Enfâl Suresi

Medine’de hicretin 2. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 75 âyetten oluşan, adını 1. âyette yer alan ve “ganimetler” anlamındaki الْاَنْفَال el-enfâl kelimesinden alan Enfâl sûresi, inişe göre 95, resmî sıralamada ise 8. sûredir.

Enfâl sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan A‘râf sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “şeytanın insanları saptırması” (A‘râf 16-17; Enfâl 48), “takvânın sahiplerine kazandırdığı çeşitli değerler” (A‘râf 201; Enfâl 29), “Yüce Allah’ın müminlerin dostu oluşu” (A‘râf 196; Enfâl 40), “barış şartlarında affın ve barışın tercih edilmesi gerektiği” (A‘râf 199; Enfâl 61), “vahyin sesine kulak verme zorunluluğu” (A‘râf 204; Enfâl 1-2) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Enfâl sûresi, savaş ganimetlerinin nasıl değerlendirimesi gerektiğiyle başlamakta, gerçek müminlerin çeşitli özellikleri ele alınmakta, sonrasında Bedir Savaşı’na çıkmak istememeyle ilgili tereddütlere yer verilmekte, Yüce Allah’ın bâtılı hak ile iptal ettirmek isteği dile getirilmektedir.

9. âyetten itibaren, Bedir Savaşı’nda müminlerin Yüce Allah’tan yardım istekleri, kendilerine 1000 melekle yardım edilmesi, savaş öncesinde yaşanan çeşitli durumlar ele alınmakta, kâfirlerle karşılaşıldığında kaçmamak gerektiği, aksi takdirde Allah’ın gazabının geleceği bildirilmektedir.

17. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın müminlere yardımı, Allah’a ve Rasûl’e itaatin gerekliliği, Allah’ın davetine icabetin önemi, genel bir fitneden kaçınılması, ihanete yaklaşılmaması, takvâya erişilirse bunun muhataplara ne türden getiriler sağlayacağı gibi konular ele alınmaktadır.

30. âyetten itibaren, kâfirlerin Hz. Peygamber’e yönelik tuzak girişimleri, kâfirlerin alaycılıkları, ibadet sanılarının ne kadar saçma olduğu, inkâr uğrundaki harcamalarının kendilerine hasret olarak geri döneceği, Yüce Allah’ın kötüleri iyilerden ayıracağı, Allah yolunda savaşın gerekliliği ve Allah’ın müminlerin dostu olduğu bilgilerine yer verilmektedir.

41. âyetten itibaren, ganimetlerin dağıtımı, savaşta tarafların pozisyonları, inkârcılara karşı dayanıklılık gösterilmesi, birlikte hareket edip ayrılıktan kaçınılması, şeytanın insanları nasıl aldattığı, inkârcıların ölümleri esnasında yaşadıkları korkunç azap hali, canlıların en şerlisinin kâfirler oluşu, düşmana karşı güç hazırlamak gerektiği, barış zamanı barıştan yana olunması gerektiği gibi konular ele alınmaktadır.

62. âyetten itibaren, kâfirlerin müminleri aldatma girişimleri, Yüce Allah’ın müminlerin kalplerini birbirine ısındırması, zamanı geldiğinde savaşın teşvik edilmesi, yetenekli ve donanımlı olanların kendilerinden fazla sayıdakileri yenebileceği, savaşta esir alınmaması gerekliliği ve ganimetlerden yararlanmaları gibi konulara yer verilmektedir.

