla, bizi bağışla; muhakkak ki sen her şeye gücü yetensin’ derler.” Yüce Allah cennetliklerin nurunun önlerinden ve sağlarından kendilerini ve çevrelerini aydınlatacağını beyan ettikten sonra, bu defa onların bir de duasına yer vermekte, nurlarının kendi üzerlerine tamamlanmasını isteyeceklerini ve bağışlanma dileğinde bulunacaklarını bildirmektedir.

Âyette duaya konu edilen وَاغْفِرْ لَنَا “bizi bağışla” beyanı, yaşanması muhtemel tedirginliklerin giderilmesi arzusunu ifade edebilir. Duanın bir diğer unsuru olan اَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا “nurumuzu tamamla” niyazından maksat, cennetteki nimetlerin daha da arttırılması, parlatılması ve devamlı kılınması şeklinde anlaşılabilir.

Cennettekilerin kendilerinden daha yüksek makamlarda bulunanların yanına veya mesafesine çıkartılma istekleri de bu noktada hatırlanabilir. Nisâ’ 4/69’da zikredilen “dört grupla birlikte arkadaş olma” arzusunu bu duanın içeriğinde düşünebiliriz. Bu arada “bizim için nurumuzu tamamla” duası, Hadîd 57/13’te beyan edildiği üzere münafıkların ışıksız kalması esnasında müminlerin bu duruma düşmekten kurtulma duası olarak da yorumlanmaktadır.(19)

Âyetin sonundaki اِنَّكَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Muhakkak ki sen her şeye kadirsin” cümlesi, cennetliklerin Yüce Allah’ın kudretine olan güvenlerini dile getirdikleri ve dualarının kabul edileceğini umduklarının bir ifadesi olarak yorumlanabilir. Her şeye kadir olan, her şeye gücü yeten Yüce Allah’ın onların duasına konu nuru tamamlayıp kendilerini bağışlaması niyazının makbul kılınması arzuları son cümle ile taçlandırılmış olmaktadır.

b) Bir Uyarı ve İki Farklı Misal

Yüce Allah, sûrenin 9-12. âyetlerinde Hz. Peygamber’e “O kâfirler ve o münafıklarla cihad et; onlara karşı sert davran! Onların varacağı yer cehennemdir. (Orası) varılacak ne kötü bir yerdir!” şeklinde hitap etmekte, inkâr edenlere, Nûh’un karısı ile Lût’un karısını misal verdiğini bildirmekte, bu iki kadının, Allah’ın kullarından iki sâlih kulun yani Hz. Nûh ve Hz. Lût gibi iki peygamberin nikâhları altında olduklarını, fakat onlara hıyanet ettiklerini, peygamber olan eşlerinin ise Yüce Allah’tan gelen hiçbir şeyi onlardan savamadığını, sonrasında kendilerine: “Haydi, ateşe girenlerle beraber siz de girin!” denilmiş olacağını haber vermektedir.

Ardından, bu defa müminlere de iki kadının örnek verildiği bildirilerek öncelikle Firavun’un hanımının şu duası hatırlatılmaktadır: “Ey Rabbim! Bana katında, cennette bir ev lutfet; beni Firavun’dan ve onun (kötü) iş(ler)inden koru; (ayrıca) beni zalimler topluluğundan kurtar!”

Daha sonra ise, yani sûrenin son âyetinde iffetini korumuş İmrân’ın kızı Meryem’in de örnek verildiği bildirilmekte, ona Yüce Allah’ın yarattığı ruh olarak Cebrâîl (as)’ın üflediği, Hz. Meryem’in Rabbinin prensiplerini ve kitaplarını tasdik ettiği, gönülden itaat edenlerden olduğu beyan edilmektedir.”

ı. İnkarcılara ve Münafıklara Karşı Cihad

يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِق۪ينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَمَاْوٰيهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “Ey Peygamber! O kâfirlerle ve o münafıklarla cihad et; onlara karşı sert davran! Onların barınağı cehennemdir. Ne kötü varış yeridir (orası)!”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ yâ eyyuhennebiyyu hitabı “ey Nebî”; جَاهِد câhid emri “cihad et”; الْكُفَّارَ el-küffâra kelimesi “o kafirlerle, o kafirlere karşı”; وَالْمُنَافِق۪ينَ ve’l-münâfikîne kelimesi “ve o münafıklarla, o kafirlere ve o münafıklara karşı”; وَاغْلُظْ vağluz emri “ve şiddetli ve katı ol, sert davran”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara karşı”; وَمَاْوٰيهُمْ ve me’vâhum tamlaması “ve onların varacağı yer”; جَهَنَّمُ cehennemu kelimesi “cehennem(dir)”; وَبِئْسَ ve bi’se edatı “ve ne kötüdür, ne kötü”; الْمَص۪يرُ el-masîru kelimesi ise “(orası) varışyeri, varılacak bir yerdir” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in saldırgan inkârcılara ve münafıklara karşı nasıl davranması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِق۪ينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ “Ey Peygamber! O kâfirlerle ve o münafıklarla cihad et; onlara karşı sert davran!” Tevbe 9/73’te de geçen bu ifadede ele aldığımız üzere, Yüce Allah sûrenin ilk âyetinde Hz. Peygamber’e olan hitabını aynı şekilde burada da dile getirmekte ve onun inkârcılarla münafıklara karşı cihadını sürdürmesini emrederek, kendilerine karşı nasıl bir tavır takınması gerektiğini dile getirmektedir.

a) Furkân 25/52’de de açıkladığımız üzere, cihâd kavramı “cehd etmek”, “çalışmak” ve “üretmek” demektir. İctihâd ve müctehid kelimeleri de bu köktendir ve bir insanın kaynaklardan beslenerek ve çaba sarfederek bir çalışma ortaya koyması veya bir fikir üretmesiyle ilgilidir.

