İsrâ Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 111 âyetten oluşan, adını birinci âyette geçen “gece yürütmek” anlamındaki اَسْرٰى esrâ/isrâ’ kelimesinden alan İsrâ’ sûresi, inişe göre 68, resmî sıralamada ise 17. sûredir. 2-8 ve 101-104. âyetlerinde ele alınan konu gereği bu sûreye Benî İsrâil sûresi de denmektedir.

İsrâ’ sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Nahl sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de kâinat kitabının âyetlerinden söz edilmekte (İsrâ’ 13; Nahl 10-16), öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenler kınanmakta (İsrâ’ 49-51; Nahl 38), şeytanın insanları etkilemeye çalışacağı (İsrâ’ 62-65; Nahl 98-100), Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata oluşu (İsrâ’ 40; Nahl 56-60), Allah’a ortak koşan müşriklerin şirkinden O’nun yüce ve münezzeh olduğu (İsrâ’ 43; Nahl 1) gibi konular iki sûrenin ortak içerikleri arasında yer almaktadır. İsrâ’ sûresi, isrâ’ denen olayı ifadeyle başlamakta, İsrailoğullarının nankörlüğüne dikkat çekilmekte, Kur’ân’ın tek gerçek yola ileticiliğine, mahşerde yaşanacak hakikatlere gönderme yapılmaktadır.

22. âyetten itibaren, tevhid vurgusu başta olmak üzere, ana-babaya iyilikten Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata oluşuna varıncaya kadar pek çok prensip gündeme getirilmektedir. Daha sonra kâinattaki bütün mahlûkatın Yüce Allah’ı tesbih ettiği, öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenlerin hatalı inanışları, mucize beklentilerinin reddediliş gerekçeleri ele alınmaktadır.

61. âyetten itibaren, Hz. Âdem için İblis’in secdeden kaçınması, sonrasında insanları saptırmaya çalışacağını söylemesi, Yüce Allah’ın insanlara pek çok ihsanı ve ikramı dile getirildikten sonra, müşriklerin Hz. Peygamber’i rahatsız etmeye çalışmaları ve sonrasında onlara verilen cevaplar ele alınmaktadır.

78. âyetten itibaren, namaz ibadeti, gece Kur’ân okuyuşları, vahyin inançsızlıklara karşı şifa oluşu, ruhun insan idrakini aşan yönü ile insanların ve cinlerin Kur’ân’ın bir benzerini getiremeyecekleri bilgisi ifade edilmektedir.

90. âyetten itibaren, muhatapların Hz. Peygamber’den sıra dışı beklentileri ve bunlara verilen cevaplar, mahşeri inkâr edenlerin oradaki diriltiliş biçimi ile Yüce Allah’ın kudretine dair bilgilendirmeler gündeme getirilmektedir.

100. âyetten itibaren, İsrailoğullarına verilen dokuz delil ile Firavun’un Hz. Mûsâ’yı suçladığı cümlelere yer verilmekte, vahyin peyderpey okunması gerekliliği ile ona gönül verenlerin ayırt edici hassasiyetleri beyan edilmektedir.

Sûrenin sonunda ise Yüce Allah’ın hamde layık yegâne kudret oluşu, çocuk edinmediği, yaratmada ortağının bulunmadığı, acizliğe düşmediği, bu yüzden de yardımcıya ihtiyaç hissetmediği dile getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 73-84. âyetlerinde Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı düşmanlıklarını, onu vahiyden ve ülkesinden uzaklaştırma girişimlerini, buna karşılık Yüce Allah’ın peygamberlerine yaptığı yardımını beyan ettikten sonra, namaz vakitlerinden bir kısmını, Hz. Peygamber’in dualarından bir bölümünü, vahyin durumunu ve insanoğlunun davranış özelliklerini dile getirmektedir.

a) Müşriklerin Hz. Peygamber’e Karşı Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 73-77. âyetlerinde müşriklerin Hz. Peygamber’i Kur’ân dışı vahiy uydurmaya zorladıklarını, bu şekilde onu dost edineceklerini söylediklerini, Allah’ın onu desteklememesi durumunda az kalsın onlara meyletmiş olacağını, eğer böyle bir şey yapmış olsaydı bu defa da kat kat dünya ve âhiret azabına uğratılacağını haber vermektedir.

Ardından, yine Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’i şehrinden çıkarmak istedikleri, fakat bu durumda kendilerinin de orada çok fazla kalamayacakları bildirilmekte, Yüce Allah’ın peygamberlerini bu anlamda desteklediği, sünnetinin bu olduğu ve uygulamasında değişiklik bulunamayacağı beyan edilmektedir.

ı. Vahye Karşı Başarısız İftira Girişimi

وَاِنْ كَادُوا لَيَفْتِنُونَكَ عَنِ الَّذ۪يٓ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ لِتَفْتَرِيَ عَلَيْنَا غَيْرَهُ وَاِذًا لَاتَّخَذُوكَ خَل۪يلًا “(Müşrikler), sana vahyettiğimizden (Kur’an’dan) başka bir şeyi bize iftira etmen için neredeyse seni fitneye düşüreceklerdi. İşte o takdirde seni elbette candan dost kabul edeceklerdi.”

Âyettekiوَاِنْ كَادُوا ve in kâdû ifadesi “neredeyse”;لَيَفْتِنُونَكَ leyeftinûneke fiili “seni fitneye düşüreceklerdi”; عَنِ الَّذ۪يٓ اَوْحَيْنَآ ‘anillezî evhaynâ ifadesi “vahyettiğimiz şeyden”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; لِتَفْتَرِيَ litefteriye fiili “iftira etmen için, uydurman için”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize”; غَيْرَهُ ğayrahû tamlaması “ondan başka bir şeyi”;وَاِذًا ve izen kelimesi “ve o takdirde”; لَاتَّخَذُوكَle’ttehazûke ifadesi “seni elbette edineceklerdi”; خَل۪يلًا halîlen sözcüğü ise “dost” demektir.

Burada müşriklerin Hz. Peygamber’i davasından vazgeçirme çabaları ve sonrası gündeme getirilmektedir.

1.وَاِنْ كَادُوا لَيَفْتِنُونَكَ عَنِ الَّذ۪يٓ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ لِتَفْتَرِيَ عَلَيْنَا غَيْرَهُ “(Müşrikler), sana vahyettiğimizden (Kur’an’dan) başka bir şeyi bize iftira etmen için neredeyse seni fitneye düşüreceklerdi.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin kendileri inanmadıkları gibi tevhid peygamberi Hz. Muhammed’i de davasından vazgeçirmeye çalıştıklarını bildirmektedir.

a) Bu âyetin iniş nedeni olarak şöyle bir olay nakledilmektedir: Ata’nın rivayetine göre İbn Abbas şöyle demiştir: “Bu ayet, Hz. Peygamber’e gelip ona, haksızca teklifte bulunarak şöyle diyen Sakîf heyeti hakkında nazil olmuştur: ‘Bizi, bir sene Lât’dan istifade ettir ve tıpkı Mekke’nin ağacının, kuşlarının ve vahşî hayvanlarının öldürülmesinin yasaklanması gibi, sen de bizim vadimizi saygın ve kutlu kıl; (o da haram bir belde olsun!)’ Hz. Peygamber bunu kabul etmedi ve onlar bu taleplerinde ısrar edip durarak, ‘Biz senin Araplara, bizi kendilerine üstün tuttuğunu anlatmanı talep ediyoruz. Eğer sen, bizim dediğimizi uygun bulmaz ve Arapların, ‘Onlara, bize vermediğini verdin’ demesinden çekinirsen ‘Bunu bana, Allah emretti de!’ dediler.”

“Hz. Peygamber bu konuda konuşmayınca, onlar bundan ümitlenir gibi oldular. Derken, bunun üzerine Hz. Ömer onlara bağırarak ‘Hz. Peygamberin, bahsettiğiniz şeylerden hoşlanmadığı için sustuğunu görmüyor musunuz?’ deyince, işte Allah, o zaman bu ayetini indirdi.” Esasında bu rivayetin de işaret ettiği üzere Hz. Peygamber’e bu teklifi getirdiklerinde Yüce Allah Hz. Peygamber’i inşa ederek Kâfirûn sûresini ona indirmiş ve bir tevhid peygamberinin şirkle uzaktan yakından bir ilgisinin olamayacağını kendisine ilan ettirmiştir.

Başka bir rivayete göre âyetin iniş sebebi şudur: Hasan el-Basrî de şöyle demiştir: “Kâfirler, hicretten önce bir gece Hz. Peygamber’i Mekke'de yakalayarak, ‘Ey Muhammed, bizim ilahlarımızı kınamaktan ve onlara sövüp saymaktan vazgeç! Şayet senin bu iddian hak olsaydı falanca ve filanca, bu işe senden daha lâyık olurlardı’ dediler. Bunun üzerine Hz. Peygamber'in kalbine, onların ilahlarını tenkit etmekten vazgeçme fikri düştü. Böyle olması halinde, bu demektir ki ayet Mekkî’dir. Said ibn Cübeyr’in de şöyle dediği rivayet edilmiştir:”

“Hz. Peygamber, Hacer-i Esved’i istilâm ediyor, selamlıyordu; derken, Kureyş buna mani olmak isteyerek, ‘Bizim putlarımızı da selâmlamadığın müddetçe, senin bu haline müsaade etmeyiz’ dediler. Bunun üzerine Hz. Peygamber’in gönlüne, istemeye istemeye de olsa, bu işi yapma fikri düştü de bunun üzerine de bu ayet-i kerime nazil oldu.” Bu ve benzer başka rivayetler tefsirlerimizde yer almaktadır.(1)

Konu nüzul sebebi olmadan da anlaşılabileceği için âyeti iniş sebebi rivayetlerinden bağımsız olarak da yorumlamak mümkündür.

b) Yüce Allah Kalem 68/9’da şöyle buyurmaktadır: “Senin onlara, onların da sana (yani birbirinize) yumuşak davranmanızı, yağcılık yapmanızı isterler.” Mekkeli müşrikler mutlak manada inkârcı oldukları için, yani sahte bir inanç ortaya koyup içlerinde inkârı gizlemedikleri için “münafık” diye isimlendirilmemişlerdi. Kendilerine uygun olan kelime “yağcı” veya “tavizkâr” olabilir. Bu nedenle Rabbimiz onların bu girişimlerini ifade etmek için تُدْهِنُ/ يُدْهِنُونَ tüdhinü/yüdhinûne fiillerini tercih etmiştir.

Anlaşıldığına göre, Araplar Hz. Peygamber’in tebliğine müsaade etmek ve ona yumuşak davranmak için ondan bazı ödünler istemişlerdi. Tanrılarını övmesini veya hiç olmazsa kötülememesini ve inançlarını yermemesini teklif etmişlerdi. Bunun birkaç kez tekrarlandığı, doğrudan Hz. Peygamber’in kendisine gelip veya amcası Ebû Tâlib’e gidip aradaki gerginliğin kalkması için ondan bazı tavizler istedikleri Mâide 5/49, En‘âm 6/51-52, Yûnus 10/15, İsrâ’ 17/73-74 ve Kehf 18/28’den de anlaşılmaktadır.(2)

Müşriklerin Hz. Peygamber’den neler istediği, ona neler teklif ettikleri noktasında çeşitli bilgiler aktarılmaktadır. Bu çerçevede bir süre kendi ilahlarına, bir süre de Yüce Allah’a tapınmayı önermişlerdi.(3) Kendilerince aslında bir kayıp yoktu; çünkü onlar zaten Allah’a inanıyorlardı; bir süreliğine put aracılığını belki ötelemiş olacaklardı. Oysa böyle bir teklifte Hz. Peygamber ve davası için büyük bir tehlike ve yıkım vardı. Çünkü Hz. Peygamber onların putlarını hiçbir şekilde kabul etmiyordu.

Kâfirûn 109/4’te ifade edildiğine göre, Hz. Peygamber hiçbir zaman putlara tapmamış, putperestlik yapmamıştı. Dahası, o risalet öncesinde de sonrasında da, yani bir anlamda bütün hayatı boyunca puta tapmayı dinsizlik olarak görüyordu. Bu noktada koparacakları en küçük taviz bile Hz. Peygamber’in davetini ve duasını geçersiz kılacak, anlamsızlaştıracaktı.

c) Âyette geçen يَفْتِنُونَ yeftinûne fiili “fitneye düşürmek”, “ayrı düşürmek”, “ayartmak”, “baştan çıkarmak”, “tuzağa düşürmek”, “haktan bâtıla dönerek fitneye düşürmek”, “yanlışa sürüklemek”, “şaşırtmak”, “yanıltmak”, “doğrudan çevirmek”, “saptırmak”, “ayağını kaydırmak” gibi anlamlar içermektedir.(4) Bu fiilin öncesinde yer alan اِنْ كَادُوا in kâdû ifadesi de “neredeyse, az kalsın” manası vermekte ve yaşananların Hz. Peygamber üzerindeki baskısının sonucunu düşündürtmektedir.

