Fussilet Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 54 âyetten oluşan, adını üçüncü âyetinde yer alan ve “açık açık ortaya konulmuştur” anlamındaki فُصِّلَتْ fussılet edilgen fiilinden alan Fussılet sûresi, inişe göre 81, resmî sıralamada ise 41. sûredir. Bu sûrenin Hâ Mîm Secde, 10. âyetteki kelime nedeniyle Akvât ya da 12. âyetteki kelime nedeniyle Mesâbîh sûresi diye de isimlerinin olduğu ifade edilmektedir.

Fussılet sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Mü’min sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “hâ mîm şeklinde mukatta‘a harfleriyle ve vahyin ilahi kaynaklı oluşuyla başlamak” (Mü’min 1-2; Fussılet 1-2); “önceki nesillerin peygamberlerini yalanlaması” (Mü’min 5-6; Fussılet 13-14); “Hz. Musa ile ilgili bilgiler” (Mü’min 23-46; Fussılet 45); “Son Saat’in gerçekliği ve bilgisi” (Mü’min 16-18, 55, 59; Fussılet 47); “kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları” (Mü’min 61-64; Fussılet 10-12); “inkârcılara mahşerde uygulanacak şiddetli azap” (Mü’min 69-72; Fussılet 27-28) gibi konular ortak mesajlar içermektedir.

Fussılet sûresi, mukatta‘a harfleri ve vahyin ilahi kaynaklı oluşu mesajıyla başlamakta, vahyin anlaşılabilmesi için Yüce Allah tarafından açıklanmış oluşuna dikkat çekmekle devam etmekte, inkârcıların kalplerini hakikate kapatması, çeşitli inkâr özellikleri, iman edenlerin ödülleri, kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarıyla devam etmektedir.

13. âyetten itibaren, önceki nesillerin peygamberlerini yalanladıkları, ‘Âd ve Semûd kavimlerinin olumsuz tutumu ve korkunç akıbetleri, sonrasında mahşerde insanlar yargılanırken organlarının konuşturulacağı ve sahipleri aleyhinde şahitlik edecekleri bilgisine yer verilmektedir.

26. âyetten itibaren, inkârcıların vahyin dinlenmemesi için gürültü çıkartılması isteğine ve gerekçelerine yer verilmekte, mahşerde şiddetli bir azaba çarptırılacakları beyan edilmekte, buna karşılık iman edip istikamet sahibi olanlara meleklerin müjdeler ileteceği bildirilmektedir.

33. âyetten itibaren, Yüce Allah’a davet eden, işini düzgün yapan ve “ben Müslümanlardanım” diyenden daha güzel sözlü birinin olamayacağı ifade edilmekte, kötülükle iyiliğin bir olmayacağı, kötülüğe iyilikle karşılık verilmesi gerektiğine dikkat çekilmekte, şeytanın vesveselerine karşı Yüce Allah’a sığınılması gerektiğine dikkat çekilmektedir.

37. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli âyetlere, meleklerin ibadetten kaçınmamalarına, sürekli tesbihe devam ettiklerine, yeryüzünün ve yağmurun durumuna yer verilmekte, inkârcıların vahiy düşmanlığı gündeme getirilmektedir. Bu arada Kur’ân’ın Arapça olmaması durumunda nelerin söyleneceğine dikkat çekilmekte, Hz. Musa’ya verilen kitaba, sorumlulukların şahsiliğine, Son Saat’in gerçekliğine, nankör insanın dönekliğine dair bilgiler ele alınmaktadır.

53-54. âyetlerde ufuklardaki ve insanlardaki âyetlerin muhataplara gösterileceği, böylece vahyin gerçekliğinin ortaya çıkmış olacağı, Yüce Allah’ın şahit olarak yeteceği bildirilmekte, Allah’ın huzuruna çıkmakta şüphesi bulunanlara yönelik tehditle sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 49-54. âyetlerinde nankör insan psikolojinin tahlilini, tarifi imkansız savrulmalarını, kainat kitabından ayetlere karşı duyarsızlıklarını ve Yüce Allah’ın her şeyi kuşatan gücünü ele almaktadır.

a) Nankör İnsan Tipinin Tahliliği

Yüce Allah, sûrenin 49-51. âyetlerinde nankör insanların mal-mülk istemekten usanmadıklarını, kendilerine bir şer (kötülük) dokunursa hemen üzülüp ümitsizliğe düştüklerini, sonrasında bir rahmet tattırılınca “Bu, benim hakkımdır; Son Saat’in gerçekleşeceğini de sanmıyorum; Rabbime döndürülmüş olursam bile muhakkak ki O’nun katında benim için daha güzel (şeyler) vardır” dediğini beyan etmektedir.

Ardından, inkâr edenlere (dünyada) yaptıklarının mutlaka haber verileceği, onlara ağır azaptan tattırılacağı bildirilmekte, nankör insana nimet verildiğinde yüz çevirip yan çizdiği, kendisine bir şer dokunduğu zaman da uzun yakarışlarda bulunduğu ifade edilmektedir.

ı. Aşırı Servet Düşkünlüğü ve Sıkıntıda Ümitsizliği

لَا يَسْـَٔمُ الْاِنْسَانُ مِنْ دُعَآءِ الْخَيْرِ وَاِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَيَؤُ۫سٌ قَنُوطٌ “İnsan, hayır (mal) istemekten bıkmaz. Kendisine bir kötülük dokunursa hemen üzülüp ümitsizliğe düşer.”

Âyetteki لَا يَسْـَٔمُ lâ yes’emu fiili “kesinti vermez, bıkmaz”; الْاِنْسَان el-insânu kelimesi “nankör insan”; مِنْ دُعَآءِ الْخَيْرِ min dü‘âi’l-hayri tamlaması “mal-mülk istemekten”; وَاِنْ مَسَّهُ ve in messehû fiili “ve eğer ona dokunursa, erişirse”; الشَّرّ eş-şerru kelimesi “şer, kötülük”; فَيَؤُ۫سٌ fe yeûsün sıfatı “hemen üzülen, ümit kesen (olur)”; قَنُوط kanûtun sıfatı ise “ümitsiz” demektir.

Burada nankör insan tipinin mal ve servet düşkünlüğü ile sıkıntı zamanlarındaki ümitsizliği gündeme getirilmektedir.

1.لَا يَسْـَٔمُ الْاِنْسَانُ مِنْ دُعَآءِ الْخَيْرِ “İnsan, hayır (mal) istemekten bıkmaz.” Yüce Allah bu âyette nankör insanın bir özelliğini beyan etmekte ve hayır istemekten geri durmadığını bildirmektedir. Burada sözü edilen الْخَيْر el-hayr kelimesi bilinen anlamda olumlu bir içerikte “iyi şey”, “hayır” değil, aksine “mal-mülk” anlamında “menfaat” manasına gelmektedir.(1)

Fussılet 41/38. âyette de ifade ettiğimiz gibi, bu âyetteki لَا يَسْـَٔمُ lâ yes’emu fiili “kesinti vermemek”, “bıkmamak”, “yorulmamak”, “aralık vermemek”, “gevşeklik göstermemek” gibi anlamlar içermekte ve nankör insanın servet düşkünlüğünü ortaya koymaktadır.

Konuyla ilgili olarak ‘Âdiyât 100/8’de şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki böylesinin mal sevgisi de çok şiddetlidir.” Yorumunu yapmakta olduğumuz Fussılet 41/49’da, ayrıca Bakara 2/180 ve Me‘âric 70/21. âyetlerden delil getirerek, buradaki الْخَيْرِ el-hayr kelimesinin “mal, eşya” anlamına geldiğini belirtmeliyiz. Bu âyetteki “dünya malına düşkünlük”, benzer şekilde dünya malının sonsuz olduğunu zanneden ve ona karşı aşırı düşkünlük gösteren nankör insanı nitelendirmektedir. Fecr 89/20 ve Hümeze 104/2-3. âyetler bunun delilidir.

Nankör insanın mal ve servet düşkünlüğüyle ilişkilendirilebilecek bir âyet İsrâ’ 17/11’de şöyle buyrulmaktadır: “İnsan hayrı istediği (gibi) şerri de ister. İnsan çok acelecidir!” Burada insanoğlunun bir davranış analizi ele alınıp yapılmakta, ödül ve cennet ile azap ve cehennem ikilisinde yaşadığı tercih hatası beyan edilmektedir. Bu âyetin Enfâl 8/32’de geçtiği gibi, azapla alay eden Nadr b. Hâris hakkında indirildiği rivayet edilmektedir.(2)

Yûnus 10/11’de de benzer bir içerikte, insanların hayır istemekteki acelecilikleri gibi Yüce Allah da onların isteklerine uygun olarak şerre acele cevap verseydi süreleri hemen bitirilmiş olurdu; dolayısıyla aralarında hüküm verilir, cezayı hak etmiş olurlardı. Yüce Allah nankör insanın cennet yolunu tercih etmesi gerekmesine rağmen, elem verici azabı tercih ettiğini dile getirmekte, hayır isteyeceği yerde şerri istediğini beyan etmektedir.