C-h-d kökünden kelimeler Kur’ân’da 41 yerde geçmekte ve “Kur’ân’ı anlatmak”,(20) “fedakârlık yapmak”,(21) “zorlamak”(22) ve “bütün güç”(23) gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Mekkî sûrelerdeki kullanımlarında bu şekilde gelen c-h-d kökünden kelimeler Medine dönemi sûrelerinde “fiilî savaş”(24) anlamını da kazanmıştır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve konuyla ilgili kavramlar nedeniyle “Kur’ân ve savaş” konusunda şu şekilde çok kısa bir hatırlatma yapmak gerekmektedir:

Kur’ân’ın hiçbir yerinde saldırı savaşına olumlu bakılmamaktadır; savaş konusunda sadece savunmaya izin verildiği beyan edilmektedir.(25) Kur’ân’da savaşa izin veren âyetlerin tamamı, Medine döneminde indirilen sûrelerde yer almaktadır ve hepsinde saldırıya karşı savunmanın yapılması anlamı söz konusu edilmektedir. Cihâd kelimesinin “silahlı savaş” anlamını da içerdiğini belirtirken, Kur’ân’da savaş için aslında kıtâl ve mukâtele kelimelerinin kullanıldığını özellikle hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

Unutulmamalıdır ki kıtâlde “adam öldürmek” hedef iken, İslâm’da cihâdın amacı insan öldürmek değil, “insan kazanmak”tır. Furkân 25/52’deki câhid ve cihâd kelimeleri, kâfirlere itaat etmemenin ardından, onlara “Kur’ân’ı anlatmak” şeklinde yer almaktadır. Dolayısıyla buradaki maksat, vahyi anlatmaktır ve bu da büyük cihâddır.(26)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen الْكُفَّار el-küffâra ve الْمُنَافِق۪ين el-münâfikîne kelimelerinin başındaki eliflâm takısı, bunların saldırganlık yapan kâfirleri, müşrikleri ve münafıkları içerdiğinin en net delilidir. Mümtehıne 60/8-9’da da ele aldığımız üzere, Yüce Allah saldırganlık yapmayanlara karşı savaşı değil, onlara adaletli davranmayı emretmekte, saldırganlık yapıp mülümanları yurtlarından çıkaran ve düşmanlara bu noktada işbirliğine girişenleri dost edinmeyi yasaklamaktadır.

Bakara 2/190-193, Nisâ’ 4/89-91 ve Tevbe 9/5 gibi âyetlerde de saldırganlık yapanlara karşı savaşılması gerektiğine dair bilgiler verilmektedir. İşte bütün bu âyetler dikkate alındığında yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki emrin de saldırganlık yapan inkârcılara ve onlara destek veren müminafıklara karşı cihadı, yani savunma savaşını içerdiğini söylemli, saldıran taraf olunmaması gerektiğini belirtmeliyiz.

b) Âyette emredilen ikinci husus, sözü edilen saldırgan kâfirlere ve onlarla işbirliği yapan münafıklara karşı sert davranılmasıdır. Tevbe 9/73’te de geçen وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ vağluz ‘aleyhim ifadesi “Onlara sert, katı ve tavizsiz davran”, “kararlı ve ödünsüz ol” gibi anlamlar içermektedir. Bu emir, saldırganlık yapanlara karşı tavırdır; yoksa durduğu yerde duranlara karşı herhangi bir sertlik ve müsamahasızlık söz konusu değildir.

Esasında Enfâl 8/60’ta belirtildiği gibi düşmana karşı hazırlıklı olmak, Ahzâb 33/60’ta zikredildiği şekliyle münafıkların, kalplerinde hastalık bulunanların ve şehirde kötü ve yalan haber yayanların bu işlerden vazgeçmemeleri halinde onlara karşı sert tedbirler uygulanacağını bildirmek de hatırlanmalıdır.

2. وَمَاْوٰيهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “Onların barınağı cehennemdir. Ne kötü varış yeridir (orası)!” Yüce Allah saldırganlık yapan inkârcıların ve onlarla işbirliğine giren münafıkların varıp duracağı yerin ateş azabı olacağını ve orasının son derece kötü bir son durak olduğunu bildirmektedir.

Âyette geçen مَاْوٰي me’vâ kelimesi Kur’ân’da 18 kez(27) yer almakta ve her kullanıldığı yerde “varılacak yer” manasını içermektedir. Kur’ân’da 37 kez yer alan بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmektedir.(28) Aynı şekilde çeşitli âyetlerde(29) geçen الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi ise “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir.

ıı. İki İbretlik Kadın Misali

ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلًا لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا امْرَاَتَ نُوحٍ وَامْرَاَتَ لُوطٍ كَانَتَا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَيْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ يُغْنِيَا عَنْهُمَا مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا وَق۪يلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِل۪ينَ “Allah kâfir olanlara, Nuh’un hanımı ile Lut’un hanımını örnek vermektedir. (Bu iki kadın), kullarımızdan iki iyi kulun (nikâhları) altındalardı ve onlara hıyanet (ihanet) etmişlerdi. (Nuh ve Lut) Allah’tan gelen hiçbir şeyi onlardan savamamıştı. (Onlara) ‘Ateşe girenlerle birlikte siz de girin!’ denmiş (olacak)tır.”

Âyetteki ضَرَبَ darabe fiili “örnek vermiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَثَلًا meselen kelimesi “misal olarak”; لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا lillezîne keferû ifadesi “kafir olanlara, inkar etmiş kişilere”; امْرَاَتَ نُوحٍ imraete nûhın tamlaması “Nûh’un karısını, Nuh’un eşini”; وَامْرَاَتَ لُوطٍ ve’mraete lûtın tamlaması “ve Lût’un karısını, Lut’un eşini”; كَانَتَا kânetâ fiili “o ikisi de (şöyle) idiler”; تَحْتَ عَبْدَيْنِ tahte ‘abdeyni tamlaması “iki kulumuzun (nikahı) altındalardı”; مِنْ عِبَادِنَا min ‘ıbâdinâ ifadesi “bizim (şöyle) kullarımızdan”; صَالِحَيْنِ sâlihayni kelimesi “iki salih, iyi ve yararlı (kulumuzun)”; فَخَانَتَاهُمَا fe hânetâhumâ ifadesi “onlara hıyanet etmişlerdi”; فَلَمْ يُغْنِيَا fe lem yuğniyâ fiili “fayda vermemişti, giderememişlerdi, savamamışlardı”; عَنْهُمَا ‘anhumâ ifadesi “onlardan”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan gelen, gelecek olan”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeyde, hiçbir şey konusunda, azapta”; وَق۪يلَ ve kîle edilgen fiili “ve (onlara şöyle) denilmişti, denilmiş (olacak)”; ادْخُلَا udhulâ emri “siz ikiniz girin”; النَّارَ en-nâra emri “ateşe”; مَعَ الدَّاخِل۪ينَ me‘a’d-dâhılîne ifadesi ise “girenlerle beraber” demektir.