Müşriklerin isteği Hz. Peygamber’in Kur’ân dışında bir şeyleri Yüce Allah’a iftira etmesiydi. Bir anlamda Yüce Allah’ın demediği veya vahyetmediği bir şeyi demiş veya vahyetmiş gibi kabul edip sunmasıydı. Vahye aykırı şeyleri kabul edip bunları Yüce Allah’a isnat etmesi Allah’a Kur’ân dışında bir şeyler iftira etmesi olacaktı ki bu bir peygamber için felakettir.

d) Konuyla ilgili olarak bazı âyetleri hatırlatmalıyız:

ı. Hâkka 69/44-47: “Eğer (o elçi) bize atfen bazı sözler uydurmuş olsaydı, bu işi nedeniyle elbette (onu önce) kıskıvrak yakalardık; sonra da bu yaptığından dolayı can damarını keser atardık. Hiçbiriniz bu (yaptığımız)a engel de olamazdınız.” Buradan da anlaşılıyor ki bir elçinin Yüce Allah’a iftirası onun en ağır bir şekilde cezalandırılması ve yok olması demektir.

ıı. Yûnus 10/15-16: “Onlara âyetlerimiz açık açık aktarılıp okunduğu zaman (öldükten sonra) bize kavuşmayı beklemeyenler: ‘Ya bundan başka bir Kur’an getir veya bunu değiştir!’ dediler. De ki: ‘Onu kendiliğimden değiştirmem benim için olacak şey değildir. Ben, bana vahyolunandan başkasına uymam. Çünkü Rabbime isyan edersem elbette büyük günün azabından korkarım.’ De ki: Eğer Allah dileseydi onu size okumazdım, Allah da onu size bildirmezdi. Ben bundan önce bir ömür boyu içinizde durmuştum. Hâla akıl erdiremiyor musunuz?” Burada da Hz. Peygamber’den benzer şekilde vahyi değiştirmesi veya başka bir vahiy getirmesi istenince bunun mümkün olmadığını, aksi takdirde korkunç bir günün azabından korktuğunu söylemesi kendisine emredilmektedir.

ııı. Hz. Peygamber’i vahiy ve risaletten uzak düşürme çabalarının bir başka örneğini ise Hûd 11/12’de görmekteyiz: “Nerdeyse sen (müşriklerin) ‘Ona (gökten) bir hazine indirilseydi veya onunla beraber bir melek gelseydi!’ demelerinden ötürü sana vahyolunan âyetlerin bir kısmını (duyurmayı) terk edeceksin ve bu yüzden ruhun daralacaktır. (İyi bil ki) sen ancak bir uyarıcısın. Allah ise her şeye vekîldir.”

İşte bütün bu hususlar dikkate alındığında, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’i çok bunalttıkları, onu kendisine gönderilen vahiyden uzaklaştırmak, böylece Yüce Allah’a Kur’ân dışında başka şeyleri iftira etmesi için zorladıkları anlaşılmaktadır. Bunda başarılı olmaları durumunda kendisine nasıl davranacakları ise âyetin son cümlesinde şu şekilde zikredilmektedir:

2. وَاِذًا لَاتَّخَذُوكَ خَل۪يلًا “İşte o takdirde seni elbette candan dost kabul edeceklerdi.” Âyette geçen خَل۪يل halîl kelimesi Kur’ân’da üç kez(5) geçmekte ve “dost, kardeş” manasına gelmektedir. Yüce Allah vahiyden uzaklaşması durumunda Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’i dost edineceklerini haber vermektedir. Anlaşılıyor ki müşrikler bu durumda onu dost edineceklerini kendisine vaad etmişlerdi. Müşriklerin dostluğu sahteydi elbette; ancak bu ihtimalde bile Hz. Peygamber’in Yüce Allah’ın dostluğunu kaybedeceği zımnen âyette mesaj ve yorum olarak yer almaktadır.

Teklifleri çok sapkıncaydı ve onları İslam’a kazandırmak için muhtemelen Hz. Peygamber’in gönlünde onlara küçük de olsa bir meyl söz konusu olabilirdi. Yüce Allah risalet öğretilerinden taviz verilmesini engellemek için Hz. Peygamber’i inşa etmekte ve bir tavır değişikliği halinde yaşanacak korkunç akıbetten onu korumuştur.

Bu bağlamda Kalem 68/8-16’da yer alan uyarılar da hatırlanmalıdır: “O halde, gerçeği yalanlayanlara aldırış etme, (onlara boyun eğme)! Senin onlara, onların da sana (yani birbirinize) yumuşak davranmanızı, yağcılık yapmanızı isterler. Sürekli (yalan yere) yemin edip duranlara, aşağılıklara, (herkesi) kötüleyenlere, söz götürüp getirenlere, hayra engel olan cimrilere, saldırganlara, günaha gömülenlere, kaba-sabalık yapanlara, ardından da kötülükle damgalı olanlara (dalkavuklara) sakın ha itâat etme! (Fazlaca) malı ve oğulları var diye, böylesi bir insana âyetlerimiz okunduğu zaman, ‘Öncekilerin masalları!’ der. (Buna karşılık), yakında onun burnunu sürteceğiz.”

ıı. Yüce Allah’ın Yardımı ve Erişilmez Gücü

وَلَوْلَآ اَنْ ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ اِلَيْهِمْ شَيْـًٔا قَل۪يلًا اِذًا لَاَذَقْنَاكَ ضِعْفَ الْحَيٰوةِ وَضِعْفَ الْمَمَاتِ ثُمَّ لَا تَجِدُ لَكَ عَلَيْنَا نَص۪يرًا “Seni dayanıklı (kararlı) kılmasaydık, az kalsın onlara birazcık eğilim gösterecektin. İşte o zaman, sana ölümün kat kat (sıkıntılar)ıyla birlikte hayatı(n sıkıntılarını) da kat kat tattırırdık. Sonunda bize karşı kendin için hiçbir yardımcı da bulamazdın.”

Buradaki وَلَوْلَآ اَنْ ثَبَّتْنَاكَ ve levlâ en sebbetnâke ifadesi “ve eğer seni sabit kılmasaydık”; لَقَدْ كِدْتَ lekad kidte ifadesi “elbette neredeyse sen”; تَرْكَنُ tarkenu fiili “meyledecektin”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara”; شَيْـًٔا قَل۪يلًا şey’en kalîlen tamlaması “az bir şey, az bir konuda”; اِذًا izen kelimesi “o takdirde”;لَاَذَقْنَاكَ leezaknâke fiili “sana elbette tattırırdık”; ضِعْفَ الْحَيٰوةِ dı‘fe’l-hayâti tamlaması “hayatın kat kat (azab)ını”; وَضِعْفَ الْمَمَاتِ ve dı‘fe’l-memâti tamlaması “ve ölümün, âhiretin kat kat (azab)ını”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَا تَجِدُ lâ tecidü fiili “bulamazsın”; لَكَ leke ifadesi “senin için”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize karşı”; نَص۪يرًا nasîran kelimesi ise “yardımcı” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in müşriklerin isteklerine az da olsa meyletmesi durumunda karşılaşacağı sıkıntılı akıbet gündeme getirilmektedir.

1. وَلَوْلَآ اَنْ ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ اِلَيْهِمْ شَيْـًٔا قَل۪يلًا “Seni dayanıklı (kararlı) kılmasaydık, az kalsın onlara birazcık eğilim gösterecektin.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in Mekkeli müşriklerin isteklerine boyun eğmekten ilahi yardım sayesinde uzak durduğunu bildirmektedir. Aksi takdirde az da olsa onların isteklerine meyledeceği bildirilmektedir. Nahl 16/98’de beyan edildiği gibi “Kur’ân’ı kıraat ettiğinde kovulmuş şeytandan Allah’a sığınması” Hz. Peygamber’e emredilmişti. Demek ki şeytanın müdahalesinde Yüce Allah’ın yardımı olmadan kendi başına kurtulamayacaktı.

Benzer sığınma emri A‘râf 7/200 ve Fussılet 41/36 gibi âyetlerde de yer almaktadır. Benzer bir yardım Yûsuf 12/24’te beyan edildiği gibi Hz. Yûsuf’la ilgili olarak da yaşanmıştı. Yüce Allah bu gibi olaylarda peygamberlerini sahiplenmiş ve onların muhtemel bir yanlışa düşmekten kendilerini korumuştur. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki لَوْلَآ اَنْ ثَبَّتْنَاكَ levlâ en sebbetnâke “Seni güçlü kılmasaydık, sebatkâr kılmasaydık, kalbini dayanıklı hale getirmeseydik, masumca korumasaydık”(6) ifadesi bu gerçekliğin bir başka delilidir.

Âyette yer alan لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ lekad kidte terkenu ifadesi “az kalsın meyledecektin” manasına gelmektedir ki, önceki âyette aktardığımız Hûd 11/12’deki bilgiler de bunu desteklemektedir. Âyetin başındaki لَوْلَا levlâ edatı “az kalsın, nerdeyse” manası verdiği için Hz. Peygamber’in onların isteklerine meyletmediği, onların isteklerini kabul etmediği ve bunu Yüce Allah’ın yardımıyla gerçekleştirdiği beyan edilmektedir. Hatta bu âyet indirildikten sonra Hz. Peygamber’in Yüce Allah’a hitaben “Ey Rabbim, beni göz açıp kapatma süresince bile olsa nefsimin eline bırakma” şeklinde dua ettiği bildirilmektedir.(7)

2. اِذًا لَاَذَقْنَاكَ ضِعْفَ الْحَيٰوةِ وَضِعْفَ الْمَمَاتِ ثُمَّ لَا تَجِدُ لَكَ عَلَيْنَا نَص۪يرًا “İşte o zaman, sana ölümün kat kat (sıkıntılar)ıyla birlikte hayatı(n sıkıntılarını) da kat kat tattırırdık. Sonunda bize karşı kendin için hiçbir yardımcı da bulamazdın.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in müşriklerin isteklerini kabul etmesi veya bir kısmını benimsemesi ya da en küçük bir şekilde bile olsa onlara kalben meyletmesi durumunda kendisine çok ağır cezalar vereceğini bildirmektedir.

a) اِذًا لَاَذَقْنَاكَ ضِعْفَ الْحَيٰوةِ وَضِعْفَ الْمَمَاتِ “İşte o zaman sana, ölümün kat kat (sıkıntılar)ıyla birlikte hayatın (sıkıntılarını) da kat kat tattırırdık.” Âyette geçen ضِعْفَ الْحَيٰوةِ وَضِعْفَ الْمَمَاتِ dı‘fe’l-hayât ve dı‘fe’l-memât ifadesi “hayatın (yani dünya hayatının) ve ölümün (yani mahşerin) kat kat (azabı, sıkıntısı)” manasına gelmektedir. Bu yorum İbn Abbâs’a aittir.(8) Buradaki maksadı kabir azabıyla ilişkilendirmenin de tutar tarafı yoktur.(9)

Ahzâb 33/30-31’de de belirtildiği üzere, Hz. Peygamber’in hanımlarına yönelik olarak “kötülük işlemeleri durumunda azabın ikiye katlanacağı” ve “iyilik yapmaları durumunda da sevabın ve ödülün iki kat verilmesi” hükmünde olduğu gibi Hz. Peygamber’in de cezayı hak etmesi durumunda bunun ona iki kat veya kat kat verileceği anlamını içermektedir. En‘âm 6/88 ve Zümer 39/65’te de yer aldığı üzere, eğer şirk koşarsa hem amellerinin silineceği, hem de hüsrana uğrayacaklar arasına katılacağının beyan edilmesinde de aynı mantık söz konusudur. Demek ki eğer bir insanın konumu ayrıcalık arz ediyorsa, ona yönelik cezada da ödülde de farklılıklar söz konusu edilebilmektedir.

Eğer Hz. Peygamber müşriklerin isteklerine az da olsa meyletseydi, başkalarının da sapmasına sebep olacağı için hem dünyada hem de ahirette azaba çarptırılacağı haber verilmektedir. “Hayatın kat kat (azabı)” onun dünyada çekeceği sıkıntılar manasına gelirken, “ölümün kat kat (azabı)” ise âhirette çarptırılacak olan ceza olarak anlaşılmalıdır.

