Sâffât Suresi

Mekke’de risâletin 10-11. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 182 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “sıra sıra dizilenler” anlamındaki الصَّآفَّات es-sâffât kelimesinden alan Sâffât sûresi inişe göre 66, resmî sıralamada ise 37. sûredir.

Sâffât sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yâsîn sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de yeminlerle başlaması, öldükten sonra mahşer diriltilmesini inkar edenlerin durumu (Yâsîn 77-78; Sâffât 16-18), mahşer için büyük gürültünün yaşanması (Yâsîn 53; Sâffât 19), azgınların cehenneme atılmaları (Yâsîn 59-64; Sâffât 22-24) gibi konuları örnek olarak verebiliriz.

Sâffât sûresi, çeşitli sıfatlara yeminle başlamakta, Yüce Allah’ın kudretine, cinlerin bilgi çalma girişimlerinin engellenmesine ve sonuçlarına dair bilgilerle devam etmektedir. 11. âyetten itibaren, müşriklerin duyarsızlığı, alaycılıkları, öldükten sonra diriltilmeye inanmayanlara yönelik kınayıcı ifadeler yer almakta, bu arada mahşerde insanların birbirilerini suçlayacakları, ancak azapta ortak olmaları noktasında sonucun değişmeyeceği haber verilmektedir.

40. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın has kullarının mahşerdeki ödüller içindeki durumu gündeme getirilmekte, bu arada azgın kişilerin cehennemdeki yeriyle ilgili göndermeler yapılmaktadır. 75. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. İbrâhim, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn, Hz. İlyâs, Hz. Lût, Hz. Yûnus peygamberlerin kıssaları belli ölçülerde ve boyutlarda dile getirilmektedir.

149. âyetten itibaren, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a çocuk isnadı bağlamında bunun korkunç bir yalan olduğu üzerinde durulmakta, ardından Yüce Allah ile cinler arasında senep bağı kurma algıları ve kabulleri şiddetle reddedilmekte, Yüce Allah’ın bu tür yakıştırmalaradan münezzeh ve yüce olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Bununla birlikte bu iddia sahipleri ve tapındıkları varlıkların cehenneme atılacakları haber verilmektedir.

167. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın peygamberlerine yardım etme uygulaması, onların mutlaka galip gelecekleri, dolayısıyla müşriklerin cezalandırılmasıyla ilgili aceleye gerek olmadığı, çünkü kendilerine belli bir süre yaşamaları için süre verildiği beyan edilmektedir.

180-182. âyetlerde ise şu bilgi yer almaktadır: “Senin izzet sahibi Rabbin, onların isnat etmekte oldukları vasıflardan yücedir, münezzehtir. Gönderilen bütün peygamberlere selam olsun! Âlemlerin Rabbi olan Allah’a da hamd olsun!”

Yüce Allah, sûrenin 11-26. âyetlerinde müşriklerin inanç bozukluğuna değinmekte, mahşerdeki diriltilmeye inanmayışlarına çeşitli şekillerde verdiği cevapları hatırlatmakta, vahiy ile alay edişlerine, mahşeri inkârlarına, onların ve kendileri gibi olanların korkunç bir akıbeti yaşayacaklarına dair bilgiler vermektedir.

a) Müşriklerin Acizliği ve Alaycılıkları

Yüce Allah, sûrenin 11-18. âyetlerinde yaratma açısından insanları yaratmanın diğer bütün kâinatı yaratmaya göre çok daha kolay olduğunu, insanoğlunu yapışkan bir çamurdan yarattığını, Hz. Peygamber onların inkârlarına şaşırırken onların alay ettiklerini beyan etmektedir.

Ardından, müşrik kafirlerin gerçeklerden öğüt almadıkları, ayetlerle alay edip “Bu, apaçık bir büyüden başka bir şey değildir” sözleriyle onlara hakaret ettikleri, sonrasında ise alaycılıklarını devam ettirerek “Gerçekten biz öldüğümüz, toprak ve kemik (yığını) olduğumuz zaman mı diriltilecekmişiz, öyle mi? İlk atalarımız da mı (diriltilecek)!?” dedikleri, buna karşılık kendilerine “De ki: Evet, hem de hor ve hakir olarak (diriltileceksiniz)” şeklinde cevap verildiği beyan edilmektedir.

ı. İnsanın Yaratıldığı Kaynak

فَاسْتَفْتِهِمْ اَهُمْ اَشَدُّ خَلْقًا اَمْ مَنْ خَلَقْنَا اِنَّا خَلَقْنَاهُمْ مِنْ ط۪ينٍ لَازِبٍ بَلْ عَجِبْتَ وَيَسْخَرُونَ “(Şimdi) sor onlara! Onları yaratmak mı daha zor, yoksa bizim yarattığımız (diğer) bilinçli (varlıkları yaratmak) mı? Şüphesiz ki biz kendilerini yapışkan bir çamurdan yarattık. Onlar alay ediyorlarken elbette sen şaşırıyorsun (hayran oluyorsun).”

Buradaki فَاسْتَفْتِهِمْ fe’steftihim emri “onlara sor”; اَهُمْ ehum sorusu “onlar mı”; اَشَدُّ eşeddü kelimesi “daha şiddetli, zor(dur)”; خَلْقًا halkan kelimesi “yaratılış olarak, yaratılış bakımından”; اَمْ مَنْ خَلَقْنَا em men halaknâ ifadesi “yoksa bizim yarattığımız (diğer)leri (diğer bilinçli varlıklar) mı”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; خَلَقْنَاهُمْ halaknâhum ifadesi “onları (insanları) yarattık”; مِنْ ط۪ينٍ لَازِبٍ min tînin lâzibin tamlaması “yapışkan, konsantre çamurdan”; بَلْ bel edatı “bilakis, esasında”; عَجِبْتَ ‘acibte fiili “sen şaşırdın, şaşıyorsun”; وَيَسْخَرُونَ ve yesharûne fiili ise “ve onlar ise alay ediyorlar” demektir.

Burada diğer bilinçli varlıklar ile insanların yaratılışı hakkında mukayese gündeme getirilmektedir.

1. فَاسْتَفْتِهِمْ اَهُمْ اَشَدُّ خَلْقًا اَمْ مَنْ خَلَقْنَا اِنَّا خَلَقْنَاهُمْ مِنْ ط۪ينٍ لَازِبٍ “(Şimdi) sor onlara! Onları yaratmak mı daha zor, yoksa bizim yarattığımız (diğer) bilinçli (varlıkları yaratmak) mı? Şüphesiz ki biz kendilerini yapışkan bir çamurdan yarattık.” Bu âyette iki noktaya dikkat çekilmektedir.

a) فَاسْتَفْتِهِمْ اَهُمْ اَشَدُّ خَلْقًا اَمْ مَنْ خَلَقْنَا “(Şimdi) sor onlara! Onları yaratmak mı daha zor, yoksa bizim yarattığımız (diğer) bilinçli (varlıkları yaratmak) mı?” Bu âyetin tefsiriyle ilgili çeşitli anlam ihtimalleri söz konusudur:

ı. Maksat şeytani güçlerle insanların mukayesesi olabilir. Buna göre Yüce Allah bu âyette müşriklere hitap etmekte ve itibar edip zaman zaman kendilerine sığındıkları şeytani güçlerin mi, yoksa yine Yüce Allah’ın yarattığı insanoğlunun mu daha güçlü ve kudretli olduğu mukayese etmektedir. Âyetin اَمْ em edatından sonra gelen cümlesinin başındaki مَنْ men edatı maksadın “insanlar” olduğu görüşünü öncelememizi gerektirmektedir. Âyetteki karşılaştırmada maksat soru sormak değil, bunun verilen bilgi doğrultusunda aksinin doğruluğunu beyan edip itiraf ettirmektir.

ıı. Burada öldükten sonra diriltilme ile gökler, yeryüzü, içindekiler, melekler, gök cisimleri, şeytanları kovalayan delip geçici ışınlar, alevler, inatçı şeytanlar ve bütün doğular ve batılardan oluşan mevcut mahlûkatın yaratılmasının mukayese edildiği beyan edilmektedir.

