Ahzâb Suresi

Medine’de hicrî 6. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 73 âyetten oluşan, adını 20 ve 22. âyetlerde geçen ve “gruplar” anlamına gelen الْاَحْزَاب el-ahzâb kelimesinden alan Ahzâb sûresi, inişe göre 105, resmî sıralamada ise 33. sûredir. Bu sûrenin aslında Bakara sûresi kadar olduğu, sonrasında bu kadar (73 âyet) kaldığı şeklindeki rivayetler hiçbir şekilde doğru olamaz.

Ahzâb sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan ve Mekke dönemi sûrelerinden birisi olan Secde sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de genel hatlarıyla “iyilerin ve kötülerin akıbetlerinin ele alınması” (Secde 19-20; Ahzâb 35, 64-65), ayrıca “Hz. Peygamber’in risâlet alanı, gönderiliş gayesi” (Secde 3; Ahzâb 45-46), “övülen insanların çeşitli özellikleri” (Secde 15-16; Ahzâb 35) vs. konular iki sûre arasındaki ortak konular olarak belirlenebilir.

Ahzâb sûresinin ilk âyetleri Hz. Peygamber’e bazı emirlerle başlamakta, zıhar yapılan kadınların anneler olamayacağı, evlatlıkların kişilerin bizzat kendi çocukları olmadığı, onları kendi babalarına nispet etmek gerektiği beyan edilmektedir.

6. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in ümmetiyle olan sıcak ilişkisi, hanımlarının ümmetin anneleri mesabesinde oluşu, bütün peygamberlerden verilen sözlere sadakat gösterme sözü alındığı, nankörlere elem verici bir azabın hazırlanmış olduğu bildirilmektedir.

9. âyetten itibaren, sûreye adını veren ve çeşitli grupların birleşerek Müslümanlara karşı giriştikleri savaş olan Ahzâb savaşıyla ilgili bilgiler verilmekte, münafıkların ikiyüzlü davranışları dile getirilmekte, bu arada Hz. Peygamber’in ümmet için güzel örnek oluşu dile getirilmekte, bazı müminlerin verdikleri sözlerini tuttukları, bazılarının ise sözlerini tutmak için bekledikleri beyan edilmektedir.

28. âyetten itibaren, Kurayza oğullarının geride bıraktığı ganimetlerle ilgili olarak Hz Peygamber’in eşlerinin bazı isteklerde bulunması, sonrasında bu istelerin yersiz olduğu ifade edilmekte, Hz. Peygamber’in eşlerinin ümmet içerisindeki ayrıcalıklı durumu ve onlara yönelik özel bildirimler beyan edilmektedir.

35. âyetten itibaren, duyarlı insanların on özelliği dile getirilmekte, ümmetin Yüce Allah’ın ve Hz. Peygamber’in buyruklarına karşı göstermesi gereken teslimiyet ifade edilerek Hz. Zeyd ile Hz. Zeyneb’in yürümeyen evliliği, daha sonra Hz. Peygamber’in onunla evlenmesi, Hz. Peygamber’in çeşitli özellikleri ele alınmaktadır.

49. âyetten itibaren, evlilik ve boşanmayla ilgili birtakım detaylı hükümler ele alınmakta, bazı kişilerin izinsiz bir şekilde Hz. Peygamber’in evine girmek istemelerine yönelik düzenlemeler, Hz. Peygamber’in Yüce Allah ve melekleri tarafından desteklenmesi, ona eziyet edenlerin cezalandırılacakları bilgisi ile genelde dış örtü denen cilbâb’ın Müslüman hanımların örtüsü olduğu ifade edilmektedir.

63. âyetten itibaren, Son Saat’in vaktini kimsenin bilemeyeceği, inkârcılara azabın hazırlandığı, yüzüstü cehenneme atılacakları bildirilmekte, mahşerde bazı insanların kendilerini saptıranlar aleyhindeki istekleri beyan edilmekte, müminlerin Hz. Mûsâ’ya yapılan gibi eziyet etmemeleri gerektiği, sorumluluk üstlenen insanların bunun gereğini yerine getirmelerinin zorunlu oluşu ifade edilmekte, sonuçta münafıklara azap edilecekken müminlerin ise tevbelerinin kabul edileceği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 9-20. âyetlerinde Hendek Gazvesi’yle ilgili çeşitli bilgileri, bu çerçevede savaştaki tarafların konuşlanma biçimini, bu arada Müslümanlar arasındaki korku görüntülerini, sahte gerekçelerle onları yalnız bırakmaya çalışanları, ölümden kaçmanın kişiyi kurataramayacağını, çeşitli tehditleri ve iki yüzlü tiplerin nasıl bir davranış sergilediklerini ele almaktadır.

a) Hendek Savaşı Ve İlâhi Yardım

Yüce Allah, sûrenin 9-12. âyetlerinde müminlere hitap etmekte ve Hendek Savaşı’yla ilgili şu nimetini hatırlatmaktadır: “Hani size ordular saldırmıştı da biz onlara karşı bir rüzgâr ve sizin görmediğiniz ordular göndermiştik. Allah ne yaptığınızı (çok iyi) görendir. Onlar hem yukarınızdan hem aşağı tarafınızdan (vâdinin üstünden ve alt yanından) üzerinize yürüdükleri zaman; gözler yıldığı (kaydığı), yürekler boğazlara geldiği ve siz Allah hakkında türlü türlü şeyler düşündüğünüz zaman; işte orada müminler imtihan edilmiş ve şiddetli bir sarsıntıya uğratılmışlardı.”

Ardından, münafıklar ile kalplerinde hastalık yani iman zayıflığı bulunanların “Meğer Allah ve Rasûlü bize aldatma vaadinden başka bir şeyde bulunmamışlar!” dedikleri ifade edilmektedir.

ı. Orduların Hezimete Uğratılması

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ اِذْ جَآءَتْكُمْ جُنُودٌ فَاَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ ر۪يحًا وَجُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرًا “Ey iman edenler! Allah’ın size olan (şu) nimetini hatırlayın: Hani size ordular gelmişti de biz onlara (düşmanlarınıza) karşı bir rüzgâr ve sizin görmediğiniz ordular göndermiştik. Allah yaptıklarınızı görendir.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اذْكُرُوا üzkürû emri “anın, hatırlayın”; نِعْمَةَ اللّٰهِ nı‘metellâhı ifadesi “Allah’ın nimetini”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, üzerinize”; اِذْ جَآءَتْكُمْ iz câetküm ifadesi “hani size gelmişti”; جُنُود cünûdün kelimesi “ordular, askerler”; فَاَرْسَلْنَا fe arselnâ fiili “ve göndermiştik”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onların üzerlerine, onlara”; ر۪يحًا rîhan kelimesi “bir rüzgâr, kasırga”; وَجُنُودًا ve cünûden ifadesi “ve (şöyle) ordular”; لَمْ تَرَوْهَا lem teravhâ ifadesi “sizin kendilerini göremediğiniz”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yapmakta olduğunuz şeyleri”; بَص۪يرًا besîran kelimesi ise “gören(dir)” demektir.

Burada Hendek yani Ahzâb Savaşı’yla ilgili olarak bazı bilgiler gündeme getirilmektedir.

Âyetlerin izahına geçmeden önce söz konusu savaşla ilgili bilgiler vermek, olayın nasıl meydana geldiğini ana hatlarıyla da olsa aktarmak istiyoruz.

Hendek Gazvesi:

Tefsirlerimizde ve çeşitli tarih ve siyer kitaplarında Hendek yani Ahzâb savaşıyla ilgili çeşitli bilgiler zikredilmektedir.(1) Bunların ana temasını içermesi bakımından bu konuda yazılmış bir ansiklopedi maddesini(2) aynen aktarmak istiyoruz.

“Medine önlerinde, hicretin 5. yılı Şevval ayının 7’sinde (1 Mart 627) başlayıp Zilkade’nin 1. günü (24 Mart 627) sona eren savaşa, şehrin müdafaası çevresine kazılan hendeklerle sağlandığı için Hendek Gazvesi denilmiştir. Saldırgan tarafta yer alan Kureyşliler, Hayber yahudileri, Gatafânlılar, Fezâreliler, Esedoğulları ve Süleymoğulları gibi birçok grubu ifade etmek için Kur’ân-ı Kerîm’de kullanılan “ahzâb” (hizipler, gruplar) tabirinden dolayı bu savaşa Ahzâb Gazvesi adı da verilir. 33. sûrenin 20 ve 22. âyetlerinde, Medine’yi kuşatmaya gelen müttefik düşman kuvvetlerinden “ahzâb” şeklinde bahsedilmekte, bazı âyetleri söz konusu savaş hakkında nâzil olan sûre de adını bu kelimeden almaktadır.”

“Hicretin 3. yılında (625) vuku bulan Uhud Gazvesi’nden sonra müslümanların, hem Kureyşliler’le hem de Medine ve Hayber’de yaşayan yahudilerle münasebetleri daha kötü bir hal almıştı. Kureyşliler Uhud’dan sonra, Suriye’ye giden kervanlarının güvenliğini sağlamak için Medine çevresini topraklarına katma arzusunu gerçekleştiremedikleri gibi Uhud’da elde ettikleri kısmî başarılarını da bir sonuca bağlayamamışlardı.”

“Buna karşılık müslümanlar kısa zamanda eski güçlerine kavuşmuş, Zâtürrikā‘ ve Hicaz-Suriye kervan yolu üzerindeki Dûmetülcendel’e yaptıkları seferlerle Kureyş’in yalnız Mısır ve Suriye’ye değil Irak’a giden kervanlarına da yolları kapatmışlardı. Hicretin 4. yılında (625) Medine’den kuzeye Hayber ve çevresine sürülmüş olan Benî Nadîr yahudileri müslümanlar için Suriye ticaret yolunun emniyeti bakımından tehdit oluşturmaya ve civar bölgelerde yaşayan halkı kışkırtmaya başladılar.”

“Sellâm b. Ebü’l-Hakīk, Huyey b. Ahtab ve Rebî‘ b. Ebü’l-Hakīk gibi Benî Nadîr’in ileri gelenleri Mekke’ye giderek Kureyşliler’i müslümanlara karşı birlikte savaşmaya ikna ettiler. Ayrıca Dûmetülcendel hâkiminin bu yöreden Medine’ye giden kervanlara zarar vermesini sağladılar. Aynı zamanda Gatafân ve Fezâre kabilelerini, Hayber yöresinin bir yıllık hurma mahsulüne mukabil müslümanlara karşı girişecekleri mücadelede yanlarına çektiler; daha sonra da Benî Süleym’i bu ittifaka dâhil etmeyi başardılar.”

“Diğer taraftan Mekke’ye bir heyet gönderip yaptıkları anlaşmaları haber vererek müşrikleri Medine’ye saldırmaya teşvik ettiler. Böylece kuzeyde Gatafân, Fezâre ve Esed, doğuda Süleym, güneyde Kureyş, Kinâne ve Sakīf kabileleriyle Medine’yi üç tarafından çevirmeyi düşünüyorlardı.”

“Bu sırada Dûmetülcendel bölgesinin hâkimi Ükeydir b. Abdülmelik, Suriye ve Irak’tan Medine’ye gelen hububat yüklü kervanların geçtiği yolu kesti. Yahudilerin planı Hz. Peygamber’i Medine’den dışarıya çekmek, ardından Gatafân ve Kureyşliler’in el ele verip Medine’yi yağma etmelerine imkân hazırlamak ve Resûlullah’ı merkezden uzak bir yerde zor duruma düşürmekti. Resûl-i Ekrem Dûmetülcendel’e hareket etti; ancak beklenmedik bir şekilde Medine’ye geri döndü. Bir rivayete göre Huzâalılar, on günlük yolu dört gecede kateden habercileriyle Kureyş’in savaşa hazırlandığını Hz. Peygamber’e bildirmişlerdi.”

“Rasûlullah (as) Medine’ye döner dönmez savaş hazırlıklarına başladı. Uhud’da alınan dersten sonra kuşatma altında kalmak açık arazide çarpışmaya tercih edildi ve ittifakla şehrin içeriden savunulması kararlaştırıldı. Yiyecek ve içecek ihtiyacını karşılayacak her şey mevcuttu. Şehrin özellikle üç tarafı yoğun biçimde bahçeler ve bunları birbirinden ayıran çit ve alçak duvarlarla çevrilmişti; ayrıca aralarında uzanan yollar çok dardı. Düşmanın bu engelleri aşması zor olup küçük askerî birliklerle bile durdurulması mümkündü.”

“Ancak Kureyş ve müttefiklerinin çokluğu hakkında alınan haberler üzerine savunmayı takviye için şehrin çevresinde uygun yerlere hendekkazılmasına karar verildi; kaynaklarda genellikle bunun Selmân-ı Fârisî’nin teklifi üzerine kararlaştırıldığı belirtilir. Hz. Peygamber, muhacir ve ensardan bazı sahâbîlerle birlikte hendek kazılacak yerleri tesbit etti. Kazı sırasında da zaman zaman kendisi için kurulan Türk çadırından (kubbe Türkiyye) çıkıp bizzat çalıştı. Yaklaşık 5,5 km. uzunluğundaki hendeğin genişliği 9 m., derinliği ise 4,5 m. kadardı.”

“Birkaç haftada tamamlanan hendek kazma işinden hemen sonra muhtemelen 10-12.000 kişiden oluşan düşman ordusu Medine’ye ulaştı ve karargâhını şehrin kuzeyinde Uhud Savaşı’nın yapıldığı alanda kurdu; müşriklerin sancağını Benî Abdüddâr’dan Osman b. Talha taşıyordu. Müslüman askerlerin sayısı ise 3000 kadardı ve muhacirlerin sancaktarı Zeyd b. Hârise, ensarınki de Sa‘d b. Ubâde idi. Resûl-i Ekrem kadınlarla çocukların, yiyecek ve içeceklerin, değerli eşyaların ve hayvanların şehirde bulunan en müstahkem binalarda toplanmasını ve ordunun Sel‘ dağı eteklerinde karargâh kurmasını emretti.”

“Kendisi de çadırını Zûbâb dağından bugün Fetih Mescidi’nin bulunduğu yere nakletti. Kureyşliler ve müttefikleri böyle bir hendekle karşılaşacaklarını hiç düşünmedikleri için şaşırıp kaldılar. Zira hendekler, düşman süvarilerini hücumdan caydıracak bir genişliğe sahipti ve gece gündüz müslüman birlikler tarafından kontrol altında tutuluyordu.”

“Daha önce Hayber’e sürülmüş olan Benî Nadîr’e mensup bir heyet, Medine’de oturan ve müslümanlarla arası iyi olan Benî Kurayza yahudilerine gidip onları müslümanlara karşı hücuma geçmeye ikna etti. Durumu öğrenen Hz. Peygamber hemen tedbir aldı ve birkaç yüz kişiden oluşan iki birlik göndererek yahudi mahallelerinin etrafını kuşattı. Öte yandan Gatafân ve Fezâre kabileleriyle birlikte gelen paralı askerlerle ayrı bir anlaşma yapmak üzere onlara bir heyet gönderdi; fakat istedikleri aşırı ücret yapılan bir toplantıdan sonra reddedildi.”

