Yûnus Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 109 âyetten oluşan, adını 98. âyette geçen يُونُس yûnus kelimesinden alan Yûnus sûresi, inişe göre 70, resmî sıralamada ise 10. sûredir.

Yûnus sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Medenî sûrelerden olan Tevbe sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de Yüce Allah’a çocuk isnadı kınanmaktadır (Tevbe 30-31; Yûnus 68). Ayrıca Hz. Peygamber’in risalet öğretileri bağlamında da ortak mesajlar söz konusudur (Tevbe 32-33; Yûnus 108-109). Bu arada müminlere cennet vaadi ile inkârcılara cehennem tehditleri de her iki sûrede ele alınan konular arasındadır (Tevbe 68, 72; Yûnus 26, 27). Tevbe 128’de Hz. Peygamber’in kendi içlerinden bir peygamber olarak gönderilmesi mesajı ile Yûnus 2’de yer alan “içlerinden birisine vahyetmemiz” ifadesi de iki sûrenin anlam ve konu ilişkisini ortaya koyan örneklerdendir.

Yûnus sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, vahyin hikmetli yapısı ve Hz. Peygamber’in risaletiyle devam etmekte, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları hatırlatılmakta, âhirete inanmamanın korkunç akıbeti ve cennetliklerin ödülleri gündeme getirilmekte, insanoğlunun aceleciliğinin sıkıntı olduğu, bunu nankörlüğe dönüştürmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

13. âyetten itibaren, geçmiş nesillerin helak edilme nedenleri, müşriklerin Hz. Peygamber’den istediği bazı saçma şeyler ve kendilerine verilen cevaplar ile putperestlerin çelişkili ve anlamsız düşünceleri ele alınıp cevaplandırılmakta, Yüce Allah’ın insanoğluna ikramları, dünya hayatının geçiciliği, dâr-ı selâma davet, isteyenin dosdoğru yola iletileceği ve mahşerde yaşanacaklar ele alınmaktadır.

31. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın kudretine göndermeler, zannın felaket oluşu, vahyin tek gerçek oluşu, meydan okuyuculuğu, insanların inanç ve davranış bakımından farklılıklar oluşturduğu, müşriklerin mahşerle ilgili alay cümleleri, Hz. Peygamber’in risaletle ilgili duruşu, vahyin müminler için şifa ve rahmet oluşu ile dini hayata dair beşer görüşlerinin felaket oluşturacağı dile getirilmektedir. 61. âyetten itibaren, yapılanların bir bir kaydedildiği, Yüce Allah’ın dostlarına korku ve hüzün olmayacağı, dünyada ve âhirette kendilerinin müjdeye layık olduğu, müşriklerin Allah’a çocuk isnadının yanlışlığı ve mahşerde yaşayacakları korkunç akıbete dikkat çekilmektedir.

71. âyetten itibaren, Hz. Nûh ve Hz. Mûsâ kıssalarına yer verilmekte, özellikle İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’ya karşı olumsuz tavırları ile Firavun’un boğulma anındaki tevbesinin kabul edilmeyişi konuları gündeme getirilmekte, Hz. Peygamber’in vahye güvenmesi ve ona sarılması emredilmekte, hiçbir şekilde şüpheye düşmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

98. âyette sûreye de adını veren Hz. Yûnus’un tevbe eden kavminden söz edilmekte, ardından aklını kullanmayanların üzerine Yüce Allah’ın pislik yağdıracağı bildirilmekte, iman edenlerin bütün benliğini Yüce Allah’a teslim etmeleri gerektiği bildirilmektedir.

Sûrenin sonunda ise Hz. Peygamber’e moral verilmekte, insanlara hak ve hakikatin vahiy ile öğretildiği bildirilmekte, hidayet ve dalaletin şahsiliğine dikkat çekilerek vahye sarılmanın zorunluluğu üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 75-93. âyetlerinde Hz. Musa ve Hz. Harun’un Firavun’la olan mücadelesini ele almakta, yaşanan olaylarla ilgili detay denecek bilgiler vermektedir.

a) Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un Firavun’a Gönderilişi

Yüce Allah, sûrenin 75-78. âyetlerinde Hz. Mûsâ ile Hz. Hârûn’u ilahi prensiplerle Firavun’a ve seçkinci yöneticilerine gönderdiğini, onların ise büyüklük taslayıp suça gömüldüklerini, ilahi bilgilere büyü dediklerini, bu nedenle Hz. Mûsâ’nın kendilerini uyardığını, büyücülerin başarıya ulaşamayacaklarını beyan etmektedir. Buna karşılık olarak, kavminin “Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (dinden) bizi döndüresin ve yeryüzünde ululuk sizin ikinizin olsun diye mi bize geldin? Hâlbuki biz size inanacak değiliz” şeklinde cevap verdikleri bildirilmektedir.

ı. Firavun ve Yöneticilerinin Tutumu

ثُمَّ بَعَثْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسٰى وَهٰرُونَ اِلٰى فِرْعَوْنَ وَمَلَا۬ئِه۪ بِاٰيَاتِنَا فَاسْتَكْبَرُوا وَكَانُوا قَوْمًا مُجْرِم۪ينَ “Sonra onların ardından da Musa ile Harun’u delillerimizle Firavun’a ve yöneticilerine göndermiştik; (fakat) onlar kibirlenmiş ve suçlu bir toplum olmuşlardı.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; بَعَثْنَا be‘asnâ fiili “göndermiştik”; مِنْ بَعْدِهِمْ min ba’dihim ifadesi “onların ardından”; مُوسٰى mûsâ sözcüğü “Mûsâ’yı”;وَهٰرُونَ ve hârûne kelimesi “ve Hârûn’u”; اِلٰى فِرْعَوْنَ ilâ firavne sözcüğü “Firavun’a”;وَمَلَا۬ئِه۪ ve meleihî ifadesi “ve onun yöneticilerine”;بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “delillerimizle, ayetlerimizle”;فَاسْتَكْبَرُوا festekberû fiili “kibirli davranmışlardı”;وَكَانُوا ve kânû fiili “(şöyle) oldular, (şöyle) idiler”;قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir kavim, toplum”; مُجْرِم۪ين mücrimîne sözcüğü “suçlular, sürekil suç işleyenler (idiler)” demektir.

Burada Hz. Mûsâ ile Hz. Hârûn’un çeşitli delillerle birlikte Firavun’a ve yönetici adamlarına gönderilmesi gündeme getirilmektedir.

Hz. Mûsâ ve onun Firavun’la mücadelesi hakkında Tâhâ 20/9’da bilgi vereceğimiz için burada detaya girmeyeceğiz.

1. ثُمَّ بَعَثْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسٰى وَهٰرُونَ اِلٰى فِرْعَوْنَ وَمَلَا۬ئِه۪ بِاٰيَاتِنَا “Sonra onların ardından da Musa ile Harun’u delillerimizle Firavun’a ve yöneticilerine göndermiştik.” Bu ifadenin bir benzeri Zuhruf 43/46’da yer almaktadır. Âyetin bu cümlesinde iki kardeş peygamberin dönemlerindeki zalim yöneticilere gönderilmesinden söz edilmektedir.

A‘râf 7/103’te şöyle buyrulmaktadır: “Sonra onların ardından Firavun’a ve yöneticilerine Mûsâ’yı delillerimizle göndermiştik de onlara haksızlık etmişlerdi. Bozguncuların sonu nasıl olmuş, bir bak!” Burada Hz. Hârûn’un adı geçmese de her iki âyeti birlikte düşündüğümüzde maksadın her iki peygamber olduğu anlaşılmaktadır.

Bu âyetin tefsirinde de değindiğimiz gibi, Yüce Allah, Hz. Âdem, Hz. Nûh, Hz. Sâlih, Hz. Lût, Hz. Şuayb gibi peygamberlerin ardından sözü çok daha yakın tarihli olan Hz. Mûsâ’ya ve kardeşi Hz. Hârûn’a getirmektedir. Bu vesileyle Hz. Mûsâ’yı ve Hz. Hârûn’u çeşitli delillerle, belgelerle ve hakikatin temel prensipleriyle birlikte Firavun’a ve yöneticilerine gönderdiğini beyan etmektedir. Âyette geçen مَلَا۬ء mele’ kelimesi “seçkin yönetici, kavminin en şereflileri, önde gelenleri” manasına gelmektedir.(1)

A‘râf 7/103’te de açıkladığımız üzere, Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a verilen deliller ‘asâ “değnek”(2) ve yed-i beydâ’ “beyaz el”(3) olabilir. Ayrıca “âyetler”, tebliğde uymaları istenen “yumuşak söz söylemek”,(4) “arınmasını, böylece gerçeği hatırlayıp saygı duymasını sağlamak”(5) şeklindeki ilkeler olarak da düşünülebilir. Dahası, bu kapsamda Rabbimizin özellikle Hz. Mûsâ’ya ilk hitabında dile getirdiği prensipler de söz konusu edilebilir.

Bunlar, “Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığı, sadece O’na kulluk edilmesi ve namazı O’nu anmak için kılmak gerektiği, Son Saat’in mutlaka geleceği, iman etmeyip nefsine uyanların insanları Allah yolundan saptırmaması için çalışılmasının zorunluluğu”(6) şeklinde sıralanabilir.

Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a verilen âyetler, deliller, belgeler, mucizeler Kehf 18/101’de beyan edilen “dokuz beyan, dokuz mucize” olarak da anlaşılabilir.(7) Bunlar “tufan”,(8) “‘asâ”,(9) “yed-i beydâ’”,(10) “denizin yarılması”,(11) “kendisinden on iki su fışkıran kaya”,(12) “çekirge sürüsü ve kımıl (yaban sineği)”,(13) “kurbağa istilası”,(14) “suyun kana dönüşmesi”(15) ve “dağın onların üzerine kaldırılması”dır.(16)

2. فَاسْتَكْبَرُوا وَكَانُوا قَوْمًا مُجْرِم۪ينَ “(Fakat) onlar kibirlenmiş ve suçlu bir toplum olmuşlardı.” Cümlenin başındaki fâ/fe edatı ta‘kîbiyye manasına geldiği için bu azgın kişilerin söz konusu delillere karşı hiç düşünmeden hemen olumsuz bir tavır içerisine girdikleri anlaşılmaktadır. Firavun ve yöneticileri Hz. Mûsâ’nın ve Hz. Hârûn’un sunduğu delillere karşı kibir göstermişlerdi.

Bilindiği üzere istikbâr, aslında “büyük olmamasına rağmen büyüklük taslamak” demektir. Dolayısıyla Yüce Allah’ın âyetlerine karşı takınılan büyüklenme tavrı aynı zamanda bir zulüm olduğu için bu tutum A‘râf 7/103’te zulüm olarak nitelendirilmektedir. Lokmân 31/13’te beyan edildiği gibi, esasında küfür ve şirk imanın yerine getirildiği için her ikisi de zulümdür. Anlaşılıyor ki Firavun ve adamlarının Hz. Mûsâ’nın ve Hz. Hârûn’un sunduğu delillere karşı tutumları hem büyüklenme anlamında istikbâr, hem de inkâr manasında zulüm olarak tanıtılmaktadır.

Yüce Allah’ın gönderdiği âyetlere karşı kibir ve zulüm içerikli bir tavır gösterenler mücrim adını almakta ve A‘râf 7/103’te de beyan edildiği gibi bunlar müfsitler, yani toplumun huzurunu bozan kişiler olarak tanıtılmaktadır. Kişiler doğuştan zâlim, müstekbir veya fâsid olarak doğmazlar. Hayatları süresince tercih ettikleri inanış ve takındıkları tavırlar sonucunda bu olumsuz nitelikleri hak eder ve alırlar. Bu nedenle, âyette yer alan kâne fiili “dönüşmek” manasına gelmekte ve Firavun ve inkârcı yöneticilerinin mücrimler oluşu onların sıfatı olarak belirlenmiş olmaktadır.

Bilindiği gibi, mücrim, “her türlü kötülüğü yapan, kötülükten beslenen, kötülükle anılan, suça ve günaha batmış kişi” manasına gelmektedir ki bütün bu sıfatlar Firavun ve yönetici seçkinlerinin durumuna tam da uymaktadır. Çünkü onlar en büyük putlara taptıkları için kâfir olmuşlardı.(17)

ıı. Vahye Büyü Demeleri

فَلَمَّا جَآءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنَا قَالُوٓا اِنَّ هٰذَا لَسِحْرٌ مُب۪ينٌ “Katımızdan onlara gerçek (bilgi) gelince ‘Elbette bu, apaçık bir büyüdür!’ demişlerdi.”

Âyetteki فَلَمَّا جَآءَهُمُ fe lemmâ câehum fiili “onlara geldiği zaman”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “hak, gerçek”; مِنْ عِنْدِنَا min ‘ındinâ ifadesi “bizim katımızdan”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اِنَّ هٰذَا inne hâzâ ifadesi “muhakkak ki bu”; لَسِحْرٌ مُب۪ينٌ lesıhrun mübînun tamlaması ise “elbette apaçık bir büyü(dür)” demektir.

Burada Firavun ve yöneticilerinin vahye nasıl olumsuz ve alaycı bir şekilde baktıkları gündeme getirilmektedir.

Firavun ve yönetici seçkinlerine Yüce Allah tarafından hak ve hakikatin belgeleri anlamında âyetler gelince, “muhakkak ki bu apaçık bir büyüdür” demişlerdi. Ahkâf 46/7’de belirtildiği gibi, bu ifadenin bir benzeri daha sonra Mekkeli müşrikler tarafından vahye yönlendirilmiştir.

Âyette geçen الْحَقّ el-hakk kelimesi önceki âyette dile getirilen âyâtinâ “âyetlerimiz” tamlamasını açıklamakta ve peygamberlerin muhataplarına sunduğu delillerin hak ve hakikat olduğuna delalet etmektedir. Risaletin belgeleri olan bilgiler Yüce Allah’ın katındandır ve elbette hakkın birer örneğidirler.

İşte bu gerçeği fark etmek istemeyen Firavun ve yönetici seçkinlerden oluşan inkârcılar, Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un sunduğu belgeler için “apaçık büyü” suçlamasında bulunmuşlardı. Hz. Mûsâ’nın sunduğu belgelere “apaçık büyü” diyen bu azgınlar, A‘râf 7/109 ve Şu‘arâ’ 26/34’te de beyan edildiği gibi ona “bilgili büyücü”, Mü’min 40/24’te ise “yalancı büyücü” suçlamasında bulunmuşlardı. Tâhâ 20/63’te ise bu suçlama Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’a birlikte yönelendirilmektedir.

Firavun ve yönetici seçkinlerin izinden giden Mekkeli müşrikler de yorumunu yapmakta olduğumuz Yûnus sûresinin ikinci âyetinde Hz. Peygamber için “muhakkak ki bu apaçık bir büyücüdür” demişlerdi. Anlaşılıyor ki küfür tek millettir ve aynı ahlaksızlık damarından beslenmektedir. Bu noktadan hareketle bu sûrede çeşitli kıssaların neden anlatıldığı da ortaya çıkmış olmaktadır.

ııı. Büyücülerin Başarıya Ulaşamayacakları

قَالَ مُوسٰىٓ اَتَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمَّا جَآءَكُمْ اَسِحْرٌ هٰذَا وَلَا يُفْلِحُ السَّاحِرُونَ “Musa ‘Size gerçek (bilgi) geldiğinde onun için ‘Bu bir büyü müdür? (Hep böyle mi) dersiniz? (Oysa) büyücüler başarılı olamazlar!’ diye sormuştu.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Mûsâ”; اَتَقُولُونَ etekûlûne sorusu “(şunu) mu diyorsunuz”; لِلْحَقِّ li’l-hakkı ifadesi “hak için, gerçek için”;لَمَّا جَآءَكُمْ lemmâ câeküm ifadesi “size geldiğinde”;اَسِحْرٌ هٰذَا esıhrun hâzâ sorusu “bu bir büyü müdür”;وَلَا يُفْلِحُ ve lâ yuflihu fiili “ve başaramaz, başarıya ulaşamaz”; السَّاحِرُون es-sâhırûne kelimesi ise “büyücüler” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın yöneticilere sözleri ve büyücülerin hiçbir şekilde başarıya ulaşamayacakları beyanı gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ مُوسٰىٓ اَتَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمَّا جَآءَكُمْ اَسِحْرٌ هٰذَا “Musa ‘Size gerçek (bilgi) geldiğinde onun için ‘Bu bir büyü müdür? (Hep böyle mi) dersiniz?’ demişti.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın çevresindeki inkârcıların suçlamalarına karşı tepkisiz kalmadığını, kendilerine ulaşan hak ve hakikatin belgelerine “büyü” demelerini kınamaktadır. Hakka “büyü” demek olacak şey değildir. Bu nedenle, âyette yer alan “soru” edatları aslında inkârî birer sorudur ve bu tür söylemlerin yanlış olduğu muhataplara kavratılmak istenmektedir.(18)

Bu âyeti şu şekilde tercüme etmemiz de mümkündür: “Mûsâ ‘Size hak geldiğinde hakkında hep böyle mi konuşursunuz?’ demişti. ‘Hiç büyü olabilir mi bu? Büyücüler bunu başaramazlar ki!” Bu tercümede âyette yer alan اَسِحْرٌ هٰذَا “Bir büyü müdür bu?” ifadesi Hz. Mûsâ tarafından inkârcılara bir reddiyedir ve hak ve hakikatin hiçbir şekilde büyü olamayacağı ortaya konulmaktadır.