Âyette yer alan الْاِنْسَان el-insân kelimesinden maksat “bütün insanlar” ise bu olumsuzluk onun fıtratında potansiyel olarak var demektir ve bunu kontrol altına alması kendisinden istenmektedir. Ancak bağlam gereği buradaki olumsuzlukları “nankör insan tipi”nin bir özelliği olarak görmek ve âyeti buna göre yorumlamak durumundayız. Nankör insan ortaya koyduğu tavırlar nedeniyle azabı istemiş olacağı için, Yüce Allah evrensel manada bir uyarıda bulunmakta, bir psikolojik tahlil yapmaktadır.

2. وَاِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَيَؤُ۫سٌ قَنُوطٌ “Kendisine bir kötülük dokunursa hemen üzülüp ümitsizliğe düşer.” Yüce Allah nankör insanın durumunu ortaya koymak üzere onun bir değerlendirmesini yapmakta ve sıkıntılı zamanlarındaki tutumunu eleştirmektedir.

Konuyla ilgili olarak Hûd 11/9’da şu bilgiler yer almaktadır: “Eğer o (nankör) insana tarafımızdan bir rahmet (nimet) tattırır da sonra bunu ondan çekip alırsak, (bu durumda) muhakkak ki o tamamen ümitsiz ve nankör olur.” Benzer şekilde İsrâ’ 17/83’te şöyle buyrulmaktadır: “Kendisine bir sıkıntı dokununca (bu defa da) iyice karamsarlığa düşer.” Şûrâ 42/48’da şu bilgiler yer almaktadır: “Elleriyle yaptıkları yüzünden başlarına bir kötülük gelirse, işte o zaman insan pek nankördür!”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ilk cümlesinde konu “nimet vermek” olunca, buradaki “şer” de elbette ona uygun şekilde yorumlanmalıdır. Bu bağlamda söz konusu nankör inkârcı insan tipine bir “fakirlik” dokununca, yani “fakir olunca” veya sağlık nimetine karşılık vücudunda herhangi bir şekilde “hastalık”(3) söz konusu olunca ümitsizliğe düştüğü, karamsarlığa kapıldığı beyan edilmek istenmektedir.(4)

Âyetteki يَؤُ۫س yeûs kelimesi Hûd 11/9 ve İsrâ’ 17/83’te de geçmekte ve “aşırı ümitsiz, ileri derecede karamsar”(5) manasına gelmektedir. Nankör insanların bu özelliği Hûd 11/9-10, İsrâ’ 17/83, Fussılet 41/49-50, Şûrâ 42/48 ve Me‘âric 70/20’de de söz konusu edilmektedir.

Esasında Yûsuf 12/87 ve Hicr 15/56’da “kâfirlerden ve sapkınlardan başkasının Yüce Allah’ın rahmetinden ümit kesemeyecekleri” beyan edilmekte; Zümer 39/53’te ise “Allah’ın rahmetinden ümit kesmemek gerektiği” emredilmektedir. Böylesi nankörlerin nasıl döneklik yaptıklarının en güzel örneklerinden birisi Yûnus 10/12’de zikredilmektedir.

Bu insanlar kendilerine nimet verildiğinde teşekkür etmeyen, zarar dokunması durumunda ümitleri ve samimi dua özellikleri bulunmayan müşrik zalimlerdir. Kur’ân işte bu gibilerin zararını ve ziyanını artırır. Böyleleri müjdelemekle de korkutmakla da yola gelmez; çünkü onlar kararlarında ısrarcı ve inatçı nankörlerdir.

Âyette zikredilen özelliklerden birisi de قَنُوط kanût kelimesiyle karşılanmaktadır. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen bu olumsuz sıfat “aşırı derecede karamsarlığa düşen”, “endişeye kapılan”, “ümidini yitiren” gibi anlamlar vermekte ve nankör insanın onulmaz bir düzeyde ve şekilde aşırı derecedeki ümitsiz ve karamsar yapıda olduğunu ortaya koymaktadır.

ıı. Nankörlüğü ve Mahşere Yönelik Yersiz Kanaatleri

وَلَئِنْ اَذَقْنَاهُ رَحْمَةً مِنَّا مِنْ بَعْدِ ضَرَّآءَ مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ هٰذَا ل۪ي وَمَآ اَظُنُّ السَّاعَةَ قَآئِمَةً وَلَئِنْ رُجِعْتُ اِلٰى رَبّ۪يٓ اِنَّ ل۪ي عِنْدَهُ لَلْحُسْنٰى فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِمَا عَمِلُوا وَلَنُذ۪يقَنَّهُمْ مِنْ عَذَابٍ غَل۪يظٍ “Şüphesiz ki kendisine dokunan bir zarardan sonra biz ona bir rahmet (bolluk) tattırırsak ‘Bu benim hakkımdır; o (Son) Saat’in gerçekleşeceğini de sanmıyorum; Rabbime döndürülmüş olursam bile şüphesiz ki O’nun katında benim için daha güzel (şeyler) vardır!’ der. Kâfir olanlara (dünyada) yaptıklarını elbette bildireceğiz; onlara ağır azaptan elbette tattıracağız.”

Âyetteki وَلَئِنْ اَذَقْنَاهُ ve lein ezaknâhu fiili “muhakkak ki eğer ona tattırırsak”; رَحْمَة rahmeten kelimesi “herhangi bir rahmet, herhangi bir nimet”; مِنَّا minnâ ifadesi “bizim katımızdan, bizden”; مِنْ بَعْدِ ضَرَّآءَ min ba‘di darrâe ifadesi “zarardan sonra”; مَسَّتْهُ messethu fiili “kendisine dokunmuş olan”; لَيَقُولَنَّ leyekûlenne fiili “muhakkak ki (şöyle) der ki”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte o, bu”; ل۪ي lî ifadesi “benim içindir, benim hakkımdır”; وَمَآ اَظُنُّ ve mâ ezunnü fiili “ve sanmıyorum da”; السَّاعَة es-sâ‘ate kelimesi “o (Son) Saat’(in)”; قَآئِمَة kâimeten sözcüğü “gerçekleşen, gerçekleşeceğini”; وَلَئِنْ رُجِعْتُ ve lein ruci‘tü edilgen fiili “ve muhakkak ki eğer döndürülürsem; اِلٰى رَبّ۪يٓ ilâ rabbî ifadesi “benim Rabbime”; اِنَّ ل۪ي inne lî ifadesi “benim için mutlaka olacaktır”; عِنْدَهُ ‘ındehû ifadesi “O’nun yanında”; لَلْحُسْنٰى le’l-husnâ ifadesi “elbette daha güzeli, en güzeli”; فَلَنُنَبِّئَنَّ fe lenünebbienne fiili “muhakkak ki haber vereceğiz, bildireceğiz”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanlara, inkar etmiş kişilere”; بِمَا عَمِلُوا bimâ ‘amilû ifadesi “yaptıklarını, yapmış oldukları şeyleri”; وَلَنُذ۪يقَنَّهُمْ ve lenüzîkanne fiili “ve yine muhakkak ki onlara tattıracağız”; مِنْ عَذَابٍ غَل۪يظٍ min ‘azâbin ğalîzın tamlaması ise “ağır bir azaptan” demektir.

Burada nankör insan tipinin tutumu, Son Saat’le ilgili kanaati ve bunların mahşerde karşılaşacağı akıbet gündeme getirilmektedir.

1.وَلَئِنْ اَذَقْنَاهُ رَحْمَةً مِنَّا مِنْ بَعْدِ ضَرَّآءَ مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ هٰذَا ل۪ي “Şüphesiz ki kendisine dokunan bir zarardan sonra biz ona bir rahmet (bolluk) tattırırsak ‘Bu benim hakkımdır’ der.” Yüce Allah nankör insanın nankörlüğünü ortaya koymaya devam etmekte ve onun nasıl tutarsızlıklar içerisinde bulunduğunu çeşitli sözleriyle ve tutumlarıyla örneklendirmektedir. Nankör insan tipinin başına bir sıkıntı geldikten sonra, ilahi rahmetle buluşturulması durumunda bu defa kendisine ulaştırılan nimeti kendisinin hak ettiğini söyleyerek tam bir nankörlük göstermiş olmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Hûd 11/10’da şu bilgiler yer almaktadır: “Kendisine dokunan bir zarardan sonra ona bir nimet tattırırsak, elbette ‘Kötülükler benden gitti’ der.” Yüce Allah nankör insanların nimet ve rahmet sonrası ümitsiz ve nankör tavırlar sergilediklerini beyan ettikten sonra, bu defa sıkıntı sonrasında kendisine nimetler verilmesi durumunda çok daha nankör bir tavır içerisine girdiklerini ifade etmektedir.