ııı. Bu görüşe yakın olacak şekilde bir başka ihtimal, mukayesenin mahşerdeki diriltilme ile ilk yaratılış arasında olduğu da ifade edilmektedir.(1)

ıv. Âyetteki mukayesenin mutlak otorite ve kudret sahibi olan Yüce Allah’ın tek ilah olduğunu kabul etmeyen müşriklerle diğer yaratılmış olan mahlûkat arasında olma ihtimali de söz konusudur. Çünkü Mü’min 40/57’de verilen bilgilere göre, göklerin ve yeryüzünün yaratılması insanların yaratılmasına ve diriltilmesine göre çok daha zor ve büyük bir iştir.

Benzer bir mukayese de Yâsîn 36/81’de şu şekilde yer almaktadır: “Gökleri ve yeryüzünü yaratan kudretin insanların benzerlerini (mahşerde) tekrar yaratmaya gücü yetmez mi? Hayır, hayır (aksini düşünmek yanlıştır). O, her türlü yaratandır ve her şeyi hakkıyla bilendir.” Bu âyetler mukayesinin taraflarını göstermede son derece ufuk açıcıdır.

v. Buradaki mukayesenin göklerin ve yeryüzünün yaratılışı ile insanların yaratılışı arasında olduğunun bir delili de Nâzi‘ât 79/27-33. âyetler olabilir. İlgili âyetler melaen şöyledir: “Sizin yaratılışınız mı daha güçlüdür, yoksa (Allah’ın) inşa ettiği gök mü? (Allah, göğün yüzen) cisimlerini yükseltmiş ve onları düzene kavuşturmuştur. Gecesini karanlık yapmış, (gündüz) ışığını çıkarıp var etmiştir. Daha sonra da yeryüzünü yaymış (döşemiş)tir. Yerküreden suyunu ve bitki örtüsünü de O çıkarmıştır. Dağları (yere) O çakmıştır. (Allah bütün bunları) sizin ve hayvanlarınızın geçimi olarak (yaratmıştır).”

Âyette verilmek istenen mesaj aktardığımız beş görüşten herhangi biriyle de beş görüşün bütünüyle de karşılanabilir. Neticede Yüce Allah insanların yaratılışı ile diğer mahlûkatın, özellikle de diğer bilinçli varlıkların yaratılışını mukayese ederken, kâinat kitabının âyetlerinin yaratılışının çok daha güç, zor ve büyük bir iş olduğunu beyan etmekte, buradan hareketle de mahşerdeki diriltilmenin çok daha kolay olacağı mesajını vererek müşriklerin inkârcı tutumunu eleştirmektedir.

b)اِنَّا خَلَقْنَاهُمْ مِنْ ط۪ينٍ لَازِبٍ “Şüphesiz ki biz kendilerini yapışkan bir çamurdan yarattık.” Yüce Allah önceki cümledeki mukayesede diğer yaratılmışların çok daha güçlü olduğunu beyan ettikten sonra, burada insanın yaratılışına dikkat çekmekte ve insanı “yapışkan bir çamur”dan yarattığını, dolayısıyla bu haliyle diğer mahlûkata göre çok daha zayıf ve dayanıksız olduğunu bildirmek istemektedir.

İnsanın yaratılışıyla ilgili olarak “elementer ve biyolojik/embriyolojik aşamalar” hakkında geniş açıklamalarımızı ‘Alak 96/2’de yapacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

Bu konuda Râzî şu değerlendirmeyi yapmıştır:

“Yüce Allah şöyle demek istemektedir: ‘Biz, onların zâtlarında ilk önce hayatı yaratmaya kadir olduğumuza göre, kabul edenin ve yaratanın durumlarının değişmesinin imkânsız olmasından dolayı, o insanlarda hayatı ikinci kez yaratmaya kadir olarak baki olmamız gerekir’ demektir. Buradaki bir başka incelik de şudur: ‘Müşrikler, nutfe ve ana-baba olmadan insanın üreyip çoğalması nasıl düşünülebilir?’ demişlerdir.”

“Buna göre Yüce Allah onlara sanki şöyle demek istemiştir: ‘Siz âlemin sonradan yaratılmış olduğunu kabul edip, göklerin, yerin ve bu ikisi arasında olanların, ancak Allah’ın yaratması ve tekvini ile olduğunu kabul ve itiraf ettiğinize göre, ilk insanın da ana-baba olmadan meydana geldiğini mutlaka kabul etmemiz gerekir. Bu durumda, bunun böyle olduğunu kabul ettiğiniz an, ‘İnsan, nutfe ve ana-baba olmadan nasıl meydana gelebilir?’ şeklindeki sözünüz düşer.”

“Hem, insanların büyük çoğunluğuna göre, Hz. Âdem’in, ‘cıvık bir çamur’dan yaratılmış olduğu yaygın ve meşhurdur. Cıvık çamurda hayatı yaratmaya kadir olan kudret, bu kişilere hayatı yeniden vermekten nasıl aciz olur? Bil ki yaptığımız bu izah, ancak biz, Yüce Allah’ın ‘Şüphesiz biz onları, bir cıvık çamurdan yarattık’ ifadesinden, ‘Biz, onların ataları olan o Hz. Âdem’i cıvık, yapışkan çamurdan yarattık’ şeklinde bir mana kastedildiğini söylediğimiz zaman yerinde olur.”

“Âyette geçen ط۪ينٍ لَازِبٍ tîn-i lâzib tamlaması ‘yapışkan, özlü, esnek ve kopmayan çamur’ manasına gelmektedir. Dil âlimlerinin çoğunluğu, Kur’ân’da sadece bu âyette geçen لَازِب lâzib kelimesinin sonundaki bâ harfinin mîm’den döndürüldüğü, Arapça’da da bu kelimenin lâzib ve lâzım şeklinde geldiği kanaatindedirler.”(2)

İşte bu ifadeler gereği, insanın böbürlenmesinin hiçbir anlamı olmadığı, Yâsîn 36/77-78’de de belirtildiği gibi kendisinin bir zigottan yaratıldığını unutarak mahşerdeki diriltilmeyi inkârının hiçbir anlamının bulunmadığı bu şekilde vurgulanmış olmaktadır. Çünkü Yâsîn 83/81 ve Mü’min 40/57’de verilen bilgilere göre diğer mahlukatı yaratmak insanı mahşerde diriltmekten çok daha büyük bir iştir ve Yüce Allah’ın elbette buna gücü yetmektedir.

2. بَلْ عَجِبْتَ وَيَسْخَرُونَ “Onlar alay ediyorlarken elbette sen şaşırıyorsun (hayran oluyorsun).” Âyetteki بَلْ bel edatına “bilakis” anlamını değil de bağlama uygun olarak “esasında, gerçekten” anlamını vermek gerekmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’in bunca yaratılmış mahlûkatın karşısında hayret ve şaşkınlıkla Yüce Allah’ın kudretine hayran bir halde bulunurken inkârcıların onunla ve Allah’ın kudretiyle alay ettiğini beyan etmektedir. Hz. Peygamber tebliğde ısrar ettikçe onlar da alaycılıklarını daha çok arttırıyorlardı.

Âyetlerin bağlamı ve genelde Mekkî sûrelerdeki konuların içerikleri onların alay ettikleri konuların başında Son Saat, kıyamet, mahşer, diriltilme, hesap, ödül ve ceza gibi hususlar geliyordu. Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen عَجِبْتَ ‘acibte fiili “şaşmak” manasına gelmekte ve Hz. Peygamber’in bir taraftan Yüce Allah’ın kudretinin ve gönderdiği vahyin ihtişamı karşısındaki hayranlığı, diğer taraftan da inkârcıların inkârlarına karşı şaşkınlığını içeren ikili bir anlam içermektedir.

Hz. Peygamber bu durumdayken muhatabı olan müşrikler ise hem onunla hem de tebliğ ettiği değerlerle alay ediyorlardı. Âyette zikredilen يَسْخَرُون yesharûne fiili ise “alay etmek” manasında müşriklerin müminlerle ve Hz. Peygamber’le alay ettikleri anlamını içermektedir.

ıı. Vahiy ile Alay Edişleri

وَاِذَا ذُكِّرُوا لَا يَذْكُرُونَ وَاِذَا رَاَوْا اٰيَةً يَسْتَسْخِرُونَ وَقَالُوٓا اِنْ هٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُب۪ينٌ “Kendilerine (gerçekler) hatırlatıldığı zaman (gerçeği) hatırlamazlar. Bir ayet gördüklerinde alay ederler. Şöyle derler: Bu, apaçık bir büyüden başka bir şey değildir.”