“Bu arada Benî Eşca‘ kabilesinin reisi Nuaym b. Mes‘ûd müslüman olmuş ve bunu henüz kimse duymamıştı. Nuaym, Resûl-i Ekrem’in isteği üzerine Benî Kurayza yahudilerine gitti ve kendilerine Medineli olmayan müttefiklerin yurtlarına dönünce yalnız kalacaklarını, onlardan savaşacaklarına ve kuşatmayı kaldırmayacaklarına dair söz vermelerini, güvence için de Kureyş’ten rehin istemelerini tavsiye etti.”

“Sonra da müttefik ordugâhlarına giderek yahudilerin gizlice Hz. Peygamber’le anlaştıklarını, Kureyş’in bazı ileri gelenlerini rehin alıp ona götürmeye karar verdiklerini söyledi; aynı haberleri müslümanlar arasında da yaydı. Böylece düşman saflarında ortaya çıkan ihtilâf Benî Kurayza yahudilerinin saf dışı kalmaları sonucunu doğurdu. Muhasara esnasında hendeğin her iki yanında bulunan taraflar birbirlerine ok ve taş yağdırmaktaydı. Müşrikler hendeği geçebilecek dar alanlar arıyor ve hücumlarını yoğunlaştırıyordu.”

“İslâm ordusu, bir yandan düşmanların başka bölgelerden şehre sızmasına engel olmaya, bir yandan da onları hendek boyunca etkisiz hale getirmeye çalışıyordu. Müşrikler aralarında nöbetleşerek hücuma geçiyorlar, bu birliklere sırasıyla Ebû Süfyân b. Harb, Hübeyre b. Ebû Vehb, İkrime b. Ebû Cehil, Dırâr b. Hattâb, Hâlid b. Velîd ve Amr b. Âs gibi ünlü savaşçılar kumanda ediyorlardı.”

“Bir gün Hz. Peygamber’in çadırı müşrikler tarafından yoğun biçimde ok yağmuruna tutulmuş, ancak ashabın ok ve taşlarla karşılık vermesi üzerine saldırı başarısızlıkla sonuçlanmıştı. Bu sırada Kureyş süvarilerinden İkrime b. Ebû Cehil, Nevfel b. Abdullah, Hz. Ömer’in kardeşi Dırâr b. Hattâb, Hübeyre b. Ebû Vehb ve Amr b. Abdüved hendeğin dar bir yerinden İslâm ordusunun bulunduğu tarafa geçtiler.”

“Araplar arasında cesaretiyle şöhret kazanan Amr b. Abdüved mübâreze için bir savaşçı istedi. Henüz genç yaşta bulunan Hz. Ali mübâreze için onun karşısına çıktı. Resûl-i Ekrem Ali’ye kılıcını verdi ve sarığını sardı. Amr, başlangıçta küçümsediği Hz. Ali tarafından bir kılıç darbesiyle yere serildi. Onunla birlikte hendeği geçenler de geri çekilmek zorunda kaldılar. Nevfel b. Abdullah ise hendeğe düşerek öldü.”

“Esasen müşrikler kısa sürecek bir savaş için hazırlanmışlardı ve işin uzaması hem savaşçıların hem de binek hayvanlarının yiyecek kaynaklarının tükenmesine sebep oluyordu. Bu arada Hayber yahudilerinin gönderdiği yirmi deve yükü yiyecek maddesi ve hayvan yemi müslümanların eline geçti. Ayrıca hava da iyice soğumuştu; Medine’nin şiddetli soğuğu Mekkeliler’i güç durumda bırakıyordu.”

“Şiddetli bir rüzgâr onların mukavemetini iyice kırmış ve müşrikler paniğe kapılmıştı. O sıralarda şevval ayının sonuna gelinmişti; haram aylardan zilkade girmek üzereydi ve hac mevsimi başlayacaktı. Kureyş ordusu kumandanı Ebû Süfyân, bu şartlar altında sonuç alınamayacağını anlayıp Mekke’ye dönmek üzere kuşatmayı kaldırdı; parayla tutulmuş askerler de çekilip gitmekten başka çare bulamadılar.”

“Müslümanlar Hendek Gazvesi’nde büyük sıkıntılara mâruz kalmış ve kalabalık düşman ordusu karşısında endişeye kapılmışlardı. Hiçbir olayda namazını geçirmeyen Hz. Peygamber’in kuşatma sırasında öğle, ikindi, akşam ve yatsı namazlarını geceleyin hep birden eda etmek zorunda kalması onun ve ashabının çok zor şartlar altında mücadele verdiklerini gösterir. Kur’ân-ı Kerîm, müttefik birliklerin gelişini ve bunun karşısında bazı müslümanların nasıl endişeye kapıldıklarını şu âyetlerle tasvir eder:”

“Ey iman edenler! Allah’ın size olan nimetini hatırlayın; hani size ordular saldırmıştı da biz onlara karşı bir rüzgâr ve sizin görmediğiniz ordular göndermiştik. Allah ne yaptığınızı çok iyi görmekteydi. Onlar hem yukarınızdan hem de aşağı tarafınızdan üzerinize yürüdükleri, gözler yıldığı, yürekler gırtlağa dayandığı ve siz Allah hakkında türlü türlü şeyler düşündüğünüz zaman, işte orada iman sahipleri imtihandan geçirilmiş ve şiddetli bir sarsıntıya uğramışlardı. O zaman münafıklarla kalplerinde hastalık bulunanlar, ‘Meğer Allah ve Resulü bize sadece kuru vaadlerde bulunmuşlar’ diyorlardı” (el-Ahzâb 33/9-12); “Allah, o inkâr edenleri hiçbir fayda elde edemeden öfkeleriyle geri çevirdi. Allah’ın yardımı savaşta müminlere yetti. Allah güçlüdür, mutlak galiptir” (el-Ahzâb 33/25).”

“İslâm tarihinde çok önemli bir kırılma ve dönüm noktası olan Hendek Gazvesi’nde 6 müslüman (Sa‘d b. Muâz, Enes b. Evs, Abdullah b. Sehl, Tufeyl b. Nu‘mân, Sa‘lebe b. Ganeme ve Kâ‘b b. Zeyd) şehid oldu; sekiz düşman askeri öldürüldü. Hicretten sonra başlayan Kureyşli müşriklerin Medine’ye karşı saldırıları Hendek Gazvesi’yle son bulmuştur. Hz. Peygamber bu gazveden sonra savaş taktiğini değiştirdi ve müslümanlara saldırı hazırlığı içinde olan düşman kuvvetlerine onlardan daha erken davranıp hücum etmeye karar verdi. Nitekim Resûl-i Ekrem, Hendek Gazvesi’nden hemen sonra Benî Kurayza yahudilerinin üzerine yürümüştür.”(3)

Uhud Gazvesi hakkında kaleme alınan bu ansiklopedi maddesini aktardıktan sonra şimdi âyetlerin izahına geçmek istiyoruz.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ اِذْ جَآءَتْكُمْ جُنُودٌ فَاَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ ر۪يحًا وَجُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا “Ey iman edenler! Allah’ın size olan (şu) nimetini hatırlayın: Hani size ordular gelmişti de biz onlara (düşmanlarınıza) karşı bir rüzgâr ve sizin görmediğiniz ordular göndermiştik.” Yüce Allah Hendek Gazvesi bağlamında yaşananların bir kısmını dile getirmekte ve olaya nasıl müdahelede bulunduğunu ortaya koymaktadır.

a)يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ “Ey iman edenler! Allah’ın size olan (şu) nimetini hatırlayın:” Yüce Allah Âl-i İmrân 3/123-124 ve Enfâl 8/9-12 gibi âyetlerde ifade ettiği üzere Bedir’de ve Âl-i İmrân 3/151-152’de dile getirdiği gibi Uhud’un ilk aşamasında yaşananlardan söz ederken Müslümanlara yardımını beyan etmekte, Müslümanlar ellerinden geleni yapınca meleklerle ve düşmanın kalbine korku salarak kendilerine yardımda bulunduğunu dile getirmektedir. İşte bu örneklerde olduğu gibi bu defa benzer bir başka yardımı ise Hendek’te yaptığını dile getirmektedir.

Yardımın nasıl olduğu konusunda âyetin devam eden cümlesinde “rüzgâr ve görünmeyen ordular gönderilmesi” şeklinde bilgi verilmekte olduğu için o kısmı ilgili cümlede aktaracağız. Burada ise olayın nasıl yaşandığını belirttiğimiz alıntıda da ifade edildiği gibi, öncelikli nimetin “düşmanların birliklerinin bozulması”yla gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır.

Rivayetlere göre Ğatafan’dan Eşca‘a mensup Nuaym b. Mes‘ûd müslüman olunca Rasûlüllah’tan görev istemişti. Rasûlüllah da ondan şer ittifakını bozmasını talep etmişti. Nuaym, Müslümanlarla yaptığı antlaşmaya ihanet edip ittifakta yer alan Kurayzâ oğulları ile Kureyş’in arasını bozarak ittifakı ortadan kaldırmıştı. İşte âyette işaret edilen ilk nimet bu olsa gerektir. Diğer nimet ise âyetin devam eden cümlesinde şu şekilde yer almaktadır:

b) اِذْ جَآءَتْكُمْ جُنُودٌ فَاَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ ر۪يحًا وَجُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا “Hani size ordular gelmişti de biz onlara (düşmanlarınıza) karşı bir rüzgâr ve sizin görmediğiniz ordular göndermiştik.” Yüce Allah inkârcı grupların birleşerek ordular halinde Müslümanların üzerine geldiğini bildirmektedir.

ı. Rivayetlerde belirtildiğine göre, bu ordular yaklaşık 12.000 kişiden oluşuyordu. Müslümanların sayısı ise sadece 3.000 kişi civarındaydı. İşte bu büyük ordular Müslümanların üzerine gelince, Yüce Allah onların üzerine şiddetli bir rüzgâr, kasırga ile insanların göremediği türden ordular gönderdiğini beyan etmektedir. Kasırganın ne kadar şiddetli olduğu ve düşmanların çadırlarını ve güçlerini nasıl alt üst ettiğini rivayetlerden öğrenmekteyiz.

ıı. Burada düşman grupların üzerine gönderilen ordulardan birisi kasırga oluşturan rüzgarlardır. Kur’ân’da 19 kez geçen الرّ۪يح er-rîh/rîh kelimeleri tekil olarak geçtiği yerlerde genellikle olumsuz manada “felaket”,(4) bilinen manada “rüzgâr”,(5) “koku”,(6) “güç”(7) manalarında kullanılmaktayken, Kur’ân’da 10 kez(8) geçen الرِّيَاح er-riyâh kelimeleri ise olumlu, yararlı bir anlamda genel olarak “nimet, huzur” içerikli “rüzgarlar” manasında zikredilmektedir.

ııı. Tevbe 9/26 ve 40’ta da geçen جُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا “göremediğiniz ordular”dan maksat ise önceki savaşlarda olduğu gibi muhtemelen müslümanlara manevi destek veren “melekler”, onlara kazandırılan “cesaret, manevi güç, moral” ve “düşmanların kalplerine salınan korku”(9) olabilir. Bedir’de Müslümanlara yapılan “melek yardımı” bizzat Kur’ân âyetleriyle beyan edilmektedir.(10) Yüce Allah kendi davasını davası edinen ve ellerinden gelen her şeyi yapan Müslümanlara yardım edeceğini, yani Allah’ın dinine yardım edenlere kendisinin de yardım edeceğini çeşitli âyetlerde müjdelediği(11) için burada da aynı durum yaşanmıştı diyebiliriz.

ıv. Konu Hendek Gazvesi olduğu için önce orada yaşananları ifade etmekle başladık; ancak Yüce Allah’ın genelde yardımıyla ilgili olarak vaatlerinin ve uygulamalarının nasıl olduğunu da elbette konu gereği hatırlatmak gerekmektedir. İşte biz de bu maksatla çok önemli bazı hususları aktarmak sitiyoruz.

- Yüce Allah’ın yardımıyla ilgili olarak Mü’min 40/51’de şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki biz, peygamberlerimize ve iman edenlere hem dünya hayatında, hem de şahitlerin (şahitliğe) duracakları günde yardım edeceğiz.” Yûsuf 12/110’da konuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Nihâyet peygamberler ümitlerini yitirip de kendilerinin yalana çıkarıldıklarını kesin olarak anladıkları sırada onlara yardımımız gelmiş ve dilediğimiz kimse(ler) kurtuluşa erdirilmiştir. Azabımız suçlular topluluğundan geri çevrilmez.”

Demek ki Yüce Allah peygamberlerin “bittim” noktasına gelinceye kadar çaba sarf etmeleri gerektiğini ve onların da bunu başardıklarını beyan edercesine kendi yardımının onlara geleceğini, sonuçta kurtarılmayı hak edenlerin de kurtarıldığını haber vermektedir.

Yüce Allah benzer bir içerikte Bakara 2/214’te şu bilgiyi vermektedir: “(Ey müminler!) Yoksa siz, sizden önce gelip geçenlerin başına gelenlerin benzerleri size de gelmeden cennete gireceğinizi mi sandınız? Yoksulluk ve sıkıntı onlara öylesine dokunmuş ve öyle sarsılmışlardı ki, nihâyet Peygamber ve beraberindeki müminler ‘Allah’ın yardımı ne zaman!’ demişlerdi. Bilesiniz ki Allah’ın yardımı yakındır.”

- Hacc 22/40, Mü’min 40/51 ve Muhammed 47/7 gibi âyetlerde zikredildiği üzere, Yüce Allah’ın uygulaması kulların ellerinden geleni yaptıktan sonra ilâhî yardımın geleceği şeklindedir. Kur’ân’da kıssası anlatılan peygamberlerin ve ümmetlerinin hayatı çeşitli sıkıntı örnekleriyle doludur.

Yüce Allah’ın kurtarılmasını dilediği kişiler elbette ellerinden gelen fedakârlığı fazlasıyla yapanlardır. Çünkü sebepleri yerine getirmeyenler olumlu anlamda sonuçlardan yararlanamazlar. Demek ki kullara düşen görev Yüce Allah’ın yardımı gelinceye kadar ellerinden gelen her fedakârlığı yapmaları, her türlü yalanlanma ve eziyete rağmen hak ve hakikat yolundaki dirençlerini ortaya koymalarıdır.

- Müminlere yönelik destek Yüce Allah’ın Âl-i İmrân 3/139’da evrensel manada dile getirdiği “Gevşemeyin, üzülmeyin; eğer inanıyorsanız siz üstün geleceksiniz” beyanıyla bire bir örtüşmektedir. Önemine binaen konuyla ilgili âyetleri burada hatırlatmakta yarar görmekteyi:

Mâide 5/23’te de olduğu gibi, çeşitli âyetlerin izahında belirttiğimiz üzere, Bakara 2/249’da “sayısı kalabalık nice orduların az askerli topluluklara mağlup olduğu” ifade edilmektedir.