Bu âyetin benzeri bir mesaj içermesi bakımından Zümer 39/8’deki bilgileri hatırlamakta yarar vardır. Âyet mealen şöyledir: “İnsanın başına bir sıkıntı gelince, Rabbine yönelerek O’na yalvarır. Sonra (Allah) kendisinden ona bir nimet verince, önceden yalvarmış olduğunu unutur. O’nun yolundan saptırmak için Allah’a eşler koşar. (Ey Peygamber!) De ki: Küfrünle biraz (daha) yaşa! Muhakkak ki sen, cehennem ehlindensin!” Benzer bir nankörlük örneği Yûnus 10/12 ve Zümer 39/49’da da yer almaktadır. İşte bu durum nankörlüğün bir göstergesidir.

Kur’ân’da pek çok âyette geçen رَحْمَة rahmeh kelimesi “nimetler”, “sağlık”, “afiyet”, “mutluluk”, “bolluk”, “esenlik”, “zenginlik”, “genişlik” gibi manalar içerirken, dokuz âyette(6) zikredilen ضَرَّآء darrâ’ sözcüğü ise “sıkıntı”, “musibet”, “darlık”, “fakirlik” manalarında yorumlanmaktadır.

Söylenmek istenen şudur: Nankör insanların başına gelen sıkıntılar onlardan giderildikten ve çeşitli nimetlerle ödüllendirildikten sonra, “O kötülükler benden gitti”, “bana artık karada ölüm yok”, “musibetler yakamı bıraktı” diyerek nankör bir söylem geliştirmişler, kendilerine verilen nimetleri kendilerinin hak ettiklerini, yoksa Allah tarafından herhangi bir lütuf olmadığını düşündükleri anlaşılmaktadır.

Nnkör insanın bu tutumu Kasas 28/78’de belirtildiği gibi Kârûn’un şu sözüne benzemektedir: “(Karun ise) ‘O (servet), bana ancak kendimdeki bilgi sayesinde verildi!’ cevabını vermişti.” Benzer bir ifade Zümer 39/49’da şu şekilde dile getirilmektedir: “İnsana bir zarar dokunduğu zaman bize yalvarır. Sonra, kendisine tarafımızdan bir nimet verdiğimizde ‘Bu, bana ancak bilgi(m) sayesinde verilmiştir’ der. Hayır, o bir imtihandır; fakat çokları bilmezler.”

Nankör insanlar bu ifadeyi söylemek yerine, kötülükleri kendilerinden gideren iradeye şükretmeyi değil, bunu kendiliğinden meydana gelmiş bir olaymış gibi değerlendirmeyi yeğlemişlerdir. Şüphesiz bu durum Yüce Allah’ı hayata katmamanın ve her şeyin kendiliğinden meydana geldiğini sanmanın sonucu gelişmiş olmaktadır. Âyette geçen لَيَقُولُنَّ leyekûlûnne ifadesi başındaki lâm/le ve sonundaki “şeddeli nûn” sayesinde pekiştirici edatlarla getirildiği için muhatapların kararlılıkları ortaya konulmuş olmaktadır.

2. وَمَآ اَظُنُّ السَّاعَةَ قَآئِمَةً وَلَئِنْ رُجِعْتُ اِلٰى رَبّ۪يٓ اِنَّ ل۪ي عِنْدَهُ لَلْحُسْنٰى “O (Son) Saat’in gerçekleşeceğini de sanmıyorum; Rabbime döndürülmüş olursam bile şüphesiz ki O’nun katında benim için daha güzel (şeyler) vardır! (der).” Yüce Allah âyetin bu kısmında inkarcıların bir başka bozuk inanışını hatırlatmaktadır.

Kehf 18/36’da ele aldığımız üzere, konuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Son Saat’in gerçekleşeceğini de sanmıyorum. Şayet Rabbime döndürülürsem, (orada) bundan daha hayırlı bir akıbet mutlaka bulacağım.” Bu âyet iki unsur içermektedir:

a) وَمَآ اَظُنُّ السَّاعَةَ قَآئِمَةً “Son Saat’in gerçekleşeceğini de sanmıyorum.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde nankör insanın mal ve servet düşkünlüğünün sebebini Son Saat’e kesin olarak inanmamasına bağladığını haber vermektedir. Son Saat’in gerçekleşeceğini sanmamak kişinin bu âlemde ebedi yaşayacağını, dolayısıyla bu âlemin de ebedi olduğunu düşünmesi manasına gelmektedir. İşte Yüce Allah bu insan tipini deşifre etmekte, sahip olduğu kabullerin son derece yanlış olduğunu bildirmektedir.

b) وَلَئِنْ رُجِعْتُ اِلٰى رَبّ۪يٓ اِنَّ ل۪ي عِنْدَهُ لَلْحُسْنٰى “Rabbime döndürülmüş olursam bile muhakkak ki O’nun katında benim için daha güzel (şeyler) vardır.” Ebedi yaşayacağını sanan bu insan tipinin ne kadar korkunç bir zihin karışıklığı içerisinde olduğu âyetin devam eden bu cümlesinden anlaşılmaktadır. Bir taraftan Son Saat’e ve âhirete inanmıyorlardı; diğer taraftan da âhiretle ilgili olarak te’kitli ifadeler kullanıyorlardı.

Âyette geçen اِنَّ ل۪ي عِنْدَهُ لَلْحُسْنٰى inne lî ‘ındehû le’l-husnâ “Muhakkak ki O’nun katında benim için daha güzel şeyler vardır” ifadesinin başındaki اِنَّ inne edatı ile sonundaki lâm/le harfi bunun bir ispatıdır. Dahası âyetteki لَلْحُسْنٰى le’l-husnâ “daha güzeli” ifadesi gereği Yüce Allah katında kendileri için dünyadakilerden çok daha güzelinin bulunacağı kabulü tam bir hayal ve yanılgı örneği olarak sunulmaktadır.

Müşriklerin âhirete inanmayanları elbette vardı. Nitekim Câsiye 45/24, Necm 53/27 ve Müddessir 74/53 gibi âyetler bunun delilidir. Ancak sanıldığı gibi, Mekkeli müşriklerin tamamı âhirete inanmıyor değillerdi. İçlerinden mahşere inananlar da vardı. Yûnus 10/18 ve Zümer 39/3’te de geçtiği gibi, şefaat beklentileriyle ilgili ifadeleri bunun bir delilidir. Bu konuda daha başka deliller de vardır. Nitekim Nahl 16/62, Meryem 19/77-78, Sebe’ 34/35, Câsiye 45/21, 32, Kalem 68/35-36 ve Müddessir 74/15-17’de verilen bilgiler konuya ışık tutmaktadır. Bu meseleyi Kehf 17/36’da geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarmayacağız.

3. فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِمَا عَمِلُوا وَلَنُذ۪يقَنَّهُمْ مِنْ عَذَابٍ غَل۪يظٍ “Kâfir olanlara (dünyada) yaptıklarını elbette bildireceğiz; onlara ağır azaptan elbette tattıracağız.” Yüce Allah işte bu nankör insan tipinin bozuk ve mantıktan da tutarlılıktan da uzak kabullerini aktardıktan sonra, kendilerine dünya hayatında yapıp ettiklerini bir bir haber vereceğini ve ağır bir azaptan onlara tattıracağını bildirmektedir.

Âyette yer alan لَنُنَبِّئَنَّ lenünebbienne ve لَنُذ۪يقَنَّ lenüzîkanne ifadelerinin başlarındaki lâm/le ve sonlarındaki “şeddeli nûn” sayesinde pekiştirici edatlarla getirildikleri için, muhatapların kararlılıklarına karşılık Yüce Allah’ın aynı kararlılıkta cevap verdiği gösterilmektedir.

a) فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِمَا عَمِلُوا “Kâfir olanlara (dünyada) yaptıklarını elbette bildireceğiz.” Yüce Allah insanları mahşerde huzurunda topladıktan sonra, orada yaşanacak yedi aşamanın dördüncüsünde kendilerini dünyada yapıp ettikleri noktasında “bilgilendirecek”tir.(7)

Kur’ân’a göre âhiretteki sorgulama öncesinde gerçekleşecek bilgilendirilmenin bir türü, dünyada yaptıkları davranışların insanlara haber verilmesidir. Çünkü kişi, ödüllendirilmesinin de cezalandırılmasının da gerekçesini bilme hakkına sahiptir. İşte bu hakkın ifası anlamında âhirette insanların “bilgilendirilmesi” için Kur’ân’da pek çok âyet yer almaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, Yüce Allah, haber vererek bilgilendirme işlemi için genellikle nebbe’e kökünden fiileri kullanmaktadır.(8)

Konuyla ilgili âyetlere bakıldığında, bu âyetlerin bir bölümünde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi “Yüce Allah’a dönüş”ten sonra “bilgilendirilme”nin yapılacağı, Nûr 24/64’te Yüce Allah’a dönüşün kıyâmet günü gerçekleşeceği, Mâide 5/48’de bu dönüşün tüm insanları içereceği ve bunun ardından Yüce Allah tarafından insanlara dünyada yaptıklarının haberinin verileceği açıkça ifade edilmektedir.