Buradaki وَاِذَا ذُكِّرُوا ve izâ zükkirû edilgen fiili “ve kendilerine (gerçek) hatırlatıldığı zaman”; لَا يَذْكُرُونَ lâ yezkürûne fiili “(gerçeği) hatırlamazlar”;وَاِذَا رَاَوْا ve izâ reavv fiili “ve gördükleri zaman”; اٰيَةً âyeten kelimesi “herhangi bir âyet, delil”; يَسْتَسْخِرُونَ yesteshırûne fiili “alay ederler(di)”; وَقَالُوٓا ve kâlû fiili “demişlerdi ki”;اِنْ هٰذَآ in hâzâ ifadesi “bu değildir”;اِلَّا سِحْرٌ مُب۪ينٌ illâ sıhrun mübînun istisnası “apaçık büyüden başka bir şey” demektir.

Burada müşriklerin vahye karşı ilgilisiz, umursamaz ve alaycı tutumu gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا ذُكِّرُوا لَا يَذْكُرُونَ “Kendilerine (gerçekler) hatırlatıldığı zaman (gerçeği) hatırlamazlar.” Yüce Allah Mekkeli müşrikler başta olmak üzere, bütün inkârcıların durumunu ortaya koymakta ve “kendilerine hakikat hatırlatıldığı zaman bundan istifade etmediklerini, vahye kulak vermediklerini ve gerçeklerin farkına varmadıklarını” bu bağlamda “ilk özellik” olarak haber vermektedir.

Bu ifade hem kâfirlerin bu durumunu gözler önüne sermekte, hem de Hz. Peygamber’in muhataplarının bu ilgisizliği nedeniyle üzülmemesi gerektiğini kendisine iletmiş olmaktadır. Çünkü bilindiği gibi çevresindekilerin inanmaması nedeniyle Hz. Peygamber son derece üzülüyor ve kendisini aşırı derecede bunaltıyordu.(3)

2. وَاِذَا رَاَوْا اٰيَةً يَسْتَسْخِرُونَ “Bir ayet gördüklerinde alay ederler.” Yüce Allah inkârcıların vahye karşı olumsuz tutumları çerçevesinde “ikinci özellik”lerinin “delillere karşı alaycılık olduğunu” beyan etmektedir. İnkârcıların vahyin inşa ettiği müminlere karşı nasıl bir tavır içerisinde oldukları konusunu Kıyâmet 75/33’te detaylı bir şekilde ele alacağımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim:

Mekkeli müşrikler hem kendilerine iletilen ilâhî bildirimlerle alay ediyorlardı; hem de kâinat kitabından kendilerine sunulmuş olan nice delilleri görmezlikten gelip onlara itibar etmiyorlardı. Çünkü onlara göre, Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği şeyler bir insan sözü olmanın dışında herhangi bir kıymet ifade etmiyordu.

Benzer bir konunun ele alındığı Müddessir 74/25’te de zikredildiği gibi müşrikler vahyin kaynağı konusunda derin şüphe içerisindelerdi. Nahl 16/103’te dile getirildiği üzere, Mekkeli müşrikler vahyi Hz. Peygamber’e bir beşerin öğrettiğini söyleyerek, onun insan sözü olduğunu iddia etmişlerdir. Yüce Allah ise, “söz konusu kişinin dilinin yabancı bir lisan olduğunu, Kur’ân’ın ise apaçık Arapça olduğunu” beyan ederek onlara gereken cevabı vermiştir.

Bu arada Yûnus 10/15-16, Furkân 25/4-6 ve Necm 53/1-4 gibi başka bazı âyetlerde de bu defa vahyi Hz. Peygamber’in sözü olarak sananlara çok esaslı cevaplar verilmekte, vahyin kaynağının “beşeri” değil, “ilâhî” olduğu özellikle vurgulanmakta, muhatapların bilgilenmesi sağlanmak istenmektedir.

İnkârcıların Kur’ân âyetlerine ve dolayısıyla sûrelere karşı alaycı tutumlarının bir benzeri de Tevbe 9/124-125’te şu şekilde dile getirilmektedir: “Herhangi bir sûre indirildiği zaman onlardan bir kısmı der ki: ‘Bu sizin hanginizin imanını artırdı?’ İman edenlere gelince (bu sûre) onların imanlarını artırır ve onlar sevinirler. Kalplerinde hastalık (kâfirlik ve münafıklık) olanlara gelince, onların da inkârlarını büsbütün artırır ve onlar artık kâfir olarak ölürler.”

İşte inkârcı mantığın âyetler karşısındaki bu umursamaz ve alaycı tutumu yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de açıkça görülmektedir.

3. وَقَالُوٓا اِنْ هٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُب۪ينٌ “Şöyle derler: Bu, apaçık bir büyüden başka bir şey değildir.” Yüce Allah inkârcıların vahye karşı olumsuz ve alaycı tavırlarını beyan bağlamında “üçüncü özellik”lerini hatırlatmakta ve vahye “açık bir büyü” dediklerini aktarmaktadır.

Müddessir 74/24-25’te de olduğu gibi, müşrikler vahyin büyü olduğu noktasında oldukça kararlı davranmaktaydılar; çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bu konudaki ifadelerini sürekli olarak vurgulu şekilde dile getiriyorlardı. Mekkeli müşrikler Kur’ân’ın “açık bir büyü” olduğunu söyledikleri çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(4) Çünkü onlar başka bazı suçlamalarına ilave olarak Hz. Peygamber’e “büyücü, büyülenmiş” de diyorlardı.(5)

Keskin zekâsı, feraseti ve dürüstlüğü sayesinde sıradışı bir fert olan Hz. Muhammed, ne zaman ki peygamberlikle buluşturuldu, müşriklerin düşmanlığı da o zaman başlamış oldu. “Pasif iyi”den “aktif iyi”ye dönüş gerçekleşince, işin rengi de değişmişti. Artık ona türlü türlü iftiralar atmaktan ve yakıştırmalarda bulunmaktan geri durmuyorlardı. Onların düşmanlık dolu suçlamaları Kur’ân’a ve Hz. Peygamber’e yönelikti.

Çeşitli vesilelerle dile getiridiğimiz üzere, Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(6) “öncekilerin masalları”,(7) “geçmişten gelen büyü”(8) veya “bir beşer sözü”(9) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmektedir.(10) Yüce Allah, Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(11) “onu şeytanların indirmediği”ni,(12) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(13) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı da beyan etmektedir.(14)

ııı. Mahşere İnanmamaları ve Aldıkları Cevap

ءَاِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا ءَاِنَّا لَمَبْعُوثُونَ اَوَاٰبَآؤُ۬نَا الْاَوَّلُونَ قُلْ نَعَمْ وَاَنْتُمْ دَاخِرُونَ “(Şöyle devam ederlerdi:) ‘Biz ölüp de toprak ve kemik hâline gelmişken mi, biz mi diriltileceğiz? Önceki atalarımız da mı (diriltilecek)?’ De ki: Evet hem de hor ve değersiz olarak (diriltileceksiniz).”

Buradaki ءَاِذَا مِتْنَا eizâ mitnâ sorusu “bizler öldüğümüz zaman mı”; وَكُنَّا ve künnâ fiili “ve (şöyle) olduğumuz”; تُرَابًا türâben kelimesi “toprak”; وَعِظَامًا ve ‘ızâmen sözcüğü “ve kemik (olduğumuz zaman mı)”; ءَاِنَّا لَمَبْعُوثُونَ einnâ lemeb‘ûsûne sorusu “biz mi diriltilenler olacağız”;اَوَاٰبَآؤُ۬نَا eveâbâunâ tamlaması “ve bizim atalarımız, babalarımız da mı”; الْاَوَّلُونَ el-evvelûne kelimesi “öncekiler”; قُلْ kul emri “de ki”; نَعَمْ ne‘am edatı “evet”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz”;دَاخِرُون dâhırûne kelimesi ise “hor ve hakir olarak” demektir.

Burada müşriklerin mahşerdeki diriltilme ile ilgili alaycı ifadeleri ve onlara verilen cevap gündeme getirilmektedir.