Mâide 5/56’da “Allah’ın tarafında olanların galip geleceği” bildirilmekte, A‘râf 7/128 ve Kasas 28/5’te “önceleri zayıf düşürülenlerin daha sonra önderler yapılacağı ve iktidara vâris kılınacakları” beyan edilmektedir. Enbiyâ’ 21/105’te “yeryüzüne Allah’ın salih kullarının vâris kılınacakları” müjdelenmekte, Nûr 24/55’te “iman edip salih ameller işleyenlerin yeryüzünde iktidar sahibi kılınacakları” haber verilmektedir.

Konunun geniş bir şekilde ele alındığı Kasas 28/35’te Hz. Musa ve Hz. Harun’un Firavun’a ve adamlarına karşı galip gelecekleri ifade edilmekte, Sâffât 37/171-173’te “elçi kullarla ilgili olarak Allah’ın ‘onlar mutlaka yardıma eriştirilecektir ve bizim ordularımız mutlaka galip gelecektir’ şeklindeki kuralının geçerli olduğu” belirtilmektedir.

Mü’min 40/51’de “Yüce Allah’ın peygamberlere ve müminlere yardım edeceği” zikredilmekte, Mücâdele 58/21’de ise “Allah’ın ve elçilerin mutlak sûrette üstün olacakları, çünkü Allah’ın en güçlü ve yüce olduğu” ifade edilmektedir. Ayrıca En‘âm 6/34’te ve Yûsuf 12/110’da Yüce Allah’ın elçilerine yardımının geldiği ifadeleri de aynı manayı destekler mahiyettedir. Tâhâ 20/68’de de benzer bir içerik söz konusudur. Dahası Âl-i İmrân 3/160’ta Allah’ın yardım ettiği kişilere başka hiç kimsenin galip gelemeyeceği bildirilmektedir.

2. وَكَانَ اللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرًا “Allah yaptıklarınızı görendir.” Yüce Allah’ın, yapılan her bir şeyi hakkıyla gördüğüne dair Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(12) Yüce Allah Hendek Savaşı’nda kimlerin neler yaptığını görüp gözetlediğini haber vermekte, bu beyanıyla bir taraftan müminlere moral kazandırılmak istenirken, diğer taraftan da karşıtlarına gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

ıı. O Gün Müslümanların İçinde Bulundukları Durum

اِذْ جَآؤُ۫كُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَمِنْ اَسْفَلَ مِنْكُمْ وَاِذْ زَاغَتِ الْاَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللّٰهِ الظُّنُونَا هُنَالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالًا شَد۪يدًا “Onlar hem yukarınızdan hem aşağı tarafınızdan üzerinize geldikleri zaman, gözler kaydığı (yıldığı), yürekler boğazlara geldiği ve siz Allah hakkında türlü türlü şeyler düşündüğünüz zaman, İşte orada müminler imtihan edilmiş ve şiddetli bir sarsıntıya uğratılmışlardı.”

Âyetteki اِذْ جَآؤُ۫كُمْ iz câûküm ifadesi “hani size gelmişti”; مِنْ فَوْقِكُمْ min favkıküm ifadesi “sizin yukarınızdan”; وَمِنْ اَسْفَلَ مِنْكُمْ ve min esfele minküm ifadesi “ve sizin aşağı tarafınızdan da”;وَاِذْ زَاغَتِ ve iz zâğat ifadesi “ve hani kaymıştı, yılmıştı”; الْاَبْصَارُ el-ebsâru kelimesi “gözler”;وَبَلَغَتِ ve beleğat fiili “ve ulaşmıştı, dayanmıştı, gelmişti”; الْقُلُوبُ el-kulûbu kelimesi “kalpler, yürekler”; الْحَنَاجِرَ el-hanâcira kelimesi “boğazlara”; وَتَظُنُّونَ ve tezunnûne fiili “ve zanda bulunuyordunuz, bulunduğunuz zaman”; بِاللّٰه billâhi ifadesi “Allah hakkında”; ِ الظُّنُونَاez-zunûna kelimesi “türlü türlü zanlar”; هُنَالِكَ hünâlike kelimesi “işte orda”; ابْتُلِيَ übtüliye edilgen fiili “imtihan edilmişti”; الْمُؤْمِنُون el-mü’minûne kelimesi “iman edenler, müminler”; وَزُلْزِلُوا ve zülzilû edilgen fiili “ve sarsıntıya uğratılmışlardı, sarsıntı geçirmişlerdi”; زِلْزَالًا شَد۪يدًا zilzâlen şedîden tamlaması ise “şiddetli bir sarsıntıya” demektir.

Burada Hendek Savaşı’nda yaşananların bir kısmı ve müminlerin imtihan edilip sarsılmaları gündeme getirilmektedir.

1. اِذْ جَآؤُ۫كُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَمِنْ اَسْفَلَ مِنْكُمْ وَاِذْ زَاغَتِ الْاَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللّٰهِ الظُّنُونَا “Onlar hem yukarınızdan hem aşağı tarafınızdan üzerinize geldikleri zaman, gözler kaydığı (yıldığı), yürekler boğazlara geldiği ve siz Allah hakkında türlü türlü şeyler düşündüğünüz zaman.” Yüce Allah Hendek Savaşı’nda düşman ordularının Müslümanları adeta çepeçevre kuşattığını, Müslümanların derin bir korkuya düştüklerini ve çeşitli zanlarda bulunduklarını hatırlatmaktadır.

a) اِذْ جَآؤُ۫كُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَمِنْ اَسْفَلَ مِنْكُمْ “Onlar hem yukarınızdan hem aşağı tarafınızdan üzerinize geldikleri zaman.” Yüce Allah düşman ordularının bir kısmının “üst taraftan, yukarıdan”, bir kısmının ise “aşağı taraftan” saldırıya geçtiklerini bildirmektedir. Anlaşılıyor ki bu orduların bir kısmı yani Kureyşliler Medine’nin alt tarafından yani Mekke tarafından, Ğatafan gibi diğer kısmı ise Medine’nin üst tarafından yani düzlük tarafından gelerek bir kuşatma harekâtı gerçekleştirmişlerdi. Müslümanlar, müttefik düşman orduları ile kendilerini arkadan hançerleyen Kureyzaoğulları arasında sıkışıp kalmışlardı.(13)

b) وَاِذْ زَاغَتِ الْاَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ “Gözler kaydığı (yıldığı), yürekler boğazlara geldiği zaman.” Yüce Allah kuşatılan Müslümanların tarafında olanların, muhtemelen münafıkların korkudan gözlerinin nerdeyse yerlerinden fırlayacağını ve yüreklerin ağızlara dayandığını bildirmektedir.(14) Bir benzeri de Sâd 38/63’te geçen زَاغَتِ الْاَبْصَارُ zâğati’l-ebsâru ifadesi “gözlerinin belerdiğini”, “yuvalarından adeta çıktığını”, “gözlerinin ferinin kaçtığını”, “göz yuvalarının kaydığını” ortaya koyan bir ifadedir.

Öte yandan Mü’min 40/18’de mahşerle ilgili olarak benzer şekilde kullanılan بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ beleğati’l-kulûbu’l-hanâcira ifadesi ise “yüreklerin hançerelerine dayandığı”, “yüreklerinin ağızlarına geldiği”, “boğulacak gibi olunduğu” manalarını içererek, böylece yaşanan şiddetli korkuyu ortaya koymakta, Hendek’te yaşananların adeta mahşerde gerçekleşecek olan feci korkuyu andırdığı gözler önüne serilmek istenmektedir.

c) وَتَظُنُّونَ بِاللّٰهِ الظُّنُونَا “ve siz Allah hakkında türlü türlü şeyler düşündüğünüz (zaman).” Yüce Allah Hendek’teki sıkıntının boyunu ortaya koymak üzere, Müslümanlar tarafında bulunan münafıkların “Allah’ın yardımı ve zafer vaadi”yle ilgili olarak Allah hakkında hiçbir şekilde olmaması gereken türden çeşitli ve birbiriyle çelişkili kanaatlere sahip olduklarını dile getirmektedir.

Bu türden zanlar samimi Müslümanlarda değil de Yûnus 10/36, Sâd 38/27 ve Necm 53/28’de de belirtildiği gibi aslında inkârcılarda bulunan bir özelliktir. Nitekim Feth 48/6’da bu türden kötü zanlar “münafıklar ve müşriklerle”, Feth 48/12’de ise “göçebe Araplarla” ilişkilendirilmektedir. Bu arada daha sonra yorumlayacağımız Ahzâb 33/12 ve 13. âyetlerde de burada hatırlatılan zanların kimlere ait ve ne olduğuna dair kısmî açıklamalar zikredilmektedir.

Bu arada âyetin sonunda yer alan الظُّنُونَا ez-zunûnâ kelimesi tıpkı Ahzâb 33/66 ve 67’de de geçen الرَّسُولَا er-rasûlâ ve السَّب۪يلَا es-sebîlâ kelimeleri gibidir ki maksat âyet sonlarındaki kafiye yani lafız ve ses uyumunu sağlamaktır.(15) Özellikle الظُّنُونَا ez-zunûnâ kelimesinin zannen şeklinde tekil değil de الظُّنُونَا ez-zunûnâ şeklinde çoğul getirilmesi ise onların sahip oldukları zanların ne kadar çok ve çeşitli olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır.(16)

2. هُنَالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالًا شَد۪يدًا “İşte orada müminler imtihan edilmiş ve şiddetli bir sarsıntıya uğratılmışlardı.” Yüce Allah Hendek Gazvesi’nin yaşandığı günde işte o mekânda bütün müminlerin denendiğini ve çok şiddetli bir şekilde sarsıntı geçirdiklerini haber vermektedir.

Bir gün Kureyş’ten bir müfreze hendeği geçmiş, Hz. Ali komutasındaki bir grup onlara karşı koymuştu. Düşman, müminleri ok ve taş yağmuruna tutmuş, herkesin yüreği ağzına gelmişti. Nihayetinde Müslüman grup galip gelse de bu durum Müslümanlar arasında feci bir korkuya ve şiddetli bir sarsıntıya sebebiyet vermişti. İşte bu türden pek çok olayın yaşandığı Hendek gazvesinde müminler imtihana tabi tutulmuş, kimlerin sadakat ehli olduğu, kimlerin de kalplerinde nifak taşıdığı böylece ortaya çıkartılmış oldu.

ııı. Münafıkların İftirası

وَاِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ مَا وَعَدَنَا اللّٰهُ وَرَسُولُهُٓ اِلَّا غُرُورًا “Hani münafıklar ile kalplerinde hastalık bulunanlar ‘(Meğer) Allah ve Elçisi bize aldatmadan başka bir vaatte bulunmamışlar!’ diyorlardı.”

Âyetteki وَاِذْ يَقُولُ ve iz yekûlü ifadesi “ve hani diyordu”; الْمُنَافِقُون el-münâfikûne kelimesi “münafıklar”; وَالَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ vellezîne fî kulûbihim ifadesi “ve kalplerinde (şöyle şey) bulunanlar”; مَرَضٌ meradun kelimesi “hastalık”; مَا وَعَدَنَا mâ ve‘adenâ ifadesi “bize vaat etmedi”; اللّٰهُ ellâhu kelimesi “Allah”; وَرَسُولُهُٓ ve rasûlühû ifadesi “ve O’nun Rasûlü, Elçisi”; اِلَّا غُرُورًا illâ ğurûran ifadesi ise “aldatmadan başka bir şey” demektir.

Burada Hendek Gazvesi’nde bazı münafıkların ve kalplerinde iman zaafı bulunanların sözleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, Hendek Savaşı günlerinde 3000 kişilik Müslüman topluluğun arasında yer alan bir kısım münafıkların ve kalplerinde hastalık bulunanların yani kalplerinde iman zaafı yaşayanların Allah’a ve Rasûlü’ne dair yalancılık isnadında bulunduklarını hatırlatmaktadır. Rivayetlere göre Mu‘attib b. Kuşeyr adlı bir kişi düşman ordularını gördüğünde “Muhammed bize Fars ve Rum’un fethini vaad ediyor; oysa biz korkudan ortaya bile çıkamıyoruz; bunlar sadece aldatma vaadidir” diyerek fetih vaadlerinin yalan olduğunu dile getirmişti.(17)

Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı, bu münafıkların ve kalplerinde inanç hastalığı bulunan kişilerin aldatıldıklarıyla ilgili son derece emin olduklarını ortaya koyan nefyü istisna yoluyla elde edilen hasr/kasr denilen “vurgulu” bir ifadedir.

“Bu âyet şu olayla birlikte düşünüldüğünde daha iyi anlaşılır: Hendekler kazılırken Selman ve Huzeyfe’nin de aralarında bulunduğu grup kendi paylarına düşen yerde hendek kazarken bir kaya çıkmıştı. Tüm çabaları sonuçsuz kalmış, kaya değil balyoz kırılmıştı. Hz Peygamber’e durum haber verilmişti. Olay yerine gelerek balyozu almış ve kayaya vurmuştu.

Her vuruşta kayanın bir parçası kopuyor ve kıvılcımlar saçılıyordu. Rasulullah o kıvılcımlara işaretle Pers, Bizans ve Yemen saraylarının ümmetinin eline geçeceğini müjdeliyordu.(18) İşte içinde bulunulan zor zamanla bu müjde arasında makul bir bağlantı kuramayan hasta kalpliler, bunu ‘boş vaad’ olarak görmüşlerdi.”(19)

Münafıkların ve kalplerinde hastalık bulunanların bu türden olumsuz tavırlarına karşılık, Yüce Allah gerçek müminlerin tutum ve davranışlarını ise daha sonra yorumlayacağımız Ahzâb 33/22’de şöyle beyan etmektedir: “Müminler ise düşman birliklerini gördüklerinde ‘İşte bu, Allah ve Rasûlü’nün bize vaadettiğidir! Allah ve Rasûlü doğru söylemiştir’ demişlerdi. Bu (orduların gelişi), onların ancak imanlarını ve Allah’a bağlılıklarını arttırmıştı.”

b) Münafıkların Hendek Savaşı’ndaki Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 13-17. âyetlerinde içlerinden bir grubun Hendek Savaşı’nda (şöyle) dediklerini aktarmaktadır: “Ey Yesribliler (Medineliler)! Artık sizin için durmanın sırası değil, haydi dönün!” Diğer bir grubun ise “muhakkak ki evlerimiz savunmasızdır” diyerek Nebî’den izin istediklerini, oysa evlerinin savunmasız olmadığını, sadece ve sadece (savaştan) kaçmayı arzuladıklarını dile getirmekte, Medine’nin her yanından üzerlerine saldırılsaydı, kendilerinden fitne (savaş veya şirke dönmek) istenseydi, şüphesiz hemen bunu yapacaklarını, onunla ilgili gecikmeyeceklerini ifade etmekte, şu beyan zikredilmektedir: “Andolsun ki daha önce onlar, sırt çevirip kaçmayacaklarına dair Allah’a söz vermişlerdi. Allah’a verilen söz sorumluluk gerektirmektedir!”