Âyette her ne kadar “azap, sıkıntı” kelimesi geçmese de, bağlam gereği ve âyetlerde kullanılan diğer kelimeler burada tattırılacağından söz edilen şeyin “azap, sıkıntı” olduğunu göstermektedir. Zira hem اَذَقْنَا ezaknâ fiili, hem de âyetin sonundaki “yardımcı bulamamak” ifadesi maksadın “azap, sıkıntı” olduğunun göstergesidir. Ayrıca A‘râf 7/38’de ضِعْف dı‘f kelimesi iki kez geçmekte ve cehennem azabının katlanması manasında kullanılmaktadır.

b) ثُمَّ لَا تَجِدُ لَكَ عَلَيْنَا نَص۪يرًا “Sonunda bize karşı kendin için hiçbir yardımcı da bulamazdın.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek, müşriklerin isteklerine en küçük bir şekilde meyletmesi durumunda bile dünyada ve ahirette azabın katlanacağını beyanının ardından, hem dünyada hem de âhirette yaşanacak azap sıkıntısına karşı kendisine yardım edecek hiç kimse bulamayacağını haber vermektedir.

Burada sözü edilen yardımcı Hz. Peygamber’i Yüce Allah’a karşı savunan bir “güç” manasına gelmekte ve hiçbir şekilde böyle bir yardımcının bulunamayacağı bildirilmektedir. Âyette geçen لَكَ leke ifadesi “Senin için” anlamında Hz. Peygamber lehinde manasına gelirken, عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi de “bize” manasında “Yüce Allah’a karşı” anlamını içermektedir.

Âyetin Güne Mesajı:

Hz. Peygamber’in risalete ve tevhide aykırı davranması durumunda kendisine yaşatılacağı beyan edilen korkunç akıbetin zikredilmesinin asıl sebebi, bugün din adına kâfirlere veya din düşmanlarına taviz verilmemesi gerektiğini öğretmektir. Yaşanan pek çok örnekte çeşitli beklentiler uğrunda korkunç tavizlerin verildiği günümüzde maalesef korkunç hatalar yapılmaktadır. Müslüman duyarlılığı, tevhidden, vahiyden ve davadan vazgeçmemeyi gerektirmektedir. Bunun dışında kalan tavizkar tutumların sonu sadece ve sadece hüsrandır. Üstelik bu hüsran muhatapları hem bu dünyada hem de mahşerde en şiddetli şekilde çepeçevre kuşatacaktır.

ııı. Mekke’den Çıkartılma Düşüncesi ve Sonrası

وَاِنْ كَادُوا لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الْاَرْضِ لِيُخْرِجُوكَ مِنْهَا وَاِذًا لَا يَلْبَثُونَ خِلَافَكَ اِلَّا قَل۪يلًا “Onlar, seni o yerden (yurdundan) çıkarmak için neredeyse dünyayı başına dar edecekler. O takdirde senin ardından kendileri de (Mekke’de) fazla kalamayacaklar.”

Âyetteki وَاِنْ كَادُوا ve in kâdû ifadesi “nerdeyse”;لَيَسْتَفِزُّونَكَ leyestefizzûneke fiili “seni elbette sarsacaklardı”;مِنَ الْاَرْضِ mine’l-ardı kelimesi “yeryüzünden, ülkeden”;لِيُخْرِجُوكَ liyuhricûke fiili “seni çıkarmak için”; مِنْهَا minhâ ifadesi “oradan”;وَاِذًا ve izen kelimesi “o takdirde”; لَا يَلْبَثُونَ lâ yelbesûne fiili “kalamazlar”; خِلَافَكَ hılâfek tamlaması “senin arkandan”; اِلَّا قَل۪يلًا illâ kalîlen ifadesi “az süreden başka” demektir.

Burada müşriklerin Hz. Peygamber’i Mekke’den sürme istekleri ve sonrası gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنْ كَادُوا لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الْاَرْضِ لِيُخْرِجُوكَ مِنْهَا “Onlar, seni o yerden (yurdundan) çıkarmak için neredeyse dünyayı başına dar edecekler.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik düşmanlıkları bağlamında, vahye iftira atmasını istemelerine olumlu cevap alamayınca bu defa onu sürgüne göndermek istediklerini haber vermektedir. İsrâ’ 17/73. âyette geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, onu Kur’ân’dan uzaklaştıramayınca bu defa daha korkunç bir plan peşine düşmüşler ve Hz. Peygamber’i Mekke’den çıkarmayı istemişlerdi.

Müfessir Katâde ve İmâm Mücâhid’e göre, âyette sözü edilenler Mekkelilerdir. Onlar, Hz. Peygamber’i Mekke’den çıkarmayı planlamışlardı. Bu nedenle, onlar bunu yapacak olsalardı, derhal cezalandırılacaklar, kendilerine asla zaman tanınmayacaktı. Ancak ne var ki Yüce Allah, onların onu oradan çıkarmalarını engelledi ve daha sonra peygamberine oradan çıkmasını kendisi emretti.

Esasında âyetin sonunda da belirtildiği gibi, Hz. Peygamber’in Mekke’den çıkışından sonra müşriklerine Mekke’de kalış süreleri de fazla olmadı. Çünkü Yüce Allah, bunun peşinden onların üzerine, Bedir’deki o kılıçtan geçirilme ve ölüm cezasını salıverdi.(10) Bu görüşe karşılık olarak, çıkışın Medine, düşmanların da Yahudiler olduğu görüşü(11) sûrenin ve âyetlerin Mekkî oluşu gerekçesiyle doğru gözükmemektedir.

Âyette geçen يَسْتَفِزُّونَ yestefizzûne fiili daha önce İsrâ’ sûresinin 64. âyetinde de açıkladığımız üzere, “sarsmak, tedirgin etmek, yerinden oynatmak, kökünü sökmek, ayartmak, yoldan çıkarmak”(12) gibi anlamlar içermektedir. Beraberinde kullanılan لِيُخْرِجُوكَ مِنْهَا lüyuhricûke minhâ “Seni oradan çıkarmak için” ifadesi maksadın Hz. Peygamber’in Mekke’den sürgün edilmesi olduğunu göstermektedir.

Bu arada âyette geçen الْاَرْض el-ard kelimesinden maksat da elbette bütün yeryüzü değil, Hz. Peygamber’in yaşamakta olduğu şehir anlamında Mekke’dir. Mâide 5/33, Yûsuf 12/80, Muhammed 47/13 gibi âyetlerde geçen kullanımlar da söz konusu kelimeden maksadın bütün yeryüzü değil, yaşanmakta olan ülke, memleket manasına geldiğinin delilidir.

Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik düşmanlıklarının sonucu olarak ona karşı çeşitli planlar yaptıkları Enfâl 8/30’da şu şekilde beyan edilmektedir: “Hatırla ki, kâfirler seni tutup bağlamaları veya öldürmeleri yahut seni (yurdundan) çıkarmaları için sana tuzak kuruyorlardı. Onlar (sana) tuzak kurarlarken Allah da (onlara) tuzak kuruyordu. Çünkü Allah tuzakları boşa çıkaranların en iyisidir.” Her iki âyette verilen mesajın birbirini tamamladığı açıkça görülmektedir.

2. وَاِذًا لَا يَلْبَثُونَ خِلَافَكَ اِلَّا قَل۪يلًا “O takdirde senin ardından kendileri de (Mekke’de) fazla kalamayacaklar.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin bu düşüncelerini cevaplamak üzere, eğer Hz. Peygamber’i Mekke’den çıkarsalardı kendilerinin de orada uzun süre kalamayacaklarını beyan ederek, onları helak edeceği mesajını vermiştir. Onlar bu düşüncelerini uygulayamasalar da Yüce Allah Hz. Peygamber’in Medine’ye hicretini sağlamıştı.

Bunun sonrasında sadece iki yıl geçmişti ki müşriklerin elebaşları Bedir’de hak ettikleri ceza ile buluşturulmuş(13) ve hicretten kısa bir süre sonra sadece Mekke’den değil, dünya hayatından mahrum bırakılmışlardı. İşte âyette yer alan bu ifade hem Hz. Peygamber’i sürgün etmelerine yönelik bir tehdittir; hem de onu hicrete zorlamaları sonucunda karşılaşacakları haber verilen gaybî bir bilgidir. Bu arada âyetin dolaylı mesajları arasında Mekke’nin fethedileceğine dair bir müjdenin bulunduğu da söylenebilir.

ıv. Yüce Allah’ın Peygamberlere Yardım Sünneti

سُنَّةَ مَنْ قَدْ اَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنْ رُسُلِنَا وَلَا تَجِدُ لِسُنَّتِنَا تَحْو۪يلًا “(Nitekim) senden önce gönderdiğimiz elçiler hakkındaki kanun (da böyleydi). Bizim kanunumuzda asla hiçbir değişiklik bulamazsın.”

Âyetteki سُنَّةَ مَنْ sünnete men ifadesi “şu kişinin sünneti, âdeti”;قَدْ اَرْسَلْنَا kad arselnâ fiili “elbette göndermiştik”; قَبْلَكَ kableke tamlaması “senden önce”;مِنْ رُسُلِنَا min rusülinâ kelimesi “bizim elçilerimizden”;وَلَا تَجِدُ ve lâ tecidü fiili “ve bulamazsın”; لِسُنَّتِنَا li sünnetinâ ifadesi “bizim uygulamamızda”; تَحْو۪يلًا tahvîlen sözcüğü ise “herhangi bir değişiklik” demektir.

Burada Yüce Allah’ın peygamberlere yönelik uygulamasının böyle olduğu gündeme getirilmektedir.

Âyetin başındaki سُنَّة sünneh kelimesi Yüce Allah’ın peygamberlerini kötü niyetli kavimlerinin şerrinden koruduğu manasını içermektedir. Kur’ân’da 14 kez(14) geçen geçen سُنَّة sünneh kelimesi “uygulama”, “kanun”, “perosedür”, “gelenek”, “âdet” gibi anlamlar içermektedir.

Bu nedenle, söz konusu ifadenin başında gizli bir سننا senennâ “sünnet belirledik”(15) fiili veya سن الله sennellâhu “Allah sünnet belirledi” manasında bir ifade var kabul edilir;(16) سُنَّةَ sünnete kelimesi de onun mef‘ûlü mutlakı olarak fetha yani “üstün” okunur. Bu okunuş gereği, Yüce Allah daha önceki kavimler içinde peygamberlerini yurtlarından kovup çıkaranları helak edici olduğunu söylemek istemekte,(17) böylece Hz. Peygamber’e ve müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

Yüce Allah müşriklerin vereceği sıkıntıdan Hz. Peygamber’i kurtarınca bunun ilâhî bir yasa olduğunu belirtmekte, daha önce gönderdiği peygamberleri de aynı şekilde sahiplendiğini ifade etmektedir. Âyetin sonundaki وَلَا تَجِدُ لِسُنَّتِنَا تَحْو۪يلًا “Sünnetimizde herhangi bir değişiklik bulamazsın” ifadesi de bunun bir prensip olduğunu ve hiçbir şekilde değişiklik içermeyeceğini ortaya koymaktadır. Önceki kavimlerin nasıl helak edildiğine dair pek çok örnek Kur’ân’da yer almaktadır. Bu doğrultuda Mekkeli müşrikler de hicretten sadece iki yıl sonra aynı kuralın bir gereği olarak Bedir’de helak edilmişlerdi.

Tarihi ve sosyal olaylarda nasılki bir determinizm varsa Yüce Allah’ın sünnetinde de aynı şekilde bir özellik vardır; buna göre aynı şeyleri yapanlar aynı akıbetle karşılaşırlar. Nitekim bu konu çeşitli âyetlerde(18) geçmekte ve öncekilere uygulanan prosedürün aynen devam etmekte olduğu beyan edilmektedir. Bu arada özellikle belirtmeliyiz ki Kur’ân’da 14 kez geçen سُنَّة sünneh kelimesi kullanıldığı yerlerde bugünkü manada Hz. Peygamber’in uygulaması anlamında zikredilmemektedir.