1.ءَاِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا ءَاِنَّا لَمَبْعُوثُونَ اَوَاٰبَآؤُ۬نَا الْاَوَّلُونَ “(Şöyle devam ederlerdi:) Biz ölüp de toprak ve kemik hâline gelmişken mi, biz mi diriltileceğiz? Önceki atalarımız da mı (diriltilecek)?” Yüce Allah müşriklerin alaycılıkları bağlamında bu defa da öldükten sonra diriltilmeye dair inkârcılıklarını ve alaycılıklarını aktarmakta, “Ölüp toprak ve kemik haline geldiğimizde diriltileceğiz, öyle mi? Eski atalarımız da mı diriltilecek?” diyerek ne kadar alaycı bir tavır içerisinde olduklarını göstermişlerdi.

Müşriklerin öldükten sonra diriltilmeyle ilgili alaycılıkları konusunu “Biz öldüğümüz ve toprak olduğumuz zaman mı (diriltileceğiz)? Bu, (akla) uzak bir dönüştür (öyle şey olmaz, (dediler)” mealindeki Kâf 50/3. âyette ayrıntılı bir şekilde ele alacağız. Burada ise sadece kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

a) ءَاِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا ءَاِنَّا لَمَبْعُوثُونَ “(Şöyle devam ederlerdi:) Biz ölüp de toprak ve kemik hâline gelmişken mi, biz mi diriltileceğiz?” Konuyla ilgili benzer bir ifade de Vâkı‘a 56/47-48’de şu şekildedir: “Diyorlardı ki: Hem biz hem de önceki atalarımız ölüp toprak ve kemik yığını haline gelince mi diriltilecekmişiz!?” Pek çok âyette müşriklerin “kıyâmeti ve mahşeri, yani diriltilmeyi inkâr ettikleri” beyan edilmektedir.(15)

Çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere, İsrâ’ 17/49, 98’de “kemik ve ufalanmış toprak”, Yâsîn 36/78 ve Nâzi‘ât 79/11’de “çürümüş kemikler”, Ra‘d 13/5, Mü’minûn 23/35, 82, Neml 27/67, Sâffât 37/16, 53, Kâf 50/3 ve Vâkı‘a 56/47’de “toprak”, “toprak ve kemik” gibi ifadeler kullanılan bu konuda Sebe’ 34/7’de bu anlamların hepsini içerecek şekilde “çürüyüp paramparça olmak” beyanı geçmektedir. Bütün inkarcıların bu konudaki maksatları öldükten sonra diriltilmenin imkansız olduğunu ortaya koymak istemeleridir.

Onlar bu ve benzer sözleriyle yeniden diriltilmenin hiçbir şekilde gerçekleşmeyeceğini alay içerikli sorularıyla vurgulamışlardır. Kemikler dâhil vücudun bütün zerrelerinin toprak haline gelmesi müşrikler için bir yok oluş şeklinde anlaşıldığı için, onlar bu tür karşı çıkışlarını “toprak olmak” ve “kemik kalmak” üzerinden gerçekleştirmekteydiler.

Bu doğrultuda Kıyâmet 75/3’te de dile getirdikleri üzere, kemiklerin bir daha bir araya getirilemeyeceğini zannetmelerinin mantığı da kendilerince aynıydı. Kâf 50/3’te geçen “Bu, akla uzak bir dönüştür” sözleri bu hakikati ne kadar uzak gördüklerinin bir delilidir. Bir şeyi uzak görmek onu inkâra en yakın görme halidir.

b) اَوَاٰبَآؤُ۬نَا الْاَوَّلُونَ “Önceki atalarımız da mı (diriltilecek)?” Vâkı‘a 56/48’de de dile getirildiği üzere, müşrikler “öldükten sonra diriltilme” konusundaki şüphe ve inkârlarını sadece kendi üzerlerinden değil de önceki nesilleri de işe katarak dile getiriyorlardı. Gerçi bu tür ifadeler Mekkeli müşriklerle başlamış da değildi. Yüce Allah Mü’minûn 23/81-82 ve Neml 27/67-68’de onların bu tür sözleri önceki atalarından öğrendiğini, atalarının sözlerini tekrarladıklarını, bir anlamda inkârcılık ve alaycılıkta onları izlediklerini haber vermektedir.

2. قُلْ نَعَمْ وَاَنْتُمْ دَاخِرُونَ “De ki: Evet hem de hor ve değersiz olarak (diriltileceksiniz).” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin ve benzer inkârcılık içerisinde bulunan inkârcıların alaycılıklarına cevap vermekte ve “Evet, hem de hor ve hakir olarak” diyerek onların alaylarını reddetmektedir.

Konuyla ilgili cevaplardan birisi de Vâkı‘a 56/49-50’de şu şekildedir: “De ki: Hem öncekiler (atalarınız) hem de sonraki (siz)ler, bilinen bir günün belirlenen vaktinde mutlaka toplanacaksınız.”

Bu âyetlerde Yüce Allah Hz. Peygamber’le ve müminlerle alay eden, alay etmek için soru soran müşriklere cevabı bizzat kendisi vermekte, onlara sorulan soruların asıl muhatabının kendisi olduğunu muhataplara hissettirmektedir. Rabbimiz önceki nesillerin de sonrakilerin de, yani bütün insanların mahşerde bir araya toplanacağını bildirmektedir.

Yâsîn 36/32 ve 53’te herkesin, öncekiler ve sonrakileri de içerecek şekilde bütün insanların ilâhî huzurda hazır kılınacakları, bunun hiçbir şekilde istisnasının bulunmayacağı ifade edilmektedir. Hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki نَعَمْ ne‘am “evet” tasdik edatı, hem de Yâsîn 36/32 ve 53’teki hasr/kasr denen “vurgulu ifadeler” bunun böyle olduğunun delilidir.

Nahl 16/48, Neml 27/87 ve Mü’min 40/60’ta da geçen دَاخِرُون dâhırûne/dâhırîne kelimesi “hor ve hakir olarak, perişan ve zavallı bir şekilde, rezil ve rüsva bir halde, zelilce, aşağılanarak”(16) gibi anlamlar içermektedir. Bu ifade ile hem inkârcıların alaycılıkları karşılanmakta, hem de mahşerde yaşayacakları korkunç akıbete dikkat çekilmektedir.

Dünya hayatında kibirli davranıp müminleri hor ve hakir görenler mahşerde bunun karşılığını azap olarak çekeceklerdir. Mütaffifûn 83/34-35 ve Hümeze suresinde de vurgulanan husus budur. “Alay edenlerle alay edilecektir”, vesselâm.

b) Mahşerde Yaşanacaklar

Yüce Allah, sûrenin 19-26. âyetlerinde diriltilmenin korkunç bir gürültüyle gerçekleşeceğini, insanların şaşkın bir şekilde çevrelerine bakınacaklarını, “Âh, eyvah bize! Bu hesap günüymüş” diyerek pişmanlık içerisine gireceklerini, kendilerine “İşte bu, yalanlamış olduğunuz fasl (ayrışma ve hüküm) günüdür” denileceğini haber vermektedir.

Ardından, yargılama sonrasında zalimlerin, onlar gibi olanların ve Allah’ın peşi sıra tapındıkları varlıkların bir araya toplanacağı, cehennemin yoluna iletilecekleri, dünyada yaptıklarıyla ilgili olarak sorgulanacakları ve kendilerine “Size ne oldu ki birbirinize yardım etmiyorsunuz?” denilerek teslim bayrağını çekmiş olacakları beyan edilmektedir.

ı. Korkunç Gürültü ve Pişmanlıkları

فَاِنَّمَا هِيَ زَجْرَةٌ وَاحِدَةٌ فَاِذَا هُمْ يَنْظُرُونَ وَقَالُوا يَا وَيْلَنَا هٰذَا يَوْمُ الدّ۪ينِ “O (diriltme) korkunç bir sesten ibaret olacak; bir de bakarsın ki onlar etrafa bakacaklar. (Kâfirler:) ‘Ah, eyvah bize! Bu hesap günüymüş!’ demiş (olacak)lardır.”

Buradaki فَاِنَّمَا هِيَ fe innemâ hiye ifadesi “o sadece ve sadece (şudur)”; زَجْرَة zecratün kelimesi “bir gürültü(dür), çığlık(tır)”; وَاحِدَة vâhıdetün sözcüğü “tek, bir”; فَاِذَا هُمْ fe izâ hum ifadesi “bir de bakarsın ki onlar”; يَنْظُرُونَ yenzurûne fiili “bakıyorlar”; وَقَالُوا ve kâlû fiili “demişlerdi ki, demiş olacaklar ki”; يَا وَيْلَنَا yâ veylenâ ifadesi “âh, eyvâh bize”; هٰذَا hâzâ edası “(işte) bu”; يَوْمُ الدّ۪ين yevmu’d-dîni tamlaması ise “din günü(dür), hesap günü(dür)” demektir.