70. âyetten itibaren, esirlere yönelik neler yapılması gerektiği, hıyanet edenlerin aslında Yüce Allah’a hıyanet içerisine girmiş oldukları beyan edilmekte, sonrasında iman edip hicret edenlerin ve mallarıyla canlarıyla mücadele edenlerin çeşitli posizyonları ele alınmakta, kâfirlerin birbirinin dostu oluşuna dair bilgilerle müminlerin birbirlerine yakınlığına dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 15-29. âyetlerinde taktik durumu hariç savaştan kaçılmaması gerektiğini, aksi halde cezanın kaçınılmaz olacağını, savaşı asıl kazananın Allah olduğunu, kâfirlerin tuzaklarını boşa çıkardığını, Allah’a ve Rasûl’e itaatin gerekli olduğunu, gerçekleri akletmeyenlerin en kötü canlılar olduğunu, ilahi davete icabetin gerekliliğini, Allah’ın müslümanlara yönelik çeşitli nimetlerini dile getirmektedir.

a) Savaştan Kaçılmaması ve Yüce Allah’ın Müdahalesi

Yüce Allah, sûrenin 15-19. âyetlerinde müminlere hitaben şu beyana yer vermektedir: “Toplu halde kâfirlerle karşılaştığınız zaman onlara arkanızı dönmeyin. (korkup kaçmayın)! Tekrar savaşmak için bir tarafa çekilme veya diğer bölüğe ulaşıp mevzi tutma durumu dışında, kim öyle bir günde onlara arka çevirirse muhakkak ki o, Allah’ın gazabını hak etmiş olarak döner. Onun yeri (mahşerde de) cehennemdir. (Orası) varılacak ne kötü bir yerdir!”

Ardından, savaşta onları gerçekte müslümanların değil, Yüce Allah’ın öldürdüğü, Hz. Peygamber ok atınca da aslında bu imkânı ona Allah verdiği için atanın da Allah olduğu, bunun müminleri güzel bir imtihanla denemek için yapıldığı, Allah’ın kâfirlerin tuzağını bozduğu ifade edilmektedir.

Daha sonra, Mekkeli müşriklere hitaben şu uyarıya yer verilmektedir: “(Ey kâfirler!) Eğer siz fetih (zafer) istiyorsanız, işte size fetih (zafer) geldi! Eğer (inkârdan) vazgeçerseniz bu sizin için daha iyidir. (Peygamber’e düşmanlığa) dönerseniz, biz de (ona yardıma) döneriz. Topluluğunuz çok bile olsa, sizden hiçbir şeyi savamaz. Çünkü Allah müminlerle beraberdir.”

ı. Savaştan Kaçmanın Cezası: Cehennem

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا لَق۪يتُمُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا زَحْفًا فَلَا تُوَلُّوهُمُ الْاَدْبَارَ وَمَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُٓ اِلَّا مُتَحَرِّفًا لِقِتَالٍ اَوْ مُتَحَيِّزًا اِلٰى فِئَةٍ فَقَدْ بَآءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ وَمَاْوٰيهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “Ey iman edenler! Toplu hâlde kâfirlerle karşılaştığınız zaman onlara arkanızı dönmeyin (kaçmayın)! Tekrar savaşmak için bir tarafa çekilme veya diğer bölüğe ulaşıp mevzi tutma durumu dışında, kim öyle bir günde onlara arka çevirirse (kaçarsa), elbette o, Allah’ın gazabını hak etmiş olarak döner. Onun barınağı cehennemdir. Ne kötü varış yeridir (orası)!”

Buradaki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اِذَا لَق۪يتُمُ izâ lekîtüm ifadesi “karşılaştığınız zaman”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfirlerle, inkâr etmiş olanlarla”; زَحْفًا zahfen kelimesi “toplu halde”; فَلَا تُوَلُّوهُمُ fe lâ tüvellûm emri “onlara karşı, onların karşısında geri dönmeyin”; الْاَدْبَارَ el-edbâra kelimesi “arka(nız)ı”;وَمَنْ يُوَلِّهِمْ ve men yüvellihim ifadesi “ve her kim dönerse”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün”; دُبُرَهُ dübürahû tamlaması “onun kendi arkasını”; اِلَّا مُتَحَرِّفًا illâ müteharrifen istisnası “(bir amaç için) çekilerek olması hariç”; لِقِتَالٍ li kıtâlin ifadesi “savaş için”;اَوْ مُتَحَيِّزًا ev mütehayyizen sözcüğü “veya ulaşmak, katılmak için olmak üzere”; اِلٰى فِئَةٍ ilâ fietin ifadesi “bir gruba”; فَقَدْ بَآءَ fe kad bâe ifadesi “muhakkak ki uğramıştır, hak etmiştir”; بِغَضَبٍ biğadabin ifadesi “bir gazaba”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”;وَمَاْوٰيهُ ve me’vâhu ifadesi “ve onun varacağı yeri”; جَهَنَّم cehennemu kelimesi “cehennem(dir)”; وَبِئْسَ ve bi’se edatı “ne kötüdür, ne kadar da körü olur”; الْمَص۪يرُ el-mesîru kelimesi ise “varılacak yer (olarak)” demektir.