Yüce Allah sünneh kelimesini ya kendisine nispet etmekte ya da insanlara uyguladığı genel uygulamalar manasında kullanmaktadır. سُنَّة sünneh kelimesinin çoğulu olan sünen kelimesi de iki âyette yer almakta ve öncekilerin takip ettiği “yollar”(19) ve onlara uygulanan “yasalar”(20) manasını içermektedir. Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de diğerlerinde de hem kâinat kitabına hem de toplumlara uyguladığı yasalarında değişiklik yapmayacağını, insanların da bu yasalarda değişiklik bulamayacağını haber vermektedir.

b) Namaz, Dua ve Hakkın Bâtıla Üstünlüğü

Yüce Allah, sûrenin 78-81. âyetlerinde Güneş’in batıya meyledip gecenin kararmasına kadar ve bir de sabah ışıklarının toplandığı zaman namaz kılması gerektiğini, çünkü sabahın ışıklarının o esnada artık görüldüğünü Hz. Peygamber’e bildirmekte, ayrıca sadece ona ait olmak üzere gecenin bir bölümünde ibadete kalkmasını, sonrasında rahat edeceği bir makama onu göndereceğini müjdelemektedir.

Ardından, “Ey Rabbim! Gireceğim yere dürüstlükle girmemi sağla; çıkacağım yerden de dürüstlükle çıkmamı sağla. Bana tarafından yardım edici bir kuvvet ver” şeklinde dua etmesi Hz. Peygamber’e emredilmekte, sonrasında ise şu evrensel hakikat dikkatlere sunulmaktadır: “De ki: Hak geldi; bâtıl yıkılıp gitti. Muhakkak ki bâtıl yıkılmaya mahkûmdur.”

ı. Öğleden Sabaha Namaz Vakitleri

اَقِمِ الصَّلٰوةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ اِلٰى غَسَقِ الَّيْلِ وَقُرْاٰنَ الْفَجْرِ اِنَّ قُرْاٰنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا “Güneş’in (batıya) yönelip gecenin karanlığı bastırıncaya kadar ve tan vaktinin (sabah ışıklarının) toplanması (vaktinde) namazı kıl! Şüphesiz ki tan vaktinin (sabah ışıklarının) toplanmasına şahit olunmaktadır.”

Âyetteki اَقِمِ ekım emri “ikame et, yap, yerine getir, kıl”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı”;لِدُلُوكِ الشَّمْسِ lidülûki’ş-şemsi tamlaması “Güneş’in batıya kaymasında”; اِلٰى غَسَقِ الَّيْلِ ilâ ğasekı’l-leyli tamlaması “gecenin bastırmasına kadar”; وَقُرْاٰنَ الْفَجْرِ ve kur’âne’l-fecri tamlaması “ve fecrin (sabahın) ışığının toplanması zamanında”; اِنَّ قُرْاٰنَ الْفَجْرِ inne kur’âne’l-fecri ifadesi “muhakkak ki fecrin ışığının toplanması”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır”; مَشْهُودًا meşhûden kelimesi ise “şahit olunan(dır), görünen(dir)” demektir.

Burada namazın kılınma vakitleriyle ilgili bazı bilgiler gündeme getirilmektedir.

Önceki âyetlerde ulûhiyet, nübüvvet ve âhiret konularıyla ilgili bilgilendirmelerden, yani iman konularından sonra konu ibadete ve elbette ibadetlerin de en önemlisi sayılan namaza getirilmektedir.

Yüce Allah İsrâ’ 17/76. âyette “Yakında seni, neredeyse, bu yerden çıkarmak için mutlaka rahatsız edecekler” buyurunca, müşriklere karşı peygamberine yardım etmek için ibadet etmesini emretmiştir. Buna göre sanki ona şöyle denmek istenmektedir: “Onların, seni diyarından çıkarma çabalarına aldırma, onlara iltifat etme! Allah’a ibadet etmekle meşgul ol ve namazlarını edaya devam et! Çünkü Yüce Allah, onların hilelerini, tuzaklarını ve şerlerini senden savuşturur; senin elini onların ellerine, dinini onların dinine galip getirir.”

Bu ifadenin ve mesajın bir benzeri de Tahâ 20/130’dadır: “O halde onlar ne derlerse sen sabret! Güneş’in doğmasından evvel ve batmasından evvel Rabbini hamd ile tesbîh et! Gecenin bir kısım saatlerinde ve gündüzün uçlarında da tesbîh et ki mutlu olasın.” Ayrıca benzer şekilde Hıcr 15/97-99’da da şu bilgiler yer almaktadır: “Andolsun biliyoruz ki onların söyleyip durduklarından göğsün cidden daralıyor. Sen, hemen Rabbini hamd ile tesbîh et ve secde edenlerden ol! Sana ölüm gelinceye kadar da Rabbine ibadet et!”(21) Âyetler arasında bu anlam ilişkisini beyan ettikten sonra şimdi âyeti anlamaya çalışalım.

1. اَقِمِ الصَّلٰوةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ اِلٰى غَسَقِ الَّيْلِ “Güneş’in (batıya) yönelip gecenin karanlığı bastırıncaya kadar namazı kıl!” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde namazın devamlı kılınması ve kılınma vakitleriyle ilgili çok önemli şu iki kavrama yer vermektedir:

a) دُلُوكِ الشَّمْسِ dülûki’ş-şemsi. Bu tamlama “Güneş’in zevali, Güneş’in batıya sarkması, doruk noktasından sarkması, zirveyi aşıp batıya yönelmesi” gibi anlamlar içermektedir. Bu anlama göre burada emredilen namaz “öğle”dir. Çünkü دُلُوك dülûk kelimesi “aşağıya (batıya) meyletmek” demektir.(22) İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, bu ifade “Güneş’in batması” manasına gelmektedir ki buna göre burada emredilen namaz “akşam”dır.(23) Tamlama ile kast edilen anlam genelde kabul edilen görüşe göre “öğle vakti”dir. Zira Hz. Peygamber’in bu anlamda Cebrâîl (as)’ın o esnada kendisine gelip öğle namazı kıldırdığı da rivayet edilmektedir.(24)

b) غَسَقِ الَّيْلِ ğasakı’l-leyli. Bu tamlama ise “gecenin karanlığının bastırması, gecenin kararması, gecenin çöküşü” demektir. Esasında غَسَقِ ğasak kelimesi “(gecenin) gelmesi ve karanlığı”dır.(25) Buna göre emredilen namaz bazılarına göre “akşam”, bazılarına göre ise “yatsı”dır. Diğer bazı âlimlere göre ise maksat “ikindi namazı”dır. Oysa ikindi namazı Güneş’in batıya sarkması ile gecenin bastırması arasında kılınan namazdır.(26)

Yüce Allah Güneş’in batıya sarkmasından gecenin bastırmasına kadar belli vakitlerde namaz kılmayı emretmektedir ki bu ifadenin kapsamında “öğle, ikindi, bir görüşe göre akşam, diğer bir görüşe göre ise yatsı namazları” vardır. Devam eden cümledeki “sabah namazıyla ilgili bilgi de düşünüldüğünde bu âyetin beş vakit namazı içerdiği bazı âlimler tarafından ileri sürülmektedir.(27) Ancak yatsının vaktiyle ilgili burada açıkça bir ifade zikredilmediği için bu cümledeki maksadı “öğle”, “ikindi” ve “akşam” olarak anlamak daha doğrudur.

2. وَقُرْاٰنَ الْفَجْرِ اِنَّ قُرْاٰنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا “Ve tan vaktinin (sabah ışıklarının) toplanması (vaktinde). Şüphesiz ki tan vaktinin (sabah ışıklarının) toplanmasına şahit olunmaktadır.” Âyetin bu bölümü iki farklı şekilde yorumlanabilir:

a) Burada geçen قُرْاٰنَ الْفَجْرِ kur’âne’l-fecri tamlaması “sabah namazı okuması” şeklinde yorumlanmaktadır. Sabah namazına bu şekilde değinilmesinin sebebi ise sabah namazında daha çok ve uzun kıraatin gerçekleştirilmesi olarak belirlenmektedir. Bu arada اِنَّ قُرْاٰنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا ifadesi de gündüz ve gece meleklerinin bu namaza şahit kılınması şeklinde yorumlanmaktadır.(28) Genelde müfessirlerimizin âyeti yorumlama şekli bu yöndedir.

b) Biz bu noktada özellikle قُرْاٰن kur’ân kelimesinin “toplamak” manasından hareketle, âyetteki maksadı daha farklı görmekteyiz. Âyette sözü edilen قُرْاٰنَ الْفَجْرِ kur’âne’l-fecri tamlaması fecrin yani doğu tarafında ışığın toplanmasıdır. Bu anlama göre, söz konusu ifadenin işaret ettiği namaz ise “sabah”tır. Âyetin bu tamlaması önceki iki tamlamayla birlikte günlük beş vakit namazı içeren bir mesaj vermektedir.

Âyetin sonundaki اِنَّ قُرْاٰنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا ifadesi diğer namazlarda olduğu gibi özellikle sabah kılınan namazın başka varlıklar tarafından seyredilmekte veya görülmekte olduğu manasında yorumlanmamalıdır. Çünkü özellikle sabah namazı için böyle bir ifadenin kullanılması diğer namazların görülmemesi gibi bir şeyi akla getirir ki bu doğru değildir. Aksine burada sözü edilen durum, fecrin ışıklarının etraftan görülmeye başlanmasıdır ki bu dönem sabah namazının kılınma vaktinin geldiğini göstermektedir.

Sabah namazının vakti ve namazda kıraatin uzatılmasıyla yaşanan çok önemli bir hakikate işaret etmesi bakımından Râzî’nin şu tespiti çok önemlidir:

“Bana göre bu ifadenin tefsirinde bir başka ihtimal de şudur: Her ne zaman daha büyük ve mükemmel olaylar meydana gelse, bunlarla Yüce Allah’ın kudretinin mükemmel olduğuna delil getirmek de o derecede mükemmel olur. Bu nedenle, insan, sabah namazını, vaktinin ilk başında edâ etmeye başladığında âlemdeki o güçlü karanlık devam ediyor olur. O namaz esnasında Kur’ân kıraati uzadığında, bu karanlık yavaş yavaş aydınlığa dönüşür.”

“Karanlık, ölüme ve yokluğa, aydınlık da hayata ve varlığa uygundur. Bu durumda insan, uykusundan kalktığında, ölümden hayata, yokluktan varlığa geçmiş gibi olur. Sonra o, bununla beraber namaz esnasında bütün âlemin karanlıktan aydınlığa, ölümden hayata, sükûnetten harekete ve yokluktan varlığa geçtiğini müşahede eder.”

“İşte bu durum, akılların ve ruhların böylesi bir değişime yüce hikmeti ve sonsuz kudreti ile âlemin idare edicisi olan bir yaratıcının ancak kadir olacağına şaha­det ettiği çok harikulade bir haldir. O zaman akıllar, bu bilginin nuru ile aydınlanır ve akıl ile ruha ilâhî-rûhânî aydınlanma kapıları açılır. Böylece uzuvların amellerinden ibaret olan o namaz, bu ilahî mukaddes aydınlanma ile meşhûd olan yani müşahede edilen bir şey olur.”

“İşte bundan dolayı istikamet sahibi bir gidişi olan her insan, uykusundan uyanıp, sabah namazını ilk vaktinde kılıp, âlemin hallerinin, mevcut karanlıktan aydınlığa, sükûnetten harekete doğru değişmesini düşündüğünde, kalbinde bir genişlik, bir rahatlık, ilim nurunda ve kesin gücünde bir atış hisseder.”(29)

ıı. Gece İbadeti Ve Makâm-ı Mahmûd

وَمِنَ الَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِه۪ نَافِلَةً لَكَ عَسٰىٓ اَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا “Sana özel olmak üzere gece uykuya ara ver! (Böylece) Rabbin seni, mutlaka övgüye değer bir makama ulaştıracaktır.”

Âyetteki وَمِنَ الَّيْلِ ve mine’l-leyli ifadesi “ve geceden, geceleyin”; فَتَهَجَّدْ fe tehecced emri “uykudan uyan”; بِه bihî ifadesi “onunla ilgili”; نَافِلَةً nâfilelen kelimesi “özel olarak, ilaveten”; لَكَ leke ifadesi “sana”; عَسٰى ‘asâ fiili “umulur ki, muhakkak ki”; اَنْ يَبْعَثَكَ en yeb‘aseke ifadesi “seni göndermesi”; رَبُّكَ rabbuke tamlaması “senin Rabbinin”; مَقَامًا مَحْمُودًا makâmen mahmûden tamlaması ise “övülen makama, övülen, rahat bir yere” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e yönelik özel bir emir ve sonrasında da bir müjde gündeme getirilmektedir.