Burada inkârcılara yönelik verilen iki sapkın kadının ibretlik durumu gündeme getirilmektedir.

1.ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلًا لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا امْرَاَتَ نُوحٍ وَامْرَاَتَ لُوطٍ “Allah kâfir olanlara, Nuh’un hanımı ile Lut’un hanımını örnek vermektedir.” Yüce Allah İslâm ümmetine yönelik iki tür örnekten söz etmekte, öncelikle sonu felaket olan iki kadını gündeme getirmektedir. Daha önce yorumladığımız âyetlerde Hz. Peygamber’in hanımlarına yönelik uyarıların devamı niteliğinde burada yine kadınlarla ilgili bir pasaja yer verilmekte, kimleri örnek almanın nasıl sonuçlar doğuracağını zihinlere kazımak istemektedir. Bu çerçevede öncelik inkârcıların dikkatini çekmek şeklinde belirlenmekte ve eşleri peygamber olmasına rağmen onlara iman etmeyen iki kadını hatırlatmaktadır.

Bu iki kadın Hz. Nûh’un eşi ile Hz. Lût’un eşidir. Kâfirler bu iki kadın üzerinden bilgilendirilmekte ve eşleri peygamber olmasına rağmen, küfür üzere ölenlere peygamberlerin bile hiçbir faydasının olamayacağını özellikle hatırlatmaktadır. Hem bu hem de bir sonraki âyetin başında yer alan ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلًا ifadesindeki ضَرَبَ darabe fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesi, mesajın insanlığa gönderiliş zamanı itibariyledir; bu misal evrensel manada her zaman geçerliliğini sürdürmekte olduğu için biz de tercümeyi “misal vermektedir” şeklinde tercih ettik.

2. كَانَتَا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَيْنِ فَخَانَتَاهُمَا “(Bu iki kadın), kullarımızdan iki iyi kulun (nikâhları) altındalardı ve onlara hıyanet (ihanet) etmişlerdi.” Yüce Allah örnek ibret alınsın diye örnek verdiği bu iki kadının, sâlih iki kulun nikahında bulunduklarını ifade ederek Hz. Nûh’a ve Hz. Lût’a dikkat çekmektedir.

İşte bu iki peygamberin eşleri olmalarına rağmen her iki kadın da eşlerine hıyanet etmişler, onların getirip tebliğ ettiği dini prensipleri benimsemeyip eşlerine iftira atmışlar, inkârcılar tarafında yer almış, hatta onlarla işbirliğine girişmişler, muhtemelen sır denebilecek bilgileri inkârcılara iletmişlerdi.(30) Böylece hem sosyal hayatta derin bir hıyanet ve vefasızlık örneği göstermişler, hem de peygamberlerin tebliğ ettiği risalet öğretilerini reddederek korkunç bir akıbeti bizzat kendileri hazırlamışlardı.

Onların hıyaneti, elbette ve elbette eşlerini aldatma anlamında zina içerikli bir aldatma değil, risalet davasına yönelik bir ihanetti. Zaten herhangi bir şekilde zina söz konusu olsaydı Nûr 24/3’te de belirtildiği üzere böylesi bir kadını ancak kendisi gibi zinakar bir erkek alabilirdi ki böyle bir şeyi peygamberler için düşünmek akıllara zarar bir hezeyandan başka bir şey değildir.

Zaten Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette hiçbir peygamber hanımının zina etmediği bilgisine yer verilmektedir.(31) Gerçi o iki kadının Yüce Allah’ı ve elçileri Hz. Nûh’u veya Hz. Lût’u reddetmeleri zinadan çok daha büyük bir günah olduğunu söylemeye bile gerek yoktur. Burada sadece “hıyânet” kelimesinden maksadın eşine cinsel manada ihanet olmadığını belirtmek istedik.

3. فَلَمْ يُغْنِيَا عَنْهُمَا مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا وَق۪يلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِل۪ينَ “(Nuh ve Lut) Allah’tan gelen hiçbir şeyi onlardan savamamıştı. (Onlara) ‘Ateşe girenlerle birlikte siz de girin!’ denmiş (olacak)tır.” Yüce Allah, eşlerine hıyanet eden iki kadına peygamber olan eşlerinin hiçbir yarar sağlamadığını, Allah’tan gelen bir cezayı ve azabı gideremediklerini, engelleyemediklerini, dahası böyle bir girişimlerinin bulunmadığını, nihayetinde cehennemi hak edenlerle birlikte bunların da cehennemlik olduğunu haber vermektedir.

Hz. Nuh’un ve Hz. Lût’un eşlerine dünyada helakten kurtarılmamaları noktasında yardımda bulunamamaları geçmişteki bir olaydır; bu yüzden فَلَمْ يُغْنِيَا fe lem yuğniyâ ifadesi geçmiş zaman kalıbında getirilmiştir. Ancak konunun mahşerde ateşe atılmayla ilgili kısmı ise âhiretin konusu olduğu için buradaki ق۪يلَ kîle edilgen fiiline “denilmiş (olacaktır)” manası vermeyi tercih ettik.

Kişilerin bizzzat kendi imanlarının onları kurtaracağı, peygamber bile olsa başkalarının hiç kimseyi kurtaramayacağı açık bir dille ifade edilmektedir. Hz. Lût’un eşinin kocasına karşı olumsuz tavrının sonucuyla ilgili olarak A‘râf 7/83, Hûd 11/81, Hıcr 15/60, Şu‘arâ’ 26/171, Neml 27/57, Sâffât 37/135’de beyanlar yer almaktayken, Hz. Nûh’un eşiyle ilgili açık bilgi sadece yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette, dolaylı bir bilgi ise Hûd 11/40’ta dile getirilmektedir.

Yüce Allah, tercihini küfürden ve inkârdan yana belirleyenlere iki kadını hatırlatarak bunların iki peygamberin yani Hz. Nûh’un ve Hz. Lût’un eşleri olmalarına rağmen, yaptıkları hıyanetin cezasını çektiklerini ve peygamber olan eşlerinin onları kurtarmak için artık hiçbir şey yapamadıklarını ve mahşerde de yapamayacaklarını haber vermektedir. Çünkü bu kadınlar, küfürlerinden ve müminlere olan düşmanlıklarından ötürü, korumasız ve sahipsiz bir şekilde kendileri gibilerine verilen ceza ile cezalandırılmışlardı.