Ardından, hem Medineli muhataplara hem de bütün insanlığa yönelik şu bildirime yer verilmektedir: “De ki: Eğer ölümden veya öldürülmekten kaçıyorsanız, kaçmanın size asla faydası olamaz! (Eceliniz gelmemiş ise) o takdirde de (dünyada) zaten çok az yaşatılacaksınız. De ki: Allah size herhangi bir kötülük dilerse, O’na karşı sizi kim koruyabilir ya da size herhangi bir rahmet dilerse (size kim zarar verebilir ki)!? Onlar, kendilerine Allah’tan başka (Allah’ın peşi sıra) herhangi bir dost da yardımcı da bulamazlar.”

ı. Yalan Yere İzin İstemeleri

وَاِذْ قَالَتْ طَآئِفَةٌ مِنْهُمْ يَآ اَهْلَ يَثْرِبَ لَا مُقَامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا وَيَسْتَاْذِنُ فَر۪يقٌ مِنْهُمُ النَّبِيَّ يَقُولُونَ اِنَّ بُيُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِيَ بِعَوْرَةٍ اِنْ يُر۪يدُونَ اِلَّا فِرَارًا “Onlardan bir grup da şöyle demişti: ‘Ey Yesribliler (Medineliler)! Sizin için durmanın sırası değil, dönün!’ İçlerinden bir grup ise evleri savunmasız olmadığı halde ‘Şüphesiz ki evlerimiz savunmasızdır!’ diyerek Peygamber’den izin istiyordu; (savaştan) kaçmaktan başka bir şey istemiyorlardı.”

Âyetteki وَاِذْ قَالَتْ ve iz kâlet ifadesi “ve hani demişti”; طَآئِفَةٌ tâifetün kelimesi “bir grup”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “içlerinden”; يَآ اَهْلَ يَثْرِبَ yâ ehle yesribe hitabı “ey Yesrib’liler, ey Medineliler”; لَا مُقَامَ lâ mukâme ifadesi “(burada) hiçbir ikamet yok, (burda) durmanızın sırası değil”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; فَارْجِعُوا ferci‘û emri “geri dönün”; وَيَسْتَاْذِنُ ve yeste’zinu fiili “ve izin istiyordu”; فَر۪يقٌ ferîkun kelimesi “bir grup”; مِنْهُمُ minhum ifadesi “onların içlerinden”; النَّبِيّ en-nebiyye kelimesi “Nebi’den, Peygamber’den”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “diyorlardı (ki)”; اِنَّ بُيُوتَنَا inne buyûtenâ tamlaması “muhakkak ki bizim evlerimiz”; عَوْرَةٌ ‘avratün ifadesi “savunmasız(dır)”; وَمَا هِيَ ve mâ hiye ifadesi “(halbuki) o (evler) ise (şöyle) değildir”; بِعَوْرَةٍ bi ‘avratin ifadesi “savunmasız, (oysa onlar evleri savunmasız değildi)”; اِنْ يُر۪يدُونَ in yürîdûne ifadesi “istemiyorlar”; اِلَّا فِرَارًا illâ firâran istisnası ise “(savaştan) kaçmaktan başka bir şey” demektir.

Burada Ahzâb Savaşı esnasında Müslümanların arasında yer alan bazı grupların sözleri gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ قَالَتْ طَآئِفَةٌ مِنْهُمْ يَآ اَهْلَ يَثْرِبَ لَا مُقَامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا “Onlardan bir grup da şöyle demişti: Ey Yesribliler (Medineliler)! Sizin için durmanın sırası değil, dönün!” Ahzâb Savaşı denilen Hendek Gazvesi’nde düşman tarafı pek çok düşman gruptan meydana geldiği gibi maalesef Müslüman tarafında da “birlikteliği zaafa uğratmak isteyen münafıklar”, “kalplerinde inanç hastalığı bulunanlar”, işte bu âyette de dile getirildiği gibi “müslümanları geri döndürmeye çalışanlar”, “yalan konuşup evlerinin savunmasız olduğu bahanesini ileri sürerek savaştan kaçmak için Hz. Peygamber’den izin isteyenler” vs. gruplar yer almaktaydı.

Yüce Allah Hendek Gazvesi esnasında Müslümanların arasında bulunan bir başka grubun da muhataplara düşman korkusu salmak ve savaştan kaçırmak maksadıyla onların savaş meydanında bulunmasının anlamsız olduğunu ve geri dönmeleri gerektiğini söylediklerini hatırlatmaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَثْرِبَ yesrib kelimesi “Medine” şehrinin eski adıdır(20) ve Hz. Peygamber “dinin uygulandığı yer”, “borç ve sorumlulukların yerine getirildiği yer”, “medeniyetin üretildiği şehir” gibi manalar içeren “Medine” adını şehre kendisi vermiştir. İşte Müslümanlar arasında yer alan bir grup da Medinelilere seslenerek, onlara “burada tutunmanız mümkün değil; geri dönün” çağrısında bulunmuşlardı. Onların medîne kelimesini değil de yesrib kelimesini tercih etmelerinin muhtemel sebebi, bu isim konusunda da Hz. Peygamber’e muhalefet etmeleri olabilir. Tabii ki eğer isimlendirme daha önce yapılmışsa bu böyledir; değilse zaten mesele yoktur.

Kur’ân’da sadece burada geçen لَا مُقَامَ لَكُمْ lâ mukâme leküm ifadesi “burada tutunmanız mümkün değil”, “burada düşmana karşı koyamazsınız”, “size duracak yer yok”, “buradan hiçbir şey elde edemezsiniz” gibi manalarda yorumlanmaktadır ki aslında hepsinde dile getirilmek istenen mesaj Müslümanların Ahzâb Savaşı’nı kaybedecekleri ve buradan hiçbir şey elde edemeyecekleri havasını estirmektir. Bundan dolayı da onların savaş meydanından geri dönmesini istemişler, فَارْجِعُوا farcı‘û “dönün” diyerek hem fiziksel anlamda Medine’ye evlerine geri dönmelerini, hem de mecazi olarak Müslümanlıktan vazgeçip eski şirk dinine geri dönmelerini onlardan istemişlerdi.

Bu âyette günümüze son derece önemli bir mesaj vardır: Dini konuların konuşulduğu ortamlarda birtakım sıkıntılar veya bazı zorluklar yaşanınca, her zaman çevreden benzer telkinler yapılmakta, zorlukları aşmak yerine onlardan ve davadan kaçmak tercih edilsin diye uğraşılmaktadır. Bunun sadece Ahzab günü yaşanmadığını, her zaman böylece moral bozucu ve müslümanların birliğine ve dirliğine zarar verici yaklaşımların söz konusu olabileceğini hatırlatmakta, davadan vazgeçilmemesi gerektiğini muhataplara öğretmek istemektedir.

2. وَيَسْتَاْذِنُ فَر۪يقٌ مِنْهُمُ النَّبِيَّ يَقُولُونَ اِنَّ بُيُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِيَ بِعَوْرَةٍ اِنْ يُر۪يدُونَ اِلَّا فِرَارًا “İçlerinden bir grup ise evleri savunmasız olmadığı halde ‘Şüphesiz ki evlerimiz savunmasızdır!’ diyerek Peygamber’den izin istiyordu; (savaştan) kaçmaktan başka bir şey istemiyorlardı.” Yüce Allah Hendek Gazvesi’nde müslümanların arasında yer alan bir başka grubun ise yalan konuşarak savaş meydanından kaçmak için bahaneler üreterek Hz. Peygamber’den izin istediğini hatırlatmaktadır.

a) وَيَسْتَاْذِنُ فَر۪يقٌ مِنْهُمُ النَّبِيَّ يَقُولُونَ اِنَّ بُيُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِيَ بِعَوْرَةٍ “İçlerinden bir grup ise evleri savunmasız olmadığı halde ‘Şüphesiz ki evlerimiz savunmasızdır!’ diyerek Peygamber’den izin istiyordu.” Yüce Allah Hendek Gazvesi’nde bazılarının evlerinin savunmasız oluşuyla ilgili yalan konuşarak Hz. Peygamber’den izin istediklerini bildirmektedir ki rivayetlerde bunların evleri Medine’nin kenarında bulunan Hârise ve Seleme oğulları olduğu ve evlerinin çalınmasından korktukları ifade edilmektedir.(21)

Âyette evlerinin durumunu ortaya koymak üzere kullandıkları عَوْرَة ‘avrah kelimesi tekil olarak sadece bu âyette geçmekte ve “korumasız”, “savunmasız”, “(hırsıza) açık”, “eksik, gedik”, “sağlam değil” gibi anlamlar içermektedir. Bu kelimenin çoğulu olan ‘avrât sözcüğü ise Nûr 24/31 ve 58’de “örtülmesi gereken yerler”, “avret mahalleri” manasında kullanılmakta, aslında birbirine yakın anlamlarda oldukları görülmektedir. Söylemek istedikleri şey, aslında âyetin sonunda da beyan edildiği gibi “savaştan kaçmaları”ydı.

Tebük Savaşı’yla ilgili olarak savaştan kaçanların bahaneleriyle ilgili olarak Tevbe 9/42’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer yakın bir dünya malı ve kolay bir yolculuk olsaydı (o münafıklar) mutlaka sana uyup peşinden gelirlerdi. Fakat meşakkatli yol onlara uzak geldi. Gerçi onlar, ‘Gücümüz yetseydi mutlaka sizinle beraber çıkardık’ diye kendilerini helâk edercesine Allah’a yemin edecekler. Halbuki Allah onların mutlaka yalancı olduklarını biliyor.”

Aynı şekilde başka bahanelerin yer aldığı bir örnek olması bakımından Âl-i İmrân 3/167’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlara (münafıklara) ‘Geliniz, Allah yolunda çarpışın ya da savunma yapın’ denildiği zaman, ‘Savaşmayı (savaşın olacağını) bilseydik elbette size tâbi olurduk’ demişlerdi. Onlar (o gün) imandan çok küfre (kâfirliğe) yakın idiler. Ağızlarıyla, kalplerinde olmayanı söylüyorlardı. (Hâlbuki) Allah, onların içlerinde gizlediklerini gayet iyi bilendir.” Benzer şekilde bazı ifadeler Feth 48/11’de de zikredilmektedir.

b) اِنْ يُر۪يدُونَ اِلَّا فِرَارًا “(Savaştan) kaçmaktan başka bir şey istemiyorlardı.” Kehf 18/18, Ahzâb 33/13, 16 ve Nûh 71/6’da geçen فِرَار firâr/el-firâr kelimeleri “kaçış”, Ahzâb 33/16’da yer alan فَرَرْتُمْ ferartüm fiili de “kaçmak” manasına gelmektedir. Yüce Allah Müslümanların arasında bulundukları halde savaştan kaçmak için evlerinin savunmasız olduğu yalanını dile getirenlerin gerçek niyetlerini ortaya koymakta, hasr/kasr elde etmek için اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarını kullanarak “vurgulu” bir ifade ile onların sadece ve sadece kaçmak istediklerini, başka bir amaçlarının bulunmadığını ortaya koymuş olmaktadır.

ıı. Verdikleri Sözlerde Durmamaları

وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَيْهِمْ مِنْ اَقْطَارِهَا ثُمَّ سُـِٔلُوا الْفِتْنَةَ لَاٰتَوْهَا وَمَا تَلَبَّثُوا بِهَآ اِلَّا يَس۪يرًا وَلَقَدْ كَانُوا عَاهَدُوا اللّٰهَ مِنْ قَبْلُ لَا يُوَلُّونَ الْاَدْبَارَ وَكَانَ عَهْدُ اللّٰهِ مَسْؤُ۫لًا “(Medine’nin) her yanından (kendi) üzerlerine saldırılsaydı da kendilerinden fitne (savaş) istenseydi, şüphesiz ki hemen bunu yaparlardı; onunla ilgili gecikmezlerdi. Yemin olsun ki daha önce onlar, arkalarını dönmeyeceklerine (kaçmayacaklarına) dair Allah’a söz vermişlerdi. Allah’a verilen söz sorumluluk gerektirmektedir.”

Buradaki وَلَوْ دُخِلَتْ ve lev dühılet ifadesi “ve eğer saldırılsaydı, girilseydi”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onların üzerine”; مِنْ اَقْطَارِهَا min aktârihâ ifadesi “onların her yanlarından”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; سُـِٔلُوا süilû edilgen fiili “onlardan istenseydi”; الْفِتْنَة el-fitneh kelimesi “şirk, fitne”; لَاٰتَوْهَا le âtevhâ ifadesi “elbette onu yaparlardı”; وَمَا تَلَبَّثُوا ٓ ve mâ telebbesû fiili “hiç gecikmezlerdi, geri kalmazlardı”; بِهَا bihâ ifadesi “onunla ilgili”; اِلَّا يَس۪يرًا illâ yesîran istisnası “az, kolay, basit bir durumdan başka (beklemezlerdi)”; وَلَقَدْ كَانُوا ve lekad kânû ifadesi “yemin olsun ki onlar (şöyle) idiler”; عَاهَدُوا ‘âhedû kelimesi “söz vermişlerdi”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; لَا يُوَلُّونَ lâ yüvellûne fiili “dönmeyecekler(inde dair)”; الْاَدْبَارَ el-edbâra kelimesi “arkalarını, gerisin geri”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; عَهْدُ اللّٰهِ ‘ahdüllâhi tamlaması “Allah’a verilen söz”; مَسْؤُ۫لًا mes’ûlen kelimesi ise “mesuliyet, sorumluluk gerektirir” demektir.

Burada münafıkların ikiyüzlü davranışları ve Yüce Allah’a verip de tutmadıkları sözlerden sorgulanacaklarıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَيْهِمْ مِنْ اَقْطَارِهَا ثُمَّ سُـِٔلُوا الْفِتْنَةَ لَاٰتَوْهَا وَمَا تَلَبَّثُوا بِهَآ اِلَّا يَس۪يرًا “(Medine’nin) her yanından (kendi) üzerlerine saldırılsaydı da kendilerinden fitne (savaş) istenseydi, şüphesiz ki hemen bunu yaparlardı; onunla ilgili gecikmezlerdi.” Yüce Allah önceki âyette evlerinin savunmasız olduğu yalanını söyleyerek Hz. Peygamber’den izin isteyen kişilerin asıl amaçlarını deşifre etmekte ve savunmasız olduğunu söyledikleri evlerine veya şehirlerine saldırı yapılmış olsaydı ve kendilerinden bir fitne çıkarmaları yani sivillere baskı veya saldırı yapmaları kendilerinden istenseydi bunu hemen yapacaklarını, zaman geçirmeyeceklerini haber vermektedir.

Bu ifadenin mesaj bakımından bir benzeri Nisâ’ 4/91’de şöyle geçmektedir: “Bunlar (münafıklar) her ne zaman fitneye (yani savaşa) götürülseler ona hemen dalarlardı.” Her iki âyeti birlikte düşününce maksadın ne olduğu apaçık ortaya çıkmakta, öünafıkların ikiyüzlülükleri ortaya serilmiş olmaktadır.