1.وَمِنَ الَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِه۪ نَافِلَةً لَكَ “Sana özel olmak üzere gece uykuya ara ver!” Yüce Allah önceki âyette işaret yoluyla beş vakit namazı emredince, peşinden gece namazına teşvik eden bu beyanını zikretmiştir. Bu ifade özel olarak Hz. Peygamber’in geceleyin uykusuna ara verip kalkması, Kur’ân okuması, namaz kılması ve tefekkürde bulunması gerektiği şeklinde yorumlanmaktadır.

Âyette geçen تَهَجَّدْ tehecced emri “uykudan uyanmak, uykuya ara vermek, kalkıp namaz kılmak”; نَافِلَةً لَكَ nâfilelen leke ifadesi ise “sana özel olarak” şeklinde anlamlandırılmaktadır.(30) Nâfileh kelimesi Enbiyâ’ 21/72’de Hz. İbrâhim’e torun peygamber olarak Hz. Ya‘kûb’un verilmesi manasında bir “armağan, ödül” anlamı içermektedir. Bu kullanımdan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki nâfileh kelimesinin hem “ilâve olarak” hem de “bir armağan olarak” manası verdiği söylenebilir.

Bazı yorumcular bu âyetin ilk cümlesine “kendi isteğinle yaptığın ilave bir eylem olarak namaz kıl” manası vererek bunun farz bir ibadetten ziyade tavsiye içerdiğini söylemektedir.(31) Şeklen doğru gibi görünse de, âyette yer alan تَهَجَّدْ tehecced kelimesinin emir kalıbında getirilmiş olması, burada bir görevin bulunduğunu ve bunun da Hz. Peygamber’e yönelik özel bir mahiyet arz ettiğini unutmamak gerekir.

Bu kullanımlardan hareketle âyetin anlamı bağlamında Hz. Peygamber’e özel bir görevin verildiği ve geceleyin kalkıp ibadetle meşgul olması gerektiği beyan edilmiş olmaktadır. Önceki âyetteki emir namazla ilgili olduğu için burada da aynı ibadetin söz konusu edildiği söylenebilir. Fakat açıkça zikredilmemesi nedeniyle söz konusu emrin sadece namazdan ibaret olmadığı, namazı da içerecek şekilde ibadetler manasını verdiği ifade edilebilir. Esasında Secde 32/16, Tûr 52/49, Müzzemmil 73/1-4, 20, İnsân 76/26 gibi âyetlerde yer alan emirlere bakıldığında maksadın Kur’ân okumak, tesbihle meşgul olmak gibi ibadetleri de içerdiği söylenebilir.

Âyete getirilen yorumlardan hareketle buradaki emrin Hz. Peygamber’e özel bir ibadet emri olduğu anlaşılmaktadır. Belli ki beş vakit namazın dışında ona yönelik olarak bir de gece namazından söz edilmektedir. Ancak özellikle Müzzemmil 73/20’deki kullanımdan hareketle, bu tür gece ibadetlerini sahabilerin de uyguladığı ve bu nedenle de övüldükleri bilinmektedir.

Hükmün Hz. Peygamber’e yönelik özel bir kalıpta gelmesi, hatta نَافِلَةً لَكَ nâfileten leke ifadesi gereği özel bir mahiyet arz etse de ümmetin bu noktada peygamberini örnek alması ve onun gibi geceleyin ibadetlerle meşgul olması takvalarının gereğidir. Çünkü Âl-i İmrân 3/17, Secde 32/16, Zâriyât 51/17-18 ve Müzzemmil 73/20’deki ifadeler bu konuda müminlerin de benzer duyarlılıklar göstermesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

2. عَسٰىٓ اَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا “(Böylece) Rabbin seni, mutlaka övgüye değer bir makama ulaştıracaktır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in gösterilen yolda yürümesi ve emredilenleri yerine getirmesi durumunda onu övülen bir makama göndereceğini, şerefli bir konuma yükselteceğini haber vermektedir. Âyette de geçen ve Yüce Allah’a nispet edilen عَسٰى ‘asâ fiilinin “bir şeyin kesin olarak gerçekleşmesi” manasına geldiğinde âlimlerimiz ittifak halindedir. Buna göre Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i övülen bir makama yükselteceği beyan edilmiş olmaktadır.

Genelde müfessirlerimiz burada sözü edilen makâm-ı mahmûd’un yani “övülmüş makam”ın Hz. Peygamber’e mahşerde verileceğine inanılan “şefaat yetkisi” olduğu kanaatindedirler.(32) Risaletinin sıkıntılı geçtiği Mekke döneminde Hz. Peygamber’in âhiretteki nimetlerle müjdelenmesinde anlaşılmayacak bir şey yoktur. Dolayısıyla tıpkı Duhâ 93/4-5’teki mesajların mahşerle ilişkilendirilmesi gibi buradaki mesaj da âhiretle ilişkilendirilebilir; bu elbette sadece bir yorumdur.

Ancak bağlam dikkate alındığında, özellikle İsrâ’ 17/76. âyette de beyan edildiği gibi Hz. Peygamber’i Mekke’den çıkarmak isteyen müşrik elebaşlarının başarısız girişimleri karşısında onun hicret ettirileceği ve bir anlamda adeta baş tacı edinileceği Medine’ye gönderileceğinin bildirilmiş olması çok daha doğru bir yorumdur. Zira “övülmüş makam” tamlaması “övgüye mazhar olup hüsnükabul görülecek bir yer” manasında “Medine” olarak yorumlanmalıdır; konunun mahşerle ilgisini kurmak oldukça uzak ve bağlamdan kopuk bir bakıştır.(33) Maksadın Medine olduğuyla ilgili bir başka delil ise devam eden âyette yer alan Hz. Peygamber’in şu duasıdır:

ııı. Sadakat ve İlâhî Yardım İçin Dua

وَقُلْ رَبِّ اَدْخِلْن۪ي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَاَخْرِجْن۪ي مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ ل۪ي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَانًا نَص۪يرًا “De ki: Rabbim! Gireceğim yere dürüstlükle girmemi; çıkacağım yerden de dürüstlükle çıkmamı sağla! Bana tarafından yardım edici bir güç ver!”

Âyetteki وَقُلْ ve kul emri “ve de ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اَدْخِلْن۪ي edhılnî duası “beni girdir”; مُدْخَلَ صِدْقٍ müdhale sıdkın tamlaması “dürüstlükle girerek”; وَاَخْرِجْن۪ي ve ahricnî duası “ve beni çıkar”; مُخْرَجَ صِدْقٍ muhrace sıdkın tamlaması “dürüstlükle çıkarak”;وَاجْعَلْ ve’c‘al duası “ve yap, yarat”; ل۪ي lî ifadesi “benim için”; مِنْ لَدُنْكَ min ledünke ifadesi “senin katından”;سُلْطَانًا sültânen kelimesi “bir kuvvet, otorite”; نَص۪يرًا nasîran sözcüğü ise “yardımcı” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in makâm-ı mahmûd denen “övülen makama” ulaşması için yapması istenen dua gündeme getirilmektedir.

1.وَقُلْ رَبِّ اَدْخِلْن۪ي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَاَخْرِجْن۪ي مُخْرَجَ صِدْقٍ “De ki: Rabbim! Gireceğim yere dürüstlükle girmemi; çıkacağım yerden de dürüstlükle çıkmamı sağla!” Bu ifade “girişeceğim her işe dürüstlükle girişmemi, terkedip çıkacağım her işten de dürüstlükle çıkmamı nasip et” şeklinde de yorumlanabilir.

a) Yüce Allah Hz. Peygamber’i inşa etmeye devam ederek çıkacağı yolculukta nasıl dua etmesi gerektiğini kendisine öğretmektedir. Buna göre Mekke’den çıkıp Medine’ye hicret etmeden önce bu duayı yapması emredilmekte, böylece hayatın her alanında yaşanacak değişim ve dönüşümler için bu şekilde dua edilmesi gerektiği başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün müminlere beyan edilmiş olmaktadır.

b) Âyette geçen مُدْخَلَ صِدْقٍ müdhale sıdkın tamlaması “hayırlısıyla bir giriş, doğruluk ve içtenlik üzere bir giriş, dürüstçe bir giriş” manasına gelirken; مُخْرَجَ صِدْقٍ muhrace sıdkın tamlaması da “hayırlı çıkış, doğruluk ve içtenlikle çıkış, dürüstlükle çıkış” anlamını vermektedir. Demek ki Hz. Peygamber’in ve müminlerin bu noktada sıradanlık içerisinde değil, bilinç ve sadakat içerisinde bir duruş sergilemesi kendilerinden istenmektedir.

Bazı âlimlerimiz âyette sözü edilen “sadakatle ve dürüstçe girişi” âhiretle ilişkilendirmekte, dolayısıyla girilecek yerin cennet, çıkılacak yerin ise Mekke olduğunu belirtmektedirler. Hatta bazıları konuyu kabre giriş ve oradan çıkışla da irtibatlandırmışlardır. Dahası meselenin Mekke’den çıkış ve yine oraya giriş; Mekke’nin fethi için giriş ve güvenle oradan çıkış; hicret esnasında mağaraya giriş ve sonrasında oradan çıkış olduğu da söylenmektedir.(34) Diğer bir kısım ise maksadı İslâm’a girmekle ilişkilendirerek bizce çok da isabetli olmayan yaklaşımlar ileri sürmüşlerdir.(35)

Burada sözü edilen hususun Hz. Peygamber’in Medine’den bir çıkışından sonra oraya dönüşü esnasında söylemesi istendiği belirtilmektedir.(36) Esasında âyet Mekke döneminde indirildiği için bu yorum kısmen doğru kabul edilebilir. Çünkü bu âyetler indirildiğinde Hz. Peygamber henüz Mekke’deydi. Dolayısıyla Hz. Peygamber’in girmesinden söz edilen yer elbette hicret edeceği Medine olabilir; ancak sadakatle çıkmasından söz edilen yer ise Mekke olmalıdır. Nitekim İbn Abbâs’ın görüşü de bu istikamettedir.(37)

Kanaatimizce “sadakatle, dürüstçe ve hayırla gerçekleşmesi istenen giriş” Hz. Peygamber’in gideceği yere yani Medine’ye sadakatle, hayırla ve dürüstçe girmesidir; çıkacağı yerden de aynı şekilde sadakatle, dürüstçe ve hayırlı bir şekilde çıkmasıdır. Bağlam dikkate alındığında, maksat hicret etrafında şekillenirken, mesajın evrenselliği nedeniyle bu duanın bütün değişim ve dönüşümlerde geçerli olduğu ve ümmetin duyarlı her ferdini ilgilendirdiği unutulmamalıdır.

Râzî’nin âyete getirdiği yorumların da bu vesileyle hatırlanması gerektiği kanaatindeyiz. Ona göre sadakatle giriş ve çıkış hakkında şu ihtimaller de vardır:

“Ey Rabbim, beni namazıma sıdk girdirişiyle girdir ve namazımdan sıdk, ihlâs, zikrinde bulunma ve şükrünü edâ etme ile birlikte çıkar!” Râzî’nin bu görüşü, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin hemen öncesindeki iki âyetle ilişkilendirildiği anlaşılmaktadır.

Diğer bir görüşe göre ayetin manası şöyledir: “Ey Rabbim beni, dinini ve şeriatını edâ etme hususunda, onların gereklerini hakkıyla yerine getirmeye sok ve beni onları yerine getirdikten sonra, üzerimde onlarla ilgili hiçbir kovuşturma ve soruşturma bırakmaksızın onlardan çıkar!” Râzî’nin aktardığı bu görüş genel manada kulluk bilinciyle ilişkili olarak anlaşılmalıdır.

“Âyette sözü edilebilecek bir başka görüşe göre ise âyetin anlamı şöyledir: Ey Rabbim beni, tevhidin, tenzihin ve kutsallığın delillerinin denizine sok; sonra beni delilin gösterdiği şeyi tanımanın ışığına ulaştıracak olan delillerle daha fazla meşgul olmaktan çıkar; kendisine delil getirilen şeyin yani Yüce Allah’ı hakkıyla bilmenin aydınlığına daldır! Yine beni sonradan var olanların, sonradan var olma delilleri hususunda düşünmekten kurtarıp, çokluktan ve değişikliklerden münezzeh olan o tek ve bir olan (Allah’ı) bilmeye daldır!”