2. وَلَا يُفْلِحُ السَّاحِرُونَ “(Oysa) büyücüler başarılı olamazlar.” Benzer bir mesaj Tâhâ 20/69’da da yer almaktadır. Bu ifade Yüce Allah tarafından bütün zamanların inkârcılarına söylenmiş olabileceği gibi, Hz. Mûsâ tarafından yönetici seçkinlere karşı söylenmiş de olabilir. Yani vahye veya Yüce Allah’ın gönderdiği gerçeklere “büyü” diyenlere seslenilmekte ve büyücülerin bu tür şeyleri elbette başaramayacakları beyan edilmek istenmektedir. Hz. Mûsâ ile Hz. Hârûn’un ilettiği ve hakikatin belgesi olan âyetlere büyü diyenler kendi yaptıkları türden işleri büyü diye gerçekleştirdikleri için peygamberlerin sunduğu delillere de büyü demişlerdi. İşte Hz. Mûsâ onların bu tavrına karşılık olarak büyücülerin böyle bir şeyi başaramayacaklarını belirtmektedir.(19)

ıv. Peygamberlere Karşı Suçlamalar

قَالُوٓا اَجِئْتَنَا لِتَلْفِتَنَا عَمَّا وَجَدْنَا عَلَيْهِ اٰبَآءَنَا وَتَكُونَ لَكُمَا الْكِبْرِيَآءُ فِي الْاَرْضِ وَمَا نَحْنُ لَكُمَا بِمُؤْمِن۪ينَ “Onlar ‘Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (dinden) bizi döndüresin ve yeryüzünde yücelik sizin ikinizin olsun diye mi bize geldin? Biz size asla inanacak değiliz.’ demişlerdi.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اَجِئْتَنَا eci’tenâ sorusu “sen bize (şunun için) mi geldin”;لِتَلْفِتَنَا litelfitenâ ifadesi “bizi döndürmek için”; عَمَّا وَجَدْنَا ‘ammâ vecednâ ifadesi “bulduğumuz şeyden”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “üzerinde”; اٰبَآءَنَا âbâenâ tamlaması “bizim babalarımızı, atalarımızı”;وَتَكُونَ ve tekûne fiili “ve (şöyle) olsun diye”; لَكُمَا lekümâ ifadesi “ikiniz için”; الْكِبْرِيَآء el-kibriyâu kelimesi “büyüklük”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; وَمَا نَحْنُve mâ nahnu ifadesi “biz hiçbir şekilde değiliz”; لَكُمَا lekümâ ifadesi “size, sizin için”; بِمُؤْمِن۪ينَ bimü’minîne cümlesi ise “hiçbir şekilde inananlar (değiliz)” demektir.

Burada Firavun ve adamlarının Hz. Mûsâ ile Hz. Hârûn’a verdikleri tepki gündeme getirilmektedir.

1.قَالُوٓا اَجِئْتَنَا لِتَلْفِتَنَا عَمَّا وَجَدْنَا عَلَيْهِ اٰبَآءَنَا “Onlar ‘Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (dinden) bizi döndüresin diye mi bize geldin?’ demişlerdi.” Yüce Allah, Firavun ve yönetici seçkinlerinin peygamberlere nasıl tepkiler verdiklerini hatırlatmaktadır. Bu bağlamda üç nokta üzerinde itirazlarının olduğu ifade edilmekte, ilkinin tipik bir taklit psikolojisi oluşturduğu bildirilmektedir.

Âyette geçen تَلْفِتَ telfite fiili “vazgeçirmek, çevirmek, döndürmek, bükmek”(20) gibi anlamlar vermektedir. Bu kelime Hz. Lût’un kavminin helakinde lâ yeltefit kalıbında iki kez daha geçmekte(21) ve “iltifat etmemek, dönüp bakmamak” manasına gelmektedir. Firavun ve adamları taklide battıkları için, atalarını neyin üzerinde bulmuşlarsa o yolu, yani o dini, hayat tarzını takip edeceklerini beyan etmiş, o yoldan vazgeçirme gerekçesi nedeniyle Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a itibar etmeyeceklerini belirtmişlerdi.

Taklidin ne kadar kötü bir şey olduğuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/74’te geniş bilgilendirmelerde bulunacağız. Burada ise konuyla ilgili sadece bazı ayetleri hatırlatmakla yetineceğiz.

Hz. Nûh’a karşı çıkan kavmi, “Biz geçmişteki atalarımızdan böyle bir şey duymadık” sözünü söylemişti.(22), Firavun, Hz. Nûh’un kavminin dediğinin aynısını Hz. Mûsâ’ya karşı dile getirmişti.(23) Dahası, Firavun bile kavmini Hz. Mûsâ’ya karşı şekillendirirken, “(Mûsâ)’nın, sizin dininizi değiştirmesinden korkuyorum” demişti.(24)

Hz. Peygamber’e yönelik olarak müşriklerin sözü de aynı mantığın sonucuydu: “İçlerinden ileri gelenler öne atılarak (taraftarlarına şöyle dediler): (Eski inancınızda) yürüyün, tanrılarınıza bağlılığınıza devam edin/karşı isteklere direnin, sizden istenen (şimdi artık yapmanız gereken) budur. Son dinde/yaşayan son inançların hiç birisinde bile böyle bir şey işitmedik. Bu, uydurmadan başka bir şey değildir.”(25)

Mâide 5/104: “Onlara, ‘Allah’ın indirdiğine ve Rasûl’e gelin’ denildiği vakit, ‘Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (yol) bize yeter’ derler. Ataları hiçbir şey bilmiyor ve doğru yol üzerinde bulunmuyor iseler de mi?”

A‘râf 7/28: “Onlar bir çirkinlik yaptıkları zaman, ‘Babalarımızı bu yolda bulduk. Allah da bize bunu emretti’ derler. De ki: Allah çirkinliği emretmez. Allah’a karşı bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?”

Zuhruf 43/22-23: “Hayır! ‘Muhakkak ki babalarımızı bir din üzerinde bulduk; biz de onların izinde gidiyoruz’ dediler. Senden önce de hangi memlekete uyarıcı göndermişsek mutlaka oranın varlıklıları ‘Babalarımızı bir din üzerinde bulduk, biz de onların izlerine uyarız’ derlerdi.”

Bu ve benzer âyetlerde dile getirilen “Atalarımızı üzerinde bulmuştuk” sözü taklitçiliğin göstergesidir ve bu ümmet içerisinde öncelikle Mekkeli müşrikler bu hatalı yolu izleyenler olmuştur. Ancak mesaj elbette onlarla sınırlı değildir. Şeytanın izini takip eden herkesin bu noktada muhatap olduğu unutulmamalıdır.

Kur’ân’da taklit problemiyle ilgili oldukça fazla âyetin bulunduğu unutulmamalıdır. Konuyla ilgili âyetlerde mesele bütün açıklığıyla ele alınmakta ve taklidin ne kadar korkunç bir ahlaki sapma olduğu, sonunun da ateş azabına dönüşeceği beyan edilmektedir.(26) Sâd 38/6-7’de de beyan edildiği gibi, Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in söylemlerine karşılık “bunu son millette işitmedik” dediklerinde takip ettikleri mantık da aynıydı. Sonuçta “küfür tek millettir” ve onlar da insanlaşmış şeytanların veya cin şeytanlarının izini takipte herhangi bir sorun görmemişlerdi.

Yüce Allah, insanoğlunu bu şeytanlara karşı uyarmış olmasına rağmen, hatta bir peygamberi bile hata yaptıran şeytani gücün etkisinden kurtulmak için son derece kararlı bir tutum ve duruş sergilenmesi gerektiğine dikkat çekmektedir. Taklidin en büyük savunucusu şeytandır ve Lokmân 31/21’de geçtiği gibi taklide götürdüğü kişileri de ateşe çağırmaktadır. İşte Firavun ve yönetici seçkinleri de şeytanın izinden gitmeyi tercih ettikleri için, bunun dışında sözü ve söylemi olan peygamberlere karşı çıkmış ve onları hak bildikleri yoldan kendilerini çevirmek istemekle itham etmişlerdi.

Son söz olarak şunu belirtelim: Taklidin ne kadar kötü bir şey olduğuyla alakalı olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Bu vesileyle Bakara 2/170, Mâide 5/104, A‘râf 7/28, Yûnus 10/78, Hûd 11/53-54, 62, 87, Enbiyâ’ 21/53, Şu‘arâ’ 26/70-74, Lokmân 31/21, Sebe’ 34/43, Sâffât 37/69-74 ve Zuhruf 43/21-24 gibi âyetleri hatırlatmakla yetinelim.

2. وَتَكُونَ لَكُمَا الْكِبْرِيَآءُ فِي الْاَرْضِ “Ve yeryüzünde yücelik sizin ikinizin olsun (diye mi bize geldin?)” Âyette geçen الْاَرْض el-ard kelimesi her ne kadar “yeryüzü, arz” manasına gelse de, burada ülkenin yönetimi söz konusu olduğu için “ülke, Mısır” anlamı kast edilmektedir.(27) Firavun ve adamları Hz. Mûsâ ile kardeşi Hz. Hârûn’u yeryüzünde yani ülkede üstünlük kurma arayışında olmakla da suçlamışlardı.

Câsiye 45/37’de Yüce Allah’ın bir sıfatı olarak geçen الْكِبْرِيَآء el-kibriyâ’ kelimesi “büyüklük, üstünlük, otorite, yetki, şeref” gibi manalara gelmektedir.(28) Onlar bağlam gereği her iki peygamberi de “ülkede yönetimi ele geçirmek”le itham etmişlerdi. Sahip oldukları iktidarı kaybetme edişesi taşıdıkları için tipik bir münafık korkusuyla hareket etmişler ve Münâfikûn 63/4’te belirtildiği gibi en küçük bir tıkırtıyı bile kendi aleyhlerine kopmuş bir kıyamet olarak görmüşler, peygamberleri suçlamışlardı.

3. وَمَا نَحْنُ لَكُمَا بِمُؤْمِن۪ينَ “Biz size asla inanacak değiliz.’ demişlerdi.” Âyetteki مَا mâ ve بِ bâ/bi edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde, asla ve asla” gibi olumsuz vurgu katmaktadır. Firavun ve adamları taklide tutunmaya, dünyayı arzu etmedeki düşkünlüklerine, liderliklerinin devamına dair kararlılıklarının sonucunu bu cümlede dile getirmişler ve “İkinize de hiçbir şekilde inanacak değiliz” demişlerdi. Onların inanmayacaklarını söyledikleri şey, peygamberlerin tebliğ ettiği bütün değerler ve prensiplerdir. Zira cümledeki olumsuz vurgu, tebliğe konu olan her şeyi içermekte ve onların kararlılıklarını göstermektedir.

b) Büyücülere Karşı Hz. Mûsâ

Yüce Allah, sûrenin 79-82. âyetlerinde Firavun’un bütün büyücüleri çağırdığını, geldiklerinde Hz. Mûsâ’nın sırayı onlara verip “Atacağınızı atın” dediğini, sonrasında ise büyücülere hitaben “Sizin getirdiğiniz şey (bilinen bir) büyüdür. Muhakkak ki Allah onu boşa çıkaracaktır. Muhakkak ki Allah bozguncuların işini düzeltmez; suçluların hoşuna gitmese de Allah, sözleriyle gerçeği açığa çıkaracaktır” diyerek kendilerini uyardığını haber vermektedir.

ı. Hz. Mûsâ’nın Meydan Okuyuşu

وَقَالَ فِرْعَوْنُ ائْتُون۪ي بِكُلِّ سَاحِرٍ عَل۪يمٍ فَلَمَّا جَآءَ السَّحَرَةُ قَالَ لَهُمْ مُوسٰىٓ اَلْقُوا مَآ اَنْتُمْ مُلْقُونَ “Firavun şöyle demişti: ‘Bilgili bütün büyücüleri bana getirin!’ Büyücüler gelince Musa onlara ‘Ne atacaksanız atın!’ demişti.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “demişti ki”; فِرْعَوْن fir‘avnu kelimesi “Firavun”; ائْتُون۪ي ü’tûnî emri “bana getirin”; بِكُلِّ سَاحِرٍ bikülli sâhırin tamlaması “her büyücüyü”; عَل۪يم ‘alîmin kelimesi “bilgili”; فَلَمَّا جَآءَ fe lemmâ câe fiili “gelince”; السَّحَرَة es-seharatü sözcüğü “büyücüler”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Mûsâ”; اَلْقُوا elkû emri “atın”; مَآ اَنْتُمْ mâ entüm ifadesi “sizin (şu şeyinizi)”; مُلْقُونَ mulkûne kelimesi ise “atacağınız (şeyi)” demektir.

Burada Firavun’un büyücüleri çağırması ve Hz. Mûsâ’nın da onlara meydan okuması gündeme getirilmektedir.

Tâhâ 20/63-76 ve Şu‘arâ’ 26/34-51’de de geçen bu konunun detaylarını A‘râf 7/109-126’da vermiştik. Bu nedenle burada sadece yorumunu yapmakta olduğumuz Yûnus sûresinde yer alan ifadeleri ele almakla yetineceğiz.

1. وَقَالَ فِرْعَوْنُ ائْتُون۪ي بِكُلِّ سَاحِرٍ عَل۪يمٍ “Firavun şöyle demişti: Bilgili bütün büyücüleri bana getirin!” Firavun kendisine hakkı ve hakikati tebliğ eden Hz. Mûsâ’nın ve Hz. Hârûn’un davetine kibirle ve olumsuz bir şekilde cevap verince, onları kendince mağlup edebilmek için o gün yaygın olan büyücülüğe ve büyülere sığınma ihtiyacı hissetmişti. İşte bunun bir sonucu olarak, çevresindekilere emrederek bütün bilgili, bilgin, usta büyücüleri kendisine getirmelerini istemişti.

2. فَلَمَّا جَآءَ السَّحَرَةُ قَالَ لَهُمْ مُوسٰىٓ اَلْقُوا مَآ اَنْتُمْ مُلْقُونَ “Büyücüler gelince Musa onlara ‘Ne atacaksanız atın!’ demişti.” Firavun’un çağrısına cevap verip gelen büyücülere karşı Hz. Mûsâ kendine güvenen bir eda ile hareket etmiş ve onlara “Ne maharetiniz/hüneriniz varsa gösterin bakalım”, “ortaya ne koyabilecekseniz koyun da görelim” demişti. Hz. Mûsâ’nın kendine güvenen bir şekilde meydana okumasının sebebi, muhatapların yapacakları şeylerin bâtıl olduğunu bilmesi ve insanların da onların fasit şeyler olduğunu görmelerini sağlamak isteğiydi; yoksa onların büyücülük yapmalarını isteyen bir durum söz konusu değildi.

ıı. Yüce Allah’ın Yardımı

فَلَمَّآ اَلْقَوْا قَالَ مُوسٰى مَا جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ اِنَّ اللّٰهَ سَيُبْطِلُهُ اِنَّ اللّٰهَ لَا يُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِد۪ينَ “Onlar (iplerini) atınca Musa şunu söylemişti: ‘Sizin getirdiğiniz şey (bilinen bir) büyüdür. Şüphesiz ki Allah onu boşa çıkaracaktır.’ Şüphesiz ki Allah bozguncuların işini düzeltmez.”