Âyette geçen وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَيْهِمْ ve lev dühılet ‘aleyhim ifadesi “üzerlerine gelinseydi” yani kendilerine saldırılsaydı demektir. Bir kez de Rahmân 55/33’te yer alan اَقْطَار aktâr kelimesi “kenarlar”, “bucaklar”, “köşeler” gibi anlamlar içermektedir. Bu arada âyetteki الْفِتْنَة el-fitneh kelimesi “savaş”, “saldırı”, “baskı”, “inançsızlık”, “şirk” vs. anlamlarda yorumlanabilir. Bu durumda devam eden cümlede zikredilen لَاٰتَوْهَا le âtevhâ ifadesindeki هَا hâ zamiri, öncesindeki “fitne”ye de “şehr”e de gidebilir.

Zamirin ait olduğu yer bağlamında الْفِتْنَة el-fitneh “fitne” kelimesi söz konusu edilirse buna göre maksat söz konusu kişilerin kendilerinden istenen fitneye yani şirke veya baskı ve zulme hemen dalacakları, evlerini savunmayacakları, hiçbir şekilde çarpışmaya girmeyecekleri, istenilen fitneyi hemen uygulayacakları manasını vermektir. Bu mana doğrultusunda âyetin sonunda yer alan تَلَبَّثُوا بِهَآ ifadesindeki هَا hâ zamiri de aynı şekilde “fitne” kelimesiyle ilişkilendirilmiş ve o fitneyi uygulamada tereddüt göstermedikleri manası elde edilmiş olur.(22)

Âyetteki her iki هَا hâ zamirini “şehir”le ilişkili görmemiz de mümkündür. Bu durumda anlam onlar şehirde saldırıya uğradıktan sonra şehirdeki diğer müminlere karşı savaşmaları kendilerinden istenseydi hemen bunu yapacakları ifade edilmekte, evlerinin savunmasız oluşuyla ilgilenmeyecekleri, istenen düşmanlığı hemen uygulayacakları, ancak bunu yapmaları durumunda kendilerinin da İsrâ’ 17/76’da belirtildiği gibi Medine’de fazla kalamayacakları dile getirilmiş olmaktadır.(23)

Âyetteki muhtemel manalar itibariyle bakıldığında, ilkinde münafıkların yalancılıkları ve fitneye açık halleri dile getirilmiş olurken, diğer ihtimalde onların müslümanlara karşı düşmanla birlikte hareket edecekleri, ancak sonuçta Mekkeli müşrikler gibi kendilerinin de Medine’de fazla kalamayacakları tehdidi devreye girmiş olmaktadır.

2. وَلَقَدْ كَانُوا عَاهَدُوا اللّٰهَ مِنْ قَبْلُ لَا يُوَلُّونَ الْاَدْبَارَ وَكَانَ عَهْدُ اللّٰهِ مَسْؤُ۫لًا “Yemin olsun ki daha önce onlar, arkalarını dönmeyeceklerine (kaçmayacaklarına) dair Allah’a söz vermişlerdi. Allah’a verilen söz sorumluluk gerektirmektedir.” Yüce Allah münafıkların ikiyüzlü tavırları hakkında önceki âyette bilgi verdikten sonra, bu âyette de aynı konuya temas etmekte ve onların ikiyüzlülüklerine dair bir örneğe yer vermektedir. Âyette sözü edilenlerin Hârise oğulları olduğu ve Uhud Savaşı sonrasında bir daha böyle davranmayacaklarına dair Rasûlüllah’a söz verdikleri,(24) ancak Hendek Gazvesi’nde de aynı dönekliği yaptıkları anlaşılmaktadır.

Yüce Allah kendisine verilen sözün gereğinin yerine getirilip getirilmediğinin hesabını soracağını âyetin sonunda وَكَانَ عَهْدُ اللّٰهِ مَسْؤُ۫لًا cümlesiyle beyan etmektedir. Konuyla ilgili olabilecek, ancak genelde “verilen sözlerin tutulması gerektiği” ve “bunlardan sorgulanılacağıyla” ilgili olarak İsrâ’ 17/34’te şöyle buyrulmaktadır: “Verdiğiniz sözü de yerine getirin. Çünkü verilen söz, sorumluluğu gerektirir.” Yüce Allah sağlıklı bir toplum oluşturmak için hayati önem arz eden bir konuya değinmekte ve verilen sözlerin tutulmasını, çünkü sözlerden de akitlerden de sözleşmelerden de muhatapların mahşerde sorgulanacağını haber vermektedir.

Mâide 5/1 ve Mü’minûn 23/8’de geniş bir şekilde ele aldığıız üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki “ahd” kavramı çerçevesinde Kur’ân’da 8 kez(25) yer alanعَهْد اللّٰهِ ‘ahdullâh “Allah’ın ahdi” tamlaması, “Yüce Allah’a verilen söz” demektir. Bu ise Yüce Allah’ın insanı yarattığı fıtratla uyumlu yaşamak anlamına gelmektedir.

“Ahde vefa” yani ahitlerine riayet etmek, başta fıtrat sözleşmesi olarak ifade ettiğimiz “insanın Yüce Allah’a verdiği söz” olmak üzere, insanların birbirlerine çeşitli vesilelerle verdikleri bütün sözleri ve aralarında yaptıkları bütün anlaşma ve antlaşmaları da içerir. Dahası, yapılan yeminler ve adanan adaklar da bu kapsama dâhildir.

Ahitlere riayet etmek demek, verilen bütün sözleri tutmak demektir. Bu arada Mâide 5/1’de emredilen “Sözleşmelere sadakat göstermek” de elbette bu kapsamda yer almaktadır. Bu çerçevede Bakara 2/177, Mâide 5/1, En‘âm 6/152, Ra‘d 13/19-24, Nahl 16/91, İsrâ’ 17/34, Mü’minûn 23/8 ve Me‘âric 70/32 gibi âyetlerde ele alınan konularda bu bağlamda çeşitli bilgiler ve uyarıcı prensipler yer almaktadır.

Münafıkların uygulamadığı, bu yüzden de uyarıldıkları “Yüce Allah’a verilen sözü tutma”nın önemi konusunu İsrâ’ 17/34’te geniş bir şekilde ele aldığımız için burada daha fazla detaya girmek istemiyoruz. Konuyla ilgili iki hadisi hatırlatmakla yetinelim:

Hz. Peygamber (as), emanete riayetin ve verilen sözü tutmanın ne kadar önemli olduğunu beyan etmek üzere münafıkların çeşitli özelliklerini sayarken dört davranışa dikkat çekmektedir: “Emanete hıyanet etmek, konuştuğunda yalan söylemek, söz verdiğinde sözünde durmamak ve düşmanlığında haddi aşmak.”(26) Nebî (as)’ın özetlediği bu davranış bozuklukları aslında fıtrat sözleşmesini bozmanın ve şeytandan yana olmanın bir sonucudur.

Aynı şekilde Enes (ra), Hz. Peygamber’in bir hutbesinde şöyle buyurduğunu nakletmektedir: “Dikkat edin, emaneti olmayanın imanı yoktur; ahdi olmayanın da dini yoktur.”(27) Bu son derece çarpıcı ve sarsıcı tanıtımdan sonra başka bir söze ihtiyaç olmadığını ifade etmek durumundayız.

ııı. Ölümden ve Savaştan Kaçmanın Fayda Vermemesi

قُلْ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْفِرَارُ اِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ اَوِ الْقَتْلِ وَاِذًا لَا تُمَتَّعُونَ اِلَّا قَل۪يلًا قُلْ مَنْ ذَا الَّذ۪ي يَعْصِمُكُمْ مِنَ اللّٰهِ اِنْ اَرَادَ بِكُمْ سُوٓءًا اَوْ اَرَادَ بِكُمْ رَحْمَةً وَلَا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلِيًّا وَلَا نَص۪يرًا “(İzin isteyenlere) de ki: ‘Ölümden veya savaştan kaçıyorsanız, kaçmanın size asla yararı olamaz! (Kaçsanız) bile zaten az yaşatılacaksınız.’ De ki: ‘Allah size herhangi bir kötülük dilerse, sizi O’na karşı kim koruyabilir veya size herhangi bir merhamet dilerse (size kim zarar verebilir ki)!’ Onlar kendileri için Allah’a rağmen hiçbir dost da yardımcı da bulamayacaklardır.”

Buradaki قُلْ kul emri “de ki”; لَنْ يَنْفَعَكُمُ len yenfe‘aküm fiili “size asla ve asla yarar sağlamayacaktır, size fayda vermeyecektir”; الْفِرَارُ el-firâru ifadesi “kaçış”; اِنْ فَرَرْتُمْ in ferartüm ifadesi “eğer kaçarsanız”; مِنَ الْمَوْتِ mine’l-mevti ifadesi “ölümden”; اَوِ الْقَتْلِ evi’l-katli ifadesi “veya savaştan”; وَاِذًا ve izen edatı “o takdirde de”; لَا تُمَتَّعُونَ lâ tümette‘ûne ifadesi “yaşatılmazsınız, geçindirilmezsiniz”; اِلَّا قَل۪يلًا illâ kalîlen istisnası “az bir zamandan başka, zaten çok az yaşatılacaksınız”; قُلْ kul emri “de ki”; مَنْ ذَا الَّذ۪ي men zellezî sorusu “kimmiş şu ki”; يَعْصِمُكُمْ ya‘sımüküm ifadesi “sizi koruyacakmış”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan, (O’ndan gelecek şeyden, azaptan)”; اِنْ اَرَادَ in erâde ifadesi “eğer dilerse, eğer isterse”; بِكُمْ biküm ifadesi “size, sizinle ilgili”; سُوٓءًا sûen ifadesi “size herhangi bir kötülük”; اَوْ اَرَادَ ev erâde ifadesi “veya isterse, dilerse”; بِكُمْ biküm ifadesi “size, sizinle ilgili”; رَحْمَةً rahmeten kelimesi “rahmet, merhamet”; وَلَا يَجِدُونَ ve lâ yecidûne fiili “ve onlar bulamazlar, bulamayacaklar”; لَهُمْ lehum ifadesi “kendileri için”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka, O’nun peşi sıra, O’na rağmen”; وَلِيًّا veliyyen kelimesi “ne herhangi bir dost”; وَلَا نَص۪يرًا ve lâ nasîran ifadesi ise “ne de herhangi bir yardımcı” demektir.

Burada ölüm korkusuyla savaştan kaçmak için izin isteyenlere Yüce Allah’ın verdiği cevaplar ve O’nun sisteminden kaçışın olamayacağıyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْفِرَارُ اِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ اَوِ الْقَتْلِ وَاِذًا لَا تُمَتَّعُونَ اِلَّا قَل۪يلًا “(İzin isteyenlere) de ki: Ölümden veya savaştan kaçıyorsanız, kaçmanın size asla yararı olamaz! (Kaçsanız) bile zaten az yaşatılacaksınız.” Yüce Allah Hendek Gazvesi sebebiyle münafıkların ve onlara benzeyenlerin ortaya koyduğu olumsuz tavrı eleştirmektedir. Bu çerçevede ölüm korkusundan dolayı “evlerimiz savunmasızdır” şeklinde yalan konuşarak savaştan kaçma teşebbüsünde bulundukları, şehirlerine her taraftan saldırılsa da savaşmayacakları, hiç zaman kaybetmeden şirke bulaşacakları bildirilmekte, dahası Yüce Allah’a verdikleri sözlerinde de durmadıkları ifade edilmekte, bu ayette kendilerine cevap verilmektedir.

a)قُلْ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْفِرَارُ اِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ اَوِ الْقَتْلِ “(İzin isteyenlere) de ki: Ölümden veya savaştan kaçıyorsanız, kaçmanın size asla yararı olamaz!” Yüce Allah verdiği bu bilgilerin ardından, gerek tabiî bir şekilde ölümden, gerekse savaşta öldürülmekten kaçarlarsa bu kaçışın kendilerine asla ve asla fayda vermeyeceği beyan edilmektedir.

Özellikle öldürülmekten korktukları savaştan kaçsalar da bu kaçışın çok uzun sürmeyeceği, nihayetinde kendilerine takdir edilen hayatın dünya ile ilişkili olması nedeniyle zaten kısa olduğu ifade edilmektedir. Daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/14’te de belirttiğimiz üzere, burada geçen الْفِرَار el-firâr kelimeleri “kaçış”, فَرَرْتُمْ ferartüm fiili ise “kaçmak” manasına gelmektedir.

b) وَاِذًا لَا تُمَتَّعُونَ اِلَّا قَل۪يلًا “(Savaştan kaçsanız) bile zaten az yaşatılacaksınız.” Burada kullanılan اِذًا izen edatı “o takdirde” anlamını vermekte, لَا تُمَتَّعُونَ اِلَّا قَل۪يلًا lâ tümette‘ûne illâ kalîlen cümlesi ise “çok az yaşatılacaksınız” demektir ki burada yer alan لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları “vurgu” manası içerdiği için dünyada yaşatılma süresinin mahşer hayatına göre çok az olduğu dolaylı olarak ifade edilmiş olmaktadır.

Âhiret hayatına göre dünya da içindeki geçimlikler de elbette kısadır, sonludur. Nahl 16/96’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah katında olanlar bâkîdir; insanların sahip oldukları ise geçicidir. Ayrıca Tevbe 9/38’de geçtiği üzere, dünya hayatının geçimlikleri âhirettekilere göre son derece azdır.

Bu nedenle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi çeşitli âyetlerde kâfirlere yönelik olarak dünya hayatıyla ilgili yapılan bilgilendirmelerin çoğunda dünya hayatının kısa olduğuna ve geçicliğine vurgu yapılmaktadır.(28) Nisâ’ 4/77’de de “bütünüyle dünya metaının az olduğu” açıkça vurgulanmaktadır.

2. قُلْ مَنْ ذَا الَّذ۪ي يَعْصِمُكُمْ مِنَ اللّٰهِ اِنْ اَرَادَ بِكُمْ سُوٓءًا اَوْ اَرَادَ بِكُمْ رَحْمَةً وَلَا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلِيًّا وَلَا نَص۪يرًا “De ki: ‘Allah size herhangi bir kötülük dilerse, sizi O’na karşı kim koruyabilir veya size herhangi bir merhamet dilerse (size kim zarar verebilir ki)!’ Onlar kendileri için Allah’a rağmen hiçbir dost da yardımcı da bulamayacaklardır.” Yüce Allah ölüm korkusuyla savaştan kaçmak için izin isteyenlere ve onlar gibi düşünen herkese yönelik bir hitapta bulunmakta ve bu gibilerin mahşerdeki çaresiz durumlarına dair bilgi vermektedir.

a) قُلْ مَنْ ذَا الَّذ۪ي يَعْصِمُكُمْ مِنَ اللّٰهِ اِنْ اَرَادَ بِكُمْ سُوٓءًا اَوْ اَرَادَ بِكُمْ رَحْمَةً “De ki: ‘Allah size herhangi bir kötülük dilerse, sizi O’na karşı kim koruyabilir veya size herhangi bir merhamet dilerse (size kim zarar verebilir ki)!’” Yüce Allah hayata bütünüyle hâkim olduğunu beyan etmekte ve birilerine herhangi bir sıkıntı vermeyi dilemesi halinde söz konusu kişileri Allah’tan gelen böyle bir sıkıntıya karşı hiç kimsenin koruyamayacağını, aynı şekilde onun ihsan edeceği herhangi bir lütfuna da hiç kimsenin engel olamayacağını soru cümlesiyle beyan etmektedir.