Burada mahşer için yaşanacak gürültü ve kâfilerin pişmanlıkları gündeme getirilmektedir.

1.فَاِنَّمَا هِيَ زَجْرَةٌ وَاحِدَةٌ فَاِذَا هُمْ يَنْظُرُونَ “O (diriltme) korkunç bir sesten ibaret olacak; bir de bakarsın ki onlar etrafa bakacaklar.” Yüce Allah mahşerdeki diriltilmeyi inkâr eden kâfirlere hitap etmekte, kıyamet için korkunç bir tek gürültünün yaşanacağını ve insanların da hemen ayağa kalkıp şaşkınlıkla etrafa bakacaklarını beyan etmektedir.

a) فَاِنَّمَا هِيَ زَجْرَةٌ وَاحِدَةٌ “O (diriltme) korkunç bir sesten ibaret olacaktır.” Bu ayette mahşer şertlarının gerçekleşmesiyle ilgili bir duruma değinilmektedir.

Kur’ân’da hem Son Saat, hem de kıyametle ilgili çeşitli kelimeler kullanılmaktadır. Bunlar الغاشية el-ğâşiyeh(17) “bürüyen/kaplayan”; الحاقة el-hâkkah(18) “gerçekleşen, gerçekleşecek olan”; الواقعة el-vâkı‘ah(19) “gerçekleşen, gerçekleşecek olan”; القارعة el-kâri‘ah(20) “çarpan, her şeyi birbirine çarpan”; الصاخة es-sâhhah(21) “gürültü”; الصيحة es-sayhah(22) “gürültü”; الطامة et-tâmmeh(23) “felâket”; الرَّاجِفَة er-râcifeh(24) “sarsıcı şey, deprem”; الرَّادِفَة er-râdifeh(25) “sonra gelen, izleyen, artçı”; زَجْرَة zecrah(26) “gürültü, çığlık”; النَّبَا الْعَظ۪يم en-nebeü’l-‘azîm(27) “büyük haber” şeklinde sıralanabilir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen زَجْرَة zecrah kelimesi bir de Nâzi‘ât 79/13’te zikredilmektedir. İlgili âyet şöyledir: “(Oysa) bu dönüş, sadece bir seslenmeye bakar.” Burada da sözü edilen zecra-i vâhıdeh tamlaması “tek bir gürültü, çığlık”(28) manasına gelmektedir.

Yüce Allah, inkârcılar alay dolu sözlerini söyledikten sonra, hem bunlara bir cevap niteliğinde, hem de yaşanacak felâketi haber vermek üzere aslında onların beklediği şeyin “tek bir çığlık ve gürültü”den ibaret olduğunu haber vermektedir. Burada sözü edilen zecra-i vâhideh yani tek gürültü ve çığlığın kıyamet için gerçekleşecek Sûr’a ikinci kez üflenmesi olduğu açıktır;(29) zira Zümer 39/68’deki ifadeler de bunun delilidir. Gürültünün tek oluşu, sonrasında ikinciye ihtiyaç olmayacağını da göstermez.(30) Çünkü Nâzi‘ât 79/7’de bunun artçılarının olacağı açıkça belirtilmektedir.

b) فَاِذَا هُمْ يَنْظُرُونَ “Bir de bakarsın ki onlar hemen etrafa bakacaklar.” Âyetin sonunda yer alan bu cümleyi Zümer 39/68’le birlikte düşünmek gerekir. Zira orada Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Sûr’a üflenince, Allah’ın diledikleri müstesna olmak üzere göklerde ve yerde kim varsa hepsi düşüp bayılacaktır. Sonra ona (Sûr’a) bir daha üflenince, bir de ne göresin, onlar ayağa kalkmış bakıyorlar!”

İşte iki âyeti birlikte okuyunca tek gürültüden sonra etrafa bakınanların önce ayağa kalkacakları, ardından da şaşkın bir şekilde etrafa bakınacakları anlaşılmaktadır. Hatta bunun öncesinde Kâf 50/44 ve Zilzâl 99/2’ye göre insanların diriltilmesi için yeryüzünün süretle yarılacağı, Me‘âric 70/43, İnfitâr 82/4 ve ‘Âdiyât 100/9’a göre de kabirlerden hızlı bir şekilde çıkacakları beyan edilmektedir.

Demek ki önce “toprak yarılacak”, sonra “insanlar kabirlerden hızlı bir şekilde çıkacak”, ardından “ayağa kalkılacak”, nihayet “şaşkınlıkla etrafa bakınacaklar”dır. Esasında İbrâhim 14/42-43, Enbiyâ’ 21/97 ve Kamer 54/7’deki bilgilere göre o esnada “kâfirlerin gözleri donup kalacak”tır.

Bu ifade inkârcıların diriltilme sonrasındaki şaşkın bakışlarını içerebileceği gibi, dünyadayken inkâr ettikleri olayların gerçek olduğunu mahşerde anlamaları manasını da içerebilir. Ayrıca bunun kendilerine neler yapılacağını beklemeleri anlamı da elbette söz konusudur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubu öncelikle diriltilmeyi inkâr eden Mekkeli müşriklere hitap ediyor olsa da âyetlerin aynı zamanda bütün zamanların insanlarına yönelik bir bilgilendirme olduğu da unutulmamalıdır. Hedef, sadece Mekkeli müşriklerin uyarılması ve kendilerine gözdağı verilmesinden ibaret değildir. O dönemde ve kıyâmete kadar yaşayacak bütün insanlar, bu âyetlerin muhatabıdırlar ve herkes bu âyetlerdeki mesajlara ve uyarılara kulak vermek durumundadır; aksi takdirde, son pişmanlığın fayda vermeyeceği unutulmamalıdır.

2. وَقَالُوا يَا وَيْلَنَا هٰذَا يَوْمُ الدّ۪ينِ “(Kâfirler:) ‘Ah, eyvah bize! Bu hesap günüymüş!’ demiş (olacak)lardır.” U cümle şöyle de tercüme edilebilir: “(Durumu gören kâfirler:) ‘Âh, eyvah bize! Bu, hesap günüymüş!’ demiş (olacak)lardır.” Yüce Allah kâfirler diriltildiklerinde mahşer ortamını gördüklerinde bu ifadeyi kullanacaklarını bildirmektedir.

Kur’ân’da altı kez(31) geçen يَا وَيْلَنَا yâ veylenâ ifadesi “âh, eyvâh, yazık bize” anlamına gelmektedir. Benzer bir itiraf Yâsîn 36/52’de şu şekilde yer almaktadır: “(Müşrikler), ‘Âh, eyvâh! Bizi kabrimizden kim kaldırıp (uyandırdı)? Bu, Rahmân’ın vaadettiği (kıyamet ve mahşer)dir; (demek ki) peygamberler gerçeği söylemiş!’ diyecekler.”

İnkârcıların bu sözlerinin benzerleri bizzat melekler tarafından da kendilerine söylenecektir. Bu bağlamda Yâsîn 36/63’te şöyle buyrulmaktadır: “İşte, size vaadedilen cehennem!” Bu âyet, çeşitli âyetlerde müşriklerin alay ederek dile getirdikleri “Doğru söylüyorsanız o vaad ne zamanmış”(32) sözlerinin cevabıdır.

Mülk 67/25’te benzer alaycılık cümlesi yer almakta, bunu söyleyenlere mahşerde “işte isteyip durduğunuz şey” cevabının verileceği Mülk 67/27’de dile getirilmektedir. Benzer ifadeler Tûr 52/14, Rahmân 55/43 ve Me‘âric 70/44’te de yer almaktadır. İşte inkârcıların karşılaşacağı bu tür cümlelerin kendi ağızlarından dökülecek hali yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajıdır.

Fâtiha 1/4’te de açıkladığımız üzere, âyette yer alan يَوْمُ الدّ۪ينِ yevmu’d-dîni “din günü” tamlaması dîn/ed-dîn kelimesinin “borç” anlamından hareketle “borç günü”, yani “hesap günü” manasına gelmektedir. İnkârcılar zaten dünya hayatlarında bu hayatın hesabını veremeyeceklerini bildikleri için, âhirete inanmıyor veya inanmak istemiyorlardı. İşte onların inkâr ettiği husus karşılarına çıkartılacak ve hesap gününün mutlak surette gerçekleşeceği başta inkârcılar olmak üzere herkese yaşatılacaktır.