Yüce Allah, özellikle Mücâdile 58/6. âyette yukarıdaki bilgilere ilaveten, bütün insanları dirilttikten sonra dünyadayken yaptıklarını kendilerine haber vereceğini beyan ederek, bilgilendirmenin ba‘stan, yani “diriltilme” işleminden sonra gerçekleştirileceğini belirtmektedir.

b) وَلَنُذ۪يقَنَّهُمْ مِنْ عَذَابٍ غَل۪يظٍ “Muhakkak onlara ağır azaptan tattıracağız.” Yüce Allah inkârcıların dünyada yapıp ettikleri ne varsa hepsini kendilerine haber vereceğini beyan ettikten sonra, onlara çok ağır olan azaptan da tattıracağını bildirmektedir.

Mahşerdeki azabın sıfatı olarak kullanılan غَل۪يظ ğalîz kelimesi de hem dünyevi hem de uhrevî azabın sıfatı olarak Kur’ân’da dört kez(9) geçmekte ve azabın şiddetini ve ağırlığını ifade etmektedir. Bu arada نُذ۪يقَنَّ nüzîkanne fiili esasında “tattırmak” manasına gelse de burada maksat inkârcılarla alay etmektir. Çünkü onlar dünya hayatlarında müminlerle alabildiğine alay ettikleri için mahşerde de kendileriyle aynı şekilde alay edilecektir; Mutaffifûn 83/34-36’da bildirilen husus da budur.

ııı. Hakikatlerden Yüz Çevirmeleri

وَاِذَآ اَنْعَمْنَا عَلَى الْاِنْسَانِ اَعْرَضَ وَنَاٰ بِجَانِبِه۪ وَاِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعَآءٍ عَر۪يضٍ “Biz o (nankör) insana nimet verdiğimizde yüz çevirip yan çizer. Kendisine bir şer dokunduğu zaman da uzun yakarışta bulunur.”

Âyetteki وَاِذَآ اَنْعَمْنَا ve izâ en‘amnâ fiili “ve nimet ve rızık verdiğimiz zaman”; عَلَى الْاِنْسَانِ ‘ale’l-insâni ifadesi “(nankör) insana”; اَعْرَضَ a‘rada fiili “yüz çevirir”; وَنَاٰ ve neâ fiili “ve uzaklaşır”; بِجَانِبِه۪ bi cânibihî ifadesi “onun arkasını dönüp”; وَاِذَا مَسَّهُ ve izâ messehû fiili “ve ona dokunduğu zaman”; الشَّرّ eş-şerru kelimesi “kötülük, sıkıntı”; فَذُو دُعَآءٍ عَر۪يضٍ fe zû du‘âin ‘arîdın tamlaması ise “uzun uzadıya dua sahibi olur” demektir.

Burada nankör insan tipine ait son derece önemli tanıtıcı iki özellik daha gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذَآ اَنْعَمْنَا عَلَى الْاِنْسَانِ اَعْرَضَ وَنَاٰ بِجَانِبِه۪ “Biz o (nankör) insana nimet verdiğimizde yüz çevirip yan çizer.” Bu ifade bir kez de İsrâ’ 17/84’te geçmektedir. Yüce Allah daha önce yorumladığımız Fussılet 41/49. âyetten itibaren ele aldığı ve nimet verdiği nankör inkârcı insan tipinin sunulan onca nimete karşılık kendisine nasıl bir tepki verdiğini beyan etmektedir.

Âyette geçen الْاِنْسَان el-insân kelimesinden maksat bütünüyle “insanoğlu” değil, baştaki eliflâm takısı gereği belli özellikleri olan “nankör insan tipi”dir. Bu nedenle, tercümede “insanoğlu” değil de “o (nankör) insan” demeyi tercih ettik. Hatta bazı kaynaklarda bu tipin kim olduğu noktasında çeşitli isimler zikredilse de aslında burada ve benzer âyetlerde isim verilmemesinin nedeni mesajı evrensele taşımak olarak belirlenebilir.

Âyette isim zikredilmemesi nedeniyle, bu tür isimler vermenin çok doğru olmayacağı ve âyetin mesajını daraltacağı kanaatindeyiz. Demek ki, nimete karşı şükür gerekirken, nankör insan tipinin iman ve itaat üzere şükretmekten yüz çevirdiği, hakikatlere arkasını döndüğü ve gerçeklerden yan çizdiği bildirilmektedir.

İsrâ’ 17/83 ve Zuhruf 43/59’da da geçen اَنْعَمْنَا en‘amnâ fiiline “rızkı bolca vermek” yani mal-mülk, servet, sağlık-afiyet, huzur-saadet vs. manası verilebilir. Ayrıca اَعْرَضَ a‘rada fiili “yüz çevirmek” manasına gelirken, bir kez de İsrâ’ 17/83’te zikredilen نَاٰ بِجَانِبِه۪ neâ bi cânibihî ifadesi ise öncesindeki a‘rada fiilini desteklemekte ve söz konusu insan tipinin kibirli bir şekilde “arkasını dönüp uzaklaşması”(10) manasına gelmektedir.

Bu durumda âyette verilmek istenen mesaj şöyle olur: Kâfirlere dünya hayatlarında her türden bolca rızık ve nimet verilip kendilerinden azap kaldırılınca bunların Yüce Allah’a duadan ve kendilerine gönderilen peygambere imandan yüz çevirdikleri, iman hakikatlerinden uzaklaştıkları, hiçbir yakınlık göstermedikleri bildirilmiş olmaktadır.(11)

2. وَاِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعَآءٍ عَر۪يضٍ “Kendisine bir şer dokunduğu zaman da uzun yakarışta bulunur.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen عَر۪يض ‘arîd sıfatı “büyük”, “uzun”, “sürekli”, “geniş”(12) gibi anlamlar içermekte ve nankörlerin sızlanmalarını ifade etmektedir. Yüce Allah işte bu nankör tipin bir başka özelliğini dile getirmekte ve Fussılet 41/49. âyette de belirttiğimiz üzere kendisine herhangi bir şer dokunduğunda, başı dara düştüğünde, sıkıntılarla karşılaştığında artık uzun uzun yalvarıp yakarmaya, ağlayıp sızlanmaya başladığını haber vermektedir.

Nimet verildiğinde Yüce Allah’a itibar etmeyip yan çizen bu nankör tipin herhangi bir problemle karşılaştığında bu defa yüz çevirip sırtını döndüğü Rabbine karşı uzun uzun yalvarmalara başladığı, böylece ikiyüzlü bir tutum izleyip nankörce bir tavır içerisine girdiği bildirilmekte, bir psikolojik tahlil gerçekleştirilmektedir.

Daha önce yorumladığımız Fussılet 41/49. âyette bu insan tipi için “ümitsiz” ve “karamsar” sıfatlarının kullanılmasına karşılık, bu âyette zikredilen “uzun uzadıya yalvarıp yakarması” ifadeleri arasında herhangi bir çelişki yoktur. Bu sıfatlar eğer bir insan tipini ifade ediyorsa bazen öncekindeki gibi bazen de sonrakindeki gibi bir tutum sergilediği söylenebilir. Ancak bu insan tipinin fertlerinin az da olsa değişiklik gösterme ihtimali de vardır. Buna göre bazısı ilk tepkiyi, diğer bir kısmı ise ikincisini verebilir; böylece âyetler arasında herhangi bir anlam zıtlığının bulunmadığı anlaşılmış olur.

b) İnkârcıların İlgisizlikleri ve Allah’ın Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 52-54. âyetlerinde Hz. Peygamber aracılığıyla inkârcılara “Ne dersiniz, eğer o (Kur’an), Allah tarafından ise, siz de onu inkâr etmişseniz o zaman (haktan) uzak bir ayrılığa düşenden daha sapık kim olabilir ki!” buyurduğunu dile getirmektedir.

Ardından, onlara ufuklarda ve kendi nefislerinde âyetlerini göstereceği, bu sayede Kur’ân’ın gerçek olduğunu onlara açıkça belli edeceği, Rabbinin her şeye şahit olmasının yeterli olduğu beyan edilmektedir.

Daha sonra, son âyette ise inkarcılar ve Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisiyle ilgili şöyle buyrulmaktadır: “İyi bilin ki, onlar Rablerine kavuşma konusunda şüphe içindedirler. (Yine) iyi bilin ki, muhakkak ki O, her şeyi (ilmiyle) kuşatıcıdır.”