Kur’ân’da bu türden soru cümleleri inkârî sorular olarak bilinmektedir ve bunların ifade edilmesinin maksadı cevap beklemek değil, soruya konu olan şeyin tersinin doğru olduğu mesajını vermektir. “Kim koruyabilir ki” demek “hiç kimse koruyamaz” demektir. Bu nedenle biz de tercümede “!?” işaretlerini kullanmayı tercih ettik.

Âyette geçen مَنْ ذَا الَّذ۪ي men zellezî ifadesi “kimmiş o ki” manasına gelmekte, يَعْصِمُ ya‘sımu fiili “korumak”, مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi ise “Allah’tan”, yani “O’ndan gelecek herhangi bir şeyden” anlamını içermektedir. Bu arada âyette nekra olarak zikredilen سُوٓءًا sûen kelimesi “herhangi bir kötülük”, “sıkıntı”, “felaket”, “azap” vs. manasına gelirken, رَحْمَة rahmeten sözcüğü de bunun zıddına olarak “herhangi bir nimet”, “lütuf”, “ihsan”, “ikram” vs. şeklinde anlaşılmalı ve bu doğrultuda yorumlanmalıdır.

Konuyla ilgili olarak Zümer 39/38’de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Öyleyse bana söyler misiniz? Allah bana bir zarar vermek isterse, onlar (taptığımız şeyler), O’nun verdiği zararı açıp giderebilir mi? Yahut (Allah), bana bir rahmet dilerse onlar O’nun (bu) rahmetini tutup önleyebilirler mi?” Yüce Allah bu cümlede Hz. Peygamber aracılığıyla kendi kudretinin erişilmezliğini, putların ise çaresizliğini ve güçsüzlüğünü ortaya koymak üzere beyanlarda bulunmaktadır.

Bu konuda hatırlanması gereken âyetlerden birisi Enbiyâ’ 21/42’dir: “De ki: Rahmân’dan sizi gece gündüz kim koruyabilir ki! Buna rağmen onlar Rablerini anmaktan yüz çevirirler.” Benzer mesajlar Mâide 5/17, 41, En‘âm 6/47, Yûnus 10/32, 50, Neml 27/60-64, Ahzâb 33/16-17, Feth 48/11 ve Mülk 67/20-21, 28 gibi âyetlerde de söz konusu edilmektedir.

b) وَلَا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلِيًّا وَلَا نَص۪يرًا “Onlar kendileri için Allah’a rağmen hiçbir dost da yardımcı da bulamayacaklardır.” Yüce Allah evrende tek hükümran olduğunu, verdiği kararlara hiç kimsenin hiçbir şekilde itiraz edemeyeceğini, buna güçlerinin yetmeyeceğini ifade ettikten sonra, durumun dünyada böyle olduğu gibi mahşerde de aynı şekilde olacağını beyan etmek istemektedir.

Bu çerçevede ölüm korkusuyla savaştan kaçanların âhirette Yüce Allah’ın kendilerine uygulayacağı azaba karşı hiçbir dostlarının ve yardımcılarının olmayacağını haber vermektedir. Âyette geçen مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka” anlamına gelebileceği gibi “Allah’ın peşi sıra”, “Allah’a rağmen”, “Allah’a karşı” manalarını da içermektedir.

Bakara 2/107’de şöyle buyrulmaktadır: “Sizin için Allah’tan başka (Allah’ın peşi sıra) ne bir dost ne de bir yardımcı vardır.” Yüce Allah mutlak kudretini ve mutlak hükümranlığını beyan ettikten sonra, aynısı ‘Ankebût 29/22 ve Şûrâ 42/31’de de geçen bu ifadede mahşerde Allah’a rağmen veya O’nun peşi sıra insanların hiçbir dost ve yardımcılarının bulunmadığını, bulunamayacağını ifade etmektedir.

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/51’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar için O’nun (Rablerinin) peşi sıra ne bir dost ne de bir aracı vardır.” Secde 32/4’te de açıkladığımız üzere, Yüce Allah bütün evrenin sahibi olduğunu hatırlattıktan sonra, öncelikle Mekkeli müşriklere, ardından bütün inkârcılara ve bütün insanlara hitap etmektedir. Kendisinden sonra veya O’na rağmen mahşerde insanların Yüce Allah’ın azabından koruyabilecek hiçbir dost ve şefaatçilerinin bulunamayacağını haber vermektedir.

İnkârcıların, zalimlerin ve bütün insanların mahşerde Yüce Allah’ın dışında herhangi bir dostunun, bir yardımcısının, herhangi bir şefaatçinin bulunamayacağıyla ilgili pek çok âyet vardır.(29) Bu durumda hem dünyada hem de âhirette gerçek dost ve yardımcının Yüce Allah olduğunu, müminleri sahipleneceğini, dost ve yardımcı olarak kendisinin yeteceğini bu vesileyle söylemek gerekmektedir.(30) Nihayetinde Nisâ’ 4/45’te şöyle buyrulmaktadır: “Allah düşmanlarınızı çok iyi bilir. Dost olarak Allah yeter; yardımcı olarak da Allah yeter.”

c) Toplumdaki Kötü Niyetliler

Yüce Allah, sûrenin 18-20. âyetlerinde topluluğun içinden mücahitleri savaştan alıkoymak isteyenleri ve yandaşlarına “Bize gelip (katılın)” diyenleri gayet iyi bildiğini, zaten bunların pek az savaşa geldiklerini bildirmekte, gelseler de Müslümanlara karşı cimri olarak geldiklerini, korku geldiğinde üzerine ölüm baygınlığı çökmüş gibi gözleri dönerek Hz. Peygamber’e baktıklarını, korku gidince de hayra kıskançlık (cimrilik) yaparak müminleri sivri dilleriyle incittiklerini, çünkü bunların iman etmediklerini, bunun için de Allah’ın onların yaptıklarını boşa çıkardığını ve bunun Allah’a çok kolay olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, münafıkların düşman birliklerinin bozulup gitmediğini sandıkları, eğer düşman gruplar tekrar geri gelseler müslümanların haberlerini çok uzaklardan soracak şekilde göçebe Arapların arasında çölde olmak istedikleri, zaten müslümanların içlerinde bulunsalardı dahi pek savaşmayacakları özellikle hatırlatılmaktadır.

ı. Savaştan Soğutmak İsteyenler

قَدْ يَعْلَمُ اللّٰهُ الْمُعَوِّق۪ينَ مِنْكُمْ وَالْقَآئِل۪ينَ لِاِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ اِلَيْنَا وَلَا يَاْتُونَ الْبَاْسَ اِلَّا قَل۪يلًا “Allah içinizden (savaştan) alıkoyanları ve yandaşlarına ‘Bize gelip (katılın)!’” diyenleri elbette bilmektedir. Zaten bunlar savaşa çok az gelir.”

Âyetteki قَدْ يَعْلَمُ kad ye‘lemu fiili “muhakkak ki bilir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الْمُعَوِّق۪ين el-mu‘avvikîne kelimesi “alıkoyanları”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden”; وَالْقَآئِل۪ينَ ve’l-kâilîne kelimesi “ve (şöyle) diyenleri”; لِاِخْوَانِهِمْ li ıhvânihim ifadesi “onların kendi kardeşlerine, taraftarlarına, kafadarlarına”; هَلُمَّ helumme isteği “gelin”; اِلَيْنَا ileynâ ifadesi “bize”; وَلَا يَاْتُونَ ve lâ ye’tûne fiili “ve gelmezler”; الْبَاْسَ el-be’se kelimesi “savaşa, sıkıntıya”; اِلَّا قَل۪يلًا illâ kalîlen istisnası ise “pek az, pek azı” demektir.

Burada münafıkların Müslümanları savaştan caydırmak için nasıl çaba sarf ettikleri gündeme getirilmektedir.

1.قَدْ يَعْلَمُ اللّٰهُ الْمُعَوِّق۪ينَ مِنْكُمْ وَالْقَآئِل۪ينَ لِاِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ اِلَيْنَا “Allah içinizden (savaştan) alıkoyanları ve yandaşlarına ‘Bize gelip (katılın)!’” diyenleri elbette bilmektedir.” Yüce Allah Hendek Gazvesi günlerinde Müslümanların arasında bulunup da Hz. Peygamber’in yanında yer alarak ona destek vermek isteyenleri caydırmak, onları Hz. Peygamber’in yanından ayırmak, dolayısıyla Medine’deki müslüman toplumun zarar görmesini sağlamak isteyen “münafıkları” veya “Yahudileri” gayet iyi bildiğini haber vermekte, onların kendi yandaşlarını etkilemek için onları kendi taraflarına çekmeye çalışanları da çok iyi bildiğini ifade etmekte, bir anlamda bu kişileri haber vermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْمُعَوِّق۪ين el-mu‘avvıkîne kelimesi “engellemeye çalışanlar”, “alıkoyanlar”, “caydırmak isteyenler”, “savsaklayanlar”(31) gibi anlamlar içermekte ve münafıkların Ahzâb Savaşı günlerindeki olumsuz tavırlarını ifade etmektedir. Nitekim devam eden cümlede de bu kişilerin لِاِخْوَانِهِمْ li ıhvânihim “kendi kardeşlerine”, yani akrabalarına veya yandaşlarına, kafadarlarına, dostlarına(32) seslendikleri, onlara hitabenهَلُمَّ اِلَيْنَا helümme ileynâ “bize gelin”, “gelin, bize katılın (Medine’ye dönelim)” dedikleri ifade edilmektedir.(33)

Kur’ân’da bir kez de En‘âm 6/150’de geçen هَلُمَّ helümme kelimesi “haydi, gelin” manasını vermektedir. Buna göre münafıklar Müslüman toplumun birliğini bozmayı ve güçlerini kırmayı amaçladıkları, diğer Müslümanların da kendileri gibi davranıp savaştan kaçmalarını sağlamak istedikleri anlaşılmaktadır.

2. وَلَا يَاْتُونَ الْبَاْسَ اِلَّا قَل۪يلًا “Zaten bunlar savaşa çok az gelir.” Yüce Allah bu münafıkların zaten çok azının savaşa katıldığını veya çok az savaşa katıldıklarını vurgulu ifadeyle dile getirmektedir ki bu ifade hem az bir kısmının savaşa katıldığını, hem az sayıda savaşa katıldıklarını hem de daha sonra yorumlayacağımız Ahzâb 33/20’de de belirtildiği gibi katıldıkları savaşlarda da çok az katkı sağladıklarını ortaya koymaktadır.

Kur’ân’da 25 kez geçen الْبَاْس/بَاْس be’s/el-be’s kelimeleri bulundukları bağlama göre “savaş”,(34) “azap”,(35) “güç, kuvvet”,(36) “ayrılık”(37) gibi anlamlar içermekte, bu âyette de benzer bir mana içeriğiyle yer almaktadır.

ıı. Münafıkların Korkaklıkları ve Küstahlıkları

اَشِحَّةً عَلَيْكُمْ فَاِذَا جَآءَ الْخَوْفُ رَاَيْتَهُمْ يَنْظُرُونَ اِلَيْكَ تَدُورُ اَعْيُنُهُمْ كَالَّذ۪ي يُغْشٰى عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْت فَاِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوكُمْ بِاَلْسِنَةٍ حِدَادٍ اَشِحَّةً عَلَى الْخَيْرِ اُو۬لٰٓئِكَ لَمْ يُؤْمِنُوا فَاَحْبَطَ اللّٰهُ اَعْمَالَهُمْ وَكَانَ ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ يَس۪يرًا “(Gelseler de) size karşı cimri olarak (gelirler). Korku geldiğinde, üzer(ler)ine ölüm baygınlığı çökmüş gibi gözleri dönerek sana bakmakta olduklarını görürsün. Korku gidince, iyiliği kıskanarak sizi sivri dilleriyle incitirler. Onlar iman etmiş değillerdir; (bu yüzden) Allah onların yaptıklarını boşa çıkarmıştır. Bu, Allah’a çok kolaydır.”

Âyetteki اَشِحَّةً eşıhhaten kelimesi “cimri olarak”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size karşı”; فَاِذَا جَآءَ fe izâ câe ifadesi “geldiği zaman”; الْخَوْف el-havfu kelimesi “korku”; رَاَيْتَهُمْ raeytehum ifadesi “sen onları ögrürsün”; يَنْظُرُونَ yenzurûne fiili “bakıyorlar (iken), bakıyorlar (şeklinde)”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; تَدُورُ tedûru fiili “döner, dönerek, döner vaziyette”; اَعْيُنُهُمْ a‘yunuhum tamlaması “onların gözleri”; كَالَّذ۪ي يُغْشٰى kellezî yuğşâ ifadesi “çökmüş gibi, kaplamış gibi”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “üzerine, kendilerini”; مِنَ الْمَوْت mine’l-mevti ifadesi “ölüm baygınlığı, ölümden dolayı sıkıntı (çökmüş gibi)”; فَاِذَا ذَهَبَ fe izâ zehebe ifadesi “gittiği zaman”; الْخَوْف el-havfu kelimesi “korku”; سَلَقُوكُمْ selekûküm ifadesi “sizi incirler”; بِاَلْسِنَةٍ حِدَادٍ bi elsinetin hıdâdin tamlaması “sivri dilleriyle”; اَشِحَّةً eşıhhaten kelimesi “cimrilik ederek”; عَلَى الْخَيْرِ ‘ale’l-hayri ifadesi “hayra”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; لَمْ يُؤْمِنُوا lem yü’minû fiili “iman etmemişlerdi”; فَاَحْبَطَ fe ahbeta fiili “silmiştir, boşa çıkarmıştır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَعْمَالَهُمْ a‘mâlehum tamlaması “onların amellerini”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle)dir”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bu (durum)”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; يَس۪يرًا yesîran kelimesi ise “(çok) kolaydır” demektir.

Burada münafıkların nasıl ikiyüzlü davrandıkları ve sonuçta nasıl bir felaketle karşılaşacakları gündeme getirilmektedir.