“Âyete getirilebilecek diğerlerine göre daha geniş kapsamlı bir başka yaklaşım da şudur: ‘Beni, içine sokacağın her şeye, kullukta sâdık ve marifetine dalmış olarak sok; yine içinden çıkaracağın her şeyden de kullukta, Allah’ı bilmede ve O’nu sevmede sâdık olarak çıkar!’ Bundan maksat, kulluğun bütün giriş çıkışlarda, hareket ve sükûnlarda devam etmesini istemektir.”(38)

2. وَاجْعَلْ ل۪ي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَانًا نَص۪يرًا “Bana tarafından yardım edici bir güç ver!” Yüce Allah Hz. Peygamber’i inşa ettiği bu âyetinde duasının sonunu ilâhî yardım isteğiyle şekillendirmesi gerektiğini beyan etmektedir. Âyette geçen سُلْطَان sultân kelimesi “delil, bitip tükenmeyen, alt edilemeyen otorite, güç”;(39) نَص۪ير nasîr kelimesi de “yardımcı” manasına gelmektedir. Bu ifade, “düşman olanların hepsine karşı onları mağlup edebilecek şekilde sahibine destek olabilecek apaçık bir beyyine, bir delil verilmesi” manasına gelmektedir.(40)

“Yardım edici güç” manasına gelen söz konusu tamlama, Hz. Peygamber’in bir peygamber olarak ihtiyaç duyacağı bütün prensipleri içerecek şekilde donanımlı kılınmış, bitmek tükenmek bilmeyen, mağlup edilemeyecek düzeyde güçlü bir delil manasına gelir ki bu da hiç şüphesiz ki vahiydir, Kur’an’dır. Bu Kur’ân sayesinde Hz. Peygamber toplumu idare edebilmiş, insanların dönüşmesini sağlayabilmiş, bedevi ve cahil insanları bir edep ve medeniyet şaheseri haline getirebilmiştir.

Yüce Allah bir taraftan Hz. Peygamber’e nasıl dua etmesi, kimden istekte bulunması ve neler istemesi gerektiğini öğretmekte, diğer taraftan da insanların şerrinden onu koruyacağı,(41) onun ve taraftarlarının galip geleceği,(42) yeryüzüne hükümran olacakları(43) müjdesini kendisine ve müminlere vermektedir.

Duanın bu cümlesi aynı zamanda bir tevhid öğretisi içermektedir ki buna göre putların vs. diğer güçlü sanılan varlıkların aslında hiçbir şekilde yardım kaynağı olamadığı, desteğine müracaat edilebilecek yegâne makamın Yüce Allah olduğu vurgulanmaktadır; Fâtiha 1/5’te dile getirilen husus da budur.

ıv. Hakk’ın Bâtıla Üstünlüğü

وَقُلْ جَآءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ اِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا “De ki: Gerçek geldi; batıl yıkıldı. Şüphesiz ki batıl yıkılmaya mahkûmdur.”

Âyettekiوَقُلْ ve kul emri “ve de ki”; جَآءَ câe fiili “geldi”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “hak, gerçek”;وَزَهَقَ ve zeheka fiili “ve yok oldu”; الْبَاطِل el-bâtılü sözcüğü “bâtıl, yanlış”; اِنَّ الْبَاطِلَ inne’l-bâtıle ifadesi “muhakkak ki bâtıl”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olmaktadır, (şöyle)dir”; زَهُوقًا zehûkan kelimesi ise “yok olucu(dur), yok olmaya mahkümdur” demektir.

Burada önceki âyetteki duanın devamı niteliğinde ilâhî bir beyan ve müjde gündeme getirilmektedir.

1.وَقُلْ جَآءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ “De ki: Gerçek geldi; batıl yıkıldı.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e ve bütün zamanların müminlere moral vermekte ve hakkın yani gerçeğin bilgisinin artık insanlara ulaştığını, böylece bâtılın da yok olup gittiğini beyan etmektedir. Bu konuda benzer bilgi içermesi bakımından çok önemli bir gerçeğe işaret edilen Sebe’ 34/49’da şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Hak geldi; artık bâtıl ne bir şeyi ortaya çıkarabilir ne de geri getirebilir.”

Âyette geçen الْحَقّ el-hakk kelimesi “hak ve hakikatin bilgisi, vahiy, Kur’ân, İslâm, tevhid” gibi anlamları içermekteyken, زَهَقَ zeheka fiili “yıkılmak, yok olmak, sarsılmak”;الْبَاطِل el-bâtıl ise “(hakkın karşısında yer alan her türlü) sapkınlık, sahte ve tutarsız olan her şey, şeytan, şeytan kaynaklı düşünce, şirk, putperestlik” manalarına gelmektedir.(44) Söylenmek istenen şudur: Gerçek, bütün çıplaklığıyla ortaya çıkmıştır ve sahte olan şeyler de yok olmuştur. Yûnus 10/32’de de belirtildiği gibi, el-hakk olan Yüce Allah’tan ve O’nun vahyettiği hakikat bilgisinin kaynağı Kur’ân’dan öte geride şaşkınlıktan başka ne kalır ki?

Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirilmesinden sonra o dönemde belki de tarihin zirvesini oluşturan şirk inancı temelinden sarsılmış, kısa bir zaman sonra Kâbe’deki putlar oradan temizlenerek Mekke fethedilmiştir. İşte âyette şirkin ve küfrün belinin kırılmaya başladığı, hakkın galip gelip bâtılın yok oluş sürecine girdiği haber verilmekte, inançlı muhataplar müjdelenmektedir. Bu haliyle âyette verilen bilgi ileride kesin olarak meydana gelecek bir hakikatin önceden verilen müjdesini oluşturmaktadır.

Bu arada ayette daha başka bir mesaj inceliğinin bulunduğunu belirtmeliyiz. Buna göre, batıl yok olması için önce hakkın gelmesi şarttır. Batılı bitirmek için onu yok etmeye çalışmak doğru değildir. Bunun için öncelikle ve özellikle hakkın yani gerçeklerin bilginin doğması, onların bilinmesi, görülmesi, benimsenmesi, yaşanması gerekmektedir. Hak ve hakikat güneşi doğunca batıl mesabesindeki karanlıklar zaten yok olacaktır. Çünkü ışık karanlığın zıddıdır ve ışığın olduğu yerde karanlık barınamaz.

2. اِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا “Şüphesiz ki batıl yıkılmaya mahkûmdur.” Yüce Allah hakkın karşısında bulunduğunu haber verdiği bâtılın, yani sahte ve kaynağında şeytanın bulunduğu şirk, küfür, nifak gibi inanç ve putperestlik gibi uygulamaların er ya da geç yıkılmaya mahkûm olduğunu haber vermektedir. İbn Mes‘ûd kaynaklı bir rivayete göre Hz. Peygamber Kâbe’de bulunan 360 putu Mekke’nin fethinde kırmış, yok etmiş ve İsrâ 17/81 ile Sebe’ 34/49. âyetleri okumuştur.(45) İşte âyette ileride yaşanacak bu hakikate dair bir müjde ve moral kazandırma amaçlı bir haber söz konusu edilmektedir.

Âyetin evrensel mesajı da bu çerçevede anlaşılabilir. Buna göre Yüce Allah hak ve hakikatın bâtıla karşı daima üstün olduğunu, hakkın yanında olanların galip geleceğini, bu galibiyetin dünya şartlarında olabileceği gibi mahşerde kesin olarak yaşanacağını, dolayısıyla hakkın yanında bulunanların hiçbir şekilde moral bozukluğu yaşamamaları gerektiğini beyan etmek istemektedir.

Konuyla ilgili olarak olarak Enbiyâ’ 21/18’de şöyle bir müjde ve prensip yer almaktadır: “Hayır, hayır; Biz hakkı bâtılın üzerine atarız da onun beynini parçalar; derhal bâtılın canı çıkar.” Ayrıca Sebe’ 34/48’de de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Muhakkak ki Rabbim gerçeği ortaya koyar. (Çünkü O), gaybı çok iyi bilendir.” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle bu âyetlerin aynı mesajı içerdiğini söyleyebiliriz.

Rabbimiz bizi de hakkı ve hakikatı savunan, bâtılı reddedip onunla mücadeleyi kazanan yiğit kulları arasına ilhak buyurusun.

c) Kur’ân’ın Etkinliği ve Olumsuz İnsanın Tavrı

Yüce Allah, sûrenin 82-84. âyetlerinde Kur’ân’ın gönüllerdeki inançsızlık hastalıklarının şifası olduğunu, zalimlerin sadece ziyanlarını arttırdığını, nankör insanlara nimet verdiğinde yüz çevirip yan çizdiklerini, bir şerle karşılaştıklarında ise ümitsizliğe düştüklerini haber vermektedir.

Ardından, herkesin kendi yapısına (niyetine ve mizacına) göre iş yapacağı, nihayet Yüce Allah’ın kimin dosdoğru yolu tuttuğunu çok iyi bildiği bildirilmektedir.

ı. Kur’ân’ın Müminlere Şifa ve Rahmet Oluşu

وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْاٰنِ مَا هُوَ شِفَآءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِن۪ينَ وَلَا يَز۪يدُ الظَّالِم۪ينَ اِلَّا خَسَارًا “Biz, müminler için şifa ve rahmet olan, zalimlerin de sadece zararını artıran Kur’an’ı indiriyoruz.”

Âyettekiوَنُنَزِّلُ ve nünezzilü fiili “ve indiriyoruz”;مِنَ الْقُرْاٰنِ mine’l-kur’âni kelimesi “Kur’ân’dan”;مَا هُوَ شِفَآءٌ mâ hüve şifâun ifadesi “şifa olan şeyi”;وَرَحْمَةٌ ve rahmetün kelimesi “ve rahmet (olan şeyi)”; لِلْمُؤْمِن۪ين li’l-mü’minîne ifadesi “müminler için”; وَلَا يَز۪يدُ ve lâ yezîdü fiili “arttırmaz”; الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne kelimesi “zalimleri, haksızlık edenleri”; اِلَّا خَسَارًا illâ hasâran istisnası “ziyandan, kayıptan başka” demektir.

Burada Kur’ân’ın müminlere yönelik çeşitli özellikleri ile zalimlerdeki etkisi gündeme getirilmektedir.

1. وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْاٰنِ مَا هُوَ شِفَآءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِن۪ينَ “Biz, Kur’ân’ı müminler için şifa ve rahmet olarak indiriyoruz.” Yüce Allah önceki âyette yer alan “bana katından yardımcı bir güç ver” manasındaki dua ile ilişkili olacak şekilde, istemesi emredilen şeyi ona ihsan etmekte olduğunu beyan etmiş olmaktadır. Hz. Peygamber’in risalet görevindeki en önemli yardımcısı ve peygamberliğinin delili tek mucize olan Kur’ân’dır. İşte Yüce Allah istediği yardımcı güç bağlamında Hz. Peygamber’e Kur’ân’ı indirmekte olduğunu beyan etmektedir.

Yüce Allah Kur’ân’la ilgili olarak bu âyette iki özelliğe yer vermektedir:

a) شِفَآء şifâ’ “şifa”. Tefsirimizin ilk cildinin Giriş kısmında “Kur’ân’ın Kur’ân’daki İsimleri” başlığında da ele aldığımız üzere, yaygın kabule göre “derde deva olmak” anlamına gelen شِفَآء şifâ’ kelimesi, Kur’ân’da dört kez(46) geçmektedir ve üç âyette(47) Kur’ân’ın Kur’ân’daki isimlerinden biri olarak kullanılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen مِنَ الْقُرْاٰنِ mine’l-kur’âni ifadesindeki مِنْ min edatı tıpkı Hacc 22/30’da da olduğu gibi beyâniye manasına gelmekte,(48) “bir kısmı” manasında ba‘ziyet anlamı vermemektedir.

Maksat, Kur’ân’ın sadece bir kısmının değil, bütününün şifa olduğunu ortaya koymaktır. Nitekim شِفَآء şifâ’ kelimesinin Kur’ân’ın ismi olarak kullanılan iki âyetin metninde مِنْ min edatı kullanılmamaktadır. İlgili âyetlerin biri mealen şöyledir: “Ey insanlar! Size Rabbinizden bir öğüt ve kalplerde oluşabilecek her tür (manevi hastalık) için bir şifa, inananlar için de bir rehber ve rahmet gelmiştir.”(49)

Şüphe yok ki Kur’ân’ın şifa olması, manevî hastalıklarla, yani inanç hastalıklarıyla ilgilidir. Kur’ân, insanların iç dünyalarını onaran bir şifadır. Nitekim Yüce Allah, aynı kökten bir kelimeyi (yeşfi) kullanarak, Allah yolunda savaşanlara yardım edeceğini ve müminlerin gönüllerine ferahlık vereceğini(50) ifade etmekte, böylece şifâ’ kelimesinin “gönül”le alakasını ortaya koymaktadır.