Âyettekiفَلَمَّآ اَلْقَوْا fe lemmâ elkav fiili “(büyülerini ortaya) attıkları zaman”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Mûsâ”;مَا جِئْتُمْ بِهِ mâ ci’tüm bihî ifadesi “kendisini getirdiğiniz şey”; السِّحْر es-sıhru sözcüğü “büyü(dür)”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”;سَيُبْطِلُهُ seyubtılühû fiili “yakında onu iptal edecek(tir)”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يُصْلِحُ lâ yuslihu fiili “başarıya ulaştırmaz”; عَمَلَ الْمُفْسِد۪ين ‘amele’l-müfsidîne tamlaması ise “bozguncuların işini” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın büyücülere söylediği sözler ve Yüce Allah’a olan güveniyle ilgili ifadeleri gündeme getirilmektedir.

1.فَلَمَّآ اَلْقَوْا قَالَ مُوسٰى مَا جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ “Onlar (iplerini) atınca Musa şunu söylemişti: Sizin getirdiğiniz şey (bilinen bir) büyüdür.” Yüce Allah Firavun’un getirttiği bilgin/usta büyücülere Hz. Mûsâ’nın söylediği sözü yani onların ortaya koyduğu şeylerin bilinen bir büyü olduğunu söylediğini hatırlamaktadır.

Âyette geçenالسِّحْر es-sıhr kelimesinin başındaki eliflâm, bunun düpedüz bir büyü olduğunu yani bilinen ve meşhur bir şey olduğunu göstermektedir. Dahası Yûnus 10/76-77. âyetlerde ifade ettiğimiz üzere, Hz. Mûsâ’nın tebliğ ettiği değerlere küçümseyici ve suçlayıcı bir şekilde “apaçık büyü” diyenlerin aslında kendi yaptıklarının büyü olduğu bu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır. Hz. Mûsâ son derece mantıklı ve yerli yerince muhataplarının kendisini suçladığı şeyi onların yaptığını yüzlerine vurmuştu.

2. اِنَّ اللّٰهَ سَيُبْطِلُهُ اِنَّ اللّٰهَ لَا يُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِد۪ينَ “Şüphesiz ki Allah onu boşa çıkaracaktır. Şüphesiz ki Allah bozguncuların işini düzeltmez.” Hz. Mûsâ onların ortaya koyduğu büyüyü Yüce Allah’ın iptal edip boşa çıkaracağını, gidereceğini,(29) çünkü bozguncuların işini başarıya ulaştırmayacağını, işlerini düze çıkarmayacağını ifade etmiştir. Burada geçen لَا يُصْلِحُ lâ yuslihu fiili “kuvvetlendirmemek, tamamına erdirmemek, düzeltmemek, başarıya ulaştırmamak, ileri götürmemek, amacına ulaştırmamak” manalarını içermektedir.(30)

Anlaşılan o ki Hz. Mûsâ son derece güçlü, kuvvetli bir imana ve Rabbine yönelik bir güvene sahipti. Çünkü şu kadar sayıda ve kendilerince erişilmez görülen, dahası devlet başkanı ile yöneticilerin desteğine sahip azgınların huzurunda bu sözü söylemek ancak ve ancak böyle bir iman ve güven sayesinde ortaya konulabilirdi; işte Hz. Mûsâ’nın yaptığı da buydu.

ııı. Yüce Allah’ın Suçlulara Karşı Kudreti

وَيُحِقُّ اللّٰهُ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِه۪ وَلَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ “Suçluların hoşuna gitmese de Allah sözleriyle gerçeği açığa çıkaracaktır.”

Âyetteki وَيُحِقُّ ve yuhıkku fiili “ve gerçekleştirir, gerçekleştirecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الْحَقّ el-hakka kelimesi “hakkı, gerçeği”; بِكَلِمَاتِه۪ bikelimâtihî tamlaması “O’nun sözleriyle, O’nun ilkeleriyle”; وَلَوْ كَرِهَ ve lev kerihe fiili “ve uygun görmese de, istemese de”; الْمُجْرِمُون el-mücrimûne sözcüğü “suçlular, sürekli suç işleyenler” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın büyücülere verdiği cevap devam etmekte ve onlar istemeseler de Yüce Allah’ın gerçekleri ortaya koyacağı gündeme getirilmektedir.

Bu âyet Hz. Mûsâ’nın sözlerinin devamı olabileceği gibi müstakil olarak Yüce Allah’ın sözü de olabilir; her ikisi de muhtemeldir.

Hz. Mûsâ, Yüce Allah’ın Firavun ve yönetici seçkinlerinin yaptığına “mücrimlik” dediğini, onlar istemese de kelimeleriyle, buyruklarıyla hakkı gerçekleştireceğini haber vermektedir. “Hakkın tahakkuk ettirilmesi” hakkın ortaya çıkartılması, gerçeklerin takviye edilmesidir.(31)

Âyette geçenكَلِمَاتِه۪ kelimâtihî tamlaması Hz. Mûsâ’nın risaletine dair Yüce Allah’ın verdiği “bütün deliller, yani âyetler” manasına gelmektedir. Ayrıca bunun Hz. Mûsâ’ya yönelik “destek vaadi”(32) de “emirleri, hükümleri, dilemesi”(33) de bu bağlamda düşünülebilir. Bu kelime Enfâl 8/7 ve Şûrâ 42/24’te de geçmektedir. Kullanıldığı yerlere bakıldığında Yüce Allah’ın kelimelerinden kastın içeriğinde Yüce Allah’ın peygamberlerine indirdiği “vahiyler” olduğu gibi, O’nun tarafından belirlenen tabiat kanunlarında kendini gösteren “yaratıcı iradesi” de düşünülebilir.(34)

Benzerleri Enfâl 8/8 ve Şûrâ 42/24’te de geçtiği gibi, bu ifade Yüce Allah’ın hayata müdahil olduğunu, O’ndan yana ve O’nun adına hareket edenleri yardımsız ve desteksiz bırakmayacağını öğretmektedir. Bu sayede başta Hz. Peygamber ve müminler olmak üzere bütün zamanların inananlarına moral, hak ve hakikatin karşıtlarına ise gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

Kişi Yüce Allah’tan yana olmayı başarırsa yardımcısının da Yüce Allah olduğunda hiç şüphe yoktur. Âyetin sonunda yer alan وَلَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ “mücrimler istemese de” ifadesinin benzerleri başka âyetler de de yer almakta,(35) hepsinde de inkârcı, kâfir, müşrik, mücrim kişiler istemese de Yüce Allah’ın istediğini tamamlayacağı ifade edilmektedir.

c) Hz. Mûsâ Dönemindeki Müminler ve Kararlılıkları

Yüce Allah, sûrenin 83-86. âyetlerinde Firavun ve seçkinci yöneticilerin korku salmalarına rağmen, Hz. Mûsâ’ya genç bir grubun iman ettiğini, Firavun’un ülkede baskı uyguladığını, haddini aşanlardan olduğunu haber vermekte, buna karşılık kendisine iman edenlere Hz. Mûsâ’nın “Ey kavmim! Eğer Allah’a inandıysanız ve O’na teslim olduysanız sadece O’na güvenin” diyerek imanın ciddiyetini vurguladığını beyan etmektedir. İmanlı gençlerin de “Sadece Allah’a güvendik. Ey Rabbimiz! Bizi o zalimler topluluğu için deneme konusu kılma! Bizi rahmetinle o kâfirler topluluğundan kurtar!” diyerek teslimiyetçi ve duakâr bir tavır içerisinde oldukları bildirilmektedir.

ı. Zorba Firavun’a Karşı Gençler

فَمَآ اٰمَنَ لِمُوسٰىٓ اِلَّا ذُرِّيَّةٌ مِنْ قَوْمِه۪ عَلٰى خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَمَلَا۬ئِهِمْ اَنْ يَفْتِنَهُمْ وَاِنَّ فِرْعَوْنَ لَعَالٍ فِي الْاَرْضِ وَاِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِف۪ينَ “Firavun ve yöneticilerinin kendilerine fitne (sıkıntı) vermelerinden korkmaları nedeniyle, kavminden bir grup insandan başka kimse Musa’ya iman etmemişti. Şüphesiz ki Firavun yeryüzünde kibirlenen biriydi ve elbette o, haddi aşanlardandı.”

Âyetteki فَمَآ اٰمَنَ fe mâ âmene ifadesi “iman etmemişti”; لِمُوسٰى li mûsâ ifadesi “Mûsâ’ya”;اِلَّا ذُرِّيَّةٌ illâ zürriyetün istisnası “bir kısım nesilden başkası”; مِنْ قَوْمِه۪ min kavmihî ifadesi “onun kavminden”; عَلٰى خَوْفٍ ‘alâ havfin ifadesi “korkmaları nedeniyle”;مِنْ فِرْعَوْنَ min fir‘avne ifadesi “Firavun’dan”; وَمَلَا۬ئِهِمْ ve meleihim tamlaması “ve onun yöneticilerinden”; اَنْ يَفْتِنَهُمْ en yeftinehum ifadesi “onlara eziyet etmesinden”; وَاِنَّ فِرْعَوْنَ ve inne fir‘avne ifadesi “muhakkak ki Firavun”;لَعَالٍ le‘âlin sözcüğü “elbette ululuk taslayan(dır), zorba(dır)”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde, ülkede”; وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَمِنَ الْمُسْرِف۪ين lemine‘l-müsrifîne ifadesi ise “elbette bozgunculuk yapanlardan(dır)” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’ya iman edenlerin azlığı ve Firavun’un azgınlığı gündeme getirilmektedir.

1. فَمَآ اٰمَنَ لِمُوسٰىٓ اِلَّا ذُرِّيَّةٌ مِنْ قَوْمِه۪ عَلٰى خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَمَلَا۬ئِهِمْ اَنْ يَفْتِنَهُمْ “Firavun ve yöneticilerinin kendilerine fitne (sıkıntı) vermelerinden korkmaları nedeniyle, kavminden bir grup insandan başka kimse Musa’ya iman etmemişti.” Yüce Allah, Hz. Musa’nın büyücülerin büyülerini iptal eden girişimini ele aldıktan ve inkârcı muhatapların başarıya ulaşamayacaklarını ve mağlup olacağını beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’e teselli olsun diye bu bilgileri aktarmaktadır. İsrailoğullarının, bu büyük mucizeleri müşahade etmelerine rağmen, içlerinden çok az bir kısmı müstesna, Hz. Mûsâ’ya hiç kimsenin iman etmediğini beyân etmiştir.

Yüce Allah, bu ifadeleri Hz. Muhammed'i teselli için zikretmiştir. Çünkü o, kavminin kendisinden yüz çevirmesi ve inkârlarına devam etmeleri sebebiyle üzülüyordu. Bunun üzerine Yüce Allah, peygamberine, kendisi için bu konuda diğer peygamberlerde örnekler bulunduğunu beyân buyurmuştur. Çünkü Hz. Musa zamanında görünen şeyler, gözün görmesi açısından, olabilecek en büyük mucizelerden idi. Ama buna rağmen tek bir zürriyet hariç, kendisine onlardan kimse iman etmemişti.(36)

Hz. Mûsâ’ya iman edenler söz konusu kavmin içinden çok az bir kesim idi. Âyette geçen مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı âyete vurgu manası katmaktadır. Bu konuyla ilgili âyette zikredilen kelime ذُرِّيَّة zürriyyeh sözcüğüdür. Bu kelime, aslında “bir kimsenin soyundan gelen küçük bir insan grubu” manasına gelir. Ancak bazı müfessirlerimiz bu kelimeyi “genç bir topluluk, gençlik grubu” şeklinde anlamış olsa da İbn Abbâs bunun “çok az sayıda insan” olduğu kanaatindedir.(37) Esasında bu yorum vakıaya da uygundur.

Âyette geçen عَلٰى خَوْفٍ ‘alâ havfin ifadesi “korkmakla birlikte, korkmalarına rağmen, korkmaları nedeniyle” manasına gelmektedir. Cümlenin sonunda yer alan اَنْ يَفْتِنَهُمْ en yeftinehum ifadesi ise “kendilerine fitne vermek, onları sıkıntıya düşürmek, eziyet etmek, onları öldürmek” gibi manalarda yorumlanmaktadır.(38)

Bütün bu ifadelerden anlaşılıyor ki Hz. Mûsâ’ya kendi kavminden veya Firavun’un kavminden çok az insan iman etmişti; çünkü Firavun’un ve yönetici seçkinlerin kendilerine türlü türlü eziyet etmelerinden korkuyorlardı. Bu eziyet korkusuna rağmen içlerinden bazı yiğitler iman etmişlerdi. Bu bağlamda büyücüleri(39) ve imanını gizlemiş yiğit adamı(40) sayabiliriz. Ancak bütün bunların kaç kişiden oluştuğu noktasında kesin olarak herhangi bir şey söylemek durumunda değiliz.

2. وَاِنَّ فِرْعَوْنَ لَعَالٍ فِي الْاَرْضِ وَاِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِف۪ينَ “Şüphesiz ki Firavun yeryüzünde kibirlenen biriydi ve elbette o, haddi aşanlardandı.” Yüce Allah Firavun’un kavminden neden çok az insan grubunun iman ettiğini gerekçelendirmekte ve onun ülkede bozguncu, azgın ve zorba bir kişi olduğunu, ayrıca haddini aştığını haber vermektedir. Kasas 28/4’te geçen ‘alâ fiili ile burada geçen عَال ‘âlin kelimesi aynı kökten gelmektedir ve “zorbalık yapmak, kibirli davranmak, müstekbir, cebbâr”(41) manasını vermektedir.

Bu kelime Firavun’un kavmi içerisindeki olumsuz ve baskıcı tutumunu ifade ederken, devam eden cümledeki الْمُسْرِف۪ين el-müsrifîne sözcüğü ise “zulüm ve bozgunculukta haddini aşanlar, hakkın sınırını aşıp bâtıla dalanlar, ölçüsüzlük yapanlar, acımasızlar”(42) manasında Firavun’un ilahi sınırlara itibar etmediğini göstermektedir. Bu kelimenin çoğul getirilmesinin muhtemel nedeni, o dönemde onunla birlikte hareket edip benzer sınırsızlıklar yapanların bulunduğunu ortaya koymaktır. Ayrıca söz konusu kelimeye “şirke düşenler” manası da verilmektedir ki o da inançta sınır tanımamak manasına gelmektedir.(43)

ıı. İman, Güven ve Teslimiyet İlişkisi

وَقَالَ مُوسٰى يَا قَوْمِ اِنْ كُنْتُمْ اٰمَنْتُمْ بِاللّٰهِ فَعَلَيْهِ تَوَكَّلُوٓا اِنْ كُنْتُمْ مُسْلِم۪ينَ “Musa şöyle demişti: Ey kavmim! Allah’a inandıysanız, O’na teslim olduysanız yalnızca O’na güvenin!”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Mûsâ”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey kavmim”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) olursanız, (şöyle) iseniz”; اٰمَنْتُمْ âmentüm fiili “iman ederseniz”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”;فَعَلَيْهِ fe ‘aleyhi ifadesi “sadece O’na”; تَوَكَّلُوا tevekkelû emri “güvenin”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “(şöyle) olursanız, iseniz”; مُسْلِم۪ين müslimîne sözcüğü ise “teslim olanlar (iseniz)” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın kavmine yönelik tevhid içerikli tebliği gündeme getirilmektedir.

Hz. Mûsâ kavminin inanan kesimine hitap etmiş ve Yüce Allah’a samimiyetle inanıyorlarsa, O’na karşı teslimiyetleri varsa artık sadece O’na güvenmeleri gerektiğini belirtmiştir. Hz. Mûsâ’nın onlara bu sözü söyleme zamanı muhtemelen A‘râf 7/129’da dile getirdikleri şu beyanlarından sonra olmalıdır: Âyet mealen şöyledir: “Onlar, ‘Sen bize (peygamber olarak) gelmeden önce de eziyete uğratılmıştık; geldikten sonra da’ demişlerdi. (Mûsâ da onlara şöyle) cevap vermişti: Kesinlikle Rabbiniz düşmanınızı helâk edecek ve onların yerine sizi yeryüzüne hâkim kılacak da nasıl hareket edeceğinize bakacaktır.”

Yüce Allah’a tevekkül emri bu kıssanın öncesinde yer alan Hz. Nûh’un kıssasında da bulunmakta ve Hz. Nûh’un da güven esaslı bir tebliğde bulunduğu anlaşılmaktadır. Peygamberler aynı kaynaktan beslendikleri için Hz. Mûsâ da Yûnus 10/71. âyetinde Hz. Nûh’a ait ifadenin aynısını kavmine tebliğ etmiş, böylece tevhid birlikteliğine önemli bir vurgu yapmıştır diyebiliriz. Demek ki tevekkül denen duyarlılık, bir inancın imana dönüşmesi için olmazsa olmaz esaslar arasında yer almaktadır.