ı. Sapkınlığın Dibi

قُلْ اَرَاَيْتُمْ اِنْ كَانَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ ثُمَّ كَفَرْتُمْ بِه۪ مَنْ اَضَلُّ مِمَّنْ هُوَ ف۪ي شِقَاقٍ بَع۪يدٍ “De ki: Bir düşünsenize, o (Kur’an) Allah katından ise siz de onu inkâr etmişseniz, o zaman uzak bir ayrılıkta (ona şiddetle karşı) olandan daha sapkın kim olabilir ki!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَرَاَيْتُمْ eraeytüm sorusu “hiç düşündünüz mü, hiç mi düşünmediniz”; اِنْ كَانَ in kâne ifadesi “(o vahiy) eğer (şöyle) olursa”; مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ min ‘ındillâhi ifadesi “Allah katından”; ثُمَّ sümme edatı “sonra da”; كَفَرْتُمْ kefartüm fiili “inkar ettiniz, inkâr etmişseniz”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; مَنْ اَضَلُّ men edallü sorusu “daha sapkını kimdir”; مِمَّنْ هُوَ mimmen huve ifadesi “o kişiden”; ف۪ي شِقَاقٍ بَع۪يد fî şikâkın ba‘îdin tamlaması ise “uzak bir ayrılıkta bulunan” demektir.

Burada müşriklerin ve inkârcıların vahye karşı çıkışlarını terk etmeleri gerektiğine dair bir çağrı ve aksi davranmaları durumunda düşecekleri feci akıbet gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ اَرَاَيْتُمْ اِنْ كَانَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ ثُمَّ كَفَرْتُمْ بِه۪ “De ki: Bir düşünsenize, o (Kur’an) Allah katından ise siz de onu inkâr etmişseniz.” Yüce Allah sûrenin başından beri ele aldığı inkârcı ve müşrik zihniyetin çarpıklığına değinmekte ve sûrenin sonunda onların yeniden bir durum değerlendirmesi yapmaları gerektiğini beyan etmektedir. Bu amaçla kaynağının ilahi olmadığını iddia ettikleri vahyin Yüce Allah tarafından olması durumunda kendileri de onu inkâr etmişlerse o zaman hak ve hakikatten çok çok uzaklara düşmüş olacakları ve en sapkın kişiler arasına girecekleri haber verilmektedir.

Bu âyetin mesaj açısından bir benzeri Ahkâf 46/10’da şu şekilde yer almaktadır: “De ki: Ne dersiniz, şâyet bu (Kur’ân), Allah katından ise ve siz onu inkâr etmişseniz, İsrailoğullarından bir şahit de bunun benzerini görüp inandığı halde siz yine de büyüklük taslamışsanız (haksızlık etmiş olmaz mısınız)? Muhakkak ki Allah, zalimler topluluğunu doğru yola iletmez.”

Âyetin başındaki اَرَاَيْتُمْ eraeytüm ifadesi her ne kadar “gördünüz mü?” manasına gelse de vermek istediği mesaj, söylenen hususun “düşünülmesi”yle ilgilidir. Bu nedenle, söz konusu ifadeye “hiç düşündünüz mü?”, “baksanıza”, “bana haber verin bakalım”(13) gibi anlamlar verilmelidir.

Kasas 28/71-72, Mülk 67/28, 30 gibi çeşitli âyetlere aynı hitapla başlanarak, nakörlerin kendi durumlarıyla ilgili bir değerlendirme yapmaları gerektiğine dikkat çekilmektedir. Bu tür sorularda maksat, cevap beklenmesi değil, bir işin imkânsız olduğunun zihinlere kazınması ve farklı düşüncelerin yanlış olduğunun vurgulanmasıdır. Bu yüzden, yani olayın imkânsızlığını belirtmek için biz de tercümeyi “kim olabilir ki!” şeklinde yapmayı tercih ettik. Bu cümle “bunlardan daha sapkın yoktur” manasına gelmektedir.

2. مَنْ اَضَلُّ مِمَّنْ هُوَ ف۪ي شِقَاقٍ بَع۪يدٍ “O zaman uzak bir ayrılıkta (ona şiddetle karşı) olandan daha sapkın kim olabilir ki!” Âyette geçen شِقَاقٍ بَع۪يدٍ şıkâkın ba‘îdin tamlaması “uzak bir ayrılık”, “uzun bir ihtilaf”, “hak ve hakikatten uzak”, “kurtuluştan uzak”(14) manasına gelmekte ve iman etmeyip kalplerinde hakikate karşı kılıf, kulaklarında ise ağırlık ve sağırlık bulunduğunu söyleyen, böylece vahiy kendisine kapalı bir hale gelen kişilerin düştüğü korkunç ayrılığı ve mahrumiyeti ifade etse gerektir.

Çünkü Fussılet 41/44. âyette bu tip insanların vahye olan olumsuz tutumları sebebiyle kendilerine sanki çok çok uzak bir yerden çağrı yapılıyor da onlar vahyin ne dediğini anlamıyor oluşları dile getirilmektedir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette inkârcılara ve müşriklere son bir kez daha çağrı yapılarak, kalplerini, kulaklarını, gözlerini vs. bilgi edinme organlarını, yeteneklerini hakikate tamamıyle kapatan inkârcılara çağrı yapılmakta ve takındıkları olumsuz tavrı terk etmeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır. Aksi takdirde, bu durumdakilerinمَنْ اَضَلُّ ifadesi gereği “en sapkın kişiler” olacakları beyan edilerek kendilerine gözdağı verilmek istenmektedir.

ıı. Kâinattaki ve İnsandaki Âyetler

سَنُر۪يهِمْ اٰيَاتِنَا فِي الْاٰفَاقِ وَف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ حَتّٰى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ اَنَّهُ الْحَقُّ اَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ اَنَّهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ شَه۪يدٌ “Onlara ufuklardaki ve kendi nefislerindeki delillerimizi ileride göstereceğiz ki onun (Kur’an’ın) gerçekliği onlara apaçık olsun. Rabbinin her şeye şahit olması yetmez mi!”

Âyetteki سَنُر۪يهِمْ senürîhim ifadesi “ileride onlara göstereceğiz”; اٰيَاتِنَا âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi, delillerimizi”; فِي الْاٰفَاقِ fi’l-âfâkı ifadesi “ufuklardaki”; وَف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ ve fî enfüsihim ifadesi “ve onların nefislerinde olanı da, kendilerinde olanı da”; حَتّٰى يَتَبَيَّنَ hattâ yetebeyyene ifadesi “ortaya çıkıncaya kadar, ortaya çıksın diye”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”;اَنَّهُ ennehû ifadesi “muhakkak ki o (Kur’ân)”; الْحَقّ el-hakku sözcüğü “hak(tır), gerçek(tir)”; اَوَلَمْ يَكْفِ e velem yekfi sorusu “yetmez mi”; بِرَبِّكَ birabbike ifadesi “senin Rabbin”; اَنَّهُ ennehû ifadesi “muhakkak ki o (Allah)”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; شَه۪يدٌ şehîdün kelimesi ise “şahittir” demektir.

Burada Yüce Allah’ın ufuklardaki ve insanlardaki âyetlerini ileride kendilerine göstereceği ve her şeye şahit olarak yeteceği gündeme getirilmektedir.

1.سَنُر۪يهِمْ اٰيَاتِنَا فِي الْاٰفَاقِ وَف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ حَتّٰى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ اَنَّهُ الْحَقُّ “Onlara ufuklardaki ve kendi nefislerindeki delillerimizi ileride göstereceğiz ki onun (Kur’an’ın) gerçekliği onlara apaçık olsun.” Yüce Allah müşriklere ve inkârcılara gerek ufuklardaki, gerekse kendilerindeki âyetlerini zamanı geldiğinde göstereceğini, bunun sonucunda Kur’ân’ın ve onda verilen bilgilerin gerçek olduğunun apaçık bir şekilde ortaya çıkacağını beyan etmekte, nankörlere gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

a) Müfessirlerimiz burada sözü edilen الْاٰفَاق el-âfâk ve اَنْفُس enfüs kelimelerinin ne anlama geldiği noktasında farklı kanaatler ileri sürmüşlerdir. Bu çerçevede Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْاٰفَاق el-âfâk “ufuklardakiler”den maksadın “felekler, yıldızlar, gece-gündüz, ışıklar, aydınlıklar, karanlıklar, dört ana unsur denilen şeyler” olabileceği belirtilmekte, اَنْفُس “enfüs”ten kasıt ise “yavrular, ceninler, ana rahmindeki karanlıkların içindeki oluşumlar” şeklinde yorumlanmaktadır.