ıı. Zâlimlerin Toplanması

هٰذَا يَوْمُ الْفَصْلِ الَّذ۪ي كُنْتُمْ بِه۪ تُكَذِّبُونَ اُحْشُرُوا الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا وَاَزْوَاجَهُمْ وَمَا كَانُوا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ فَاهْدُوهُمْ اِلٰى صِرَاطِ الْجَح۪يمِ وَقِفُوهُمْ اِنَّهُمْ مَسْؤُ۫لُونَ “İşte bu, yalanlamış olduğunuz ayrılma (gerçeklerin ortaya çıkma) günüdür. (Allah meleklere şöyle diyecek:) Zalimleri, eşlerini (onlar gibi olanları) ve Allah’ın peşi sıra tapmış olduklarını toplayın! Onları cehennemin yoluna iletin! Onları tutuklayın; şüphesiz ki onlar sorguya çekilecekler!”

Buradaki هٰذَا hâzâ edatı “(işte) bu”; يَوْمُ الْفَصْلِ yevmu’l-fasli tamlaması “ayrım günü(dür)”; الَّذ۪ي كُنْتُمْ ellezî kütüm ifadesi “sizin (şu şekilde) olduğunuz”; بِه۪ bihî ifadesi “onu, kendisini”; تُكَذِّبُونَ tükezzibûne fiili “yalanlamaktasınız, kendisini yalanlamış olduğunuz”; اُحْشُرُوا uhşurû emri “toplayın”; الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ellezîne zalemû ifadesi “zalim olanları, zulmedenleri, haksızlık edenleri”; وَاَزْوَاجَهُمْ ve ezvâcehum tamlaması “ve onların eşlerini, onlar gibi olanları da”; وَمَا كَانُوا ve mâ kânû ifadesi “ve (şöyle) oldukları şeyleri”; يَعْبُدُونَ ya‘budûne fiili “tapmakta oldukları, taptıkları şeyleri de”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi tamlaması “Allah’ın peşi sıra, Allah’tan başka”; فَاهْدُوهُمْ fehdûhum emri “onlara gösterin, onları iletin”; اِلٰى صِرَاطِ الْجَح۪يمِ ilâ sırâtı’l-cahîmi tamlaması “cehennemin yoluna”;وَقِفُوهُمْ ve kıfûhum emri “ve onları durdurun, tutuklayın”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; مَسْؤُ۫لُون mes’ûlûne kelimesi ise “sorgulananlar(dır), sorgulanacaklar(dır)” demektir.

Burada inkârcıların sözlerine karşılık meleklerin ifadeleri gündeme getirilmektedir.

1.هٰذَا يَوْمُ الْفَصْلِ الَّذ۪ي كُنْتُمْ بِه۪ تُكَذِّبُونَ “İşte bu, yalanlamış olduğunuz ayrılma (gerçeklerin ortaya çıkma) günüdür.” Bir benzeri de Murselât 77/13-14’te geçen bu âyette, Yüce Allah, diriltilmeyi, mahşeri ve orada yargılanmayı inkâr edenlere melekleri aracılığıyla cevap verecek ve şöyle buyuracaktır: “İşte bu, dünya hayatında sürekli yalanlayıp durduğunuz fasl günü, yani ayrışma ve hüküm günüdür.”

İnkârcıların yalanlamalarıyla ilgili cümlenin isim cümlesi şeklinde getirilmesi, onların yalanlamadaki ısrarlarını, kararlılıklarını ve o düşünceden dönmeme azminde oluşlarını ortaya koymaktadır.

Âhiretteki süreçte yedi aşamanın yaşanacağı Kur’ân’da verilen bilgilerden anlaşılmaktadır. Bunlar “diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme” ve cennete ve ya cehenneme sevk edilme”den oluşacaktır.

İşte bunlardan altıncısı olan “değerlendirilme” aşamasında Yüce Allah’ın insanları değerlendirmesiyle ilgili olarak “Allah’ın hüküm vermesi”, “fasletmesi”, “fethi”, “kadâsı” ve “emri”nden söz edilmektedir. Bu konudaki detaylı bilgileri Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret adlı eserimizde vermiştik.(33) Burada sadece Yüce Allah’ın “fasletmesi”yle ilgili kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Âhirette gerçekleştirilecek “değerlendirilme/hüküm verme” işlemi hakkında Yüce Allah’ın Kur’ân’da kullandığı kelimelerden biri de يَفْصِلُ yefsılü fiilidir. Fasl, “iki şeyden birini diğerinden ayırmak, hakkı bâtıldan ayırmak ve bu işin yapıldığı günün adı” anlamlarına gelmektedir.(34)

İşte bu anlamlardan da esinlenerek âhiretteki faslın, insanlar hakkındaki hükmün verilmesiyle değerlendirme aşamasında insanların birbirlerinden ayrılacağı veya hükmün ayrıntılı olarak fasledileceği ifade edilmiş olmaktadır. Bu anlamıyla ilgili kelime Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçmektedir. Bu bağlamda Hacc 22/17, Secde 32/25, Sâffât 37/21, Dühân 44/40-42, Mümtehıne 60/3, Murselât 77/13-14. âyetleri hatırlatmak gerekmektedir.

İşte bu âyetlerde de olduğu gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de konu Yüce Allah’ın insanlar hakkında hüküm vermesiyle ilgilidir. Melekler inkârcıların “işte bu, hesap günüymüş” dedikten sonra kendilerine “yalanlayıp durduğunuz fasl günü yani ayırım ve hüküm günü buymuş” diyeceği haber verilmektedir.

İnkarcıların mahşer gününü yalanlamalarının karşılığında kendilerine verilecek cevaplar bağlamında Kur’ân’da çeşitli bilgilerin verilmekte olduğunu belirtmeliyiz. Bu çerçevede Rûm 30/56, Yâsîn 36/63, Dühân 44/50, Tûr 52/14, Rahmân 55/43, Mülk 67/27 ve Me‘âric 70/44. âyetlerde konunun ele alındığını özellikle hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

2. اُحْشُرُوا الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا وَاَزْوَاجَهُمْ وَمَا كَانُوا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “(Allah meleklere şöyle diyecek:) Zalimleri, onların eşlerini (onlar gibi olanları) ve Allah’ın peşi sıra tapmış olduklarını toplayın!” Yüce Allah inkârcıları, onlar gibi olan yandaşlarını ve Allah’tan başka ya da Allah’ın peşi sıra tapındıklarını toplamalarını meleklerine emredecektir. Mealden de anlaşılacağı gibi bu âyette cehennemlik oldukları beyan edilenler üç gruptur:

a) الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا “Zâlim olanlar.” Bu ifade insanların kendilerinin zalim olduklarının, zalimliği kendilerinin tercih ettiğinin ve başkalarının onları zalim yapmadığının en önemli delillerinden birisidir. Bunlar inançta adalet demek olan tevhidi reddedip şirki tercih ettikleri için zalim sıfatını almışlardır.

Adalet “bir şeyi yerli yerince yapmak”, zulüm ise “bir şeyi yerinden etmek”tir. Kişi inançta sahip olması gereken ve Rabbimizin hak ettiği şekilde tevhidi kabul etmemişse bir hakkı yerinden etmiş demektir. Bu nedenle mutlak anlamda şirk içinde bulunanlara “zalim” de denir; çünkü Lokmân 31/13’e göre “şirk büyük bir zulümdur.” Bu âyetteki sıralamaya göre cehenneme girecek ilk grup bunlardır.

b) وَاَزْوَاجَهُمْ “Onların eşleri.” Âyette geçen اَزْوَاجَهُمْ ezvâcehum tamlaması “eşleri” manasından ziyade “onlar gibi olanlar, aynı durumda bulunanlar, yani zalimler gibi inanıp yaşayanlar”(35) manalarına gelmektedir. Bu kelimeyi “eşler” manasına almak her ne kadar kendileri de zalim olanlar için mümkün olsa da bütün eşler için böyle genelleme yapılamaz.