İşte onların bu ifadeleri sonrasında Hz. Mûsâ onlara gerçek iman ve teslimiyetin ne ve nasıl olması gerektiğini öğretmiştir. Bilindiği üzere îmân, “inanılması gereken değerlere inanmak, inanılan şeylere güvenmek, kendini güvende hissetmek ve güven vermek” demektir. İşte imanın ahlakî karşılığı demek olan “güvenmek” manası bu âyette açıkça ortaya konulmakta, imanın ve teslimiyetin güveni de beraberinde getirmesi gerektiğine dikkat çekilmiş olmaktadır.

Çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet vardır.(44) Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında kurmalarıdır. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir;(45) çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(46) her şeye vekîl olan O’dur;(47) O en güzel vekildir.(48)

Âyette geçen فَعَلَيْهِ تَوَكَّلُوا fe ‘aleyhi tevekkelû ifadesinde bir vurgu manası vardır. Buna göre عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesinin تَوَكَّلُوا tevekkelû emrinden önce getirilmesi takdîm-te’hîr yoluyla elde edilen bir hasr/kasr yani “vurgulu” ifade örneğidir. Verilmek istenen mesaj ise güvenilebilecek tek makamın Yüce Allah olduğunu, başkalarına herhangi bir şekilde güven duyulmaması gerektiğini beyandır.

Âyetin sözünü ettiği dönem ve şartlar düşünüldüğünde insanların zorba ve ceberut Firavun’dan korkmalarına gerek olmadığı, çünkü onun hiçbir şekilde güven kaynağı olamayacağı, bunun yerine gerçek güven makamının Yüce Allah olduğu ve sadece O’na güvenilmesinin zorunluluğu Hz. Mûsâ tarafından kavmine iletilmiştir.

Hz. Mûsâ’nın bu ifadesinde iki tane şart cümlesi vardır. Bunların ilki اِنْ كُنْتُمْ اٰمَنْتُمْ بِاللّٰهِ “Eğer inandıysanız”, diğeri ise اِنْ كُنْتُمْ مُسْلِم۪ينَ “Eğer teslim olduysanız” cümlesidir. Bu iki şart cümlesinin cevabı ise فَعَلَيْهِ تَوَكَّلُوا “Sadece O’na güvenin” ifadesidir. Burada gözden kaçırılmaması gereken en önemli noktalardan birisi de “inandın mı?” sorusuna “evet” cevabını verenlere aslında ikinci bir soru daha sorulması gerektiğidir ki kanaatimizce o da “emin misin?”, “ciddi misin?” şeklindedir.

İman ciddi bir kararlılıktır; sadece sözlü beyanlardan ibaret bırakılamaz, bırakılmamalıdır. Ayrıca Yüce Allah’a iman eden kişilere bunun aynı zamanda O’na teslimiyeti de beraberinde getirmesi gerektiği de özellikle hatırlatılmış olmaktadır. Yüce Allah’a iman edilmesine rağmen hayatında O’nun emir ve yasaklarına yer vermeyen, onları umursamayan bir tavır gerçek iman olamaz; âyetteki teslimiyet vurgusunun böyle bir anlam içerdiği de gözden kaçırılmamalıdır.

ııı. Gençlerin Kâfirlerden Kurtarılma Duası

فَقَالُوا عَلَى اللّٰهِ تَوَكَّلْنَا رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ وَنَجِّنَا بِرَحْمَتِكَ مِنَ الْقَوْمِ الْكَافِر۪ينَ “Onlar da şöyle demişlerdi: Yalnızca Allah’a güvendik. Rabbimiz! Bizi zalimler topluluğu için deneme konusu kılma! Bizi merhametinle o kâfirler topluluğundan kurtar!”

Buradaki فَقَالُوا fe kâlû fiili “demişlerdi ki”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “sadece Allah’a”; تَوَكَّلْنَا tevekkelnâ fiili “güvendik”; رَبَّنَا rabbenâ duası “ey Rabbimiz”; لَا تَجْعَلْنَا lâ tec‘alnâ duası “bizi yapma, bizi kılma”; فِتْنَة fıtneten kelimesi “fitne, deneme”; لِلْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ li’l-kavmi’z-zâlimîne tamlaması “zalim toplum için, zalim topluma, haksızlık eden topluma”;وَنَجِّنَا ve neccinâ duası “ve bizi kurtar”; بِرَحْمَتِكَ bi rahmetike tamlaması “senin merhametinle”; مِنَ الْقَوْمِ الْكَافِر۪ينَ mine’l-kavmi’l-kâfirîne tamlaması ise “kâfirler toplumundan” demektir.

Burada kavminin Hz. Mûsâ’nın uyarısına verdiği cevap cümleleri gündeme getirilmektedir.

1.فَقَالُوا عَلَى اللّٰهِ تَوَكَّلْنَا “Onlar da şöyle demişlerdi: Yalnızca Allah’a güvendik.” Hz. Mûsâ kavmine imanı, teslimiyeti ve güveni tebliğ ettikten sonra, onların cevabı da bu uyarıya uygun şekilde gelmiştir. Hz. Mûsâ nasıl ki “Sadece O’na güvenin” dediyse, onlara da “Sadece Allah’a güvendik” diyerek, diğer korku sebeplerini gözardı ettiklerini açıkça ortaya koymuşlardı. Çünkü onların bu cümlesinde de takdîm-te’hîrden oluşan “vurgulu bir ifade” yer almaktadır. Bu durum, onların da tıpkı A‘râf 7/120-126, Tâhâ 20/70-73 ve Şu‘arâ’ 26/46-51’da da beyan edildiği gibi iman eden büyücüler gibi son derece samimi bir şekilde Yüce Allah’tan yana bir duruş ortaya koyduklarının göstergesidir.

İman ettiğini ve sadece Yüce Allah’a güvendiğini söyleyen bu müminlerin esasında imanını bir süre gizleyip sonra onu ilan eden yiğit adamın sözlerinde de olduğu gibi “işlerini Yüce Allah’a bırakıyorum” manası da vardır. Mü’min 40/28-45’te bu yiğidin sözleri yer almakta ve bir anlamda imanın nasıl bir duruş ortaya koymayı gerektirdiği örneklendirilmiş olmaktadır.

2. رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ “Rabbimiz! Bizi zalimler topluluğu için deneme konusu kılma!” Bu duanın bir benzeri Mümtehıne 60/5’te Hz. İbrâhim’in duası olarak yer almaktadır. Hz. Mûsâ’ya iman edenler dualarında “zalim topluluk için bir fitne, yani deneme kılınmamalarını” dile getirmişlerdi.

Âyette geçen فِتْنَة fitneh kelimesi “deneme” anlamına gelse de burada bağlam gereği zalimlere karşı herhangi bir şekilde “rezil ve rüsva” edilmeme manasını da içermektedir.(49) Dahası buradaki duada zalim toplumun zulmüne muhatap kılınmama isteği de elbette akla gelmektedir. Onların zulmüne muhatap kılınıp zulme dayanma ile denenmemek, musibete, ibrete ve belaya uğratılmamak da âyetin mesajları arasında vardır denebilir.(50)

Hatta bu ifadede müminler kendileri sebebiyle zalim toplumun daha çok azaba uğratılmasını istememe duyarlılığı da söz konusu edilebilir.(51) Bakara 2/256’daki “Dinde ikrâh yoktur” ifadesindeki ikrâh sözcüğü zorlama manasına geldiği gibi “ikrah, kerih gösterme, çirkin görüntü ortaya koymak” boyutu da elbette vardır. Her durumda âyetteki فِتْنَة fitneh kelimesi ve duanın tamamı bütün bu anlamları içermektedir, diyebiliriz.

3. وَنَجِّنَا بِرَحْمَتِكَ مِنَ الْقَوْمِ الْكَافِر۪ينَ “Bizi merhametinle o kâfirler topluluğundan kurtar!” Müminler önceki âyette yer verdikleri “Bizi zalim toplum için fitne kılma” cümlesiyle demek ki zalim ve kâfir olarak nitelendirdikleri azgın yöneticilerin zulmünden dolayı bu cümleleri dile getirmişlerdi. Yüce Allah’ın rahmet ve merhametine sığınarak kâfir kavmin eziyetlerinden kurtulma isteği, o dönemde Firavun ve azgın yönetici seçkinlerinin ne kadar büyük bir zulüm ortaya koyduklarının da tipik bir göstergesidir.

d) Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a Yönelik Emirler

Yüce Allah, sûrenin 87-89. âyetlerinde Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a “Kavminiz için şehirde evler hazırlayın! Evlerinizi namaz kılınacak yerler yapın; namazınızı da dosdoğru kılın! (Ey Mûsâ!) Müminleri müjdele!” diye vahyettiğini, Hz. Mûsâ’nın da Yüce Allah’a şöyle dua ettiğini bildirmektedir: “Ey Rabbimiz! Gerçekten sen Firavun ve yönetici seçkinlerine dünya hayatında zinet(ler) ve nice mallar verdin. Ey Rabbimiz! (Sanki onlara bu nimetleri), insanları senin yolundan saptırsınlar (diye mi verdin?) Ey Rabbimiz! Onların mallarını yok et, kalplerine sıkıntı ver! (Çünkü) onlar o elem verici azabı görünceye kadar iman etmeyecekler.”

Ardından, Yüce Allah’ın kendilerine “İkinizin de duası kabul olunmuştur. O halde siz doğruluğa devam edin ve sakın o (hak ve hakikati) bilmeyenlerin yoluna gitmeyin!” buyurduğu haber verilmekte, Allah’tan yana olanların yalnızlığa ve çaresizliğe terk edilmeyecekleri ifade edilmek istenmektedir.

ı. Şehirde Evler Yapılması ve Namaz Kılma Emri

وَاَوْحَيْنَآ اِلٰى مُوسٰى وَاَخ۪يهِ اَنْ تَبَوَّاٰ لِقَوْمِكُمَا بِمِصْرَ بُيُوتًا وَاجْعَلُوا بُيُوتَكُمْ قِبْلَةً وَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِن۪ينَ “Biz de Musa ve kardeşine ‘Kavminiz için şehirde evler hazırlayın! Evlerinizi kıble yapın! Namazınızı da doğru kılın! (Ey Musa)! Müminleri müjdele!’ diye vahyetmiştik.”

Âyetteki وَاَوْحَيْنَاve evhaynâ fiili “ve vahyetmiştik”; اِلٰى مُوسٰى ilâ mûsâ ifadesi “Mûsâ’ya”;وَاَخ۪يهِ ve ehîhı tamlaması “ve onun kardeşine”; اَنْ تَبَوَّاٰ en tebevveâ ifadesi “ikinizin edinmenizi, yer edinmenizi”; لِقَوْمِكُمَا likavmikümâ ifadesi “sizin kavminize, kavminiz için”;بِمِصْرَ bi mısra kelimesi “şehirde”; بُيُوتًا buyûten sözcüğü “evler”;وَاجْعَلُوا vec‘alû emri “ve yapın, kılın”; بُيُوتَكُمْ buyûteküm tamlaması “sizin evlerinizi”; قِبْلَة kıbleten kelimesi “kıble yönünde, karşılıklı, güneye doğru”; وَاَق۪يمُوا ve ekîmû emri “ve ikame edin, kılın, yerine getirin”; الصَّلٰوة es-salâte kelimesi “namazı, ibadeti”;وَبَشِّرِ ve beşşir emri “ve müjdele”; الْمُؤْمِن۪ين el-mü’minîne sözcüğü ise “inananları” demektir.

Burada Hz. Mûsâ ve kardeşi Hz. Hârûn’un müminlere bazı hatırlatmalarda bulunmaları gerektiğiyle ilgili ilâhî bir emir gündeme getirilmektedir.

1.وَاَوْحَيْنَآ اِلٰى مُوسٰى وَاَخ۪يهِ اَنْ تَبَوَّاٰ لِقَوْمِكُمَا بِمِصْرَ بُيُوتًا “Biz de Musa ve kardeşine ‘Kavminiz için şehirde evler hazırlayın!’ diye vahyetmiştik.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya ve kardeşi Hz. Hârûn’a vahyettiğini beyan ederek kendilerine iman eden bu kişiler için şehirde evler edinmelerini emretmiştir. Âyette geçen تَبَوَّاٰ tebevveâ fiili “edinmek, mesken edinmek, vatan edinmek, sığınak edinmek”;(52) مِصْر mısr kelimesi ise “şehir” manasına gelmektedir. Bu arada âyetteki بُيُوت buyût sözcüğü ise “evler” demektir. Bazı âlimlerimiz bu kelimeye evlerin ortasına yapılan “mescitler” manası vermekte, gerekçelerini de Firavun’un ve zalim yöneticilerinin onların mescitlerini tahrip etmesi olarak zikretmektedirler.(53)

2. وَاجْعَلُوا بُيُوتَكُمْ قِبْلَةً وَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ “Evlerinizi kıble yapın! Namazınızı da doğru kılın!” Burada sözü edilen ilk emir sahip oldukları evlerin kıble edinilmesi, diğeri ise namazın dosdoğru kılınmasıdır.

a)وَاجْعَلُوا بُيُوتَكُمْ قِبْلَةً “Evlerinizi kıble yapın!” Âyetteki emrin tam olarak ne demek istediği konusunda çeşitli yaklaşımlar söz konusudur.

ı. Buna göre bazı âlimlerimiz bu emri, İbn Abbâs kaynaklı bir rivayeti esas alarak “evlerin mescitler edinilmesi” şeklinde anlamışlardır ki bu yaklamış önceki cümlede de ortaya konulmuştu.(54)

ıı. İmâm Mücâhid bu konuda onların önceleri havralarda ibadet ettiklerini, sonrasında ise evlerinde namaz kılmalarının emredildiğini beyan etmiştir. İbrâhim en-Neha‘î ise onların namaz kılmak için yöneticilerden korktuklarını, bu nedenle evlerinde namaz kılmalarının emredildiğini ifade etmiştir. Nitekim kendisi de Haccâc’dan korktuğu için namazlarını evinde kılarmış.(55)

ııı. Bu emir evlerin yapılış yönüyle de ilişkilendirilmiş ve “evlerinizi kıble tarafına yani Kâbe tarafına yapın” manası elde edilmiştir. İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, Kâbe Hz. Mûsâ’nın kıblesiydi. Hatta Hasan el-Basrî Kâbe’nin bütün peygamberlerin kıblesi olduğunu belirtmiştir. Başka bazı âlimler ise burada sözü edilen kıblenin Beyt-i Makdis olduğunu belirtmişlerdir.(56)

ıv. Bazı âlimlerimiz, Sa‘îd b. Cübeyr kaynaklı bir rivayetten hareketle, âyetteki قِبْلَة kıbleh kelimesini “karşılıklı” manasına almışlar ve âyetteki emri “evlerin birbirine bakacak şekilde” yapılması gerektiği şeklinde yorumlamışlardır.(57)

b) وَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ “Namazınızı da dosdoğru kılın!” Evlerin şehrin güneyine veya kıble tarafına yapılmasının, ayrıca evlerin mescitler edinilmesinin gerekçesi orada namazların dosdoğru bir şekilde kılınmasıdır. Âyette bu emrin yer alması önceki cümlede kast edilenin “evlerin mescitler edinilmesi” ve “o evlerin aynı zamanda kıble tarafına doğru yapılması” olduğu görüşünü biraz daha öne çıkarmaktadır. Namazın ikame edilmesi onun hayatın merkezine alınması ve hayat meşguliyetlerinde merkezi bir değer olarak kabul edilmesi gerektiğini göstermektedir.

ı. Âyetin bağlamı düşünüldüğünde Hz. Mûsâ’ya ve kardeşi Hz. Hârûn’a iman eden insanların en zor zamanlarında bile bir sığınak edinmeleri durumunda bile ibadeti ertelememeleri gerektiği kendilerine öğretilmektedir. Bu durum Müzzemmil 73/20’de en zor zamanlarda bile terk edilmemesi gereken davranışlar arasında namazın sayılması ile de birebir örtüşmektedir. Dahası bu emrin kaynağında Hz. İbrahim’in duyarlılığının bulunduğunu da söyleyebiliriz. Çünkü İbrâhim 14/37’de de belirtildiği gibi o da ailesinin bazı fertlerini Mescid-i Harâm’a bırakırken gerekçesini “ailesinin namazlarını kılmaları” şeklinde belirlemişti.