شِفَآء şifâ’ kelimesinin elbette maddî ve bedensel anlamda bir “deva” anlamı da vardır. Nitekim Hz. İbrahim’in duasındaki “Hastalandığımda bana şifayı O verir” (yeşfîni)(51) ve “Bal nimetinde insanlar için şifa vardır”(52) (şifâ’) âyetlerindeki kelimeler bu anlamdadır.

Bu istisnalar dışında, belirtmeliyiz ki, Kur’ân’ın şifa oluşu gönüllerdeki inançsızlık problemlerini tedaviye yöneliktir ve “körlükten, cehalet ve sapkınlıktan kurtarmak”(53) manasında manevi bir mahiyet arz etmektedir. Dinî hayatı doğru kavramaya yönelik arayışlarda ve kâinatı doğru anlama gayretlerinde Kur’ân’ın yol göstericiliğinden, rehberliğinden ve çözüm getirici özelliğinden yararlanılmalıdır. Onun şifa oluşu, çözüm üretmesi, sorun gidermesi ve yol göstermesindedir.

İnsanlar, Kur’ân okuyarak bedensel rahatsızlıklarının giderileceğini sanmamalıdır. Bedensel rahatsızlıklarda öncelikle ilgili doktora başvurulmalıdır. Doktorlara müracaat etmek gerekir; çünkü sebeplere sarılmak insanın önemli bir irade görevidir. Mesela kalp rahatsızlığı olanlar hastalıklarının tedavisini Kuran okuyarak değil, Kardiyolojiye gidip şifasını Yüce Allah’tan isteyerek aramalıdırlar. Ancak bilinmelidir ki, şifayı verecek olan sadece ve sadece Yüce Allah’tır.

Kur’ân, hidayet kaynağı olması itibariyle, ruhların kaybettiği rotalarını bulmada insanlara yardımcı olur, yol gösterir. Kur’ân’ı, gönderildiği amaç doğrultusunda okumak, anlamak ve yaşamak zorundayız. Gönderiliş amacının dışına çıkarak onu bedensel rahatsızlıkların tedavisi için okumak, Kur’ân’ı yerli yerinde okumak anlamına gelmez.

Dahası, bu amaçlarla yapılan okumalar Kur’ân’dan, onu anlamaktan ve indiriliş gayesinden uzaklaşmaya da neden olabilir. Hz. Peygamber’in ifadesiyle “Kur’ân ile şifa istemeyene Allah şifa vermesin.”(54) Bu rivayet her ne kadar bedensel şifa bağlamında geçiyorsa da biz metnin manevi şifa anlamında da yorumlanabileceği kanaatindeyiz.

b) رَحْمَة rahmeh “rahmet”. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Kur’ân’ın diğer bir özelliği onun “rahmet” oluşudur. Kur’ân, “insanlığa ve kâinata merhameti tanıtan, ilâhî rahmetin tecellisi olan, ona inananları ateş azabından kurtarmaya vesilen olan bir merhamet seslenişi”dir.(55) Kur’ân’da 27 kez geçen rahmeh/er-rahmeh kelimelerinin bir bölümü(56) Kur’ân için kullanılmaktadır. Rahmet olma yönüyle Kur’ân, merhametin kaynağı ve sahibi olan Yüce Allah’ın insanlara merhamet ve rahmetinin sonucudur. Bu kelime Kasas 28/43’te Hz. Mûsâ’ya verilen el-Kitâb’ın özelliği olarak da zikredilmektedir.

Hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, hem de Fussılet 41/44’te “vahyin şifa oluşu” hak ve hakikatı onda arayan müminler için söz konusu edilmektedir. Oysa Yûnus 10/57’de onun bu özelliği bütün insanlara yöneliktir. Buradan hareketle, vahyin öncelikle bütün insanları muhatap aldığını, ancak onun şifa oluşundan sadece müminlerin yararlanıp istifade ettiğini söylemek durumundayız. Davet evrenseldir; icabet edenler ise davet edilenlerin sadece bir kısmıdır.

Âyetten şöyle bir mesaj alabiliriz: “Demek ki dünya türlü türlü kaygı ve hastalıklar, bela ve sıkıntı dolu bir hastaneye, Hz. Peygamber bir doktora, Kur’ân da şifa vesilesi ilaç ve yeterli gıdaya benzetilmiş oluyor. Şüphe ve ikiyüzlülük, kâfirlik ve uyuşmazlık, zulüm ve haksızlık, hırs, ümitsizlik, işsizlik, cahillik, taklit, bağnazlık, kötü niyetli olmak gibi ahlâkî, sosyal ve psikolojik hastalıklara karşı Kur’ân’ın şifa ve rahmet olduğu kesin bir gerçektir.”(57)

2. وَلَا يَز۪يدُ الظَّالِم۪ينَ اِلَّا خَسَارًا “(Kur’ân) zalimlerin sadece ziyanını arttırır.” Yüce Allah vahyinin müminlere yönelik şifa ve rahmet oluşunu beyan etmesinin ardından, ondan yararlanmak istemeyip ona düşmanlık etmeyi tercih edenleri ise “zalimler” olarak tanıtmaktadır. Elbette âyetin muhatapları düşünüldüğünde burada sözü edilen zalimlerin “müşrikler” olduğu ifade edilmelidir.(58) Bunun sebebi, bu insanların kendi kendilerini aldatması, dünyevi haz ve zenginliklere aşırı bağlılıkları, dünyaya aşırı düşkünlükleri nedeniyle vahye kulak vermemeleri olarak ifade edilebilir.

Vahyin dediklerine itibar etmeyenlerin sapıklığı ve küfrü artar. Bu noktada Bakara 2/26, Tevbe 9/125 ve Müddessir 74/31’deki ifadeler de özellikle hatırlanmalıdır. İsrâ’ sûresinin 41. âyetinde de açıkladığımız gibi, vahiyden yararlanmak istemeyenlerin sadece nefretleri ve kaçışları artmaktadır. Âyetin bu cümlesi aynı zamanda Hz. Nûh’un tebliğinde kavmi için söylediği “Onları davetim her defasında kaçışlarını artırdı”(59) ifadeyle de uyum arz etmektedir.

“Adalet” bir şeyi yerli yerince yapmak manasına gelirken, “zulüm” de bir şeyi yerinden etmek demektir. Böyle olunca, vahye karşı insanların görevi adaletli davranarak ona tevhid ekseninde inanmalarıdır. Kur’ân’a inanmayanlar ise fıtratlarını ötekileşiren ve fıtratlarının gereğini yerine getirmeyerek ona yabancılaşan zalimlerdir.

İşte Kur’ân, sunduğu gerçeklere kulak vermeyen bu zalimlerin sadece ve sadece ziyanlarını, kayıplarını, zararlarını ve aldanışlarını arttırmaktadır. Âyette kullanılan لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarıyla elde edilen hasr/kasr yani “vurgulu ifadeler” bu manayı zorunlu kılmaktadır.

ıı. İnkârcı İnsanın Tutumu

وَاِذَآ اَنْعَمْنَا عَلَى الْاِنْسَانِ اَعْرَضَ وَنَاٰ بِجَانِبِه۪ وَاِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ كَانَ يَؤُ۫سًا “Biz o (nankör) insana nimet verdiğimizde yüz çevirip yan çizer. Kendisine bir sıkıntı dokununca da iyice karamsarlığa düşer.”

Âyetteki وَاِذَآ اَنْعَمْنَا ve izâ en‘amnâ fiili “ve nimet ve rızık verdiğimiz zaman”; عَلَى الْاِنْسَانِ ‘ale’l-insâni ifadesi “(nankör) insana”; اَعْرَضَ a‘rada fiili “yüz çevirir”; وَنَاٰ ve neâ fiili “ve döner, dönüp uzaklaşır”; بِجَانِبِه۪ bi cânibihî ifadesi “onun kendi arkasını”;وَاِذَا مَسَّهُ ve izâ messehû fiili “ve ona dokunduğu zaman”; الشَّرّ eş-şerru kelimesi “kötülük, sıkıntı”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olmaktadır, (şöyle)dir”; يَؤُ۫سًا yeûsâ ifadesi ise “ümitsiz olur, karamsarlığa düşer” demektir.

Burada önceki âyetin sonunda sözü edilen zalimlerle ilgili mesajla da uyumlu olacak şekilde nankör insanın davranışları gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَآ اَنْعَمْنَا عَلَى الْاِنْسَانِ اَعْرَضَ وَنَاٰ بِجَانِبِه۪ “Biz o (nankör) insana nimet verdiğimizde yüz çevirip yan çizer.” Bu ifade bir kez de Fussılet 41/51’de geçmektedir. Yüce Allah nimet verdiği nankör ve inkârcı insan tipinin kendisine nasıl bir tepki verdiğini beyan etmektedir. Âyette geçen الْاِنْسَان el-insân kelimesinden maksat bütünüyle “insanoğlu” değil, baştaki eliflâm takısı gereği belli özellikleri olan “nankör insan tipi”dir. Bu yüzden, tercümede “insanoğlu” değil de “o insan” demeyi tercih ettik. Hatta bazı kaynaklarda bu tipin kim olduğu noktasında Velîd b. Muğîra ismi de zikredilmektedir.(60)

Âyette isim zikredilmemesi nedeniyle bu tür isimler vermenin çok doğru olmayacağı ve âyetin mesajını daraltacağı kanaatindeyiz. Demek ki, nimete karşı şükür gerekirken, nankör insan tipinin iman ve itaat üzere şükretmekten yüz çevirdiği, gerçeklere arkasını döndüğü ve onlardan yan çizdiği bildirilmektedir.

Buradaki اَنْعَمْنَا en‘amnâ fiiline “rızkı bolca vermek” manası verilebilir. Ayrıca اَعْرَضَ a‘rada fiili “yüz çevirmek” manasına gelirken; نَاٰ بِجَانِبِه۪ neâ bi cânibihî ifadesi ise öncesindeki a‘rada fiilini desteklemekte ve söz konusu insan tipinin kibirli bir şekilde “arkasını dönüp uzaklaşması”(61) manasına vermektedir.

Bu durumda âyette verilmek istenen mesaj şöyle olur: Kâfirlere dünya hayatlarında her türden bolca rızık ve nimet verilip kendilerinden azap kaldırılınca bunların Allah’a duadan ve kendilerine gönderilen peygambere imandan yüz çevirdikleri, iman hakikatlerinden uzaklaştıkları, hiçbir yakınlık göstermedikleri bildirilmiş olmaktadır.(62)

Nitekim İsrâ’ 17/67. âyette de belirtildiği gibi, denizde yaşanabilecek bir felaketten kurtarılıp karaya çıkartıldıklarında nankörlük edip inkâra devam ettikleri ve gerçeklerden yüz çevirdikleri beyan edilmektedir. Aynı sûrede benzer konuların işlenmesi nedeniyle bu tür anlam ilişkilerinin bulunduğu özellikle bilinmelidir.

2. وَاِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ كَانَ يَؤُ۫سًا “Kendisine bir sıkıntı dokununca da iyice karamsarlığa düşer.” Âyetin ilk cümlesinde konu “nimet vermek” olunca buradaki “şer” de elbette ona uygun şekilde yorumlanmalıdır. Bu bağlamda söz konusu nankör inkârcı insan tipine bir fakirlik dokununca, yani fakir olunca veya sağlık nimetine karşılık vücudunda herhangi bir şekilde hastalık söz konusu olunca ümitsizliğe düştüğü, karamsarlığa kapıldığı beyan edilmek istenmektedir.(63) Zira âyetin sonundaki يَؤُ۫س yeûs kelimesi Hûd 11/9 ve Fussılet 41/49’da da geçmekte ve “aşırı ümitsiz, ileri derecede karamsar”(64) manasına gelmektedir. Nankör insanların bu özelliği Hûd 11/9-10, Fussılet 41/49-50 ve Me‘âric 70/20’de de söz konusu edilmektedir.

Esasında Yûsuf 12/87’de “kâfirlerden başkasının Allah’ın rahmetinden ümit kesemeyecekleri”, Hıcr 15/56’da “sapıklardan başkasının Allah’ın rahmetinden ümitsiz olamayacağı” beyan edilmekte; Zümer 39/53’te ise “Allah’ın rahmetinden ümit kesmemek gerektiği” emredilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz İsrâ’ 17/67. âyette de belirttiğimiz üzere, böylesi nankörlerin nasıl döneklik yaptıklarının en güzel örneklerinden birisi Yûnus 10/12’de zikredilmektedir.