Burada savaş esnasında düşmana arkasını dönüp kaçmanın ne kadar büyük bir günah olduğu ve böylelerinin mahşerde de ateş azabına çarptırılacakları gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا لَق۪يتُمُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا زَحْفًا فَلَا تُوَلُّوهُمُ الْاَدْبَارَ “Ey iman edenler! Toplu hâlde kâfirlerle karşılaştığınız zaman onlara arkanızı dönmeyin (kaçmayın)!” Yüce Allah müminlere savaşta nasıl davranmaları gerektiği noktasında bir bilinç vermekte ve toplu bir halde kâfirlerle karşılaştıklarında arkalarını dönmemeleri gerektiğini beyan etmektedir.

Yüce Allah meleklere vahyederek müminlerle beraber olduğu müjdesini kendilerine verdirdiği pasajın ardından gelen bu beyanda da, yine O’nun yardımına güvenilmesi gerektiğine ve daha kalabalık olsalar da düşmanla karşılaşıldığında dönüp kaçmamaları gerektiğine dikkat çekmektedir. Çünkü galip gelecek olan taraf Yüce Allah’ın yardım ettiği taraftır ki onlar da müminlerdir.

Kur’ân’da sadece burada geçen زَحْف zahf kelimesi “sürü sürü”, “saf halinde”, “harp düzeninde”, “kalabalık bir ordu olarak”, “büyük bir kuvvetle” gibi anlamlar vermektedir. Bu arada âyetin devamındaki فَلَا تُوَلُّوهُمُ الْاَدْبَارَ “onlara arkanızı dönmeyin” emri ile inkârcılar kalabalık olsalar bile Müslümanların geri dönüp kaçmamaları gerektiği hükme bağlanmaktadır. Müslümanlar sayıca fazla olduklarında veya eşit sayıda bulunduklarında elbette gerisin geri dönüp kaçmamalıdırlar; bunun ileri bir noktası olarak daha kalabalık bir orduyla karşılaştıklarında da kaçmamaları gerektiği ifade edilmektedir. Zaten Enfâl sûresinin daha sonra yorumlayacağımız 65 ve 66. âyetlerinde düşmanların bire on veya en azından bire iki kat olduğunda da müslümanların galip gelecekleri beyan edilmektedir.

2. وَمَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُٓ اِلَّا مُتَحَرِّفًا لِقِتَالٍ اَوْ مُتَحَيِّزًا اِلٰى فِئَةٍ فَقَدْ بَآءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ وَمَاْوٰيهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “Tekrar savaşmak için bir tarafa çekilme veya diğer bölüğe ulaşıp mevzi tutma durumu dışında, kim öyle bir günde onlara arka çevirirse (kaçarsa), elbette o, Allah’ın gazabını hak etmiş olarak döner. Onun barınağı cehennemdir. Ne kötü varış yeridir (orası)!” Yüce Allah savaş ortamında düşmanlara arkasını dönüp kaçmayı yasaklayınca, bunun iki istisnası olabileceğini beyan etmekte, bu istisnalara sahip değillerse ve geri dönüp kaçarlarsa ilahi gazabın kaçınılmaz olacağını haber vermektedir.

a) وَمَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُٓ اِلَّا مُتَحَرِّفًا لِقِتَالٍ اَوْ مُتَحَيِّزًا اِلٰى فِئَةٍ “Tekrar savaşmak için bir tarafa çekilme veya diğer bölüğe ulaşıp mevzi tutma durumu dışında, kim öyle bir günde onlara arka çevirirse (kaçarsa.” Yüce Allah savaşta geri çekilmeyle ilgili olarak iki istisnanın olabileceğini beyan etmekte ve ilkinin مُتَحَرِّفًا لِقِتَالٍ ifadesi gereği “savaş için (geçici olarak) bir tarafa çekilmek”, diğerinin de مُتَحَيِّزًا اِلٰى فِئَةٍ ifadesi gereği “diğer grupla hizalanmak, onlarla birleşmek” olduğunu beyan etmektedir. Burada verilmek istenen mesajın, her iki durumun da bir savaş taktiği olması itibariyle düşmana geçici olarak arkasını dönmekle ilgili olduğu anlaşılmaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مُتَحَرِّف muteharrif kelimesi “geri çekilmek”, “taktik gözetmek”, “başka bir tarafa meyletmek”, “istikametten dönmek” gibi anlamlar vermekte ve savaş taktiği olarak düşmanı yanıltıcı vur-kaç taktiği gerçekleştirmek demektir. Bu arada diğer istisna ifadesinde yer alan ve Kur’ân’da sadece burada zikredilen مُتَحَيِّز mütehayyiz kelimesi ise “katılmak”, “birleşmek”, “uzaklaşmak”, “bir tarafa çekilmek”, “toplanmak” gibi anlamlar içermekte ve savaş ortamında bir müslüman grubun diğer grupla birleşmesi için şeklen ve geçici olarak geri çekilmesi manasını vermektedir.(1)

Her iki cümlede de verilmek istenen mesaj açıktır ve müslümanların sayıca kendilerinden daha kalabalık olan düşmanlarla karşılaştıklarında onlara arkalarını dönmelerinin yasak olduğunu, sadece savaş taktiği olarak böyle bir durumun meydana gelebileceğini hükme bağlamaktadır. İşte bu iki durum haricinde olmak üzere, kimler savaş meydanında düşmana arkasını dönerse yani savaş meydanından kaçarsa onun durumu devam eden cümlede şu şekilde zikredilmektedir:

b) فَقَدْ بَآءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ وَمَاْوٰيهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “Elbette o, Allah’ın gazabını hak etmiş olarak döner. Onun barınağı cehennemdir. Ne kötü varış yeridir (orası)!” Yüce Allah savaş meydanında bir taktik gereği olmaksızın, her kim arkasını dönüp kaçarsa böylelerinin Yüce Allah’tan gelen bir gazaba uğramış olacaklarını beyan etmekte, mahşerde de böylelerinin yerinin cehennem olacağını ve orasının çok kötü bir varış yeri olduğunu haber vermektedir.

Âl-i İmrân 3/162 ve Enfâl 8/16’da zikredilen بَآءَ bâe, ayrıca Bakara 2/61, 90 ve Âl-i İmrân 3/112’de yer alan بَآؤُ۫ bâû fiili “uğramak”, “hak etmek”, “çarpmak”, “çarptırılmak” gibi anlamlar içermektedir. Böyle bir davranış ortaya koyanlar yani savaşta düşmana arkasını dönüp kaçanlar Yüce Allah’tan gelen bir azaba ve gazaba uğramış olacaklardır. Allah’ın gazabından maksat Mâide 5/13 ve 78’de beyan edildiği gibi O’nun lanetidir. Benzer şekillerde davranıp Yüce Allah’ın azabına ve gazabına uğratılanlarla ilgili olarak Bakara 2/61, 90, Âl-i İmrân 3/112 ve 162’de çeşitli bilgiler zikredilmektedir.