ıı. Âyette verilmek istenen mesajlardan birisi de namaz ibadetinin evrensel manada bütün ilahi öğretilerde bulunduğudur. Namaz ibadetinin bütün ilâhî öğretilerde mevcut olduğu anlaşılmaktadır. Hz. Âdem, Hz. Nûh ve Hz. İbrâhim’den sonra namazı terkeden nesillerin geleceği,(58) Hz. Zekeriyyâ’nın namaz kıldığı,(59) Hz. Îsâ’nın salât vecîbesine atıfta bulunduğu,(60) Hz. İbrâhim’in yanı sıra Hz. Lût, Hz. İshak ve Hz. Ya‘kub’a namaz emrinin vahyedildiği,(61) Hz. İsmâil’in halkına/ailesine namazı emrettiği,(62) Hz. Lokmân’ın oğluna namazı hakkıyla kılmasını öğütlediği,(63) Hz. İbrâhim’in kendisini ve neslini namazı dosdoğru kılan kullarından eylemesi için Rabbine dua ettiği,(64) Hz. Mûsâ’ya Yüce Allah’ı anmak üzere namaz kılmasının emredildiği,(65) Hz. Musa’ya ve kardeşine hitaben evleri kıble tarafına yapmaları ve namaz kılmaları emrinin verildiği(66) ifade edilmekte, ayrıca Yüce Allah’ın İsrâiloğulları’ndan yerine getirme sözü aldığı görevler arasında namazın da yer aldığı görülmektedir.(67)

Yine Ashâb-ı Kehf kıssası anlatılırken mescid kelimesinin zikredilmesinden(68) o dönemde namaz ibadetinin var olduğu sonucunu çıkarmak mümkündür. Bütün bu âyetlerden anlaşılan şudur: Demek ki namaz ibadeti insanlık tarihi kadar eskidir ve bütün ümmetlerin dini hayatında yer almış evrensel bir ibadettir.

ııı. Ayrıca burada “evlerin kıble tarafına yapılması” emrinde başka bir incelik daha vardır ki bu da şehir planlamalarında mabedin vazgeçilmez bir değer olduğunun unutulmamasıdır. Merkezde mabed yapılıp diğer evlerin onun çevresinde şekillendirilmesi de bu âyetin vermek istediği mesajın arasında yer almaktadır. Nitekim İslam medeniyetinde bu hassasiyet gözetilmiş ve şehir yapılanmalarında bu noktada gözle görülür bir hassasiyet ortaya konulmuştur.

Şimdilerde de aynı duyarlılığın gösterilmesi gerektiği kanaatindeyiz. Boş arsalara cami yapılması değil de en merkezi yere mabedin yapılıp diğer yerleşim unsurlarının ona göre şekillendirilmesi bu âyetin günümüze mesaj olarak taşınmasının bir göstergesi olur. Mabed merkezli bir hayat önce evleri mescide çevirmekle, ardından da mabedi hayatın merkezine almakla elde edilebilir.

ıv. “Bu âyet, ‘Bir diyarda zulüm ayyuka çıkmışsa, orada nereden başlamalı?’ sorusunun cevabıdır. Her şeyin bittiği zor ve kor zamanlarda âlemlerin Rabbi müminlere nereden başlayacağını söylüyor: Evlerinizden... Evlerin insana istikâmet açısı (kıble) kazandırılan bir iman atölyesi olmasını, bir şahsiyet okuluna dönüştürülmesini emrediyor. Allah Rasulü bu Kur’anî ilkeyi Mekke’de Erkam’ın evinde uygulamıştı.”(69)

3. وَبَشِّرِ الْمُؤْمِن۪ينَ “(Ey Mûsâ!) Müminleri müjdele!” Yüce Allah Hz. Mûsâ ile Hz. Hârûn’un beraberinde bulunan müminleri zaferle müjdelemelerini kendilerine emretmiştir. Zira hayatın da ev yapmanın da ibadet etmenin de nihai gayesi Yüce Allah tarafından gelecek böyle bir müjdeyi duymak ve böyle bir müjdeye muhatap olabilmektir.

İşte zorluklarla örülü bir hayatı yaşayan müminler müjdelenerek, çektikleri sıkıntıların boşuna olmadığı kendilerine beyan edilmiş olmaktadır. Üstelik bu müjdenin dünyevi boyutlarının yanında, asıl gerçekleşme yerinin mahşer olduğu da zımnen âyetin mesajında bulunmaktadır. İşte bu yiğitlerin peşinden gidecek olan müminler de Mekke’de yaşadıkları sıkıntıların karşılığını mutlaka alacakları noktasında dolaylı olarak bilgilendirilmiş olmaktadırlar.

ıı. Hz. Mûsâ’nın Duası

وَقَالَ مُوسٰى رَبَّنَآ اِنَّكَ اٰتَيْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلَاَهُ ز۪ينَةً وَاَمْوَالًا فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا رَبَّنَا لِيُضِلُّوا عَنْ سَب۪يلِكَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلٰىٓ اَمْوَالِهِمْ وَاشْدُدْ عَلٰى قُلُوبِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُوا حَتّٰى يَرَوُا الْعَذَابَ الْاَل۪يمَ “Musa şöyle demişti: Rabbimiz! Şüphesiz ki sen Firavun ve yöneticilerine dünya hayatında ziynet ve mallar verdin. Rabbimiz! (Onlara bu nimetleri) insanları senin yolundan saptırsınlar (diye mi verdin?) Rabbimiz! Onların mallarını sil, kalplerine sıkıntı ver! Onlar o elem verici azabı görünceye kadar iman etmeyecekler.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “demişti ki”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Mûsâ”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; اٰتَيْتَ âteyte fiili “verdin”; فِرْعَوْن fir‘avne kelimesi “Firavun’a”; وَمَلَاَهُ ve meleehû tamlaması “ve onun yöneticilerine”; ز۪ينَة zîneten sözcüğü “güzellik, süs”;وَاَمْوَالًا ve emvâlen kelimesi “ve mallar, altın, gümüş, para, servet”; فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا fi’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatında, yakın hayatta”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; لِيُضِلُّوا liyudillû ifadesi “saptırmak için (mi)”; عَنْ سَب۪يلِكَ ‘an sebîlike ifadesi “senin yolundan”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اطْمِسْ ıtmis duası “sil, mühürle”; عَلٰىٓ اَمْوَالِهِمْ ‘alâ emvâlihim ifadesi “onların mallarını”;وَاشْدُدْ veşdüd duası “ve sıkıntı ver”; عَلٰى قُلُوبِهِمْ ‘alâ kulûbihim ifadesi “onların kalplerine”;فَلَا يُؤْمِنُوا fe lâ yü’minû ifadesi “iman etmezler”;حَتّٰى يَرَوُا hattâ yarav fiili “görünceye kadar”; الْعَذَابَ الْاَل۪يمَ el-‘azâbe’l-elîme tamlaması ise “elem verici olan o azabı” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın Yüce Allah’a yönelik bir duası ve kavminin inkârdaki kararlılıkları gündeme getirilmektedir.

Âyette her ne kadar duayı Hz. Mûsâ yapmış gibi görünse de önceki ve özellikle bir sonraki âyetin delaletiyle bu ifadeleri Hz. Hârûn’un da kullandığı anlaşılmaktadır.

1.وَقَالَ مُوسٰى رَبَّنَآ اِنَّكَ اٰتَيْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلَاَهُ ز۪ينَةً وَاَمْوَالًا فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا “Musa şöyle demişti: Rabbimiz! Şüphesiz ki sen Firavun ve yöneticilerine dünya hayatında ziynet ve mallar verdin.” Hz. Mûsâ Yüce Allah’ın Firavun’a ve onun yönetici seçkinlerine dünya hayatında çeşitli zinetler, bolca mal ve servet verdiğini beyan etmiş, bir anlamda bunların veriliş amacına uygun değerlendirilmediğine dikkat çekmiş olmaktadır. Esasında, A‘râf 7/133-134’te kavminin çeşitli belalarla denenmeleri esnasında dile getirdikleri “Eğer azabı bizden kaldırtırsan sana inanacağız ve İsrailoğullarını seninle göndereceğiz” ifadelerinin ardından, kendilerine verilen nimetler sonrası nankörlüklerine dikkat çekilmiştir denebilir.(70)

Âyette sözü edilen ز۪ينَة zîneh kelimesi “sağlık, sıhhat, güzellik, elbise, hayvan, ev eşyası, elbise, takı vs.”; اَمْوَال emvâl ise “altın, gümüş, para, zeberced, yakut vs. gibi ekonomik değerler” olabilir.(71) Dünya hayatında bu zalimlere verilen şeylerin nekra kelimelerle ifade edilmesi, verilenlerin sayıca ve tür olarak oldukça fazla olduğunu göstermekte, kendilerine büyük bir haşmet, görkem, saltanat ve oldukça fazla servet ve zenginlik verildiğinin bir göstergesidir. Verilenler dünya hayatıyla ilişkili oldukları için bunların gerçekte cazip olmadığı ve geçici oldukları için de sahiplerini aldatabileceğinin anlaşılması gerektiği ortadadır. Nitekim Hz. Mûsâ da bu noktada devam eden cümlelerinde bu konuya dikkat çekmiştir.

2. رَبَّنَا لِيُضِلُّوا عَنْ سَب۪يلِكَ “Rabbimiz! (Onlara bu nimetleri) insanları senin yolundan saptırsınlar (diye mi verdin?)” Hz. Mûsâ dünya hayatında Firavun ve adamlarına verilen görkemin onlar tarafından hem kendilerinin Allah yolundan sapmasına, hem de başkalarını Allah yolundan saptırmalarına sebep olduğunu beyan etmiştir.

Âyetteki لِيُضِلُّوا liyudillû ifadesindeki lâm/li edatı hem key edatı manasında ta‘lîl yani “gerekçe” bildirebilir; hem de Kasas 28/8 ve Rûm 30/41’de de olduğu gibi âkıbet yani “sonuç” ifade edebilir. Eğer gerekçe bildiriyorsa “senin yolundan saptırmaları için” manası söz konusu olur ki bu durumda mal ve zinetin onlara verilmesinin gerekçesini bu azgın kişilerin yanlış değerlendirdiği gündeme gelmiş olur. “Sen bunun için mi verdin?” demek “Sen elbette bunun için vermedin” manasını içermektedir.

Bazı müfessirlerimiz Nisâ’ 4/176, A‘râf 7/172 ve Mülk 67/16-17’de de olduğu gibi, bu ifadenin başında gizli bir lâ/ellâ edatının bulunduğunu beyan etmişlerdir. Bu ifadeyi Hz. Mûsâ’nın te‘accub yani “hayret”le ilişkilendirerek söylemiş olma ihtimali de vardır. Buna göre, mesaj “Ey Rabbimiz, sen bunlara şu kadar nimet ve ihsanda bulundun; ancak hayret ki bunlar bu serveti senin yolundan sapmak ve saptırmak için harcıyorlar; sen bu malları onlara bunun için mi verdin sanki” şeklini alır.(72)

3. رَبَّنَا اطْمِسْ عَلٰىٓ اَمْوَالِهِمْ وَاشْدُدْ عَلٰى قُلُوبِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُوا حَتّٰى يَرَوُا الْعَذَابَ الْاَل۪يمَ “Rabbimiz! Onların mallarını sil, kalplerine sıkıntı ver! Onlar o elem verici azabı görünceye kadar iman etmeyecekler.” Hz. Mûsâ kendilerine çeşitli zinet ve servet verilmiş olan Firavun ve yönetici seçkinlerin bütün bunları azgınlık yönünde kullandıklarını beyan ettikten sonra, tıpkı Nûh 71/24 ve 26’da da yer aldığı üzere Hz. Nûh gibi bedduada bulunmak zorunda kalmıştır.

a) رَبَّنَا اطْمِسْ عَلٰىٓ اَمْوَالِهِمْ وَاشْدُدْ عَلٰى قُلُوبِهِمْ “Rabbimiz! Onların mallarını sil, kalplerine sıkıntı ver!” Hz. Mûsâ’nın “Onların mallarını yok et” ifadesi gayet açık bir şekilde anlaşılmakta ve “mallarının ellerinden alınması, silinip yok edilmesi, kökünden kazınması” manalarına gelmektedir. Nitekim bu kelime Nisâ’ 4/47, Yâsîn 36/66, Kamer 54/37 ve Murselât 77/8’de de geçtiği gibi “silinmek, yok edilmek, kör edilmek” gibi anlamlar içermektedir. Bazı rivayetlerde Hz. Mûsâ’nın bu duasının kabul edildiği ve kendilerine verilen mal ve servetin bir süre sonra taşa döndüğü belirtilmektedir.

“Kalplerine şiddet ver” ifadesi ise “kalplerinin mühürlenmesi, sıkıntılarla daraltılması, imana muvaffak olamamaları, kalplerinin daralması, katılaşması, malı kaybetme sonrası bunun acısını kalplerine oturtması” manalarını içermektedir.(73) Demek ki her türlü tebliğe rağmen yola gelmeyen, üstelik Yüce Allah’ın verdiği sayısız nimetleri sadece ve sadece Allah’ın yolundan sapmak ve başkalarını da saptırmak için kullanan bu azgın kişiler için Hz. Mûsâ da tıpkı Hz. Nûh gibi beddua etmek zorunda kalmıştı. Buradaki muhtemel amacı başkalarının üzerindeki baskının kaldırılabilmesi ve başka insanların iman edebilmelerinin önünün açılmasıdır. Çünkü peygamberlerin davası “bir insan daha olsun kazanabilmek, bir insanın daha azaptan kurtulması için çaba sarf etmektir.”

b) فَلَا يُؤْمِنُوا حَتّٰى يَرَوُا الْعَذَابَ الْاَل۪يمَ “Onlar o elem verici azabı görünceye kadar iman etmeyecekler.” Hz. Mûsâ âyetin bu cümlesinde neden önceki bedduayı yaptığını gerekçelendirmektedir. Ona göre, artık belli olmuştur ki Firavun ve adamları kendilerine vaad edilen elem verici korkunç azabı görmedikçe iman etmeyeceklerdi. Esasında gelecek zamanla ilgili ifadeler gayb alanına girdiği için kanaatimizce Hz. Mûsâ bu noktada ilahi bilgilerle desteklenmişti; sonrasında bu ifadeleri kullanmak zorunda kalmıştı.

Âyette sözü edilen الْعَذَابَ الْاَل۪يمَ “O elem verici azap” ifadesi “dünya hayatında onların denizde boğulmaları” olabileceği gibi,(74) “mahşerdeki can yakıcı azap” da olabilir. Nitekim Yûnus sûresinin 90-91. âyetlerinde Firavun’un iman ettiği, ancak bunun kabul edilmediği beyan edilmektedir. Dolayısıyla öncelikli maksadın dünya hayatıyla ilgili olduğu açıktır; ancak mesajda âhiretteki azabın bulunmasına engel bir durum da yoktur.

ııı. Peygamberlerin Duasına İcabet ve İlâhî Uyarılar

قَالَ قَدْ اُج۪يبَتْ دَعْوَتُكُمَا فَاسْتَق۪يمَا وَلَا تَتَّبِعَآنِّ سَب۪يلَ الَّذ۪ينَ لَا يَعْلَمُونَ “(Allah) ‘İkinizin duasına da elbette cevap verilmiştir. Siz doğru yolda olun ve o (gerçekleri) bilmeyenlerin yoluna uymayın!’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”;قَدْ اُج۪يبَتْ kad ücîbet edilgen fiili “icabet edildi, icabet edilmiş olacaktır”; دَعْوَتُكُمَا da‘vetükümâ tamlaması “sizin ikinizin duanıza”; فَاسْتَق۪يمَا festekîmâ emri “doğru olun”;وَلَا تَتَّبِعَآنِّ ve lâ tattebi‘ânni emri “ve tâbi olmayın, uymayın”; سَب۪يل sebîl kelimesi “(şunların) yol(un)a”; الَّذ۪ينَ لَا يَعْلَمُونَ ellezîne lâ ya‘lemûne ifadesi ise “bilmeyenlerin” demektir.

Burada Yüce Allah’ın söz konusu duayı kabul ettiği ve beraberinde bazı uyarılarda bulunması gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ قَدْ اُج۪يبَتْ دَعْوَتُكُمَا “(Allah) ‘İkinizin duasına da elbette cevap verilmiştir.’ demişti.” Hz. Mûsâ kardeşi Hz. Hârûn’la birlikte önceki âyette dile getirildiği içerikte Firavun ve yönetici seçkinlerinin mallarının yok edilmesi ve kalplerinin acımasıyla ilgili dua edince Yüce Allah bu duaları kabul ettiğini beyan etmiştir.