Kendileriyle o peygamberler arasında bulunan akrabalık hiçbir işe yaramamıştı; çünkü peygamber olan eşlerine düşman olmuşlardı; eşlerinin Yüce Allah katından getirdikleri prensipleri ısrarla inkâr ettikleri için peygamber olan eşlerinin kendilerine mahşerde hiçbir fayda sağlayamayacağını bildirmektedir.

Demek ki bir insan Hz. Nûh gibi bir peygamberin oğlu, Hz. İbrâhim gibi bir peygamberin babası, Hz. Nûh veya Hz. Lût gibi bir peygamberin hanımı, Hz. Asiye gibi bir eşi bile olsa (Firavun), eğer inanmamışsa peygamber baba, peygamber oğul veya peygamber eş veya saliha bir kadın ona fayda sağlayamamakta, hem dünyadaki helakten kurtaramamakta, hem de mahşerdeki azaptan geri alamamaktadır. Sorumluluklar şahsidir; çünkü kişi yaptığıyla karşılacak, ona göre hesaba çekilecektir; zira peygamber yakını olmak, sonucu değiştiremeyecektir.

Hz. Peygamber, “En yakın akrabanı uyar”(32) âyeti gelince, Muttalib oğullarına ve diğer kabilelere yönelik dile getirdiği gibi kızına da şunları söylemiştir: يا فاطمة أنقذي نفسك من النار فإني لا أملك لكم من الله “Ey Fatıma, nefsini ateşten koru; çünkü Allah’tan gelecek bir (ceza) konusunda sizin için (cezayı gidermede) herhangi bir gücüm yoktur.”(33)

ııı. İki Sâliha Kadın Örnekliği

وَضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلًا لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا امْرَاَتَ فِرْعَوْنَۢ اِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ ل۪ي عِنْدَكَ بَيْتًا فِي الْجَنَّةِ وَنَجِّن۪ي مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِه۪ وَنَجِّن۪ي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ وَمَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرٰنَ الَّت۪يٓ اَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا ف۪يهِ مِنْ رُوحِنَا وَصَدَّقَتْ بِكَلِمَاتِ رَبِّهَا وَكُتُبِه۪ وَكَانَتْ مِنَ الْقَانِت۪ينَ “Allah inananlara ise Firavun’un hanımını (Asiye’yi) örnek vermektedir. (O) ‘Rabbim! Bana katında, cennette bir ev nasip et! Beni Firavun’dan ve onun iş(ler)inden koru! Beni zalimler topluluğundan kurtar!’ demişti. Namusunu korumuş İmran’ın kızı Meryem’i de (Allah örnek vermektedir). Biz ona rûhumuzdan üflemiştik ve Rabbinin sözlerini (emirlerini) ve kitaplarını onaylamıştı (benimsemişti). O, boyun eğenlerdendi.”

Buradaki وَضَرَبَ ve daraballâhu fiili “ve yine örnek vermiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَثَلًا meselen kelimesi “misal olarak”; لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا lillezîne âmenû ifadesi “iman edenlere, iman etmiş olanlara”;امْرَاَتَ فِرْعَوْنَۢ imraete fir‘avne tamlaması “Firavun’un karısını, eşini”; اِذْ قَالَتْ iz kâlet ifadesi “hani (o hanım şöyle) demişti, dua etmişti”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; ابْنِ ibni duası “bina et, yap”; ل۪ي lî ifadesi “benim için”; عِنْدَكَ ‘ındeke ifadesi “senin katında”; بَيْتًا beyten kelimesi “bir ev”; فِي الْجَنَّةِ fi’l-cenneti ifadesi “cennette”; وَنَجِّن۪ي ve neccinî duası “ve beni kurtar”;مِنْ فِرْعَوْنَ min fir‘avne ifadesi “(hem) Firavun’dan”; وَعَمَلِه۪ ve ‘amelihî ifadesi “ve (hem de) onun (kötü) işinden”; وَنَجِّن۪ي ve neccinî duası “ve beni kurtar”; مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ mine’l-kavmi’z-zâlimîne tamlaması “o zalim, haksızlık eden toplumdan”; وَمَرْيَمَ ve meryeme kelimesi “ve Meryem’i de”; ابْنَتَ عِمْرٰنَ ibnete ‘ımrâne tamlaması “İmrân’ın kızı”; الَّت۪يٓ اَحْصَنَتْ elletî ahsanet ifadesi “kale gibi korumuş olan”; فَرْجَهَا fercehâ tamlaması “onun kendi namusunu”; فَنَفَخْنَا fe nefahnâ fiili “biz de üflemiştik”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “ona”; مِنْ رُوحِنَا min rûhinâ ifadesi “bizim (yarattığımız) ruhumuzdan”;وَصَدَّقَتْ ve saddekat fiili “ve tasdik etmişti”; بِكَلِمَاتِ رَبِّهَا ۪ bi kelimâti rabbihâ tamlaması “onun Rabbinin kelimelerini, prensiplerini”; وَكُتُبِه ve kütübihî ifadesi “ve O’nun kitaplarını”; وَكَانَتْ ve kânet fiili “ve o (şöyle) olmuştu, (şöyle) idi”; مِنَ الْقَانِت۪ينَ mine’l-kânitîne ifadesi ise “boyun eğenlerden” demektir.

Burada iman edenlere yönelik verilen iki yiğit kadının ibretlik durumu gündeme getirilmektedir.

1. وَضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلًا لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا امْرَاَتَ فِرْعَوْنَۢ اِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ ل۪ي عِنْدَكَ بَيْتًا فِي الْجَنَّةِ وَنَجِّن۪ي مِنْ فِرْعَوْنَ وَعَمَلِه۪ وَنَجِّن۪ي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ “Allah inananlara ise Firavun’un hanımını (Asiye’yi) örnek vermektedir. (O) ‘Rabbim! Bana katında, cennette bir ev nasip et! Beni Firavun’dan ve onun iş(ler)inden koru! Beni zalimler topluluğundan kurtar!’ demişti.” Yüce Allah inkârcılara yönelik iki hıyanetçi kadını tek âyette dile getirmişken, müminlere verdiği örnek iki kadını iki âyette beyan ederek iman erlerinin önemine dikkat çekmiş olmaktadır.