Âyette geçen مَاْوٰي me’vâ kelimesi Kur’ân’da 18 kez(2) geçmekte ve her kullanıldığı yerde “varılacak yer” manasını içermektedir. Yüce Allah savaşta düşmana arkasını dönüp kaçanların çok büyük bir hata işlemiş olacaklarını, Allah’tan gelecek bir gazabı hak etmiş olacaklarını beyan ettikten sonra, mahşerde varıp duracakları yerin de ateş azabı olacağını ve orasının çok kötü bir durak ve varış yeri olduğunu haber vermektedir. Zaten Hz. Peygamber de mutlaka sakınılması gereken yedi davranıştan birisini “savaştan kaçmak” şeklinde belirlemektedir.(3)

Burada geçen الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(4) geçmekte ve “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir. İşte vahye karşı dünyada öfke ve nefret saçanların mahşerde çok daha şiddetli bir azapla karşılaşacakları ve orasının son derece kötü bir yer ve kötü bir son olacağı haber verilmektedir. Kur’ân’da 37 kez(5) yer alan بِئْسَ bi’se kelimesi de “ne kötü” manasına gelmektedir.

ıı. Yüce Allah’ın Doğrudan Müdahalesi

فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ اِذْ رَمَيْتَ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ رَمٰى وَلِيُبْلِيَ الْمُؤْمِن۪ينَ مِنْهُ بَلَآءً حَسَنًا اِنَّ اللّٰهَ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ ذٰلِكُمْ وَاَنَّ اللّٰهَ مُوهِنُ كَيْدِ الْكَافِر۪ينَ “(Savaşta) onları siz öldürmemiştiniz fakat onları Allah öldürmüştü; attığın zaman da sen atmamıştın fakat Allah atmıştı. Bunu, müminleri güzel bir imtihanla denemek için (yapmıştı). Şüphesiz ki Allah semî‘dir (herşeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir). İşte böyle olmuştu. Şüphesiz ki Allah kâfirlerin tuzağını bozucudur.”

Buradaki فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ fe lem taktülûhum fiili “siz onları öldürmemiştiniz”;وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ve lakin, ancak”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah”; قَتَلَهُمْ katelehum ifadesi “onları öldürmüştü”; وَمَا رَمَيْتَ ve mâ rameyte fiili “ve atmamıştın”; اِذْ رَمَيْتَ iz rameyte ifadesi “attığın zaman”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ve lakin, ancak”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah”; رَمٰى ramâ fiili “atmıştı”; وَلِيُبْلِيَ ve liyübliye fiili “ve denesin diye”; الْمُؤْمِن۪ين el-mü’minîne kelimesi “müminleri, inananları”; مِنْهُ minhu ifadesi “katından”; بَلَآءً حَسَنًا belâen hasenen tamlaması “güzel bir imtihan olarak”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; سَم۪يعٌ sem‘ûn kelimesi “duyan(dır), işiten(dir)”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; ذٰلِكُمْ zâliküm kelimesi “işte böyle”;وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; مُوهِن mûhinu kelimesi “bozucu(dur), boşa çıkarıc(dır)”; كَيْدِ الْكَافِر۪ينَ keydi’l-kâfirîne tamlaması ise “kâfirlerin tuzağını” demektir.

Burada savaşta elde edilen galibiyetin gerçek sahibinin Yüce Allah olduğu ve O’nun kâfirlerin tuzaklarını boşa çıkaracağı gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ اِذْ رَمَيْتَ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ رَمٰى وَلِيُبْلِيَ الْمُؤْمِن۪ينَ مِنْهُ بَلَآءً حَسَنًا اِنَّ اللّٰهَ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “(Savaşta) onları siz öldürmemiştiniz fakat onları Allah öldürmüştü; attığın zaman da sen atmamıştın fakat Allah atmıştı. Bunu, müminleri güzel bir imtihanla denemek için (yapmıştı). Şüphesiz ki Allah semî‘dir (herşeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah Bedir Savaşı’ndaki olayları kast ederek, orada yaşananları insanların kendilerine nispet etmemelerini, asıl imkân ve ortam hazırlaması itibariyle fiillerin Yüce Allah’a izafe edilmesi gerektiğini beyan etmektedir.