Esasında âyetin Mekke’de indirildiği düşünüldüğünde, maksadı bu şekilde değil de daha özel manada anlamak gerekmektedir. Buna göre, “ufuklardakiler”den kasıt Mekke’nin çevresindeki beldelerin fethi, “nefislerdekiler”den maksadın ise Mekke’nin fethi olduğu bildirilmektedir.(15) Âyetin indirildiği döneme göre ileride gerçekleşen bu olayların bir tür gayb haberi içerdiği söylenebilir. Zira âlimlerimiz burada sözü edilen mesajı “daha önce helak edilmiş kavimlerin yurtlarındaki deliller” ve “kendilerinin karşılaştığı çeşitli sıkıntılar” olduğu kanaatindedirler.(16)

Âyetin başındaki سَنُر۪يهِمْ senürîhim ifadesi “ileride onlara göstereceğiz” manasına geldiği için, bunun ne kadar bir ileriyi içerdiği bilinememektedir. Buradan bakınca, maksadın âyetin indirildiği dönemde yaşayan inkârcılar olmasının yanında daha ileriki dönemlerde, hatta Son Saat’e kadar yaşayacak bütün insanların içindeki inkârcıları içermesinin önünde hiçbir engel yoktur.

Eğer mesajı sadece indirildiği dönemle sınırlı görürsek o zaman âyetin mesajı tarihsel olmaktan kurtulamaz. Oysa burada herhangi bir isim zikredilmeyip zamir kullanılmaması, bütün zamanların inkârcılarının da mesajda bulunduğunu gösteren yardımcı bir unsur olarak kabul edilebilir.

Necm 53/7 ve Tekvîr 81/23’te geçen el-ufuk kelimesi nasıl ki göklerle alakalı bir içerikte yer alıyor ve Hz. Cebrâîl’in yukarılardan, yani apaçık ve yüksek ufukta belirip oradan sarkması ve Hz. Peygamber’e yaklaşması konusuyla ilişkilendirilmişse, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen الْاٰفَاق el-âfâk kelimesini de uzayla, yani göklerle ilişkilendirmek çok daha isabetli bir yaklaşım olacaktır.

Bütün bu söylediklerimizin ışığında anlaşılmaktadır ki “ufuklar” insanın dışındaki bütün âlemi, “enfüs” de insanı içerince yaratılmış bütün mahlukatın âyetlerden oluşan bir kitap olduğu ortaya çıkmış olmaktadır.

Yüce Allah A‘râf 7/185’te göklerin ve yeryüzünün hükümranlığı ile yarattığı her bir şey üzerinde insanların inceleme yapması gerektiğini beyan etmekte, Yûsuf 12/105’te ise göklerde ve yerde nice âyetler bulunduğunu, insanların bunlara uğradıklarını, ancak ibret almadan döndüklerini haber vermektedir. Demek ki kâinat bir laboratuar mesabesindedir ve Yüce Allah’ın varlığını, tekliğini, eşsiz ve erişilmez kudretini görüp gözlemlemede son derece önemli bir imkan sunmaktadır.

Zâriyât 51/20-21’de şöyle buyrulmaktadır: “Kesin inanacaklar için yeryüzünde âyetler (deliller) vardır. Kendi nefislerinizde de öyle. Görmüyor musunuz?” Demek ki gerek yeryüzü, gerekse gökler noktasında olsun, Yüce Allah insanın dışındaki yakın ve uzak âleme bir anlamda “ufuklar” demekte, oralardaki âyetlerini insanlara göstereceğini haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Neml 27/93’te şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Hamd Allah’a mahsustur. O, âyetlerini size gösterecektir; siz de onları görüp tanıyacaksınız. Rabbin, yaptıklarınızdan hiçbir şekilde habersiz değildir.” Yüce Allah’ın ibret içerikli olmak üzere âyetlerini göstermesiyle ilgili ifadeler Bakara 2/73, Ra‘d 13/12, Neml 27/93, Rûm 30/24, Lokmân 31/31 ve Mü’min 40/13, 81’de de yer almaktadır.

Âyette sözü edilen “ayetler”den maksadın ne olduğuyla ilgili oldukça farklı fikirler ileri sürülmektedir:

ı. İlk etapta akla gelen ihtimal, burada sözü edilen “âyetler”den maksat, birer âyet değerinde olan bütün “ilâhî uyarılar” olabilir. “Bu âyetlerin ileride gösterilmesi ve insanlar tarafından tanınması” ise ölümleri anında inkâr ettikleri âleme giderlerken meleklere yönelik sözlerinden anlaşılmaktadır.

ıı. Sûrenin indiriliş zamanı ve ilk muhatapları bakımından düşünüldüğünde, maksadın Mekkeli müşriklerin inkâr ettiği Son Saat ve kıyâmet-âhiret sürecinde yaşanacaklar olduğu da söylenmektedir.(17)

ııı. Bu ihtimaller öncelikli olarak kabul edilse de başka ihtimallerden de söz edilebilir. Bu çerçevede maksadın Mekkeli inkârcıların dünyada yaşadığı azap ve pek çoğunun hayatını kaybettiği savaşlar olması da düşünülebilir. Hatta bazı âlimlerimiz bu bağlamda Mekke’nin fethinin de söz konusu mesajda maksat olduğunu ifade etmişlerdir.(18)

ıv. İmâm Zeccâc, âyette sözü edilen “âyetlerin gösterilme”nden maksadı, Yüce Allah’ın yarattığı bütün mahlûkatındaki âyetleri olduğunu beyan etmiştir.(19) İmâm Mücâhid de konuyu “insanlarda, gökte, yeryüzünde ve rızıklardaki âyetler şeklinde yorumlamıştır.(20) Bu önemli yaklaşımın Kur’ân’dan delilleri de elbette vardır. Bu çerçevede yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki bilgiler son derece ufuk açıcıdır.

‘Alak 96/1’de deyatlı bir şekilde ele alacağımız gibi, kâinat kitabının çeşitli âyetleri olduğu herkesin malumudur. Bu âyetlerin tıpkı Kur’ân âyetlerinin anlaşılması gibi incelenmesi gerektiği noktasında pek çok ilâhî emir vardır. İnsanlar kâinat kitabını incelemek durumunda gayretler sarf ederlerse Yüce Allah onlara hakikati elbette gösterecektir. Bu çalışmalar sayesinde inananlar Rabbimizin erişilmez kudretine şahit olurken, inançsızların da nasıl bir yanılgı içerisinde olduğu ortaya çıkacaktır.

b) Yüce Allah ufuklardaki ve insanların kendilerindeki âyetleri insanlara göstermesindeki gerekçeyi Kur’ân’ın gerçekliğinin delili olarak sunmaktadır. Buna göre, demek ki yakın ve uzak, canlı ve cansız çevremizde yaratılmış her ne varsa, ayrıca insanların kendilerinde madde-mana, beden-ruh, ceset-psikoloji vs her ne varsa hepsi Yüce Allah’ın birer âyetidir.

İşte bu âyetlerin de aslında bir kitabın âyetleri olduğu, o âyetler iyi okunup incelenirse kâinata, özellikle de yakın çevremiz dediğimiz yakın gök sistemine Yüce Allah’ın yazdığı kanunların keşfedilmesi sayesinde onlarla ilgili verilen bilgilerin ispatlanması Kur’ân’ın hak ve haklikat noktasında gerçeğin ta kendisi olduğunu ortaya çıkaracak, gözler önüne serecektir.

İşte bu haysiyetli görevi yapabilmek için Kur’ân’ın verdiği temel bilgileri ve öğretileri esas alarak A‘râf 7/172, 185, 189, Yûsuf 12/105, Ra‘d 13/2, Hıcr 15/22, Hacc 22/5, 65, Mü’minûn 23/13-17, Lokmân 31/10, Zümer 39/6, Kâf 50/6-11, Zâriyât 51/47, Kıyâmet 75/37-40, Mülk 67/3-4, Târık 86/5-7, Ğâşiye 88/17-20, ‘Alak 96/1-2 gibi âyetlerde yer alan yakın ve uzak çevremizde ne kadar mahlûk varsa, hatta bizzat insanın kendisiyle ilgili olan nice özellikleri ortaya çıkarması insanlardan istenmektedir.

2. اَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ اَنَّهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ شَه۪يدٌ “Rabbinin her şeye şahit olması yetmez mi!” Yüce Allah kendisinin her şeye şahit olduğunu ifade ederek Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve Rabbinin kendisine yeteceğini bildirmekte, böylece tam bir tevhid ve teslimiyet ahlakı öğretmektedir. Herkes inkâr etse de, şüpheye düşmüş olsa da onun böyle davranmaması gerektiği beyan edilmek istenmekte, mutlak kudreti ve hükümranlığı gereği kâinatta olup biten her bir şeye şahit olduğunu bildirmektedir.

Bu arada başkalarının ne dediğinin değil, Yüce Allah’ın ne dediğinin önemli olduğu da vurgulanarak kulluk denen bilincin adresi gösterilmekte, başka arayışların önü kesilmek istenmektedir. “Allah var ve mesele yok” diyerek Allah’ın şahitliğinde hayatı yaşamak gerektiği evrensel manada herkese öğütlenmektedir.