İki örnek hanımdan ilki Firavun’un eşi olan Hz. Âsiye binti Müzâhim’dir. Bu hanımın ismi Kur’ân’da geçmemekte, ancak Hz. Mûsâ’nın ırmağa bırakılması olayının anlatıldığı Kasas 28/8-9’da şu şekilde zikredilmektedir:

“Firavun ailesi (sonunda) kendilerine bir düşman ve bir üzüntü kaynağı (olacağını bilmeden) onu (Mûsâ’yı) bulup almışlardı. Firavun, Hâmân ve askerleri gerçekten suçlu insanlardılar. (Çocuğu görünce) Firavun’un hanımı, ‘(Bu çocuk) benim için de senin için de göz aydınlığı (olabilir); onu öldürmeyin; belki bize faydası dokunur ya da onu evlât ediniriz’ demişti. Oysa onlar (işin sonunu) sezemiyorlardı.”

Hz. Âsiye, Yüce Allah’a yönelik duasında cennette kendisine bir beyt “ev” lutfetmesini istemekte, bu arada dünya hayatında çok sıkıntı çektiği eşi Firavun’dan, onun nefsine yönelik çirkin işlerinden, kötü uygulamalarından, inkâra, zulme, baskılara, hakaretlere, bölücülüğe, haksızlıklara dayalı faaliyetlerinden, ayrıca Firavun’un izinden giden zalimlerden kendisini korumasını niyaz etmektedir.(34)

Onlara zalim denmesinin sebebi, yapılmaması gerekenleri yapmaları, inanmamaları gerektiği şekilde inandıkları içindir. Onun bu duasına benzer niyazlar Hz. Nûh’un(35) ve Hz. Mûsâ’ya iman eden gençlerin dualarında(36) da görülmektedir.

Hz. Âsiye dünya şartlarında belki de hiçbir insana nasip olmayacak bir şaşaaya ve debdebeye sahip bir konumda olmasına rağmen, tercihini cennetteki bir beyt yani “ev” veya “köşk”ten yana belirleyerek, aslında dünyanın ve nimetlerinin geçiciliğine dikkat çekmiş olmaktadır.

Böylece akıllı tercihin mahşerdeki ebedi cennet yurdu olduğu bilinci muhataplara kazandırılmak istenmekte, müminlerin de kendi yollarını bu şekilde çizmeleri gerektiği ortaya konulmuş olmaktadır. Firavun’un ona piramitler vaadine karşılık, Hz. Âsiye cenneti isteyerek tam da bir mümin duruşu sergilemiştir. Ancak bu durumdan rahatsız olan Firavun’un ona çok büyük eziyetler, işkenceler uyguladığı rivayet edilmektedir.(37)

Müminler işte bu gibi yiğit hanımların duruşunu örnek almalı, dünyevî eziyetlere nasıl göğüs gerildiğini, şeklen güçlü görünse de aslında fani ve manen zayıf, bitik olan bir beşerin uyguladığı zulme katlanarak haktan yana tavır sergilemek gerektiğini bilip uygulamalıdır.

Bir hanım olarak Hz. Âsiye, adını ve tavrını tarihe altın harflerle yazdırmış, Yüce Allah’ın vahyinde kendisine yer bulmuştur. Hz. Peygamber’in dört hanımın örnekliğiyle ilgili beyan buyurduğu hadisinde Hz. Meryem’e, Hz. Hatice’ye, Hz. Fâtıma’ya ve Hz. Âsiye’ye dikkat çekmiştir.(38) Onların örnek hayatını rehber edinebilen yiğitlere selam olsun.

2. وَمَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرٰنَ الَّت۪يٓ اَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا ف۪يهِ مِنْ رُوحِنَا وَصَدَّقَتْ بِكَلِمَاتِ رَبِّهَا وَكُتُبِه۪ وَكَانَتْ مِنَ الْقَانِت۪ينَ “Namusunu korumuş İmran’ın kızı Meryem’i de (Allah örnek vermektedir). Biz ona rûhumuzdan üflemiştik ve Rabbinin sözlerini (emirlerini) ve kitaplarını onaylamıştı (benimsemişti). O, boyun eğenlerdendi.” Yüce Allah, Hz. Âsiye’nin ardından müminlerin örnek alması için Hz. Meryem’i de hatırlatmaktadır.

a)وَمَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرٰنَ الَّت۪يٓ اَحْصَنَتْ فَرْجَهَا “Namusunu korumuş İmran’ın kızı Meryem’i de (Allah örnek vermektedir).” Hz. Meryem İmrân’ın ve Hz. Hanne’nin kızı, Hz. İsâ’nın da annesidir. Enbiyâ’ 21/91 ve Mü’minûn 23/50’de “onun ve oğlunun âlemler için sunulmuş bir âyet yani bir delil, bir mucize olduğu” ifade edilmektedir. Meryem 19/16-21’de dile getirildiği üzere, Hz. İsa’nın doğumunda yaşadığı sıra dışı olay bağlamında Hz. Cebrâîl’in ona bir beşer şeklinde görünmesi ve ilahi bir emrin yerine getirilmesi için görevlendirildiğini söylemesi karşısında yaşadığı korkunç travmalar bir beşer takatini zorlayacak düzeydeydi.

Daha sonra, bu doğum sürecinde çektiği sıkıntılar bir tarafa,(39) babasız bir şekilde dünyaya getirdiği Hz. İsa nedeniyle kavminden korkunç suçlamalara maruz kalan Hz. Meryem,(40) bütün bu yaşananlara karşı muhteşem bir dirayet, sabır ve duruş sergilemiştir. Hz. Meryem, karşılaştığı sıkıntılara ve sıra dışı olaylara karşı gösterdiği muhteşem bir örneklikle bir sabır, iffet ve namus abidesi olarak adını tarihe yazdırmış ve Yüce Allah’ın vahyinde kendisine oldukça geniş bir yer bulmuştur. Her şey bir tarafa, Yüce Allah’ın onu müminlere örnek olarak vermesi zaten bu konuda başka söze gerek ve ihtiyaç bırakmamaktadır.