a)فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ اِذْ رَمَيْتَ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ رَمٰى “(Savaşta) onları siz öldürmemiştiniz fakat onları Allah öldürmüştü; attığın zaman da sen atmamıştın fakat Allah atmıştı.” Yüce Allah sûrenin yedinci âyetinde iki gruptan birini kendilerine vaadettiğini beyan ederek, hangisi olursa olsun, onları destekleyeceğini dolaylı olarak belirtmiş, dokuzuncu âyette onlara bin melekle destek vereceğini ifade etmiş, onuncu âyette bunu bir müjde ve kalp huzuru temini vesilesi kılacağını haber vermiş, on birinci âyette bir iç huzuru vererek kendilerine çeşitli avantajlar sağlayacak şeklide bol bir yağmurla onları desteklediğini hatırlatmış, on ikinci âyette ise kendisinin müminlerle birlikte olduğu bilgisini müminlere iletmelerini meleklere vahyederek emretmiş, aynı zamanda kâfirlerin kalplerine derin bir korku vereceğini dile getirmiş, kâfirlerin öldürülmelerinin artık son derece kolay bir hale getirildiğini bildirmişti.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ قَتَلَهُمْ “Onları siz öldürmemiştiniz; fakat onları Allah öldürmüştü” ifadesinde kast edilen mesaj elbette budur. Dahası Hz. Peygamber’in de savaş esnasında düşman tarafına attığı ok, taş, kum vs. şeyleri de aslında Yüce Allah’ın ihsan ettiği ve sağladığı bu imkân sayesinde gerçekleştiği dile getirilmiş demektir.

Âyette yer alan وَمَا رَمَيْتَ اِذْ رَمَيْتَ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ رَمٰى “Attığın zaman da sen atmamıştın; fakat (onu) Allah atmıştı” cümlesinden kasıt bundan başkası değildir. Hz. Peygamber’e nispet edilen bu “atma” işlemiyle ilgili olarak eğer bunu “düşmanların kalbine korku salmak” şeklinde anlarsak, o zaman zaten bu korkuyu kâfirlerin kalbine Yüce Allah’ın saldığı on ikinci âyette dile getirilmişti.

Durum her nasıl olursa olsun, Bedir Savaşı’nda galibiyeti getiren eylemlerin gerçek faili Yüce Allah’tır; bu yüzden başta Hz. Peygamber olmak üzere müslümanlar zaferi kendilerine nispet etmemelidirler. Esasında Yüce Allah yardım kendisinden geldiği için zaferin de kendisine nispet edilmesi gerektiğini, insanların gereksiz yere övünmemelerini, “ben filancayı şöyle katlettim” vs. türünden gurur ve kibir içerikli sözleri söylememeleri gerektiğini beyan etmek istemektedir. O dönemde benzer cümlelerin söylendiği rivayet edilmektedir.(6) Bir sonraki âyette de konu bir kez daha ele alınmakta ve Yüce Allah’ın kâfirlerin tuzaklarını boşa çıkartıcı olduğu beyan edilmektedir.

b)وَلِيُبْلِيَ الْمُؤْمِن۪ينَ مِنْهُ بَلَآءً حَسَنًا “Bunu, müminleri güzel bir imtihanla denemek için (yapmıştı).” Yüce Allah müslümanlara bu yardımı neden yaptığını ifade bağlamında maksadının “onları güzel bir şekilde denemek” olduğunu belirtmektedir. Esasında sûrenin daha önce yorumladığımız yedi ve sekizinci âyetlerde beyan edilen gerekçelerle burada zikredilen “güzel bir deneme” ifadesi birbiriyle örtüşmektedir.

“Güzel bir imtihan olarak müminleri denemek” ifadesi bir taraftan kesin bir zafer elde etmek, diğer taraftan da birçok ganimet sahibi olunmasını sağlamak şeklinde belirtilmektedir. Demek ki Bedir’de yaşananlar bir imtihandı ve müminlerin bu imtihanı kazanmaları gerektiği ortaya konulmaktaydı.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümle “Allah müminlere tarafından güzel bir tecrube kazandırsın” şeklinde de anlaşılabilir ki maksat müminlere sunulan güzel bir nimet olan yardımı ve zafer tecrubesini ihsan ettiğini bildirsin.(7) Âyette yer alan ِيُبْلِيَyübliye fiilinin Târık 86/9’da da geçtiği gibi, olan bitenin ortaya dökülmesi, gerçeklerin görülmesi şeklinde de bir anlam vermesinde herhangi bir sorun yoktur. Her iki durumda da maksat bunun ilahi bir imtihan ve ikram olduğudur, vesselâm.

c)اِنَّ اللّٰهَ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “Muhakkak ki Allah semî‘dir (herşeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah konuşulan ne varsa hepsini işittiğini ve her kim ne yaptıysa ve ne dediyse hepsini hakkıyla bildiğini beyan etmektedir.