Âyetteki tesniye kullanımının nedenini Hz. Mûsâ dua ederken kardeşi Hz. Hârûn’un “âmîn” demesi olarak ifade edenler de olmuştur.(75) Zirâ âmîn demek, “Ya Rabb kabul et” demektir.(76) Ancak bu ifadenin benzerleri Kur’ân’da vardır. Meselâ Firavun Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’a “Rabbiniz de kimmiş!” diye sorduğunda ifadenin sonunda “Ey Mûsâ” hitabını getirmiş, cevabı da sadece Hz. Mûsâ vermiştir. Hâlbuki soru iki kişiye sorulmuştu; aynı cevap verilince cümle tek kişi üzerinden getirilmiştir.(77)

2. فَاسْتَق۪يمَا وَلَا تَتَّبِعَآنِّ سَب۪يلَ الَّذ۪ينَ لَا يَعْلَمُونَ “Siz doğru yolda olun ve o (gerçekleri) bilmeyenlerin yoluna uymayın!’ (demişti).” Yüce Allah iki peygamberin duasını kabul ettiğini ifade ettikten sonra onlara yönelik iki uyarıda da bulunmuştur.

a) فَاسْتَق۪يمَا “O halde siz doğruluğa devam edin!” Yüce Allah bu ifadesiyle Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a istikametlerini bozmamalarını emretmiştir. Âyette sözü edilen “istikamet sahibi olmak”, öncelikle kendilerinin hak ve hakikat üzere dosdoğru yolda sabır ve sebat göstermeleri olmalıdır. Ayrıca maksat, tebliğ görevlerini aksatmamaları, peygamberliklerine dair deliller sunmaya devam etmeleri de olabilir.(78)

b) وَلَا تَتَّبِعَآنِّ سَب۪يلَ الَّذ۪ينَ لَا يَعْلَمُونَ “Sakın o (hak ve hakikati) bilmeyenlerin yoluna gitmeyin!” Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a gerçeği bilmeyenlerin, yani neyin doğru neyin yanlış olduğunu fark etmeyenlerin yoluna tâbi olmamalarını emretmiştir. Burada maksat elbette inkârcı, azgın, baskıcı ve zalim Firavun ve yönetici seçkinlerinin izlediği yola itibar etmemektir. Ancak mesele sadece iki peygambere yönelik bir emir gibi algılanmamalı, evrensel manada bu emirden herkesin sorumlu olduğu bilinmelidir. Hz. Mûsâ döneminde hak ve hakikati bilmeyenlerin yoluna tâbi olunmaması emri bütün zamanları ilgilendiren bir içerikte anlaşılmalı, yorumlanmalı ve uygulanmalıdır.

e) Firavun’un Son Anları ve Sonuçsuz Çırpınışları

Yüce Allah, sûrenin 90-93. âyetlerinde İsrailoğullarını denizden geçirdiğini, peşlerinden Firavun ve ordusununun düşmanlık ve azgınlık duyguları içerisinde onları takip ettiğini, boğulmak üzereyken Firavun’un “Gerçekten, İsrailoğullarının inandığı ilahtan başka ilah olmadığına ben de iman ettim. Ben de müslümanlardanım!” dediğini haber vermektedir.

Ardınan, buna karşılık olarak Yüce Allah’ın da ona hitaben “Şimdi mi (iman ettin)! Hâlbuki daha önce isyan etmiş ve bozgunculardan olmuştun” buyurarak imanını kabul etmediği, bedeninin de kendisinden sonrakilere ibret olsun diye kurtarılacağı, ancak her şeye rağmen insanların çoğunluğunun Yüce Allah’ın âyetlerinden habersiz davrandıkları bildirilmektedir.

Daha sonra, Yüce Allah’ın şu beyanı dile getirilmektedir: “Yemin olsun ki biz İsrailoğullarını güzel bir yurda yerleştirmiştik ve onlara temiz nimetlerden rızık vermiştik. Kendilerine ilim gelinceye kadar ayrılığa düşmemişlerdi. Muhakkak ki Rabbin, kıyamet günü onların, aralarında ihtilaf ettikleri şeyler hakkında hükmedecektir.” Bu ifade gereği İsrailoğullarının dönekliklerine değinilmiş olmaktadır.

ı. Firavun’un Reddedilen İmanı ve Teslimiyeti

وَجَاوَزْنَا بِبَن۪يٓ إِسْرَآء۪يلَ الْبَحْرَ فَاَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْيًا وَعَدْوًا حَتّٰىٓ اِذَآ اَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ اٰمَنْتُ اَنَّهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا الَّذ۪يٓ اٰمَنَتْ بِه۪ بَنُوٓا اِسْرَآء۪يلَ وَاَنَا۬ مِنَ الْمُسْلِم۪ينَ “Biz İsrailoğulları’nı denizden geçirmiştik de Firavun ve askerleri haksızlık etmek ve saldırmak üzere onları takip etmişti. Sonunda (denizde) boğulma zamanı gelince (Firavun) ‘İsrailoğullarının inandığı ilahtan başka ilah olmadığına ben de iman ettim. Ben de müslümanlardanım!’ demişti.”

Âyetteki وَجَاوَزْنَا ve câveznâ fiili “ve karşıya geçirmiştik”; بِبَن۪يٓ إِسْرَآء۪يلَ bibenî isrâîle tamlaması “İsrailoğullarını”; الْبَحْر el-bahra kelimesi “denizi, denizden”; فَاَتْبَعَهُمْ fe etbe‘ahum fiili “ve onları takip etmişti”; فِرْعَوْن fir‘avnu sözcüğü “Firavun”;وَجُنُودُهُ ve cünûdühû tamlaması “ve onun askerleri”;بَغْيًا bağyen kelimesi “azgınlık yaparak”; وَعَدْوًا ve ‘adven sözcüğü “ve düşmanlık ederek”;حَتّٰىٓ اِذَآ اَدْرَكَهُ hattâ izâ edrakehû ifadesi “ona yetiştiği zaman”; الْغَرَق el-ğaraku sçzcüğü “boğulmak”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اٰمَنْتُ âmentü fiili “iman ettim”; اَنَّهُ ennehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur”;اِلَّا الَّذ۪يٓ اٰمَنَتْ ۪ illellezî âmenet ifadesi “iman ettiğinden başka”; بِه bihî ifadesi “kendisine”; بَنُوٓا اِسْرَآء۪يلَ benû isrâîle tamlaması “İsrailoğullarının”; وَاَنَا۬ ve ene zamiri “ve ben de”; مِنَ الْمُسْلِم۪ينَ mine’l-müslimîne sözcüğü ise “müslümanlardan(ım), teslim olanlardan(ım)” demektir.

Burada İsrailoğullarının denizden geçirilmesi, Firavun ve adamlarının ise boğulması, bu esnada Firavun’un itirafı gündeme getirilmektedir.

1. وَجَاوَزْنَا بِبَن۪يٓ إِسْرَآء۪يلَ الْبَحْرَ فَاَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْيًا وَعَدْوًا “Biz İsrailoğulları’nı denizden geçirmiştik de Firavun ve askerleri haksızlık etmek ve saldırmak üzere onları takip etmişti.” Bu cümlede iki hususa dikkat çekilmektedir:

a) وَجَاوَزْنَا بِبَن۪يٓ إِسْرَآء۪يلَ الْبَحْرَ “Biz İsrailoğulları’nı denizden geçirmiştik.” Yüce Allah Firavun ve yönetici seçkinlerinin zulmünden kaçıp Hz. Mûsâ’ya iman eden İsrailoğullarını denizden geçirmişti. Yüce Allah A‘râf 7/138, Yûnus 10/90-92, Tâhâ 20/77-80 ve Şu‘arâ’ 26/63-66’da İsrailoğullarını denizden karşıya geçirdiğini ve Firavun ile taraftarlarını orada boğduğunu beyan etmektedir. Konuyla ilgili detayları söz konusu sûrelerde ele almakta olduğumuz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyor, konunun diğer boyutuna değinmeyi tercih ediyoruz.

b) فَاَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْيًا وَعَدْوًا “Firavun ve askerleri haksızlık etmek ve saldırmak üzere onları takip etmişti.” Yüce Allah bir benzeri Tâhâ 20/78’de geçen bu ifadede İsrailoğullarını denizden geçirince Firavun ve askerlerinin hemen onları takip ettiklerini beyan etmektedir. Bu ifadenin başındaki fâ/fe edatı ta‘kîbiyye manasına geldiği için, Firavun ve adamlarının “hemen” takibe giriştikleri anlaşılmaktadır.

Şu‘arâ’ 26/60-62’de şöyle buyrulmaktadır: “(Firavun ve adamları) gün doğarken onların ardına düşmüşlerdi. İki topluluk birbirini görünce Mûsâ’nın adamları, ‘Muhakkak ki yakalandık!’ demişlerdi. (Buna karşılık Mûsâ), ‘Asla! Rabbim benimledir, bana yol gösterecektir’ diye seslenmişti.” Bu âyetlerde verilen mesaja göre, takip başlayınca bir süre sonra iki grup birbirini görecek mesafeye gelmişlerdi.

Yüce Allah Firavun ve askerlerinin İsrailoğullarını bağy ve ‘adv duygusuyla takip ettiğini bildirmektedir. Kur’ân’da 11 kez(79) geçen بَغْي bağy, esasında “azgınlık, haksız yere hâkim olmak, hükümranlık kurmak, kibirli davranmak”; bir kez de En‘âm 6/108’de geçen عَدْو ‘adv sözcüğü ise “zulüm, haksızlık, saldırganlık” manasına gelmektedir.(80) Anlaşılıyor ki Firavun ve askerleri Hz. Mûsâ ile birlikte olan İsrailoğullarına büyük bir öfke, nefret ve hınç besleyerek onları öldürmek arzusundalardı.

İsrailoğullarının arkasında azgınlık ve düşmanlıkla anılan Firavun ve askerleri, önlerinde ise bir deniz vardı. İşte bu korkunç durumda Hz. Mûsâ yakalanma korkusuyla “Eyvâh! İşte yakalandık” diyen İsrailoğullarına “Hayır! Rabbim benimledir; O bana (bir çıkar) yol gösterecektir” diyerek durumun çaresizlik içermediğini kendilerine söylemişti.

Şüphe yok ki peygamber duruşu da bunu gerektiriyordu; çünkü “kul bittim” dediği yerde Yüce Allah da “yettim” demekteydi. Bakara 2/214, En‘âm 6/34 ve Yûsuf 12/110 gibi âyetlerde ilahi yardımın ne zaman geleceğiyle ilgili temel prensiplere dikkat çekilmektedir. Dolayısıyla Hz. Mûsâ ve İsrailoğulları için de aynı ilke devreye girmişti.

2. حَتّٰىٓ اِذَآ اَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ اٰمَنْتُ اَنَّهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا الَّذ۪يٓ اٰمَنَتْ بِه۪ بَنُوٓا اِسْرَآء۪يلَ وَاَنَا۬ مِنَ الْمُسْلِم۪ينَ “Sonunda (denizde) boğulma zamanı gelince (Firavun) ‘İsrailoğullarının inandığı ilahtan başka ilah olmadığına ben de iman ettim. Ben de müslümanlardanım!’ demişti.” Yüce Allah aslında bütün ordunun boğulduğu o cezalandırma işleminde sadece onların başı ve azgını durumundaki Firavun’un ölüm anını ve pişmanlığını hatırlatmaktadır. Kur’ân’da Firavun’un ve beraberindekilerin denizde boğulup helak edildiği çeşitli âyetlerde haber verilmektedir.(81)

“Kişiyi boğulmanın idrak etmesi” onun boğulmak üzere olması demektir. Bu çerçevede Firavun tam boğulmak üzereyken iman itirafında bulunmuş ve “İsrailoğullarının iman ettiğinden başka hiçbir ilah olmadığını ve kendisinin de İsrailoğulları gibi Allah’a teslim olanlardan olduğunu” beyan etmişti. Boğulurken de olsa bu esnada kişinin konuşması fiilen ve fiziksel anlamda gerçekleşmek zorunda değildir.

Gerçek konuşma “kişinin kalben hissettikleri”dir. Bunların dile getirilmesi insanın dünya hayatında diğer insanlarla olan iletişiminde zorunludur. Muhatap Yüce Allah olunca Firavun’un iman ifadesi onun dilinden dökülmek zorunda değildi; aksine kalbinden bunu geçirmesi de kişinin konuşması manasına alınmalıdır.

Kasas 28/28’de geçtiği üzere, muhatapları için “kendisinden başka hiçbir ilah olmadığını” söyleyen, hatta Nâzi‘ât 79/24’te belirtildiği gibi “Ben sizin rabbinizim; yüce olan benim” diyerek haddini aşan Firavun, başkaları bilmiyor olsa da -ki bu da mümkün değildir-bütün bu söylediklerinin yalan olduğunu elbette öncelikle kendisi biliyordu. Çünkü ilah olmadığını herkesten önce kişi kendisi bilir; dolayısıyla Firavun da ölüm esnasında bu itirafta bulunmuş ve iman ettiğini, müslümanlardan olduğunu beyan etmişti.

Ölüm anındaki iman ile bizzat mahşeri yani azabı görünce itiraf edilen iman arasında fark yoktur; çünkü Yüce Allah bunları kabul etmemektedir. Bu konuda Mü’min 40/85’te şu bilgiler bilgiler vardır: “Fakat azabımızı gördükleri zaman imanları kendilerine bir fayda vermeyecektir. Allah’ın kulları hakkında süregelen âdeti budur. İşte o zaman kâfirler hüsrana uğrayacaklardır.” Benzer bir mesaj Secde 32/29’da da söz konusudur.

Ölüm anında yapılan tevbelerin gerçek tevbe olmadığı Nisâ’ 4/18’de açıkça belirtilmektedir. Âyet mealen şöyledir: “Kötülükleri yapıp yapıp da içlerinden birine ölüm gelip çatınca ‘Ben şimdi tevbe ettim’ diyenler ile kâfir olarak ölenler için (kabul edilecek) tevbe yoktur. Onlar için acı bir azap hazırlamışızdır.” Bu konuda Nahl 16/28’de verilen bilgiler de aynı doğrultuda değerlendirilebilir.

Benzer bir ifade ise En‘âm 6/158’de şöyledir: “Rabbinin bazı âyetleri geldiği gün, önceden inanmamış ya da imanında bir hayır kazanmamış olan kimseye artık imanı bir fayda sağlamaz.” Konuyla ilgili olarak Sebe’ 34/52’de de şöyle buyrulmaktadır: “(İş işten geçtikten sonra) ‘Ona inandık’ demişlerdir. Ama uzak yerden (dünya hayatı gelip geçtikten sonra imana) el atmak (onunla buluşmak) onlar için nasıl mümkün olurmuş ki!”

Bununla ilişkilendirilebilecek bir durum, Nisâ’ 4/159’da kitap ehlinden olup da kendi ölümünün hemen öncesinde Hz. İsa’ya iman edenin imanının kabul edilmemesi ve Hz. İsa’nın onun hakkında kıyamet günü aleyhte şahitlik yapmasında da görülmektedir.

İşte Yüce Allah’ın evrensel anlamda kural haline getirilip ilan ettiği bu prensibi elbette Firavun için de geçerliydi. Çünkü bu tür iman iddialarının ve tevbe girişimlerinin samimiyet noktasında test edilme imkânı artık kalmamıştır. İman iddiası eğer salih amellerle desteklenmez veya ispat edilmezse o inanç iman adını alamaz. Dolayısıyla Firavun’un da aslında ölürken akıbetini fark etmesiyle dile getirdiği iman ifadeleri ispat edilme zamanı kalmadığı için kabul edilmemiş, dünya hayatında boğularak cezalandırılması, mahşerde ise Mü’min 40/46’da belirtildiği gibi çok daha şiddetli cezaya çarptırılması kaçınılmaz bir hal almıştır.

Firavun’un ölürken yaptığı iman itirafının kabul edilmemesinin bir başka sebebi de şu olabilir: “Firavun’un bu türden olarak iman ikrarı sırf taklide dayalı idi. Nitekim Firavun, ‘Gerçekten İsrailoğullarının imân ettiğinden başka ilah yokmuş’ demiş ve böylece Yüce Allah’ı tanımadığını, ama İsrailoğullarından âlemin bir ilahı bulunduğunu duyduğunu ifâde etmiştir. Böylece o, İsrailoğullarının var olduğuna inandıklarını duyduğu o ilâhı ikrar etmiştir.