Enbiyâ’ 21/91’de de geçenاَحْصَنَتْ فَرْجَهَا ahsanet fercehâ ifadesi “Namusunu (iffetle) korumuştu” manasına gelmekte, onun namusunu bir kale gibi koruduğunu göstermektedir. Zaten Meryem 19/20’de kendisine helal veya haram cinsel manada hiçbir insan eli değmediği haber verilmektedir.

Âyette geçen اَحْصَنَتْ ahsanet fiili Haşr 59/2’de zikredilen ve “kaleler” manasına gelen husûn kelimesiyle aynı kökten gelmekte, Hz. Meryem’in namusunu “kale gibi, titizlikle koruduğu” mesajını içermektedir. Tekrar vurgulayalım ki Hz. Meryem namusunu kale gibi korumada ümmete örnek olarak tanıtılmaktadır.

b) فَنَفَخْنَا ف۪يهِ مِنْ رُوحِنَا “Biz ona rûhumuzdan üflemiştik.” Bu ifade ف۪يهَا fîhâ ifadesi değişikliği ile Enbiyâ’ 21/91’de de geçmektedir. Yüce Allah’ın Hz. Meryem’e ruhundan üflemesi sadece ona ait bir özellik değil, bütün insanların yaratılışıyla ilişkili bir hakikattir. Nitekim Hıcr 15/29, Secde 32/9 ve Sâd 38/72. âyetlerde bu husus çok açık bir şekilde ve her bir insan için söz konusu edilmektedir.

Buradaki karışıklığın sebebi Meryem 19/17’de geçen “Ona ruhumuzu gönderdik; o da düzgün bir insan olarak göründü” ifadedeki rûh kelimesinin diğerleriyle aynı olduğunun sanılmasıdır. Oysa Meryem 19/17’deki rûhanâ ifadesi “bizim ruhumuz” manasında “bizim gönderdiğimiz Hz. Cebrâîl” demektir. Şu‘arâ’ 26/193’te sözü edilen “Güvenilir Ruh”tan kasıt da aynı şekilde Cebrâîl (as)’dır.

Âyette yer alan فَنَفَخْنَا ف۪يهِ مِنْ رُوحِنَا “Ona ruhumuzdan üflemiştik” cümlesi her insana üflenen ruh olduğu gibi Hz. Meryem’in bir ayrıcalıklı durumu olarak ona Yüce Allah’ın yarattığı ve her insana üflenen ruhu Hz. Cebrâîl’in üflemesi olabilir. Bilindiği üzere, Kur’ân’da meleklerin yaptığı ifade edilen fiiller gerçekte Yüce Allah’a aittir ve O’nun sisteminin işletilmesi manasında meleklere nispet edilmektedir. Melekler birer elçi oldukları için, elçinin yaptığı iş aslında onu gönderenin işidir ve fiiller hakikat manasında melek elçileri gönderen olarak Yüce Allah’a nispet edilmelidir.

Konuyla ilgili iki âyette kullanılan فَنَفَخْنَا ف۪يهَا مِنْ رُوحِنَا veفَنَفَخْنَا ف۪يهِ مِنْ رُوحِنَا ifadelerindeki hâ ve hi/hû zamirlerinin neden böyle zikredildiği, ayrıca Hz. Meryem’in ve Hz. İsa’nın insanlar için bir âyet, delil, mucize oluşuyla ilgili bilgileri daha önce yorumladığımız Meryem 19/17’de aktardığımız “Kur’ân’da Hz. Meryem Mucizesi” başlığındaki makalemizde(41) geniş bir şekilde ele aldığımız için burada daha fazla detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim:

Âyette geçen ف۪يهِ fîhi ifadesindeki hû/hi zamiri Hz. İsa’ya gönderilemez; çünkü Hz. İsa bu bağlamda hiç zikredilmektedir. Burada söz konusu zamir, Hz. İsa’nın meydana getirildiği hücrenin sahibi olarak Hz. Meryem’e gitmekte, bir anlamda ondaki erkek hücreye dolaylı olarak gönderilmektedir. Yüce Allah bilir ya, Hz. Meryem’de hem erkek hücre hem de dişi hücre üreten bir sistem olabilir.

Durum böyle ise eğer o zaman Hıristiyanların sarıldığı türden “Hz. İsa’nın tanrısal özellikleri” bağlamındaki bütün öğretiler çökecektir. Çünkü bir erkek hücresi olmasa da bir beşer olan annesinin iki hücre üretebilen bir vücut yapısında yaratılması büyük bir mucizedir ve Yüce Allah işte bu olağanüstü uygulamayı Hz. Meryem’in vücudunda uygulayarak her şeye kâdir olduğunu, aslında her bir sisteminin bir mucize olduğunu zihinlerimize kazımış olmaktadır.

Bir fikir vermesi bakımından, âyeti izahında Elmalılı Hamdi Yazır’ın söylediklerini aktarmakta yarar görmekteyiz: “Demek ki bir erkeğin sulbünde (belinde) meni hücresi, bir kadının rahminde yumurtalık hücresi nasıl yaratılıyorsa, bakire Meryem’in rahminde ikisi de öyle bir Rabbani emirle yaratılıvermişti.

Buna göre, Meryem o üfürülme anında hem dişi hem de erkek özelliğini toplayan fevkalade bir seçimle ‘Seni tertemiz yarattı ve seni bütün dünya kadınlarına tercih etti’(42) şeklinde buyrulduğu gibi âlemin kadınlarında görülmemiş bir üstünlükle seçilerek, dıştan bir aşılamaya muhtaç olmaksızın kendine görünen ruhun (Hz. Cebrâîl’in) üfürmesinden gebe kalmıştı…”(43) Gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilmektedir.

c) وَصَدَّقَتْ بِكَلِمَاتِ رَبِّهَا وَكُتُبِه۪ وَكَانَتْ مِنَ الْقَانِت۪ينَ “Rabbinin sözlerini (emirlerini) ve kitaplarını onaylamıştı (benimsemişti). O, boyun eğenlerdendi.” Yüce Allah Hz. Meryem’in namusunu koruduğunu beyan edip kendisine ruhundan üflediğini haber verdikten sonra, yeniden onun sadakatine dikkat çekmekte, bu çerçevede Yüce Allah’ın kelimelerini ve kitaplarını tasdik ettiğini ve ilahi buyruklara gönülden boyun eğdiğini beyan etmektedir.