Zalimlerden olmanın peşi sıra Hûd 11/113’te de geçtiği gibi zalimlere meyledenler de onlarla aynı akıbeti paylaşacaklardır. Zalimlere meyledenlerin zalimler gibi olduğu ve aynı azabı yaşayacakları için onlara “eşleri”, yani onlar gibi olanlar, aynı grubu paylaşanlar da denmektedir. Vâkı‘a 56/7’de de geçtiği üzere insanların mahşerde “üç grup olması”ndan söz eden ifadede kastedilen de budur.

Bazı âlimlerimiz bu ifadeyi günah türleri aynı olanların yani zinakârların, hırsızların, katillerin vs. aynı günahı işleyenlerin birlikte cehenneme atılacakları şeklinde yorumlamışlardır(36) ki bu da doğru bir yorum olarak görülebilir. Ancak meseleyi zalimler gibi olanlar şeklinde yorumlamak diğerlerine göre daha isabetli görünmektedir.

c) وَمَا كَانُوا يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “Allah’ın peşi sıra tapmış oldukları şeyleri.” Yüce Allah bu âyette cehennemlik olduklarını beyan ettiği insanların üçüncü grubunu ise putperestler şeklinde belirlemektedir. Burada sözü edilenler müşriklerin tapındığı cansız varlıklar, putlar olabileceği gibi, insanların sapmalarına neden olarak gösterilen cin ve insan şeytanları da olabilir; âyetin metni her iki yoruma da müsaittir.

Âyette geçen دُونِ اللّٰهِ dûnillâhi tamlamasına “Allah’tan başka, Allah’ı bırakıp” manası verilebileceği gibi “Allah’ın peşi sıra, O’nun aşağısında, daha düşük mertebesinde” gibi bir anlam da verilebilir ki konu şirk olduğuna göre bu mana ilkine göre daha isabetlidir.

Ateşe atılacağı beyan edilen putlardan maksat eğer cansız nesneler ise bu durumda Bakara 2/24, Enbiyâ’ 21/98 ve Tahrîm 66/6’da da geçtiği gibi “yakıtı insanlar ve taşlar olan cehennem” ifadeleri akla gelir. “Cansız ve şuursuz varlıkların yakılmasının anlamı nedir?” diye sorulursa, bu defa cevap “müşrikleri daha da ayıplamak” ve “cehennemin şiddetini vurgulamak” şeklinde verilebilir.

Söylenmek istenen şudur: Enbiyâ’ 21/99’da da beyan edildiği gibi “eğer o putlar ilah olsalardı cehenneme atılmazlardı.” Bu haliyle düşünüldüğünde müşriklerin yani putperestlerin ne kadar komik ve rezil bir duruma düşürülecekleri haber verilmiş olmaktadır.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesaj, “zalimlerin, onlar gibi olanların ve Allah’ın peşi sıra tapındıkları varlıkların azap için bir araya toplanacağıdır.” Bu hitap melekler vasıtasıyla söz konusu üç gruba yönlendirilecektir; sonrasında ise korkunç akıbetin ilk safhası yaşanmaya ve uygulanmaya başlayacaktır.

3. فَاهْدُوهُمْ اِلٰى صِرَاطِ الْجَح۪يمِ “Onları cehennemin yoluna iletin!” Yüce Allah önceki âyette dile getirdiği ve toplanmalarını istediği üç grupla ilgili olarak onlara cehennemin yolunun gösterilmesini meleklerine emredecektir. Burada geçen فَاهْدُوا fe(u)hdû emri “yol göstermek” anlamına gelebileceği gibi Fâtiha 1/6’da olduğu üzere “yönlendirmek, eriştirmek” manasına da gelebilir.

Âlimlerimiz bu kelimeye “çağırmak”, “götürmek”, “sevk etmek”, “yönlendirmek”, “rehberlik etmek”, “kılavuzluk yapmak”, “öğretmek”(37) şeklinde birbirine yakın anlamlar vermişlerdir. Sonuçta cehennemin yolunu göstermekle cehennemin yoluna eriştirmek, kişileri o yola sürmek aynı mesajda buluşmaktadır.

4. وَقِفُوهُمْ اِنَّهُمْ مَسْؤُ۫لُونَ “Onları tutuklayın; şüphesiz ki onlar sorguya çekilecekler!” Yüce Allah bu âyette cehennemlik olduklarını bildiği için bir araya topladığı, ardından cehennemin yolunu kendilerine gösterttiği üç grup insanın hemen cehenneme atılmayacağını beyan etmektedir. Bu kişiler cehenneme atılmadan önce “durdurulacaklardır”; çünkü sorguya çekileceklerdir.

a) Âhiretteki yedi aşamanın üçüncüsü olan “Allah’a sunulma” işlemi için Kur’ân’da beş kavram kullanılmaktadır. Bunlar “Allah’a arz edilme”, “Allah’a reddolunma”, “Allah’a rücu”, “Allah’a sevk” ve nihayet “Allah’ın huzurunda durdurulma” şeklindedir.(38) Bunların her biriyle ilgili Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır. Konuyu uzatmamak için sadece vakfedilme, yani “durdurulma”yla ilgili kısaca bilgi vermekle yetineceğiz.

Yüce Allah En‘âm 6/30’da şöyle buyurmaktadır: “Rablerinin huzurunda durduruldukları (huzura getirildikleri) zaman sen onları bir görsen! (Allah), ‘Bu (yeniden dirilme olayı), hak değil miymiş?’ diyecek. Onlar, ‘Rabbimize andolsun ki evet!’ diyecekler. (Allah) da, ‘Öyle ise inkâr ettiğinizden dolayı azabı tadın!’ diyecektir.” İşte hem bu âyette hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette insanların Yüce Allah’ın huzurunda vakfettirilecekleri, yani “durdurulacakları” beyan edilmiş olmaktadır.

b) İnsanların Yüce Allah’ın huzurunda durdurulmalarının sebebi “sorgulanmaları”dır. Âyetin devam eden kısmında bu husus açıkça ortaya konulmaktadır. Mahşerdeki yedi aşamanın altıncısı “Sorgulanma” şeklinde gerçekleşecektir.

Bu aşamayla ilgili olarak Kur’ân’da hem seele kökünden kelimeler kullanılmakta,(39) hem de doğrudan soru-cevap şeklinde diyalog cümleleri yer almaktadır.(40) Kur’ân insanların mahşerde sorgulanmadan, yargılanmadan cezalandırılmayacaklarını, bir anlamda yargısız infaz yapılmayacağını ifade etmektedir.

Daha önce de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’a göre insanlar âhirette diriltildikten sonra onlara yönelik uygulamalar “diriltilme”, “toplanma”, “Yüce Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme” ve peşinden “sorgulanma”nın gelmesiyle devam edecektir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen husus “sorgulanma” aşamasıdır.

ııı. Mahşerde Yardımlaşamamaları

مَا لَكُمْ لَا تَنَاصَرُونَ بَلْ هُمُ الْيَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ “Size ne oldu ki birbirinize yardım etmiyorsunuz? Hayır! Onlar o gün boyun eğmiş olacaklardır.”

Buradaki مَا لَكُمْ mâ leküm ifadesi “size ne oluyor ki, siz neden”; لَا تَنَاصَرُونَ lâ tenâsarûne fiili “birbirinizle yardımlaşamıyorsunuz”; بَلْ bel edatı “bilakis, hayır”; هُم hum zamiri “onlar”; الْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bugün”; مُسْتَسْلِمُونَ müsteslimûne sözcüğü ise “teslim olanlar(dırlar)” demektir.

Burada inkârcıların mahşerdeki çaresizlikleri gündeme getirilmektedir.

1.مَا لَكُمْ لَا تَنَاصَرُونَ “Size ne oldu ki birbirinize yardım etmiyorsunuz?” Yüce Allah mahşerdeki sorgulamada suçlulara, yani cehennemliklere seslenecek ve “ne oldu, neden birbirinize yardım etmiyorsunuz?” diyecektir. Bu ifadenin hatırlatılma sebebi Yâsîn 36/74’te geçen şu cümledir: “Kendilerine yardım edilir ümidiyle Allah’ın peşi sıra çeşitli ilâhlar edindiler.”