Kur’ân’da yer alan bütün كَفٰى بِاللّٰهِ kefâ billâhi şeklindeki ifadelerde(21) بِاللّٰهِ billâhi ifadesinin başındaki bâ/bi harfi “zâid” olarak isimlendirilir. Buna benzer olarak kefâ bihî,(22) kefâ bicehenneme,(23) kefâ binefsike,(24) kefâ birabbike,(25) kefâ binâ,(26) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi yekfi birabbike(27) ifadelerinde de durum aynıdır. Bu kullanımdan maksat, bu harf olmasa da mananın tamam olacağını bildirmektir.

Nitekim Ahzâb 33/25’te bu ifade kefallâhu şeklinde bâ/bi harfi olmadan kullanılmaktadır. Zâid olmak, fazlalık olmak manasına gelmez. Sadece bu harfin bilinen anlamında kullanılmaması söz konusudur. Başka bazı tâli anlamlar, belagat incelikleri ve faydalar bu tür kullanımlarda geçerlidir. Bu yüzden bazı âlimler bu harfe “zâid” dememiş, tezyîn yani metni “güzelleştirme”, “süsleme” gayesiyle getirilmişlerdir demişlerdir.

En etkili şahit elbette Yüce Allah’tır. Yüce Allah’ın her şeye şahit olduğuyla ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(28) En‘âm 6/19’da dile getirildiği üzere, şahidi olduğu konularda muhataplar bunun aleyhte bir nokta olduğunu bilmelidirler. Nisâ’ 4/79 ve Feth 48/28’de de belirtildiği gibi, Yüce Allah kullarının durumunu ortaya koymakta şahit olarak yeterlidir.

Çeşitli vesilelerle ele aldığımız üzere, ş-h-d kökünden kelimelerin Kur’ân’daki kullanım ve anlamlarına baktığımızda şunlarla karşılaşmaktayız: Bu bağlamda, söz konusu kelime Kur’ân’da “Yüce Allah’ın,(29) Peygamberlerin,(30) meleklerin,(31) bu ümmetin(32) ve fertlerin şâhitliği”(33), “peygamberlerin mahşerdeki şahitliği”;(34) “hakka şahitlik yapan fedakâr insanlar”;(35) “şahit, delil, mahkemede şahitlik yapmak”;(36) “kavuşmak, ulaşmak”;(37) “bir yerde bulunmak”;(38) “inanmak”;(39) “bilmek”;(40) “yardımcılar, ortak, put”(41) ve “görünen âlem”(42) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.(43)

Yüce Allah’ın kullarına yettiğini ifade eden çeşitli âyetler vardır. Buna göre Yüce Allah “hesap görücü”,(44) “velî, dost”,(45) “yardımcı”,(46) “çok iyi bilen”,(47) “her şeye şahit olan”,(48) “her şeye vekil”,(49) “her şeyden haberdar ve her şeyi gören”,(50) “hidayet edici”,(51) “en güçlü, en izzetli”(52) olarak yeterlidir. Bu ve benzer konularda aracılara ve yardımcılara kesinlikle ihtiyaç hissedilmemelidir.

Yüce Allah’ın mümin kullarına yeteceğiyle ilgili olarak Bakara 2/137’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer onlar da sizin inandığınız gibi inanırlarsa doğru yolu bulmuş olurlar; dönerlerse mutlaka anlaşmazlık içine düşmüş olurlar. Onlara karşı Allah sana yeter. O işitendir; bilendir.” Demek ki Yüce Allah hakikat düşmanlarının her türlü hile ve desiselerine karşılık hak eden mümin kullarına yardımcı olarak yeteceği, çünkü O’nun her şeyi hakkıyla bildiği ve işittiği haber verilmekte ve müjdelenmektedir.

Yüce Allah’ın kuluna yeteceğiyle ilgili gayet açık bir başka ifade ise Zümer 39/36’da şu şekilde zikredilmektedir: “Allah kuluna kâfi değil midir? Seni O’ndan başkalarıyla korkutuyorlar. Allah, kimi saptırırsa artık onun yolunu doğrultacak biri yoktur.” Benzer bir mesaj “vahyin yeterliliği”yle ilgili olarak ‘Ankebût 29/51’de zikredilmektedir.

İşte bu harika âyetlerin harika mesajlarına rağmen hâlâ daha başkalarından yardım ummak, başkalarını Yüce Allah ile aralarına yerleştirmek Yüce Allah’a yeterince güvenmemekten ve O’nu kendilerinden uzakta hissetmekten başka bir şey değildir. Yüce Allah vardır ve mesele yoktur. O’na güvenip ilkeleri doğrultusunda yaşayanlara da O yetecektir; çünkü güçlü olup alt edilemeyen yegâne kudret sadece ve sadece O’na aittir. Hıcr 15/95. âyette de verilmek istenen mesaj budur.

Başta Hz. Pygamber olmak üzere, bütün zamanların müminleri bilmelidiriler ki Yüce Allah onların yanındadır; onların koruyucusudur ve onlara yetecektir; başka kurtarıcı ve yardımcılar aramak beyhudedir, vesselâm.

ııı. İnkârcıların Derin Şüphesi

اَلَآ اِنَّهُمْ ف۪ي مِرْيَةٍ مِنْ لِقَآءِ رَبِّهِمْ اَلَآ اِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ مُح۪يطٌ “Dikkat edin! Onlar, Rableriyle karşılaşma konusunda şüphe içindedir. Dikkat edin! Şüphesiz ki O her şeyi kuşatıcıdır.”

Âyetteki اَلَا elâ edatı “dikkat edin, iyi bilin ki”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; ف۪ي مِرْيَةٍ fî miryetin ifadesi “şüphedelerdir”; مِنْ لِقَآءِ رَبِّهِمْ min likâi rabbihim tamlaması “Rablerine kavuşma konusunda”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin, iyi bilin ki”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; بِكُلِّ شَيْءٍ bi külli şey’in ifadesi “her şeyi”; مُح۪يطٌ muhîtun kelimesi ise “kuşatan(dır)” demektir.

Burada inkârcıların ve müşriklerin mahşerle ilgili şüpheleri ve Yüce Allah’ın her şeyi bilgisiyle kuşatması gündeme getirilmektedir.

1.اَلَآ اِنَّهُمْ ف۪ي مِرْيَةٍ مِنْ لِقَآءِ رَبِّهِمْ “Dikkat edin! Onlar, Rableriyle karşılaşma konusunda şüphe içindedir.” Yüce Allah cümlenin başında tenbih manası veren اَلَا elâ edatını kullanmakta, böylece inkârcıların ve müşriklerin asıl problemini tekrar hatırlatmakta ve onların mahşerde diriltilip Rablerine kavuşma, O’nun huzurunda hesap verme konusunda derin şüphe içerisinde bulunduklarını ifade etmek istemektedir. Bu ifade daha önce yorumladığımız Fussılet 41/50. âyetteki izahımızın da destekçisi durumundadır. Anlaşılan o ki Mekkeli inkârcıların ve müşriklerin bir bölümü mahşer konusunda tam inkârcı değil de kısmen şüpheci bir durumdalardı.

Kur’ân’da beş kez(53) geçen مِرْيَة miryeh kelimesi “şüphe, kuşku, tereddüt, bocalama” gibi anlamlara gelmektedir. Bu kelime “mutlak şüphe” anlamındaki şekk ve “gerçeğe ulaştırmayan bilgiye dayalı ‘ya doğruysa’ endişesi taşıyan kuşku” manasındaki raybden farklı olarak, “birbirine karşıt iki şey arasında gidip gelmeyi, tereddüt durumunu” ifade etmektedir.(54)

2. اَلَآ اِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ مُح۪يطٌ “Dikkat edin! Şüphesiz ki O her şeyi kuşatıcıdır.” Bu ifadenin benzerleri başka âyetlerde de geçmektedir.(55) Yüce Allah sûrenin sonunda yeniden kendisinin eşsiz ve erişilmez bilgisine dikkat çekmekte ve özelde müşriklerin ve inkârcıların, genelde ise bütün insanların yapıp ettikleri her ne varsa hepsini çepeçevre kuşattığını yine önceki cümlede olduğu gibi اَلَا elâ tenbih edatıyla bildirmektedir.

“Yüce Allah’ın her şeyi kuşatması”, elbette O’nun hem bilgisini hem de kudretini gösteren kapsayıcı bir beyandır. Bu haliyle bu ve benzer ifadeler müminlere moral kazandırmayı amaçlarken, inkârcı karşıtlarına ise gözdağı vermektedir. Hiç kimsenin yapıp ettiği şeyler yok olmayacak, özellikle inkârcılar ve müşrikler yaptıklarının cezasını çekeceklerken, müminler de fedakârlıklarının ödülünü alacaklardır.