Âyette geçen وَصَدَّقَتْ بِكَلِمَاتِ رَبِّهَا وَكُتُبِه۪ ifadesi Hz. Meryem’in Yüce Allah’ın kendisi için koyduğu bütün ilahi kanunları,(44) ilâhi müjdeleri(45) tasdik ettiğini, onlara adeta yapıştığını gösteren bir mesaj içermektedir. Nitekim Bakara 2/124’te Hz. İbrâhim’in de benzer şeklide kelimeleri tamamlamasından söz edilmektedir.

Bu arada Hz. Meryem’e yönelik hitapta onun “Allah’a boyun eğenlerle birlikte boyun eğdiği” ifadesi yer almakta, الْقَانِت۪ين el-kânitîne şeklinde “müzekker” kalıpta zikredilenlerle birlikte anılması dikkat çekmektedir ki çok özel bir ayırım yoksa müzekker kalıplar muhtevalarında kadınları da içermektedir. Tevbe 9/67, 71, Ahzâb 33/35, Feth 48/25, Hadîd 57/17-18, Cum‘a 62/9, Tahrîm 66/12 gibi âyetlerde bu kullanımın çeşitli örnekleri bulunmaktadır.

Râzî bu âyetlerle ilgili olarak şu değerlendirmeyi yapmıştır:

“Bu iki misalin zımnında, müminlerin annesi olan iki kadına, yani Hz. Peygamber’in iki hanımı olan, Hz. Hafsa ve Hz. Aişe’ye, kendilerinden sadır olan ve sûrenin başında anlatılan kusurdan ötürü, bir tariz vardır ve bunlar için bu misalde kâfirlere yer verilip, Firavun’un hanımı olan Âsiye bint Muzâhim’in misal olarak getirilmesinden ötürü, bunları en sert ve ağır bir biçimde bir sakındırma vardır.”(46) Benzer bir görüş başka tefsirlerde de dile getirilmektedir.”(47)

“Nûh’un Vâile adındaki karısı ile Lût’un Vahîle adındaki karısının mesel olarak verilmesine gelince, bu, tamamını ancak Allah’ın bileceği bir biçimde sayısız fayda ve hikmetleri ihtiva eder ki bunlardan bazıları şunlardır:”

ı. “Erkeklerin ve kadınların ‘Büyük mükâfaat ve büyük azab’ hususunda dikkatlerini çekmek.”

ıı. “Başkasının kurtuluşunun iyi güzel yolda olmasının, fesat içinde olana fayda vermeyeceğini, başkasının fesadının da iyi ve güzel yolda olana zarar vermeyeceğini bilmek.”

ııı. “Erkek, takvanın zirvesinde dahî olsa, kadın konusunda ve nefsi konusunda kendisine güvenmemelidir. Bu tıpkı, Hz. Nûh ve Hz. Lût’un hanımlarından meydana gelen hal gibidir.”

ıv. “Kadının namusluluğunu ve iffetini bilmek çok mükemmel bir fayda temin eder. Bu da tıpkı Yüce Allah’ın hakkında, ‘Şüphesiz ki Allah seni seçti ve seni temiz kıldı; seni (zamanındaki) âlemlerin kadınlarına üstün kıldı’(48) buyurduğu İmrân’ın kızı Meryem’de olduğu gibidir.”

v. “Yüce Allah’ın huzurunda sadâkati bütün olarak yalvarıp yakarmanın, O’nun cezasından kurtulup hesapsız mükâfaatlar elde etmeye vesile olacağına ve ezelî olan zâtın huzuruna bütün her konuda başvurmanın gerekli olduğuna, dönüşün, şanı yüce, kelimesi üstün, kendisinden başka ilah olmayan ve ancak kendisine dönülecek olan zata olacağına dikkat çekmek.”(49)

“Kur’ân’ın kadına bakışında sıkıntı ve ikinci sınıf bir varlık olarak baktığı” hezeyanlarına verilecek en güzel cevaplardan birisi Tahrîm sûresinin son iki âyetidir. Burada iki kadın bütün müminlere örnek olarak verilmekte ve duruşlarının bir anlamda örneklik oluşturduğuna özellikle dikkat çekilmektedir.

Şu husus asla unutulmamalıdır: Kur’ân insanlara “cinsiyet” üzerinden değil, “şahsiyet” üzerinden değer verir. Ne kadınlar erkeklerden, ne de erkekler kadınlardan üstündür. Kur’ân’ın muhatabı insanlardır ve Hucürât 49/13’te de belirtildiği gibi “Yüce Allah katında en değerli insan ise Allah’a karşı en takvâlı yani en duyarlı olandır.”