Demek ki bu durum sırf bir taklid olmuştur. Bundan dolayı da Firavun’un imanı kabul edilmemiştir. Bu hususta esas izah şudur: Firavun, bir “dehrî” yani zamana tapan birisi olup Yüce Allah’ın varlığını kabul etmeyenlerdendi. Böylesi çok yanlış inançların karanlığı, ancak kesin delillerin nuru ile giderilebilir. Fakat sırf taklid buna fayda vermez. Çünkü taklid, taklidin karanlığını, daha önceki cehaletin karanlığına eklemektir.”(82)

Nûh 71/25’te beyan edildiği gibi, Hz. Nûh’un kavmi de tıpkı Firavun gibi boğularak cezalandırılmışlar ve boğulurken derin bir yürek yangını yaşamışlardı. Âhirette atılacakları ebedi cehennem ateşi öncesinde ateşin zıddı olan suda boğulurken ateş yangını hissetmek ayrıca çekilen sıkıntının boyutlarını ortaya koymaktadır.

ıı. İmanın Reddediliş Nedeni

آٰلْـٰٔنَ وَقَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَكُنْتَ مِنَ الْمُفْسِد۪ينَ “(Ona şöyle denmişti): Şimdi mi (iman ettin)! (Oysa) daha önce isyan etmiş ve bozgunculardan olmuştun.”

Âyetteki آٰلْـٰٔنَ âl’âne sorusu “şimdi mi?”; وَقَدْ عَصَيْتَ ve kad ‘asayte fiili “elbette isyan etmiştin”; قَبْلُ kablü sözcüğü “daha önce”; وَكُنْتَ ve künte fiili “ve (şöyle) olmuştun, idin”; مِنَ الْمُفْسِد۪ينَ mine’l-müfsidîne kelimesi ise “bozgunculuk yapanlardan” demektir.

Burada Firavun’un imanının kabul edilmeme sebebi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Fravun’un denizde boğulurken dile getirdiği imanını kabul etmemesinin ardından kendisine hitap etmiş ve artık zamanın geçtiğini, çünkü öncesinde isyan ettiğini ve toplumu bozanlardan olduğunu bildirmiştir. Bu bildirimi Yüce Allah elbette ölüm melekleri aracılığıyla yapmıştır. Âyette geçen آٰلْـٰٔنَ âl’âne ifadesi “şimdi mi?”, “ancak şimdi mi?” manasına gelmekte ve imanın zamanının geçtiğini göstermektedir.

Benzer şekilde bu defa bir balığın karnında kalan ve son anda tevbe edip özür dileyen Hz. Yûnus ise boğulmaktan kurtarılmıştı. Onun boğulmaktan kurtarılmasının nedeni ise Sâffât 37/143-144’te şu şekilde beyan edilmektedir: “Eğer (Allah’ı daha önce) tesbih edenlerden olmasaydı, (insanların) diriltilecekleri güne kadar o (balığın) karnında kalırdı.”

Hz. Yûnus’un kurtarılması ve Firavun’un boğulması olayıyla ilgili olarak şu hatırlatmayı yapmak durumundayız: Geniş zamanda Yüce Allah’ı anınız ki Allah da sizi başınız dara düştüğünde ansın. Dar zamanda çalacağın kapıyı var zamanda da çalmalısın. Aksi takdirde sadece dar zamanda çalınan kapılar Firavun örneğinde olduğu gibi açılmaz olabilir. Hz. Yûnus balığın karnına düştüğünde kurtarılmayı hak ettiyse, bu onun daha önceden Yüce Allah’a samimi kul olması nedenine bağlıdır.

Benzer şekilde boğulmak üzereyken İsrailoğullarının iman ettiği Yüce Allah’tan başka ilâh olmadığını ve müslümanlardan olduğunu söyleyen Firavun’un kurtarılmamasının nedeni de vaktinde yani zaman geçmeden, geniş ve normal dönemlerde ve hayatın normal akışında bu imana sahip olmamasıydı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde dile getirilmek istenen husus budur.

ııı. Firavun’un Bedeninin İbret Oluşu

فَالْيَوْمَ نُنَجّ۪يكَ بِبَدَنِكَ لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ اٰيَةً وَاِنَّ كَث۪يرًا مِنَ النَّاسِ عَنْ اٰيَاتِنَا لَغَافِلُونَ “Senden sonra geleceklere bir ibret olması için bugün senin bedenini (cansız olarak) kurtaracağız. Şüphesiz ki insanlardan birçoğu delillerimizden habersizmiş gibi davranır.”

Âyetteki فَالْيَوْمَ fe’l-yevme kelimesi “bugün”;نُنَجّ۪يكَ nüneccîke fiili “seni kurtaracağız”; بِبَدَنِكَ bibedenike tamlaması “senin bedenini”; لِتَكُونَ litekûne fiili “(şöyle) olması için”; لِمَنْ خَلْفَكَ limen halfeke ifadesi “senden sonrakiler için”; اٰيَة âyeten kelimesi “delil, ibret”; وَاِنَّ كَث۪يرًا ve inne kesîran ifadesi “muhakkak ki çoğu”; مِنَ النَّاسِ mine’n-nâsi ifadesi “insanlardan, insanların”; عَنْ اٰيَاتِنَا ‘an âyâtinâ ifadesi “bizim âyetlerimizden”; لَغَافِلُونَ leğâfilûne sözcüğü ise “elbette habersizdirler” demektir.

Burada Firavun’un bedeninin kurtarılma gerekçesi ve insanların çoğunluğunun tutumu gündeme getirilmektedir.

1. فَالْيَوْمَ نُنَجّ۪يكَ بِبَدَنِكَ لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ اٰيَةً “Senden sonra geleceklere bir ibret olması için bugün senin bedenini (cansız olarak) kurtaracağız.” Yüce Allah Firavun’un cesedini kendisinden sonra gelecek kişilere bir âyet, yani delil ve ibret olsun diye kurtaracağını beyan etmekte, ancak bu kurtarmanın cansız bir şekilde gerçekleşmesi nedeniyle Firavun’a bir fayda vermeyeceğini de mesaja katmaktadır.

Kur’ân’da Hz. Mûsâ ile mücadelesi oldukça geniş boyutlarda ele alınan Firavun’un hangi firavun olduğu konusunda fikir birlikteliği yoktur. Bunun II. Ramses (öl. 1324-1258) olduğu beyan edildiği gibi Tut-ankh-amen’le ya da M.Ö. XV. yy’da yaşamış olan III. Thotmes (yahut Thutmosis)’le özdeşleştirilmektedir.(83) Kur’ân’da bu kişinin ismi zikredilmediği için önemli olan husus, onun yaptıkları ve yaşadığı akıbettir; yoksa isminin ne olduğu çok da büyük bir önem arz etmemektedir.

Âyette geçen اٰيَة âyeh kelimesi “delil, ibret, ders, mucize”(84) gibi anlamlara gelmektedir. Firavun’un bedeninin kurtarılmasından maksat, onun ve adamlarının helakine sebep olan azgınlıklardan, Yüce Allah’a ve peygamberine isyandan, ayrıca toplumda fesat çıkarmaktan uzak kalınmasının sağlanmasıdır. Zira önceki âyette Firavun’un imanının kabul edilmeme sebebi olarak bu hususlara dikkat çekilmektedir.

Âlimlerimiz bu âyetin tefsiri bağlamında çeşitli fikirler ileri sürmüşlerdir. Bir fikir vermesi bakımından bu görüşleri ana hatlarıyla aktarmak istiyoruz.

a) Âyette verilmek istenen mesaj Firavun’un denizden kurtarılıp “yüksek bir mekân”da korunması olabilir.(85)

b) Ayrıca şu ihtimal de vardır: “Biz seni, denizden çıkarıp kavminin düştüğü, battığı denizin dibine batmaktan kurtaracağız. Fakat bu durum, ‘sen boğulduktan sonra’ olacaktır.” Ayette geçen بِبَدَنِكَ bibedenike ifadesi hâl konumundadır; yani, ‘sende bir rûh (can) olmaksızın, ceset olarak’ demektir.

c) Âyetle ilgili bir başka ihtimal bu olayın bir alay yoluyla Firavun’a kurtuluş vaad edilmesi olabilir. Bu tıpkı, “Onları, elim bir azapla müjdele”(86) ifadesindeki “müjde” kelimesindeki incelik gibidir. Sanki bu sözle Firavun’a “Biz seni kurtaracağız. Ancak bu kurtuluş, canın için değil, cesedin için olacaktır!” denilmektedir. Böyle sözler bazan alay etmek için söylenir. Nitekim “Seni azâd edeceğim, ama öldükten sonra”; “seni hapisden kurtaracağım, ancak ölümünden sonra” denilmesi gibi.”(87)

d) Bazıları نُنَجّ۪يكَ nüneccî fiilini noktasız olarak “kıyıya atmak” manasında nunhî okumuşlardır ki bu durumda anlam, “Biz seni denizin kıyısına atacağız” demektir.(88) Çünkü Firavun boğulduktan sonra denizin bir kıyısına atılmıştır.

e) Âyette geçen بَدَن beden kelimesine “zırh” manası da verilmiştir. Buna göre âyet “Seni zırhınla çıkaracağız” demektir. Zira bazı âlimlere göre بَدَنِ beden kelimesi “kısa zırh” demektir. Bu nedenle بِبَدَنِكَ bibedenike “bedeninle” ifâdesi, “zırhınla” demektir. Bu mana İbn Abbâs’tan nakledilmiştir. İbn Abbâs şöyle demiştir: “Firavun’un üzerinde, sayesinde tanınıp bilindiği altın bir zırh vardı. Allah onu, tanınsın diye sudan bu zırh ile çıkardı.” Eğer bu doğru ise olay Hz. Musa için bir mucize olmuş olur.(89)

Firavun’un kendisinden sonra kalanlara delil olması, onun denizde boğulmadığını sananlara bir ibret olması nedeniyle öncelikle o dönemdeki insanlara, yani İsrailoğullarına ibret kılınmasıdır.(90) Daha sonra da elbette başta Mekkeli müşrikler olmak üzere herkese ibret kılınmış olmaktadır. Hatta bazı âlimler âyette geçenلِمَنْ خَلْفَكَ اٰيَةً limen halfeke âyeten ifadesiniلِمَنْ خَلَقكَ اٰيَةً limen halekake âyeten şeklinde okumuş ve maksadın Firavun’un cesedinin kurtarılmasının “onu yaratan Yüce Allah’ın delillerinden birisi olduğunu” ortaya koymaktır.(91)

2. وَاِنَّ كَث۪يرًا مِنَ النَّاسِ عَنْ اٰيَاتِنَا لَغَافِلُونَ “Şüphesiz ki insanlardan birçoğu delillerimizden habersizmiş gibi davranır.” Yüce Allah bir delil ve ibret olsun diye kurtardığı Firavun’un cesedinin kurtarılış amacının insanların çoğu tarafından algılanmadığını, bu tür delillerden onların habersiz kaldığını ve onlarla ilgilenmediklerini beyan etmektedir.

Bu deliller diğer insanlar için bir istikamet ve ibret vesilesi olsunlar diye ortaya konulmuş olmalarına rağmen, başta vahyin ilk muhatapları olan Mekkeli müşrikler olmak üzere, bütün inkârcılar bu duyarsızlığı, umursamaz tutumu, aldırmazlığı tercih etmiş olmaktadırlar. Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(92)

Âyette geçen اٰيَاتِنَا âyâtinâ “âyetlerimiz” tamlaması öncelikle “ibretlik olaylar” bağlamında Firavun ve adamlarının boğularak helak edilmeleri manasına gelmektedir.(93) Konu bütün inkârcıların duyarsızlığı manasında kabul edilirse, bu defa söz konusu tamlama Yüce Allah’ın varlığına, birliğine, kudretine, risalet kurumuna, vahyine, mahşerle ilgili vaatlerine varıncaya kadar tevhidin bütün ilkelerini içermektedir, diyebiliriz.

Yüce Allah, Hz. Mûsâ ve Firavun’un kıssası bağlamında Firavun’un akibetini belirtip, sözü bu ifade ile bitirince Hz. Muhammed’e yönelik böyle bir hitapta bulunmuştur. Bu durum, ümmet-i Muhammed’i delillerden yüz çevirmekten alıkoyup, onları deliller üzerinde düşünmeye ve onlardan ibret almaya sevketmiş olur. Çünkü Yûsuf 12/111’de beyan edildiği gibi kıssaların zikredilmesinin sebebi “ibret almak”tır.

ıv. İsrailoğullarının Döneklikleri

وَلَقَدْ بَوَّاْنَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ مُبَوَّاَ صِدْقٍ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ فَمَا اخْتَلَفُوا حَتّٰى جَآءَهُمُ الْعِلْمُ اِنَّ رَبَّكَ يَقْض۪ي بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ ف۪يمَا كَانُوا ف۪يهِ يَخْتَلِفُونَ “Yemin olsun ki biz İsrailoğulları’nı güzel bir yurda yerleştirmiştik ve onlara temiz (nimet)lerden rızık vermiştik. Kendilerine ilim gelinceye kadar ayrılığa düşmemişlerdi. Şüphesiz ki Rabbin, anlaşmazlığa düştüğü şeyler hakkında kıyamet günü aralarında hükmedecektir.”

Âyettekiوَلَقَدْ بَوَّاْنَا ve lekad bevve’nâ fiili “yemin olsun ki yerleştirmiştik”;بَن۪ي إِسْرَآء۪يلَ benî isrâîle tamlaması “İsrailoğullarını”; مُبَوَّاَ صِدْق mübevve’e sıdkın tamlaması “güzel bir yurda”;وَرَزَقْنَاهُمْ ve razaknâhum fiili “ve onlara rızık vermiştik”; مِنَ الطَّيِّبَاتِ mine’t-tayyibâti kelimesi “temiz (nimet)lerden”; فَمَا اخْتَلَفُوا fe ma’htelefû fiili “ihtilaf etmemişlerdi”; حَتّٰى جَآءَهُمُ hattâ câehum ifadesi “onlara gelinceye kadar”; الْعِلْم el-‘ılmu kelimesi “bilgi”; اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”; يَقْض۪ي yakdî fiili “hükmeder”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet günü”; ف۪يمَا كَانُوا fîmâ kânû ifadesi “(şöyle) oldukları durumda, şeyde”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “hakkında”; يَخْتَلِفُونَ yahtelifûne fiili ise “ihtilaf etmekte (oldukları)” demektir.

Burada İsrailoğullarına yönelik nimetler ve onların durumu ile kıyamet günü aralarında hüküm verileceği gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ بَوَّاْنَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ مُبَوَّاَ صِدْقٍ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ “Yemin olsun ki biz İsrailoğulları’nı güzel bir yurda yerleştirmiştik ve onlara temiz (nimet)lerden rızık vermiştik.” Âyette sözü edilen İsrailoğullarının hangi dönemdekiler olduğu tartışılmış ve başlıca iki görüş dile getirilmiştir: Âyetlerin bağlamına bakıldığında bunların Hz. Mûsâ zamanında yaşayanlar olduğu, daha çok müfessir tarafından benimsenen görüşe göre ise bunların Hz. Peygamber zamanındaki Kurayzâ, Nadîr ve Banû Kaynuka yahudileri olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah bu âyette İsrailoğullarına yönelik iki nimetini hatırlatmaktadır.

a) وَلَقَدْ بَوَّاْنَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ مُبَوَّاَ صِدْقٍ “Yemin olsun ki biz İsrailoğulları’nı güzel bir yurda yerleştirmiştik.” Yüce Allah Firavun ve adamlarının denizde boğulmasının ardından İsrailoğullarını çok üzel bir yere yerleştirdiğini beyan etmektedir. Burada sözü edilen مُبَوَّاَ صِدْق mübevve’e sıdkın terimi بَوَّاْنَا bevve’nâ fiilinin mef‘ûlü mutlakı konumundadır ve “güzel bir yurt”, “güzel, emin ve güvenli bir bölge, yurt, vatan”, “elverişli, iyi ve verimli bir yer” manalarına gelmektedir. Araplar bir şeyi övdüklerinde onu sıdk kelimesine muzaf kılarak kullanırlarmış. Bu bağlamda İsrâ’ 17/80’de geçen mühdale sıdkın ile muhrace sıdkın tamlamaları da “güzel/iyi giriş” ve “güzel/iyi çıkış” manasına gelmektedir.