“Allah her şeyi bilir; O her şeyi görür, işitir, kuşatır, gözetler” gibi ifadeler mutlak sûrette Yüce Allah’ın eşsiz ve rişilmez kudretini içerdiği gibi O’nun her şeyden haberdar olduğunu, O’na hiçbir şeyin gizli kalmayacağını, azgınların yapıp ettiklerini O’ndan kaçıramayacaklarını ve her şeyin hesabını soracağını ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 232; Taberî, age., XXV, 2; Zemahşerî, age., IV, 199.
• 2 - Mukâtil b. Süleyman, Tefsîr, II, 524; Semerkandî, age., II, 319; III, 232; Zemahşerî, age., II, 626.
• 3 - Semerkandî, age., III, 232; Taberî, age., XXV, 2; Zemahşerî, age., IV, 199. 4 - Semerkandî, age., II, 343; Zemahşerî, age., II, 662.
• 5 - Taberî, age., XV, 153.
• 6 - Bakara 2/177, 214; Âl-i İmrân 3/134; En‘âm 6/42; A‘râf 7/94, 95; Yûnus 10/21; Hûd 11/10; Fussılet 41/ 50.
  • Bakara 2/177 Bakara 2/214 Âl-i İmrân 3/134 En‘âm 6/42 A‘râf 7/94 A‘râf 7/95 Yûnus 10/21 Hûd 11/10 Fussilet 41/50
• 7 - Bu yedi aşamayla ilgili geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret, Düşün yayınları, 2015. 8 - Nebbe’e kökünden fiillerin kullanıldığı örnekler için bk. Mâide 5/14, 48, 105; En‘âm 6/60, 108, 159, 164; Tevbe 9/94, 105; Yûnus 10/23; Nûr 24/64; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Fâtır 35/14; Zümer 39/7; Fussılet 41/50; Mücâdele 58/6, 7; Cum‘a 62/8; Teğâbün 64/7; Kıyâmet 75/13.
  • Mâide 5/14 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/159 En‘âm 6/164 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/23 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Fâtır 35/14 Zümer 39/7 Fussilet 41/50 Mücâdele 58/6 Mücâdele 58/7 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/7 Kıyâmet 75/13
• 9 - Hûd 11/58; İbrâhim 14/17; Lokmân 31/24; Fussılet 41/50.
  • Hûd 11/58 İbrâhîm 14/17 Lokmân 31/24 Fussilet 41/50
• 10 - Taberî, age., XV, 153; Zemahşerî, age., II, 662; Râzî, age., XXVII, 138. 11 - Semerkandî, age., II, 343; Zemahşerî, age., II, 662.
• 12 - Semerkandî, age., III, 233; Taberî, age., XXV, 4; Zemahşerî, age., IV, 200.
• 13 - Zemahşerî, age., III, 414.
• 14 - Semerkandî, age., III, 233; Taberî, age., XXV, 4.
• 15 - Taberî, age., XXV, 4-5; Râzî, age., XXVII, 139. 16 - Semerkandî, age., III, 233.
• 17 - Taberî, age., XX, 25-26; Zemahşerî, age., III, 377. 18 - Semerkandî, age., II, 622. 19 - Semerkandî, age., II, 622. 20 - Taberî, age., XX, 25-26.
• 21 - Nisâ’ 4/6, 45, 70,79, 81, 132, 166, 171; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; İsrâ’ 17/96; ‘Ankebût 29/52; Ahzâb 33/3, 39, 48; Feth 48/28. 22 - Nisâ’ 4/50; Furkân 24/58; Ahkâf 46/8. 23 - Nisâ’ 4/55. 24 - İsrâ’ 17/14. 25 - İsrâ’ 17/17, 65; Furkân 24/31. 26 - Enbiyâ’ 21/47. 27 - Fussılet 41/53.
  • Nisâ 4/6 Nisâ 4/45 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/166 Nisâ 4/171 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/96 ‘Ankebût 29/52 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/39 Ahzâb 33/48 Fetih 48/28 Nisâ 4/50 Nûr 24/58 Ahkâf 46/8 Nisâ 4/55 İsrâ 17/14 İsrâ 17/17 İsrâ 17/65 Nûr 24/31 Enbiyâ 21/47 Fussilet 41/53
• 28 - Âl-i İmrân 3/98; Nisâ’ 4/33; Mâide 5/117; Yûnus 10/46; Hacc 22/17; Sebe’ 34/47; Ahzâb 33/55; Fussılet 41/53; Mücâdele 58/6; Burûc 85/9. 29 - Âl-i İmrân 3/98; Nisâ’ 4/33, 79, 166; Mâide 5/117; En‘âm 6/19; Yûnus 10/29, 46; Ra‘d 13/43; İsrâ’ 17/96; Hacc 22/17; ‘Ankebût 29/52; Ahzâb 33/55; Sebe’ 34/47; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28; Mücâdele 58/6; Burûc 85/9. 30 - Bakara 2/143; Nisâ’ 4/41; Mâide 5/117; Hûd 11/18; Nahl 16/84; Hacc 22/78. 31 - Kâf 50/21. 32 - Bakara 2/143; Hacc 22/78. 33 - Bakara 2/133, 282; Nisâ’ 4/72; Mâide 5/106-108; Nûr 24/2; Furkân 25/72; Kasas 28/44, 75; Talâk 65/2; Müddessir 74/13; ‘Âdiyât 100/7. 34 - Nisâ’ 4/41; Mâide 5/117; Hûd 11/18; Nahl 16/84. 35 - Nisâ’ 4/69. 36 - Bakara 2/282; En‘âm 6/19; Neml 27/49. 37 - Bakara 2/185. 38 - Neml 27/49. 39 - Âl-i İmrân 3/86. 40 - Bakara 2/84; Âl-i İmrân 3/70. 41 - Bakara 2/23. 42 - En‘âm 6/73. 43 - Bu kelimenin kullanım örnekleri için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 376-377.
  • Âl-i İmrân 3/98 Nisâ 4/33 Mâide 5/117 Yûnus 10/46 Hacc 22/17 Sebe' 34/47 Ahzâb 33/55 Fussilet 41/53 Mücâdele 58/6 Burûc 85/9 Âl-i İmrân 3/98 Nisâ 4/33 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 Yûnus 10/29 Yûnus 10/46 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/96 Hacc 22/17 ‘Ankebût 29/52 Ahzâb 33/55 Sebe' 34/47 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Mücâdele 58/6 Burûc 85/9 Bakara 2/143 Nisâ 4/41 Mâide 5/117 Hûd 11/18 Nahl 16/84 Hacc 22/78 Kâf 50/21 Bakara 2/143 Hacc 22/78 Bakara 2/133 Bakara 2/282 Nisâ 4/72 Mâide 5/108 Nûr 24/2 Furkân 25/72 Kasas 28/44 Kasas 28/75 Talâk 65/2 Müddessir 74/13 ‘Âdiyât 100/7 Nisâ 4/41 Mâide 5/117 Hûd 11/18 Nahl 16/84 Nisâ 4/69 Bakara 2/282 En‘âm 6/19 Neml 27/49 Bakara 2/185 Neml 27/49 Âl-i İmrân 3/86 Bakara 2/84 Âl-i İmrân 3/70 Bakara 2/23 En‘âm 6/73
• 44 - Nisa’ 4/6; Enbiyâ’ 21/47; Ahzâb 33/39. 45 - Nisa’ 4/45. 46 - Nisa’ 4/45; Furkân 25/31. 47 - Nisa’ 4/70. 48 - Nisa’ 4/79, 166; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; ‘Ankebût 29/52; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28. 49 - Nisa’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 65; Ahzâb 33/3, 48. 50 - İsrâ’ 17/17, 96; Furkân 25/58. 51 - Furkân 25/31. 52 - Ahzâb 33/25.
  • Nisâ 4/6 Enbiyâ 21/47 Ahzâb 33/39 Nisâ 4/45 Nisâ 4/45 Furkân 25/31 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 ‘Ankebût 29/52 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 İsrâ 17/17 İsrâ 17/96 Furkân 25/58 Furkân 25/31 Ahzâb 33/25
• 53 - Hûd 11/17, 109; Hacc 22/55; Secde 32/23; Fussılet 41/54. 54 - İslâmoğlu, age., s. 401’de 7. not. 55 - Bakara 2/19; Âl-i İmrân 3/120; Nisâ’ 4/108, 126; Enfâl 8/47; Hûd 11/92; Fussılet 41/54; Burûc 85/20.
  • Hûd 11/17 Hûd 11/109 Hacc 22/55 Secde 32/23 Fussilet 41/54 Bakara 2/19 Âl-i İmrân 3/120 Nisâ 4/108 Nisâ 4/126 Enfâl 8/47 Hûd 11/92 Fussilet 41/54 Burûc 85/20