Dipnotlar

• 1 - Buhârî, Cum‘a, 11; Cenâiz, 32; İstikrâz, 20; Vesâyâ, 9; ‘Itk, 17, 19; Nikâh, 81, 90; Ahkâm, 1; Müslim, İmâra, 20; Ebû Dâvûd, İmâra, 1, 13; Tirmizî, Cihâd, 27; Ahmed b. Hanbel, II, 5, 54. 2 - İbn Mâce, Nikâh, 50; Dârimî, Nikâh, 55.
• 3 - Bakara 2/24; Âl-i İmrân 3/10; Tahrîm 66/6; Burûc 85/5.
  • Bakara 2/24 Âl-i İmrân 3/10 Tahrîm 66/6 Burûc 85/5
• 4 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/24, 69; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 5 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/24 Zümer 39/69 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 6 - Semerkandî, age., III, 470; Taberî, age., XXVIII, 167-168; Zemahşerî, age., IV, 556.
• 7 - Suyûtî, age., VII, 227. 8 - Müslim, İmân, I, 74.
• 9 - Âl-i İmrân 3/16, 31, 135, 147, 193; Yûsuf 12/97; İbrâhim 14/10; Ahzâb 33/71; Zümer 39/53; Mü’min 40/11; Ahkâf 46/31; Saff 61/12; Nûh 71/4. 10 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/195; Nisâ’ 4/31; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Ahkâf 46/16; Teğâbün 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8. 11 - Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/31, 129; Mâide 5/18, 40; Enfâl 8/70; Yûsuf 12/92; Ahzâb 33/71; Câsiye 45/14; Ahkâf 46/31; Feth 48/2, 14; Hadîd 57/28; Saff 61/12; Teğâbun 64/17. 12 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8.
  • Âl-i İmrân 3/16 Âl-i İmrân 3/31 Âl-i İmrân 3/135 Âl-i İmrân 3/147 Âl-i İmrân 3/193 Yûsuf 12/97 İbrâhîm 14/10 Ahzâb 33/71 Zümer 39/53 Mü'min 40/11 Ahkâf 46/31 Saff 61/12 Nûh 71/4 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/195 Nisâ 4/31 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Ahkâf 46/16 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/31 Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Enfâl 8/70 Yûsuf 12/92 Ahzâb 33/71 Câsiye 45/14 Ahkâf 46/31 Fetih 48/2 Fetih 48/14 Hadîd 57/28 Saff 61/12 Teğâbun 64/17 Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8
• 13 - Semerkandî, age., I, 274. 14 - Bakara 2/85, 114; Mâide 5/33, 41; Tevbe 9/63; Yûnus 10/98; Hûd 11/66; Nahl 16/27; Hacc 22/9; Zümer 39/26; Fussılet 41/16.
  • Bakara 2/85 Bakara 2/114 Mâide 5/33 Mâide 5/41 Tevbe 9/63 Yûnus 10/98 Hûd 11/66 Nahl 16/27 Hacc 22/9 Zümer 39/26 Fussilet 41/16
• 15 - Taberî, age., XXVII, 222.
• 16 - Semerkandî, age., III, 404. 17 - İsrâ’ 17/71; Vâkı‘a 56/8-9; Hâkka 69/19-25; İnşikâk 84/7-13; Beled 90/-18-19. 18 - Taberî, age., XXVII, 223; Zemahşerî, age., IV, 463.
  • İsrâ 17/71 Vâkı‘a 56/9 Hâkka 69/25 İnşikâk 84/13 Beled 90/19
• 19 - Semerkandî, age., III, 470; Taberî, age., XXVIII, 168-169; Zemahşerî, age., IV, 557.
• 20 - Furkân 25/52. 21 - Nahl 16/110; Hacc 22/78. ‘Ankebût 29/6, 69. 22 - ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15. 23 - Mâide 5/53; En‘âm 6/109; Tevbe 9/79; Nahl 16/38; Nûr 24/53; Fâtır 35/42. 24 - Bakara 2/218; Âl-i ‘Imrân 3/142; Nisâ’ 4/95; Mâide 5/35, 54; Enfâl 8/72, 74, 75; Tevbe 9/16, 19, 20, 24, 41, 44, 73, 81, 86, 88; Muhammed 47/31; Hucürât 49/15; Mümtehıne 60/1; Saff 61/11; Tahrîm 66/9.
  • Furkân 25/52 Nahl 16/110 Nahl 16/110 Hacc 22/78 ‘Ankebût 29/6 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Mâide 5/53 En‘âm 6/109 Tevbe 9/79 Nahl 16/38 Nûr 24/53 Fâtır 35/42 Bakara 2/218 Âl-i İmrân 3/142 Nisâ 4/95 Mâide 5/35 Mâide 5/54 Enfâl 8/72 Enfâl 8/74 Enfâl 8/75 Tevbe 9/16 Tevbe 9/19 Tevbe 9/20 Tevbe 9/24 Tevbe 9/41 Tevbe 9/44 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/86 Tevbe 9/88 Muhammed 47/31 Hucurât 49/15 Mümtehine 60/1 Saff 61/11 Tahrîm 66/9
• 25 - Bakara 2/190, 191, 192, 193; Nisâ’ 4/89-91; Tevbe 9/5; Hacc 22/39; Mümtehıne 60/8-9. 26 - “Cihâd” kavramıyla ilgili olarak bk. Râğıb el-Isfehânî, Müfredât, s. 208; Vecdi Akyüz, Kur’ân’da Siyasî Kavramlar, İstanbul, 1988, s. 485; Ahmet Özel, “Cihâd md.”, DİA, İstanbul, 1993, VII, 527; Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, “c-h-d mad”.
  • Bakara 2/190 Bakara 2/191 Bakara 2/192 Bakara 2/193 Nisâ 4/91 Tevbe 9/5 Hacc 22/39 Mümtehine 60/9
• 27 - Âl-i İmrân 3/151, 162, 197; Nisâ’ 4/97, 121; Mâide 5/72; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73, 95; Yûnus 10/8; Ra‘d 13/18; İsrâ’ 17/97; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/25; Secde 32/20; Câsiye 45/34; Hadîd 57/15; Tahrîm 66/9. 28 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6. 29 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/97 Nisâ 4/121 Mâide 5/72 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Tevbe 9/95 Yûnus 10/8 Ra‘d 13/18 İsrâ 17/97 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/25 Secde 32/20 Câsiye 45/34 Hadîd 57/15 Tahrîm 66/9 Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 30 - Semerkandî, age., III, 471; Taberî, age., XXVIII, 169-170; Zemahşerî, age., IV, 559; Râzî, age., XXX, 50.
• 31 - Suyûtî, age., VIII, 228.
• 32 - Şu‘arâ 26/214. 33 - Buhârî, Vesâyâ, 11; Menâkıb, 14; Tefsîru Sûre-i Şu‘arâ’, 2; Müslim, İmân, 89, 348-355; Müslim, Îmân, 89. Bu başlıkta bazı değişikliklerle 10 rivâyet daha yer almaktadır.
  • Şu‘arâ 26/214
• 34 - Taberî, age., XXVIII, 171; Zemahşerî, age., IV, 559.
• 35 - Şu‘arâ’ 26/118. 36 - Yûnus 10/86. 37 - Semerkandî, age., III, 471-472; Zemahşerî, age., IV, 559; Râzî, age., XXX, 49-50.
  • Şu‘arâ 26/118 Yûnus 10/86
• 38 - Semerkandî, age., III, 472.
• 39 - Meryem 19/22-26. 40 - Meryem 19/27-28.
  • Meryem 19/26 Meryem 19/28
• 41 - Bu makale Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XVI, İstanbul, 2005, ss. 129-157’de yayımlanmıştır.
• 42 - Âl-i İmrân 3/42. 43 - Yazır, age., VIII, 170.
  • Âl-i İmrân 3/42
• 44 - Zemahşerî, age., IV, 560; Râzî, age., XXX, 50. 45 - Semerkandî, age., III, 472.
• 46 - Râzî, age., XXX, 49. 47 - Semerkandî, age., III, 471.
• 48 - Âl-i İmrân 3/42. 49 - Râzî, age., XXX, 51.
  • Âl-i İmrân 3/42