Yâsîn 36/74’te de belirttiğimiz gibi, Mekkeli müşriklerin putlara tapma amacı “onların yardımını alma” beklentileridir. Âyetin sonundaki “Kendilerine yardım edilir ümidiyle” ifadesi, onların bu beklentisini ortaya koymaktadır. Bu sahte beklenti, Yüce Allah tarafından reddedilmekte, ayrıca Ahkâf 46/28’de meydan okumaya dönüştürülmektedir.

Müşriklerin içerisinde az da olsa belirli belirsiz bir âhiret inancına sahip olanları da bulunduğu için, bu yardım beklentisinin en azından bu kişiler için âhirete yönelik olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü Kehf 18/36, Fussılet 41/50 ve Câsiye 45/21, 32’de onların bu karışık inanç durumu hakkında bilgi verilmektedir.

Bu durumda kendilerine yardım edilmesi beklentisi, onların azaptan kurtarılmalarıyla ilgili şefaat dilemeleri olarak görülebilir. Zaten Yûnus 10/18 ve Zümer 39/3’te de beyan edildiği gibi, putlara tapmalarının gerekçesi şefaat beklentileridir. İşte Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette onların beklentilerini sormakta, neden birbirlerine yardım edemediklerini alaycı bir üslupla muhataplara iletmektedir.

Rivayet edildiğine göre, Ebû Cehil Bedir günü “Biz yardımlaşıp galip gelen bir topluluğuz”(41) demişti. İşte bundan dolayı Kıyamet günü onlara “Size neler oluyor! Neden yardımlaşamıyorsunuz?” denilecektir.(42)

2. بَلْ هُمُ الْيَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ “Hayır! Onlar o gün boyun eğmiş olacaklardır.” Bu ayetin başında yer alan بَلْ bel edatı “hayır, onların birbirine yardım etmesi mümkün değildir” anlamı verebileceği gibi “esasında, aslında” gibi bir anlam da verebilir. Yüce Allah cehennemliklerin birbirlerine yardım edememelerini alaycı bir üslupla dile getirdikten sonra, bu defa gerekçesinin de beyan etmekte ve suçluların Allah’ın huzurunda ister istemez teslim bir vaziyette olacaklarını haber vermektedir.

İbrâhim 14/42-43, Kamer 54/7, Kalem 68/43, Me‘âric 70/44 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi onlar başlarını kaldıracak durumda olmayacaklar, utançtan yüzleri kızarmış olacağı için mahcubiyet nedeniyle cevap dahi veremeyeceklerdir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مُسْتَسْلِمُون müsteslimûne kelimesi “teslim olanlar”, “ister istemez teslimiyet gösterenler”, “boyun bükenler”, “zelil duruma gelenler”(43) şeklinde anlamlandırılmakta, mahşerde cehennemliklerin hiçbir ümitleri kalmadığı için çaresiz bir şekilde ilâhi hükme boyun bükmeleri manasını içermektedir.

Bundan sonraki âyet grubunda artık cehennemliklerin birbirlerini suçlamalarıyla ilgili bilgiler ve cennetliklere verilecek ödüller hakkında bilgiler verilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 137; Taberî, age., XXIII, 41; Zemahşerî, age., IV, 36.
• 2 - Râzî, age., XXVI, 125.
• 3 - Kehf 18/6; Şu‘arâ’ 26/3; Fâtır 35/8.
  • Kehf 18/6 Şu‘arâ 26/3 Fâtır 35/8
• 4 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 5 - Yûnus 10/2; İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29.
  • En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Yûnus 10/2 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29
• 6 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 7 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 8 - Müddessir 74/24. 9 - Nahl 16/103; Müddessir 74/25. 10 - Furkân 25/4-6. 11 - Tekvîr 81/25. 12 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 13 - Hâkka 69/41-42. 14 - Târık 86/14.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 Nahl 16/103 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 15 - Bu konudaki örnek âyetler için bk. Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Meryem 19/66; Mü’minûn 23/35, 82; Neml 27/67; Yâsîn 36/78; Sâffât 37/16, 53; Kâf 50/3; Vâkı‘a 56/47; Nâzi‘ât 79/11.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Meryem 19/66 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/82 Neml 27/67 Yâsîn 36/78 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Kâf 50/3 Vâkı‘a 56/47 Nâzi‘ât 79/11
• 16 - Semerkandî, age., III, 138; Taberî, age., XXIII, 45; Zemahşerî, age., IV, 37.
• 17 - Ğâşiye 88/1. 18 - Hâkka 69/1-3. 19 - Vâkı‘a 56/1. 20 - Kâri‘a 101/1-3. 21 - ‘Abese 80/33. 22 - Yâsîn 36/49, 53; Sâd 38/15; Kâf 50/42. es-Sayhah kelimesi Kur’ân’da bazı geçmiş azgın milletlerin helaki için de (Bk. Hûd 11/67, 94; Hıcr 15/73, 83; Mü’minûn 23/41; ‘Ankebût 29/40; Yâsîn 36/29; Kamer 54/31), münafıkların korkaklıklarını ortaya koymak için de kullanılmıştır (Münâfikûn 63/4). 23 - Nâzi‘ât 79/34. 24 - Nâzi‘ât 79/6. 25 - Nâzi‘ât 79/7. 26 - Sâffât 37/19; Nâzi‘ât 79/13. 27 - Nebe’ 78/2.
  • Ğâşiye 88/1 Hâkka 69/3 Vâkı‘a 56/1 Kâri‘a 101/3 ‘Abese 80/33 Yâsîn 36/49 Yâsîn 36/53 Sâd 38/15 Yâsîn 36/49 Sâd 38/15 Kâf 50/42 Hicr 15/73 Hicr 15/83 Mü'minûn 23/41 ‘Ankebût 29/40 Yâsîn 36/29 Yâsîn 36/49 Sâd 38/15 Kâf 50/42 Nâzi‘ât 79/34 Nâzi‘ât 79/6 Nâzi‘ât 79/7 Sâffât 37/19 Nâzi‘ât 79/13 Nebe' 78/2
• 28 - Abdülkâdir er-Râzî, Tefsîru Ğarîbi’l-Kur’âni’l-‘Azîm, s. 211. 29 - Zemahşerî, age., IV, 37. 30 - Semerkandî, age., III, 139.
• 31 - Enbiyâ’ 21/14, 46, 97; Yâsîn 36/52; Sâffât 37/20; Kalem 68/31. 32 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Enbiyâ 21/14 Enbiyâ 21/46 Enbiyâ 21/97 Yâsîn 36/52 Sâffât 37/20 Kalem 68/31 Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 33 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret, Düşün yayınları, İstanbul, 2015. 34 - Isfehânî, age., s. 638.
• 35 - Semerkandî, age., III, 139; Taberî, age., XXIII, 46-47; Zemahşerî, age., IV, 38.
• 36 - Zemahşerî, age., IV, 38.
• 37 - Semerkandî, age., III, 139; Taberî, age., XXIII, 48; Zemahşerî, age., IV, 38; Râzî, age., XXVI, 132.
• 38 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret, Düşün yayınları, İstanbul, 2015.
• 39 - Örnek için bk. Hıcr 15/92-93; Nahl 16/56, 93; Enbiyâ 21/13, 23; Ankebût 29/13; Ahzâb 33/8; Sâffât 37/24; Zuhruf 43/19, 44; Tekvîr 81/8-9; Tekâsür 102/5-8. 40 - A‘râf 7/37-38; Mü’minûn 23/105-108; Furkân 25/17-19; Şu‘arâ 26/92-98; Neml 27/83-84; Kasas 28/62, 64-65, 74-75; Yâsîn 36/60-62; Mü’min 40/71-74; Mülk 67/8-10.
  • Hicr 15/93 Nahl 16/56 Nahl 16/93 Enbiyâ 21/13 Enbiyâ 21/23 ‘Ankebût 29/13 Ahzâb 33/8 Sâffât 37/24 Zuhruf 43/19 Zuhruf 43/44 Tekvîr 81/9 Tekâsür 102/8 A‘râf 7/38 Mü'minûn 23/108 Furkân 25/19 Şu‘arâ 26/98 Neml 27/84 Kasas 28/62 Kasas 28/65 Kasas 28/75 Yâsîn 36/62 Mü'min 40/74 Mülk 67/10
• 41 - Kamer 54/44. 42 - Râzî, age., XXVI, 133.
  • Kamer 54/44
• 43 - Semerkandî, age., III, 139; Taberî, age., XXIII, 48; Zemahşerî, age., IV, 38; Râzî, age., XXVI, 133.