Bu insanlar kendilerine nimet verildiğinde teşekkür etmeyen, zarar dokunması durumunda ümitleri ve samimi dua özellikleri bulunmayan müşrik zalimlerdir. Kur’ân işte bu gibilerin zararını ve ziyanını arttırır. Böyleleri müjdelemekle de korkutmakla da yola gelmez; çünkü onlar kararlarında ısrarcı ve inatçı nankörlerdir.

ııı. Herkesin Davranışı ve Yüce Allah’ın Bilgisi

قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلٰى شَاكِلَتِه۪ فَرَبُّكُمْ اَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ اَهْدٰى سَب۪يلًا “De ki: “Herkes kendi kalıbına göre iş yapar. Rabbiniz, kimin doğru yolu tuttuğunu çok iyi bilendir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; كُلّ küllün kelimesi “hepsi, herkes”; يَعْمَلُ ya‘melü fiili “yapar, davranır”; عَلٰى شَاكِلَتِه۪ ‘alâ şâkiletihî ifadesi “onun kendi yapısına göre”;فَرَبُّكُمْ fe rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz”; اَعْلَم a‘lemu kelimesi “çok iyi bilen(dir)”; بِمَنْ هُوَ اَهْدٰى bimen hüve ehdâ ifadesi “daha çok hidayet üzere olanı”; سَب۪يلًا sebîlen kelimesi ise “yol bakımından” demektir.

Burada genel manada insanoğlunun davranış özelliği ve Yüce Allah’ın bilgisi gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلٰى شَاكِلَتِه۪ “Herkes kendi kalıbına göre iş yapar.” Yüce Allah iyi ve kötü insanların çeşitli özelliklerini ele aldıktan sonra, bu âyette genel bir bilgilendirme yapmakta ve “herkesin kendi durumuna göre davrandığını” söylemesini Hz. Peygamber’den istemektedir. Âyette geçen كُلّ küll kelimesi maksadın bütünüyle insanoğlu olduğunu, belli bir kesimle sınırlı tutulmaması gerektiğini göstermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen شَاكِلَة şâkileh kelimesi “karakter, yapı, tabiat, âdet, din, ahlâk, mizaç, yaratılış, hal ve niyet” gibi anlamlara gelmektedir.(65) Burada kast edilen anlam ise herkesin kendi özel hislerine göre yani durum ve mizacına uygun olan yolda hareket edeceğini beyandır.(66) Elbette insanlar kendi yaratılışlarında bulunan iki farklı eğilimden birini tercih eder ve ona göre davranırlar; esasında insanı sorumlu kılan da bu tercihidir.

Şems 91/8’de de beyan edildiği gibi, her insanın yaratılışında hem fucûr hem de takvâ özelliği vardır. Ancak Hucürât 49/7’de de belirtildiği üzere, “iman” değerleri bunun zıddı olan “küfür, fısk (yoldan çıkma) ve isyan” özelliklerine göre bir derece daha öndedir. Çünkü iman, insanoğluna sevdirilmiş ve kalplerinde süslü gösterilmişken; küfür, fısk (yoldan çıkma) ve isyan ise çirkin gösterilmiştir. Buna rağmen kişi fucûr özelliğine yatırım yaparak davranırsa, yaratılışında imtihan gereği var edilen sapkınlık yönünü tercih etmiş demektir ve elbette bunun sonucuna da katlanacaktır.

Bu açıklamamız doğrultusunda bu cümlenin anlamını “Herkes tercih ettiği yol ve yaşantıya göre hareket eder” şeklinde yorumlama zorunluluğu vardır. Aksi takdirde yaratılışın imtihana endeksli oluşu anlamını yitirecektir; zira bu durumda sorumluluk yaratılışa, dolayısıyla Yüce Allah’a havale edilecektir ki bu doğru değildir.

2. فَرَبُّكُمْ اَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ اَهْدٰى سَب۪يلًا “Rabbiniz, kimin doğru yolu tuttuğunu çok iyi bilendir.” Yüce Allah kullarından kimin dosdoğru yolda olduğunu, doğru yolu tercih ettiğini ve hak yol anlamında istikameti seçtiğini gayet iyi bildiğini beyan etmektedir. İnsanoğlu yaratılış özelliklerinden birisini tercih edince herkes kendisinin doğru yolda olduğunu sanabilir; bu ise bir yanılgıdır. Çünkü “doğru yol” Yüce Allah’ın bildirdiği ve peygamberlerinin yaşayıp tebliğ ettikleri sırât-ı müstakîmdir. Kur’ân’da yedi kez(67) zikredilen اَهْدٰى ehdâ kelimesi “daha doğru yol, en doğru hidayet” gibi anlamlar içermektedir.

Yolun doğruluk değeri kişinin tercihinden değil, yolu belirleyen iradenin kabulü ve onayından gelmektedir. İlâhî iradenin kabul etmediği yol veya yollar ne kadar kalabalık insan tarafından tercih edilmiş olsa da, sayı ve taraftar kalabalıklığı kabulün doğruluğunun delili olamaz. Çünkü doğru, değerini eski oluşundan veya taraftar kalabalıklığından değil, kaynağından alır. Bu kaynak Yüce Allah’tır; dolayısıyla O’nun gönderdiği Kur’ân’ı, görevlendirdiği Hz. Peygamber’in örnekliğinde yaşamak tek çıkar yoldur. Rabbimizden niyazımız bizi de bu yolun yolcuları arasına katması ve mahşerde cennetini lutfetmesidir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 339; Taberî, age., XV, 130; Zemahşerî, age., II, 657; Râzî, age., XXI, 20.
• 2 - Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, X, 11. 3 - Semerkandî, age., III, 481; Taberî, age., XXIX, 21-22.
• 4 - Semerkandî, age., I, 396; II, 339; Taberî, age., XV, 130; Zemahşerî, age., I, 627; II, 657.
• 5 - Nisâ’ 4/125; İsrâ’ 17/73; Furkân 25/28.
  • Nisâ 4/125 İsrâ 17/73 Furkân 25/28
• 6 - Semerkandî, age., II, 340; Zemahşerî, age., II, 657.
• 7 - Taberî, age., XV, 131; Zemahşerî, age., II, 658.
• 8 - Semerkandî, age., II, 340; Taberî, age., XV, 131-132. 9 - Zemahşerî, age., II, 657.
• 10 - Râzî, age., XXI, 23. 11 - Semerkandî, age., II, 340; Taberî, age., XV, 132; Zemahşerî, age., II, 658-659.
• 12 - Semerkandî, age., II, 335; Taberî, age., XV, 118; Zemahşerî, age., II, 650.
• 13 - Semerkandî, age., II, 340; Taberî, age., XV, 132-133; Zemahşerî, age., II, 658.
• 14 - Enfâl 8/38; Hıcr 15/13; İsrâ’ 17/77; Kehf 18/55; Ahzâb 33/38, 62; Fâtır 35/43; Mü’min 40/85; Feth 48/23.
  • Enfâl 8/38 Hicr 15/13 İsrâ 17/77 Kehf 18/55 Ahzâb 33/38 Ahzâb 33/62 Fâtır 35/43 Mü'min 40/85 Fetih 48/23
• 15 - Râzî, age., XXI, 24. 16 - Zemahşerî, age., II, 659. 17 - Zemahşerî, age., II, 659.
• 18 - Enfâl 8/38; Hıcr 15/13; İsrâ’ 17/77; Kehf 18/55; Ahzâb 33/38, 62; Fâtır 35/43; Mü’min 40/85; Feth 48/23. 19 - Nisâ’ 4/26. 20 - Âl-i İmrân 3/137.
  • Enfâl 8/38 Hicr 15/13 İsrâ 17/77 Kehf 18/55 Ahzâb 33/38 Ahzâb 33/62 Fâtır 35/43 Mü'min 40/85 Fetih 48/23 Nisâ 4/26 Âl-i İmrân 3/137
• 21 - Râzî, age., XXI, 25.
• 22 - Râzî, age., XXI, 25. 23 - Semerkandî, age., II, 341; Taberî, age., XV, 134, 136; Zemahşerî, age., II, 659; Râzî, age., XXI, 25. 24 - Taberî, age., XV, 137; Zemahşerî, age., II, 659; Râzî, age., XXI, 25. 25 - Taberî, age., XV, 139. 26 - Taberî, age., XV, 139.
• 27 - Semerkandî, age., II, 341; Zemahşerî, age., II, 659.
• 28 - Semerkandî, age., II, 341; Taberî, age., XV, 139-141; Zemahşerî, age., II, 659-660.
• 29 - Râzî, age., XXI, 28.
• 30 - Semerkandî, age., II, 341; Taberî, age., XV, 141-143; Zemahşerî, age., II, 660; Râzî, age., XXI, 29-30.
• 31 - Esed, age., s. 575.
• 32 - Semerkandî, age., II, 342; Taberî, age., XV, 143-147; Zemahşerî, age., II, 660; Râzî, age., XXI, 31.
• 33 - Bu yorumu Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Tefsir Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Murat Sülün’e borçluyum. Ayrıca benzer yorumlar için de bk. İslâmoğlu, age., s. 525’te 103. not; Mustafa Öztürk, Meâl, s. 332’de 12. not.
• 34 - Zemahşerî, age., II, 661. 35 - Taberî, age., XV, 150. 36 - Semerkandî, age., II, 342. 37 - Taberî, age., XV, 148-149.
• 38 - Râzî, age., XXI, 32-33. 39 - Semerkandî, age., II, 342; Taberî, age., XV, 151. 40 - Zemahşerî, age., II, 661.
• 41 - Mâide 5/67. 42 - Âl-i İmrân 3/139; Mâide 5/56; Tevbe 9/33; Feth 48/28; Mücâdele 58/21-22; Saff 61/9. 43 - Nûr 25/55.
  • Mâide 5/67 Âl-i İmrân 3/139 Mâide 5/56 Tevbe 9/33 Fetih 48/28 Mücâdele 58/22 Saff 61/9 Furkân 25/55
• 44 - Semerkandî, age., II, 342; Taberî, age., XV, 151-152; Zemahşerî, age., II, 661-662.
• 45 - Semerkandî, age., II, 342; III, 95; Zemahşerî, age., II, 661-662; III, 574; Râzî, age., XXI, 33.
• 46 - Yûnus 10/57; Nahl 16/69; İsrâ’ 17/82; Fussılet 41/44. 47 - Yûnus 10/57; İsrâ’ 17/82; Fussılet 41/44.
  • Yûnus 10/57 Nahl 16/69 İsrâ 17/82 Fussilet 41/44 Yûnus 10/57 İsrâ 17/82 Fussilet 41/44
• 48 - Zemahşerî, age., II, 662. 49 - Yûnus 10/57. 50 - Tevbe 9/14.
  • Yûnus 10/57 Tevbe 9/14
• 51 - Şu‘arâ’ 26/80. 52 - Nahl 16/69. 53 - Semerkandî, age., II, 343; Taberî, age., XV, 152.
  • Şu‘arâ 26/80 Nahl 16/69
• 54 - Zemahşerî, age., II, 662; Râzî, age., XXI, 33. Benzer bir konu başlığı için bk. İbn Mâce, Tıbb, 28, 41. 55 - Semerkandî, age., II, 343. 56 - Örnek için bk. En‘âm 6/157; A‘râf 7/52; 203; Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64; 89; İsrâ’ 17/82; Neml 27/77; Lokmân 31/3; Câsiye 45/20.
  • En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 Yûnus 10/57 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 İsrâ 17/82 Neml 27/77 Lokmân 31/3 Câsiye 45/20
• 57 - Yazır, age., V, 317.
• 58 - Semerkandî, age., II, 343; Râzî, age., XXI, 35. 59 - Nûh 71/6.
  • Nûh 71/6
• 60 - Râzî, age., XXI, 35.
• 61 - Taberî, age., XV, 153; Zemahşerî, age., II, 662; Râzî, age., XXI, 35. 62 - Semerkandî, age., II, 343; Zemahşerî, age., II, 662.
• 63 - Semerkandî, age., II, 343; Zemahşerî, age., II, 662. 64 - Taberî, age., XV, 153.
• 65 - Semerkandî, age., II, 343; Taberî, age., XV, 154; Zemahşerî, age., II, 663; Râzî, age., XXI, 36. 66 - Yazır, age., V, 318.
• 67 - Nisâ’ 4/51; En‘âm 6/157; İsrâ’ 17/84; Kasas 28/49; Fâtır 35/42; Zuhruf 43/24; Mülk 67/22.
  • Nisâ 4/51 En‘âm 6/157 İsrâ 17/84 Kasas 28/49 Fâtır 35/42 Zuhruf 43/24 Mülk 67/22