1. اَشِحَّةً عَلَيْكُمْ فَاِذَا جَآءَ الْخَوْفُ رَاَيْتَهُمْ يَنْظُرُونَ اِلَيْكَ تَدُورُ اَعْيُنُهُمْ كَالَّذ۪ي يُغْشٰى عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْت “(Gelseler de) size karşı cimri olarak (gelirler). Korku geldiğinde, üzer(ler)ine ölüm baygınlığı çökmüş gibi gözleri dönerek sana bakmakta olduklarını görürsün.” Yüce Allah münafıkların çok azının savaşa geldiğini veya çok az savaşa geldiklerini ya da geldikleri savaşlarda çok az katkı verdiklerini beyan ettikten sonra, onların Müslümanlara karşı tutumlarını ele almaktadır.

a) اَشِحَّةً عَلَيْكُمْ “(Gelseler de) size karşı cimri olarak (gelirler).” Kur’ân’da sadece bu âyette ve iki kez geçen اَشِحَّة eşıhhaten kelimesi, devam eden cümlede de zikredildiği gibi hayır konusunda “cimrilik yapmak”, “hırslı olmak”, “kıskançlık yapmak” vs. manalar içermektedir.

Münafıkların cimri olduklarıyla ilgili olarak Tevbe 9/67 ve Münâfikûn 63/7 gibi âyetlerde çeşitli noktalar üzerinde durulmaktadır. Bu anlam doğrultusunda münafıkların savaş harcamalarına katkı vermedikleri, cimri davrandıkları veya katıldıkları savaşlarda gereken özveride bulunup omuz omuza savaşmadıkları manası elde edilmiş olur.

Bu vesileyle belirtelim ki, Kur’ân’da münafıkların özellikleriyle ilgili oldukça fazla âyet vardır. Bu çerçevede Bakara 8-20, Âl-i İmrân 3/152-154, 167-168, Nisâ’ 4/137-145, Tevbe 9/64-68, 74-87, 97-101, Nûr 24/47-53, Ahzâb 33/12-20, Muhammed 47/29-31 ve Munâfikûn 63/1-8’de etraflı bilgiler verildiğini hatırlatmakla yetinelim.

Bu kelimenin anlamıyla ilgili olarak Müslümanlara verilen ganimet türü gelirler nedeniyle onlara karşı “kıskançlık beslemek” anlamı da söz konusu edilebilir ki bu anlam tıpkı şuhh kelimesinde olduğu gibi kelimenin kök manasıdır. Dahası bu kelimenin görünüşte “üzerine titremek”, “sahte bir tutum sergilemek” gibi bir anlamı da söz konusudur.(38)

b) فَاِذَا جَآءَ الْخَوْفُ رَاَيْتَهُمْ يَنْظُرُونَ اِلَيْكَ تَدُورُ اَعْيُنُهُمْ كَالَّذ۪ي يُغْشٰى عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْت “Korku geldiğinde, üzer(ler)ine ölüm baygınlığı çökmüş gibi gözleri dönerek sana bakmakta olduklarını görürsün.” Yüce Allah savaş ortamında herhangi bir şekilde ölüm tehlikesi olduğunda, Muhammed 47/20’de de belirtildiği gibi münafıkların kendisini ölüm sarhoşluğu kaplayan veya kendisine ölüm baygınlığı gelen kişi gibi gözleri dönmüş bir şekilde Hz. Peygamber’e baktıklarını göreceğini beyan etmektedir.

Âyette geçen تَدُورُ اَعْيُنُهُمْ tedûru a‘yunuhum ifadesi “gözleri dönmek”, “gözleri belermek” manasına gelmektedir ki Kur’ân’da sadece burada geçen تَدُورُ tedûru fiilinin anlamı da budur.(39) Bu arada âyette geçen رَاَيْتَهُمْ يَنْظُرُونَ اِلَيْكَ “sana bakmakta olduklarını görürsün” ifadesi hem münafıkların çaresiz durumunu, hem de muhtemelen Hz. Peygamber’den yardım taleplerini ortaya koymayı amaçlamış olabilir.

İşte her iki âyette de belirtildiği gibi, münafıkların ikiyüzlü tavırları hayatın ciddi alanlarında kendini göstermekte, nasıl bir aldanış ve döneklik içerisinde bulundukları gözler önüne serilmektedir. Benzer içerikte olmak üzere Enfâl 8/6’da da şöyle buyrulmaktadır: “Hak ortaya çıktıktan sonra, sanki gözleri göre göre ölüme sürükleniyorlarmış gibi (cihad hususunda) seninle tartışıyorlardı.” Demek ki münafık tutumu bu gibi hayati olaylarda kendini göstermekte, nifak içerisinde bulunuşları gözler önüne serilmek istenmektedir.

2. فَاِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوكُمْ بِاَلْسِنَةٍ حِدَادٍ اَشِحَّةً عَلَى الْخَيْرِ “Korku gidince, iyiliği kıskanarak sizi sivri dilleriyle incitirler.” Yüce Allah münafıkların ikiyüzlü tavırlarını ele almaya devam etmekte, savaş yani ölüm korkusu gidip güven ortamı ve ganimet dağıtımı zamanı gelince sivri dilleriyle Müslümanlara saldırdıklarını haber vermektedir.(40)

a) فَاِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوكُمْ بِاَلْسِنَةٍ حِدَادٍ “Korku gidince, sizi sivri dilleri ile incitirler.” Önceki cümlede de geçen الْخَوْف el-havf kelimesi “korku” manasına gelmekte, ancak bağlam gereği burada savaştan kaynaklı “ölüm korkusu” anlamını içermektedir.

Bu arada Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan سَلَقُوكُمْ selekûküm ifadesi “size saldırırlar”, “sizi incitiler”, “size baskın çıkarlar”, “size ta‘nederler”, “size eziyet ederler” gibi anlamlar vermekte, devam eden ifadedeki اَلْسِنَةٍ حِدَادٍ elsinetin hıdâdin tamlaması ise “sivri diller”, “keskin diller” manasına gelmektedir(41) ki bu tamlama da Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilmektedir ve münafıkların Müslümanlara beslediklerin kin, öfke ve düşmanlığı ortaya koymaktadır.

Âyetten anlaşılıyor ki savaş ortamı bitip güven sağlanınca sıra ganimet paylaşımına geldiğinde münafıklar sözleriyle Müslümanlara baskın çıkmak istemişler, “savaşanlar bizdik; bizim sayemizde zafer elde ettiniz, düşmanı yendiniz” diyerek onlara eziyet etmek istemişlerdi.

Oysa bu tipler daha önce yorumladığmız Ahzâb 33/15. âyette de geçtiği üzere, savaştan kaçmayacaklarına dair söz vermiş olmalarına rağmen, çok azı hartiç veya katıldıkları savaşlarda çok çok az katkı vererek uzak durmuşlar, Ahzâb 33/13. âyette geçtiği gibi, yalan söyleyerek savaştan kaçmak için evlerinin savunmasız olduğunu ifade ederek Hz. Peygamber’den izin istemişlerdi.

Gerçek bütünüyle böyle olmasına rağmen, Müslümanlara sözleriyle baskın çıkan münafıklar ganimetin kendi hakları olduğunu söylemekten geri durmamışlardı. Onların bu türden yaklaşımlarıyla ilgili olarak Nisâ’ 4/141’de şöyle buyrulmaktadır:

“Sizi gözetleyip duranlar, eğer size Allah’tan bir zafer (nasip) olursa, ‘Sizinle beraber değil miydik?’ derler. Kâfirlerin (zaferden) bir nasipleri olursa (bu sefer de onlara), ‘Sizi yenip (öldürebileceğimiz halde öldürmeyip) müminlerden korumadık mı?’ derler. Artık Allah kıyamet gününde aranızda hükmedecektir ve kâfirler için müminler aleyhine asla bir yol vermeyecektir.” İşte münafıkların herkese karşı münafıkça davrandıkları bu âyette açıkça ortaya konulmaktadır.

b) اَشِحَّةً عَلَى الْخَيْرِ “Hayra kıskançlık (cimrilik) yaparak.” Âyette yer alan ve münafıkların sivri dilleriyle baskın çıktıkları ortamda hayra da cimrilik yaptıkları beyan edilmektedir. Daha önce âyetin başında belirttiğimiz üzere, اَشِحَّة eşıhhah kelimesi “cimrilik”, “hırs”, “kıskançlık” manalarına gelmekte ve münafıkların müslümanlara karşı tavrını göstermektedir.

Çeşitli âyetlerde(42) geçen خَيْر/ الْخَيْرhayr/el-hayr kelimeleri “mal, mülk, servet” anlamlarına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumu bu âyette yer alan الْخَيْر el-hayr kelimesi ise “mal, servet” anlamına gelebileceği gibi,(43) Râzî’nin de dediği gibi bilinen manada “hayır” anlamı da verebilir.

Çünkü münafıklar mala ve servete, yani ganimete çok düşkün oldukları için onu başkalarına vermekte cimri davrandıkları gibi,(44) bunun sonucunda hiçbir hayra yanaşmadıkları, şerre odaklı yaşadıkları da bilinmektedir. İşte âyette de dikkat çekilen husus budur ve onların şerre yatkın halleri dile getirilmektedir.

3. اُو۬لٰٓئِكَ لَمْ يُؤْمِنُوا فَاَحْبَطَ اللّٰهُ اَعْمَالَهُمْ وَكَانَ ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ يَس۪يرًا “Onlar iman etmiş değillerdir; (bu yüzden) Allah onların yaptıklarını boşa çıkarmıştır. Bu, Allah’a çok kolaydır.” Âyetin bu kısmında üç nokta üzerinde durulmaktadır.

a) اُو۬لٰٓئِكَ لَمْ يُؤْمِنُوا “Onlar iman etmiş değillerdir.” Yüce Allah bu âyette münafıkların “iman etmediğini” yani yalancı olduklarını ifade etmektedir ki Bakara 2/10, Tevbe 9/107 ve Münafikûn 63/1’de de bu konuda bilgi verilmektedir. Genel tabiatları bu şekilde olan münafıkların amellerinin silineceği de âyette haber verilen hususlar arasında sayılmaktadır.

b) فَاَحْبَطَ اللّٰهُ اَعْمَالَهُمْ “(Bunun için de) Allah onların yaptıklarını boşa çıkarmıştır (silmiştir).” Yüce Allah kafirlerin ve münafıkların amellerini silip yok etmiş olacağını haber vermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Ahzâb 33/19’da, ayrıca Muhammed 47/9, 28 ve 32’de geçen ve “silip yok etmek”, “boşa çıkarmak”, “iptal etmek”(45) gibi anlamlar içeren يُحْبِطُ/اَحْبَطَ ahbeta/tuhbitu fiilleri gereği bu durum dile getirilmektedir. Dahası habita,(46) habitat,(47) tahbeta(48) ve yahbeta(49) fiilleri de “(amellerin) silinmesi” manasına gelmektedir.

Konuyla ilgili âyetlerde geçen اَحْبَطَ ahbeta veya حَبِطَتْ habitat fiillerinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, olayın mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara öğretmektir ki bu bir Kur’ân üslubudur.

c) وَكَانَ ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ يَس۪يرًا “Bu, Allah’a çok kolaydır.” Yüce Allah “münafıkların amellerini silmesi”nin kendisi için çok kolay olduğunu bildirmektedir. Ahzâb 33/30’da da geçen bu ifadenin benzerleri Nisâ’ 4/30, 169, Hacc 22/70, ‘Ankebût 29/19, Rûm 30/27, Ahzâb 33/30, Hadîd 57/22, Teğâbun 64/7 gibi âyetlerde de zikredilmekte, Allah için zorluğun söz konusu edilemeyeceği hükme bağlanmaktadır.

Kimlerin gerçekte iman ettiği, kimlerin yalan konuştuğu, bu yüzden de bunların amellerini silmek, böylelerine mahşerde azap etmekle ilgili hususlar Yüce Allah için son derece kolaydır.(50) Yaratan yorulmaz; zorlukla karşılaşmaz. Dilediğini dilediği gibi yapabilen zat sadece Yüce Allah olduğu için O’na hiçbir şekilde zorluk nispet edilemez.

ııı. Savaş Ortamından Uzakta Kalma Arzuları

يَحْسَبُونَ الْاَحْزَابَ لَمْ يَذْهَبُوا وَاِنْ يَاْتِ الْاَحْزَابُ يَوَدُّوا لَوْ اَنَّهُمْ بَادُونَ فِي الْاَعْرَابِ يَسْـَٔلُونَ عَنْ اَنْبَآئِكُمْ وَلَوْ كَانُوا ف۪يكُمْ مَا قَاتَلُوٓا اِلَّا قَل۪يلًا “(Münafıklar, düşman) birliklerinin gitmediğini sanıyorlardı. O birlikler (tekrar) gelse, sizin haberlerinizi (uzaktan) soracak şekilde göçebe Arapların arasında çölde olmak isterler. Zaten içinizde bulunsalardı bile pek savaşacak değillerdi.”

Âyetteki يَحْسَبُونَ yahsebûne fiili “(şöyle) sanıyorlar”; الْاَحْزَابَ el-ahzâbe kelimesi “o grupları”; لَمْ يَذْهَبُوا lem yezhebû fiili “gitmediler, gitmediğini”; وَاِنْ يَاْتِ ve in ye’ti fiili “ve eğer gelirse”; الْاَحْزَابُ el-ahzâbü kelimesi “o gruplar (tekrar gelirse)”; يَوَدُّوا yeveddû fiili “isterler”; لَوْ اَنَّهُمْ lev ennehum ifadesi “keşke olsalardı”; بَادُونَ bâdûne kelimesi “çölde çölde olmayı, kalmayı”; فِي الْاَعْرَابِ fi’l-a‘râbi ifadesi “göçebe Arapların içinde (isterler)”; يَسْـَٔلُونَ yes’elûne fiili “isterler, sorarlar (durumunda)”; عَنْ اَنْبَآئِكُمْ ‘an enbâiküm ifadesi “sizin haberlerinizden”; وَلَوْ كَانُوا ve lev kânû ifadesi “ve eğer (şöyle) olsalardı”; ف۪يكُمْ fîküm ifadesi “sizin aranızda”; مَا قَاتَلُوا mâ kâtelû ifadesi “savaşmazlardı”; اِلَّا قَل۪يلًا illâ kalîlen istisnası ise “çok azın dışında, çok az savaşırlardı” demektir.

Burada münafıkların korkaklıkları, yeniden düşmanla karşılaşılırsa neler isteyecekleri ve savaş meydanındaki riyakarlıkları gündeme getirilmektedir.

1.يَحْسَبُونَ الْاَحْزَابَ لَمْ يَذْهَبُوا “(Münafıklar, düşman) birliklerinin gitmediğini sanıyorlardı.” Yüce Allah Münâfikûn 63/4’te de belirttiği gibi münafıkların korkaklıklarına değinmekte ve düşman kuvvetlerinin çekilip gittiklerinde bile onların gittiğine inanmadıklarını, korkularının devam ettiğini ifade etmektedir ki maksat Kureyş ve Gatafan’lıların Hendek Savaşı’nda meydandan ayrılmasıyla ilgilidir.(51)

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(52) geçen ve “grup” anlamındaki el-hızb kelimesinin çoğulu olan الْاَحْزَاب el-ahzâb kelimesi “gruplar” manasına gelmekte ve hakikate karşı düşmanca birleşmiş kişileri, kâfirleri ifade etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz sûre de adını işte bu âyette zikredilen الْاَحْزَاب el-ahzâb kelimesinden almıştır.