Âyetlerin bağlamına bakıldığında bunların Hz. Mûsâ zamanında yaşayanlar olduğu ve yerleştirildikleri yerin de Şam, Ürdün, Filistin ve Mısır olduğu söylenebilir.(94) Daha çok müfessir tarafından benimsenen görüşe göre ise bunlar Hz. Peygamber zamanındaki Kurayzâ, Nadîr ve Banû Kaynuka yahudileridir. Yerleştirildikleri mekân ise Medine ile Şam arasındaki bölgedir.

b) وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ “Onlara temiz (nimet)lerden rızık vermiştik.” Casiye 45/16’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah İsrailoğullarına temiz ve güzel rızıklar ihsan ettiğini de bildirmektedir. Bu âyette geçen الطَّيِّبَات et-tayyibât kelimesi Kur’ân’da 20 kez(95) yer almakta ve “güzel, temiz, helal” manalarını içermektedir.(96) Bu bağlamda kendilerine verilen “kudret helvası” ve “bıldırcın eti” de hatırlanabilir.(97) Yüce Allah İsrailoğullarına tertemiz, güzel, helal ve hoş şeylerden rızıklar verdiğini beyan etmektedir.

Âyette sözü edilen İsrailoğulları Hz. Mûsâ’nın zamanında yaşayanlar ise onların yerleştirildiği Şam ve Mısır bolluk ve bereketle anılan yerlerdir ki A‘râf 7/137 ve İsrâ’ 17/1’de de dikkat çekilen husus budur. Maksat eğer Medine ve Şam arasına yerleştirilen Hz. Muhammed zamanındaki yahudiler ise bu yörelerde lezzet bakımından diğer bölgelerde bulunmayan yaş ve kuru hurmalar kast edilmiş olabilir. Bu bölgedeki temiz ve bol rızıklar Mısır Kıptîlerinin denizde boğulmasından sonra İsrailoğullarına miras bırakılan şeyler de olabilir ki bunlar hakkında Dühân 44/25-29’da bilgi verilmektedir.

Âyette şehir veya bölge ismi zikredilmediği için herhangi özel bir mekân adı üzerinden izah yapmaya gerek yoktur. Söylenmek istenen şudur: Yüce Allah İsrailoğullarını veya Hz. Peygamber zamanındaki yahudileri güzel bir bölgeye yerleştirmiş ve onlara tertemiz ve helal rızıklar ihsan etmişti.

2. فَمَا اخْتَلَفُوا حَتّٰى جَآءَهُمُ الْعِلْمُ “Kendilerine ilim gelinceye kadar ayrılığa düşmemişlerdi.” Bunlar eğer Hz. Mûsâ zamanındaki İsrailoğulları ise ihtilafa düşmeleri Hz. Mûsâ’nın vahyi tebliğinden sonra gerçekleşmiştir. Eğer Hz. Peygamber zamanındakiler ise bu defa ihtilafa düşmelerinden maksat ise Kur’ân geldikten sonra yaşanan fikir ayrılıklarıdır.(98)

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/19 ve Câsiye 45/17’de de geçen الْعِلْم el-‘ılm kelimesi peygamberlerin tebliğ ettiği vahye dayalı hakikat bilgileridir. En başta da elbette Yüce Allah’ın varlığı, birliği ve kudreti bağlamındaki esaslar ile risalet ve âhiret konularındaki prensiplerdir. Burada geçen الْعِلْم el-‘ılm kelimesi Bakara 2/213’te el-beyyinât ve Beyyine 98/4’te el-beyyineh kelimesiyle karşılanmaktadır ki sonuçta içerdikleri mana aynı kapıya çıkmaktadır. Başka bazı âyetlerde de ele alınan bu ihtilafın gerekçesi ise “aralarındaki kıskançlık” olduğu belirtilmektedir.(99)

Konuyla ilgili bütün bu âyetlerin verdiği ortak mesaj şudur: Din adına ortalarda dolaşan kabullerin ve kanaatlerin doğruluk veya yanlışlığı peygamberlere vahyedilen bilgiden, yani hakikatin belgelerinden sonra ortaya çıkmaktadır. Çok açık bir gerçektir ki bu tür bilgilerin doğruluk değeri vahye uygunluk şartına bağlıdır. Vahyin hakemliği işte burada devreye girmekte, onun şaşmaz ölçüsüne vurulan bilgi ve kabullerin doğru mu yanlış mı olduğu kesin olarak belirginleşmektedir.

Vahyin indirildiği günlerde yaşanan bu ölçü elbette Son Saat’e kadar da devam edecek, din adına neyin doğru, neyin yanlış olduğu vahyin hakemliğinde görülebilecektir. Desteğini ve onayını vahiyden almayan fikirler vahyin aynasında hemen ayırt edilebilecek ve müminler de hak ve hakikatin yegâne belgesi olan vahyi hayatlarının rehberi edineceklerdir.

3. اِنَّ رَبَّكَ يَقْض۪ي بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ ف۪يمَا كَانُوا ف۪يهِ يَخْتَلِفُونَ “Şüphesiz ki Rabbin, anlaşmazlığa düştüğü şeyler hakkında kıyamet günü aralarında hükmedecektir.” Bu ifade Câsiye 45/17’de de aynı konu içeriğinde zikredilmektedir. Secde 32/25’te zikredildiği üzere, bu son cümlenin mesajına benzer ifadeler yahkümü, yakdî ve yefsılü fiilleri kullanılarak Kur’ân’da pek çok âyette yer almaktadır.(100)

Yüce Allah vahyini göndererek insanların ihtilaflarının ortadan kaldırılmasını amaçlamaktadır. Vahyin bu misyonu hakkında Nahl 16/64’te şöyle buyrulmaktadır: “Biz bu Kitab’ı sana sırf hakkında ihtilafa düştükleri şeyi insanlara açıklayasın ve iman eden bir topluma da hidâyet ve rahmet olsun diye indirdik.” İşte hakem olarak vahyi benimsemeyenler hak ve hakikat karşısında elbette fikir ayrılıklarına düşmeye devam edecek, sonuçta kıyamet ortamında bu yanlış gidişatın hesabını vereceklerdir. Mahşerdeki yargılamada hakka tâbi olanla bâtılı tercih edenler, gerçekleri tasdik edenlerle zındık ve dinsiz olmayı yeğleyenler elbette ayrılacaklardır.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XI, 145. 2 - Tâhâ 20/18. 3 - Tâhâ 20/22. 4 - Tâhâ 20/44. 5 - Nâzi‘ât 79/18-19.
  • Tâhâ 20/18 Tâhâ 20/22 Tâhâ 20/44 Nâzi‘ât 79/19
• 6 - Tâhâ 20/14-16. 7 - Semerkandî, age., II, 576. 8 - A‘râf 7/133. 9 - Tâhâ 20/18; A‘râf 7/107; Şu‘arâ’ 26/32; Neml 27/10; Kasas 28/31. 10 - Tâhâ 20/22; A‘râf 7/107; Şu‘arâ’ 26/33. 11 - Tâhâ 20/77; Şu‘arâ’ 26/63. 12 - Bakara 2/60; A‘râf 7/160. 13 - A‘râf 7/133. 14 - A‘râf 7/133. 15 - A‘râf 7/133. 16 - Nisâ’ 4/154.
  • Tâhâ 20/16 A‘râf 7/133 Tâhâ 20/18 A‘râf 7/107 Şu‘arâ 26/32 Neml 27/10 Kasas 28/31 Tâhâ 20/22 A‘râf 7/107 Şu‘arâ 26/33 Tâhâ 20/77 Şu‘arâ 26/63 Bakara 2/60 A‘râf 7/160 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 Nisâ 4/154
• 17 - Zemahşerî, age., II, 348.
• 18 - Taberî, age., XI, 146.
• 19 - Semerkandî, age., II, 130; Taberî, age., XI, 146.
• 20 - Semerkandî, age., II, 130; Taberî, age., XI, 146; Zemahşerî, age., II, 348. 21 - Hûd 11/81; Hıcr 15/65.
  • Hûd 11/81 Hicr 15/65
• 22 - Mü’minûn 23/24. 23 - Kasas 28/36. 24 - Mü’min 40/26. 25 - Sâd 38/6-7.
  • Mü'minûn 23/24 Kasas 28/36 Mü'min 40/26 Sâd 38/7
• 26 - Bakara 2/170; Mâide 5/104; A‘râf 7/28; Enbiyâ’ 21/53; Şu‘arâ’ 26/74; Lokmân 31/21; Zuhruf 43/22-23.
  • Bakara 2/170 Mâide 5/104 A‘râf 7/28 Enbiyâ 21/53 Şu‘arâ 26/74 Lokmân 31/21 Zuhruf 43/23
• 27 - Semerkandî, age., II, 130; Taberî, age., XI, 146-147.
• 28 - Semerkandî, age., II, 130; Taberî, age., XI, 146; Zemahşerî, age., II, 349.
• 29 - Taberî, age., XI, 148. 30 - Semerkandî, age., II, 131; Taberî, age., XI, 148; Zemahşerî, age., II, 350.
• 31 - Semerkandî, age., II, 131. 32 - Râzî, age., XVII, 143-144. 33 - Taberî, age., XI, 149; Zemahşerî, age., II, 350. 34 - Esed, age., s. 411’de 103. not.
• 35 - Enfâl 8/8; Tevbe 9/32, 33; Yûnus 10/82; Mü’min 40/14; Saff 61/8, 9.
  • Enfâl 8/8 Tevbe 9/32 Tevbe 9/33 Yûnus 10/82 Mü'min 40/14 Saff 61/8 Saff 61/9
• 36 - Râzî, age., XVII, 144. 37 - Taberî, age., XI, 149-150; Râzî, age., XVII, 144.
• 38 - Semerkandî, age., II, 131; Taberî, age., XI, 151; Zemahşerî, age., II, 350; Râzî, age., XVII, 145. 39 - A‘râf 7/120-126; Tâhâ 20/70-73; Şu‘arâ’ 26/46-51. 40 - Mü’min 40/28.
  • A‘râf 7/126 Tâhâ 20/73 Şu‘arâ 26/51 Mü'min 40/28
• 41 - Semerkandî, age., II, 131; Taberî, age., XI, 151; Zemahşerî, age., II, 350; Râzî, age., XVII, 145. 42 - Semerkandî, age., II, 131; Taberî, age., XI, 151; Zemahşerî, age., II, 350; Râzî, age., XVII, 145. 43 - Semerkandî, age., II, 131.
• 44 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 45 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3. 46 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 47 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 48 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173
• 49 - Esed, age., s. 411. 50 - Semerkandî, age., II, 131; Taberî, age., XI, 151-152.
• 51 - Zemahşerî, age., II, 351; Râzî, age., XVII, 146.
• 52 - Zemahşerî, age., II, 156. 53 - Semerkandî, age., II, 132; Râzî, age., XVII, 147.
• 54 - Semerkandî, age., II, 132; Taberî, age., XI, 153. 55 - Semerkandî, age., II, 132; Taberî, age., XI, 153-154.
• 56 - Zemahşerî, age., II, 156; Râzî, age., XVII, 147-148 . 57 - Taberî, age., XI, 154-155.
• 58 - Meryem 19/ 59. 59 - Âl-i İmrân 3/39. 60 - Meryem 19/31. 61 - Enbiyâ’ 21/73. 62 - Meryem 19/55. 63 - Lokmân 31/17. 64 - İbrâhîm 14/40, 65 - Tâhâ 20/14. 66 - Yûnus 10/87. 67 - Bakara 2/83; Mâide 5/12.
  • Meryem 19/59 Âl-i İmrân 3/39 Meryem 19/31 Enbiyâ 21/73 Meryem 19/55 Lokmân 31/17 İbrâhîm 14/40 Tâhâ 20/14 Yûnus 10/87 Bakara 2/83 Mâide 5/12
• 68 - Kehf 18/21.
  • Kehf 18/21
• 69 - İslâmoğlu, age., s. 390’da 6. not.
• 70 - Semerkandî, age., II, 132.
• 71 - Taberî, age., XI, 156; Zemahşerî, age., II, 351-352; Râzî, age., XVII, 149.
• 72 - Taberî, age., XI, 156-157; Râzî, age., XVII, 150.
• 73 - Semerkandî, age., II, 132-133; Taberî, age., XI, 157-158; Zemahşerî, age., II, 352; Râzî, age., XVII, 152.
• 74 - Semerkandî, age., II, 133; Taberî, age., XI, 160.
• 75 - Semerkandî, age., II, 133; Taberî, age., XI, 160; Zemahşerî, age., II, 353; Râzî, age., XVII, 152. 76 - Râzî, age., XVII, 152. 77 - Tâhâ 20/49-50.
  • Tâhâ 20/50
• 78 - Semerkandî, age., II, 133; Taberî, age., XI, 161; Zemahşerî, age., II, 353; Râzî, age., XVII, 152.
• 79 - Bakara 2/90, 213; Âl-i İmrân 3/19; En‘âm 146; A‘râf 7/33; Yûnus 10/23, 90; Nahl 16/90; Şûrâ 42/14, 39; Câsiye 45/17. 80 - Semerkandî, age., II, 133; Taberî, age., XI, 162; Râzî, age., XVII, 154.
  • Bakara 2/90 Bakara 2/213 Âl-i İmrân 3/19 A‘râf 7/33 Yûnus 10/23 Yûnus 10/90 Nahl 16/90 Şûrâ 42/14 Şûrâ 42/39 Câsiye 45/17
• 81 - A‘râf 7/136; Yûnus 10/90; İsrâ’ 17/103; Tâhâ 20/78; Furkân 25/36; Şu‘arâ’ 26/66; Kasas 28/40; Sâffât 37/115; Mü’min 40/45; Zuhruf 43/55; Zâriyât 51/40; Kamer 54/42; Müzzemmil 73/16; Nâzi‘ât 79/25; Fecr 89/13.
  • A‘râf 7/136 Yûnus 10/90 İsrâ 17/103 Tâhâ 20/78 Furkân 25/36 Şu‘arâ 26/66 Kasas 28/40 Sâffât 37/115 Mü'min 40/45 Zuhruf 43/55 Zâriyât 51/40 Kamer 54/42 Müzzemmil 73/16 Nâzi‘ât 79/25 Fecr 89/13
• 82 - Râzî, age., XVII, 155.
• 83 - Esed, age., s. 414’te 112. not.
• 84 - Semerkandî, age., II, 134. 85 - Semerkandî, age., II, 134; Taberî, age., XI, 164.
• 86 - Tevbe 9/34. 87 - Râzî, age., XVII, 156-157. 88 - Zemahşerî, age., II, 355. 89 - Râzî, age., XVII, 156-157.
  • Tevbe 9/34
• 90 - Taberî, age., XI, 165-166; Zemahşerî, age., II, 356. 91 - Zemahşerî, age., II, 356; Râzî, age., XVII, 157.
• 92 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24. 93 - Semerkandî, age., II, 134.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 94 - Semerkandî, age., II, 134; Taberî, age., XI, 166; Zemahşerî, age., II, 356.
• 95 - Bakara 2/57, 172, 267; Nisâ’ 4/160; Mâide 5/4, 5, 87; A‘râf 7/32, 157, 160; Enfâl 8/26; Yûnus 10/93; Nahl 16/72; İsrâ’ 17/70; Tâhâ 20/81; Mü’minûn 23/51; Nûr 24/26; Mü’min 40/64; Câsiye 45/16; Ahkâf 46/20. 96 - Semerkandî, age., II, 338; Taberî, age., XV, 125. 97 - Semerkandî, age., III, 278; Taberî, age., XXV, 146.
  • Bakara 2/57 Bakara 2/172 Bakara 2/267 Nisâ 4/160 Mâide 5/4 Mâide 5/5 Mâide 5/87 A‘râf 7/32 A‘râf 7/157 A‘râf 7/160 Enfâl 8/26 Yûnus 10/93 Nahl 16/72 İsrâ 17/70 Tâhâ 20/81 Mü'minûn 23/51 Nûr 24/26 Mü'min 40/64 Câsiye 45/16 Ahkâf 46/20
• 98 - Râzî, age., XVII, 159. 99 - Bakara 2/213; Âl-i İmrân 3/19; Câsiye 45/17.
  • Bakara 2/213 Âl-i İmrân 3/19 Câsiye 45/17
• 100 - Bakara 2/113; Nisâ’ 4/141; A‘râf 7/87; Yûnus 10/93, 109; Ra‘d 13/41; Nahl 16/124; Hacc 22/17, 56, 69; Neml 27/78; Secde 32/25; Mumtehıne 60/3; Câsiye 45/17; Zümer 39/3.
  • Bakara 2/113 Nisâ 4/141 A‘râf 7/87 Yûnus 10/93 Yûnus 10/109 Ra‘d 13/41 Nahl 16/124 Hacc 22/17 Hacc 22/56 Hacc 22/69 Neml 27/78 Secde 32/25 Mümtehine 60/3 Câsiye 45/17 Zümer 39/3