Anlaşılıyor ki münafıkların korkusu gözlerini adeta kör etmişti; çünkü, kasırga ile perişan edilen ve bu nedenle de Medine’den çekip giden düşman güçlerinin hâlâ orada olduklarını sanıyorlardı. Durumun onlar için ne kadar vahim olduğu ise devam eden cümlede şöyle ortaya konulmaktadır:

2. وَاِنْ يَاْتِ الْاَحْزَابُ يَوَدُّوا لَوْ اَنَّهُمْ بَادُونَ فِي الْاَعْرَابِ يَسْـَٔلُونَ عَنْ اَنْبَآئِكُمْ “O birlikler (tekrar) gelse, sizin haberlerinizi (uzaktan) soracak şekilde göçebe Arapların arasında çölde olmak isterler.” Yüce Allah münafıkların korkusu bağlamında detay vermekte ve aslında çekip giden düşman orduları eğer tekrar geri dönseler bu defa da savaşmayacaklarını, uzaklarda, çöllerde bedevi Arapların içinde bulunmayı ve oralardan takip ederek Müslümanların haberlerini almak isteyeceklerini beyan etmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen بَادُون bâdûne kelimesi “çöldekiler”, “bâdiyedekiler”, Kur’ân’da on kez(53) geçen الْاَعْرَاب el-a‘râb sözcüğü ise “bedeviler”, “göçebeler, “a‘râbîler” demektir. İşte münafıklar korkuları sebebiyle şayet düşman güçler tekrar Medine’ye saldıracak olslardı yine şehri savunmayacakları, çölde bedeviler arasında bulunup uzaklardan Müslümanların haberlerini, yani savaşın sonucunu öğrenmeyi tercih edecekleri bildirilmektedir.

3. وَلَوْ كَانُوا ف۪يكُمْ مَا قَاتَلُوٓا اِلَّا قَل۪يلًا “Zaten içinizde bulunsalardı bile pek savaşacak değillerdi.” Yüce Allah daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/18. âyette de dile getirdiği gibi, Müslümanların içinde, onlarla birlikte olsalardı dahi münafıkların müşriklere karşı çok çok az savaşacaklarını, bu nedenle gerçekte Müslümanlara faydalarının dokunmayacağını, sırf gösteriş ve desinler için savaşta bulunacakalarını, böylece kendilerini haklı ve doğru göstermek için mazeret ileri sürecek şekilde bahaneler üretmek isteyeceklerini haber vermektedir.(54)

Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye hasr/kasr denen “vurgulu” bir mana katarak münafıkların savaş konusunda bundan öte herhangi bir düşüncelerinin olmadığı özellikle ifade edilmiş olmaktadır.

Yüce Allah münafıkların bu tavrına karşılık aslında bir Müslüman tavrının neyi gerektirdiği noktasında Hz. Peygamber’in ve beraberindeki müminlerin durumunu bir sonraki âyet grubunda ele almakta ve bütün ümmete bir davranış modeli kazandırmayı hedeflemektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 46-49; Taberî, age., XXI, 126-128; Zemahşerî, age., IV, 510-511; Râzî, age., XXV, 198-199. 2 - Muhammed Hamidüllah, “Hendek Gazvesi”, DİA, cilt: XVII, sayfa: 194-195.
• 3 - Muhammed Hamidüllah, “Hendek Gazvesi”, DİA, cilt: XVII, sayfa: 194-195.
• 4 - Âl-i İmrân 3/117; Yûnus 10/22; İbrâhim 14/18; İsrâ’ 17/69; Rûm 30/51; Ahzâb 33/9; Fussılet 41/16; Ahkâf 46/24; Zâriyât 51/41; Kamer 54/19; Hâkka 69/6. 5 - Yûnus 10/22; Enbiyâ’ 21/81; Hacc 22/31; Sebe’ 34/12; Sâd 38/36; Şûrâ 42/33; 6 - Yûsuf 12/94. 7 - Enfâl 8/46. 8 - Bakara 2/164; A‘râf 7/57; Hıcr 15/22; Kehf 18/45; Furkân 25/48; Neml 27/63; Rûm 30/46, 48; Fâtır 35/9; Câsiye 45/5. 9 - Âl-i İmrân 3/151; Enfâl 8/12; Ahzâb 33/26; Haşr 59/2. 10 - Âl-i İmrân 3/124-125; Enfâl 8/9. 11 - Bakara 2/214; Yûsuf 12/110; Hacc 22/40; Mü’min 40/51; Muhammed 47/7.
  • Âl-i İmrân 3/117 Yûnus 10/22 İbrâhîm 14/18 İsrâ 17/69 Rûm 30/51 Ahzâb 33/9 Fussilet 41/16 Ahkâf 46/24 Zâriyât 51/41 Kamer 54/19 Hâkka 69/6 Yûnus 10/22 Enbiyâ 21/81 Hacc 22/31 Sebe' 34/12 Sâd 38/36 Şûrâ 42/33 Yûsuf 12/94 Enfâl 8/46 Bakara 2/164 A‘râf 7/57 Hicr 15/22 Kehf 18/45 Furkân 25/48 Neml 27/63 Rûm 30/46 Rûm 30/48 Fâtır 35/9 Câsiye 45/5 Âl-i İmrân 3/151 Enfâl 8/12 Ahzâb 33/26 Haşr 59/2 Âl-i İmrân 3/125 Enfâl 8/9 Bakara 2/214 Yûsuf 12/110 Hacc 22/40 Mü'min 40/51 Muhammed 47/7
• 12 - Bakara 2/96, 110, 233, 237, 265; Âl-i İmrân 3/15, 20, 156, 163; Nisâ’ 4/58, 134; Mâide 5/71; Enfâl 8/39, 72; Hûd 11/112; İsrâ’ 17/1, 17, 30, 96; Tâhâ 20/35; Hacc 22/61, 75; Furkân 25/30; Lokmân 31/28; Ahzâb 33/9; Sebe’ 34/11; Fâtır 35/31, 45; Mü’min 40/20, 44, 56, Fussılet 41/40; Şûrâ 42/11, 27; Feth 48/24; Hucürât 49/18; Hadîd 57/4; Mücâdile 58/1; Mümtehıne 60/3; Teğâbun 64/2; Mülk 67/19; İnşikâk 58/15.
  • Bakara 2/96 Bakara 2/110 Bakara 2/233 Bakara 2/237 Bakara 2/265 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 Mâide 5/71 Enfâl 8/39 Enfâl 8/72 Hûd 11/112 İsrâ 17/1 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Tâhâ 20/35 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Furkân 25/30 Lokmân 31/28 Ahzâb 33/9 Sebe' 34/11 Fâtır 35/31 Fâtır 35/45 Bakara 2/96 Âl-i İmrân 3/15 Nisâ 4/58 Şûrâ 42/11 Şûrâ 42/27 Fetih 48/24 Hucurât 49/18 Hadîd 57/4 Mücâdele 58/1 Mümtehine 60/3 Teğâbun 64/2 Mülk 67/19 Mücâdele 58/15
• 13 - Semerkandî, age., III, 50; Taberî, age., XXI, 129-131.
• 14 - Semerkandî, age., III, 50.
• 15 - Semerkandî, age., III, 50; Taberî, age., XXI, 132. 16 - Râzî, age., XXV, 199.
• 17 - Zemahşerî, age., IV, 512.
• 18 - Taberî, age., XXI, 134. 19 - İslâmoğlu, age., s. 828’de 9. not.
• 20 - Semerkandî, age., III, 50; Taberî, age., XXI, 135; Zemahşerî, age., IV, 512; Râzî, age., XXV, 199.
• 21 - Semerkandî, age., III, 51; Taberî, age., XXI, 136.
• 22 - Semerkandî, age., III, 51; Taberî, age., XXI, 136. 23 - Zemahşerî, age., IV, 512-513; Râzî, age., XXV, 200.
• 24 - Taberî, age., XXI, 137.
• 25 - Bakara 2/27; Âl-i İmrân 3/77; En‘âm 6/152; Ra‘d 13/20, 25; Nahl 16/91, 95; Ahzâb 33/15.
  • Bakara 2/27 Âl-i İmrân 3/77 En‘âm 6/152 Ra‘d 13/20 Ra‘d 13/25 Nahl 16/91 Nahl 16/95 Ahzâb 33/15
• 26 - Buhârî, İmân, 24; Mezâlim, 17; Cizye, 17; Müslim, İmân, 106; Tirmizî, İmân, 20; Ahmed b. Hanbel, II, 189, 198, 200. 27 - Ahmed b. Hanbel, III, 135, 154, 210, 251.
• 28 - Bakara 2/36, 126; Âl-i İmrân 3/197; Nisâ’ 4/77; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/98; Hûd 11/3; Nahl 16/117; Enbiyâ’ 21/111; Şu‘arâ’ 26/205; Kasas 28/60; Lokmân 31/24; Ahzâb 33/16; Sâffât 37/148; Zümer 39/8; Şûrâ 42/36; Zâriyât 51/43; Murselât 77/46.
  • Bakara 2/36 Bakara 2/126 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/98 Hûd 11/3 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Şu‘arâ 26/205 Kasas 28/60 Lokmân 31/24 Ahzâb 33/16 Sâffât 37/148 Zümer 39/8 Şûrâ 42/36 Zâriyât 51/43 Mürselât 77/46
• 29 - Bakara 2/107, 120; Nisâ’ 4/123, 173; En‘âm 6/51, 70; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/20, 113; Ra‘d 13/37; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/17, 26; ‘Ankebût 29/22; Secde 32/4; Ahzâb 33/17, 65; Şûrâ 42/8, 28, 31, 44, 46; Câsiye 45/10; Ahkâf 46/32; Feth 48/22. 30 - Bakara 2/257; Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/45; Mâide 5/55; En‘âm 6/127; A‘râf 7/155, 196; Enfâl 8/34; Yûnus 10/62; Yûsuf 12/101; Sebe’ 34/41; Fussılet 41/31; Şûrâ 42/9; Câsiye 45/19.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Nisâ 4/123 Nisâ 4/173 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/20 Hûd 11/113 Ra‘d 13/37 İsrâ 17/97 Kehf 18/17 Kehf 18/26 ‘Ankebût 29/22 Secde 32/4 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/28 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/46 Câsiye 45/10 Ahkâf 46/32 Fetih 48/22 Bakara 2/257 Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/45 Mâide 5/55 En‘âm 6/127 A‘râf 7/155 A‘râf 7/196 Enfâl 8/34 Yûnus 10/62 Yûsuf 12/101 Sebe' 34/41 Fussilet 41/31 Şûrâ 42/9 Câsiye 45/19
• 31 - Semerkandî, age., III, 52; Taberî, age., XXI, 139; Zemahşerî, age., IV, 514. 32 - Semerkandî, age., III, 52; Taberî, age., XXI, 139. 33 - Semerkandî, age., III, 52; Taberî, age., XXI, 139; Zemahşerî, age., IV, 514.
• 34 - Bakara 2/177; Nahl 16/81; Enbiyâ’ 21/80; Ahzâb 33/18. 35 - En‘âm 6/43, 147, 148; A‘râf 7/4, 5, 97, 98; Yûsuf 12/110; Enbiyâ’ 21/12; Mü’min 40/29, 84, 85; Kehf 18/2. 36 - Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/65; İsrâ’ 17/5; Neml 27/33; Feth 48/16; Hadîd 57/25. 37 - Haşr 59/14.
  • Bakara 2/177 Nahl 16/81 Enbiyâ 21/80 Ahzâb 33/18 En‘âm 6/43 En‘âm 6/147 En‘âm 6/148 A‘râf 7/4 A‘râf 7/5 A‘râf 7/97 A‘râf 7/98 Yûsuf 12/110 Enbiyâ 21/12 Mü'min 40/29 Mü'min 40/84 Mü'min 40/85 Kehf 18/2 Nisâ 4/84 En‘âm 6/65 İsrâ 17/5 Neml 27/33 Fetih 48/16 Hadîd 57/25 Haşr 59/14
• 38 - Bu anlamlar için bk. Semerkandî, age., III, 52; Taberî, age., XXI, 140; Zemahşerî, age., IV, 514.
• 39 - Semerkandî, age., III, 52; Taberî, age., XXI, 140; Zemahşerî, age., IV, 514.
• 40 - Semerkandî, age., III, 53; Taberî, age., XXI, 140-141; Zemahşerî, age., IV, 514.
• 41 - Semerkandî, age., III, 53; Taberî, age., XXI, 141.
• 42 - Bakara 2/180, 215, 272, 273; Hûd 11/84; Kasas 28/24; Ahzâb 33/19; Sâd 38/32; Fussılet 41/49; Me‘âric 70/21; ‘Âdiyât 100/8. 43 - Semerkandî, age., III, 53; Taberî, age., XXI, 141; Zemahşerî, age., IV, 514. 44 - Semerkandî, age., III, 53; Taberî, age., XXI, 141; Zemahşerî, age., IV, 514.
  • Bakara 2/180 Bakara 2/215 Bakara 2/272 Bakara 2/273 Hûd 11/84 Kasas 28/24 Ahzâb 33/19 Sâd 38/32 Fussilet 41/49 Me‘âric 70/21 ‘Âdiyât 100/8
• 45 - Semerkandî, age., III, 305; Taberî, age., XXVI, 60. 46 - Mâide 5/5; En‘âm 6/88; Hûd 11/16. 47 - Bakara 2/217; Âl-i İmrân 3/22; Mâide 5/53; A‘râf 7/147; Tevbe 9/17, 69; Kehf 18/105. 48 - Hucürât 49/2. 49 - Zümer 39/65.
  • Mâide 5/5 En‘âm 6/88 Hûd 11/16 Bakara 2/217 Âl-i İmrân 3/22 Mâide 5/53 A‘râf 7/147 Tevbe 9/17 Tevbe 9/69 Kehf 18/105 Hucurât 49/2 Zümer 39/65
• 50 - Semerkandî, age., III, 53.
• 51 - Taberî, age., XXI, 142. 52 - Hûd 11/17; Ra‘d 13/36; Meryem 19/37; Ahzâb 33/20, 22; Sâd 38/11, 13; Mü’min 40/5, 30; Zuhruf 43/65.
  • Hûd 11/17 Ra‘d 13/36 Meryem 19/37 Ahzâb 33/20 Ahzâb 33/22 Sâd 38/11 Sâd 38/13 Mü'min 40/5 Mü'min 40/30 Zuhruf 43/65
• 53 - Tevbe 9/90, 97, 98, 99, 101, 120; Ahzâb 33/20; Feth 48/11, 16; Hucürât 49/14. 54 - Semerkandî, age., III, 53; Taberî, age., XXI, 143; Zemahşerî, age., IV, 515.
  • Tevbe 9/90 Tevbe 9/97 Tevbe 9/98 Tevbe 9/99 Tevbe 9/101 Tevbe 9/120 Ahzâb 33/20 Fetih 48/11 Fetih 48/16 Hucurât 49/14