Bu âyet hakkında yapılan bir değerlendirmeyi burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Bu ibare beşer dilinin imkânlarını zorlayan bir belâgat şaheseridir. Ne Allah’ı idrakin ve hayatın dışına süren mutlak tenzih ne de Allah’ı kişileştiren mutlak teşbih… Zira birincisi aklın vehmi, ikincisi duyuların vehmidir. Bu ikisi arasındaki dengeyi işte bu âyet temsil eder. Kim attı? Kul mu, Allah mı? Her şey ‘sen attın’ ile ‘Allah attı’ arasında gidip geliyor, olup bitiyor. ‘Atma’ aynı cümlede hem kula hem Allah’a isnat ediliyor. Kulun atması mecazî, Allah’ın atması hakiki oluyor.”

“Ortada bir çelişki yok. Çelişki bunu anlamakta zorlanan insanın zihninde. Vahiy akla, aşkın olanı idrakin yönünü gösteriyor. Zımnen: Ey akıl! Onu anlamak istiyorsan yaratandan yaratılana doğru bir seyir takip et! Mutlak Zât’a nispetle Allah’ın atması da mecaz ve teşbih oluyor. Muhatap teşbihte ölçüyü kaçırmasın diye âyet muhteşem bir final ile son buluyor: ‘Allah her şeyi işitir, her şeyi bilir”. Hayat ve hakikatin mucizevî karmaşası böylece ‘hayat kitabına’ da yansımış oluyor.”

“Sözün özü: Ey muhatap! Allah hayata her an müdahildir; sebebe değil müsebbibe, cama değil camdan bakarsan şu gerçeği görürsün: Allah’a yakın olursan, O senin elin ayağın, gözün kulağın olur. O’nunla atar ve tutarsın, O’nunla görür ve duyarsın…”(8)

2. ذٰلِكُمْ وَاَنَّ اللّٰهَ مُوهِنُ كَيْدِ الْكَافِر۪ينَ “İşte böyle olmuştu. Şüphesiz ki Allah kâfirlerin tuzağını bozucudur.” Yüce Allah olup bitenin arka planını ve gerekçesini beyan ettikten sonra, müslümanlara bu şekilde yardımda bulunduğunu, kâfirlerin tuzaklarını da boşa çıkarıcı olduğunu ifade etmektedir.

Âyette geçen ذٰلِكُمْ zâliküm kelimesi “işte böyle oldu”, “gördünüz ya, işte böyledir” gibi bir anlam vermektedir. Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan مُوهِن mûhinu kelimesi “boşa çıkarmak”, “zayıflatmak”, “bozmak”, “başarısız kılmak”, “çürütmek”, “zaafa düşürmek”, “iptal etmek” gibi anlamlar içermekte ve Yüce Allah’ın gücü karşısında kâfirlerin tuzaklarının hiçbir şekilde başarıya ulaşamayacağı mesajı verilmek istenmektedir.

Kâfirlerin kurduğu tuzaklar ve Yüce Allah’ın o tuzakları bozması, boşa çıkarması konusunda bazı hatırlatmalarda bulunmak gerekmektedir. Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/10’da şöyle buyrulmaktadır: “Kötülükleri tuzak kuranlara ise çetin bir azap vardır ve onların tuzağı yok olup gider.” Onlar tuzak kuruyor olsalar da yorumunu yapmakta olduğumuz Enfâl 8/18’de ve Âl-i İmrân 3/54’te dile getirildiği gibi, Allah tuzakları boşa çıkartmıştı. Demek ki inkârcıların tuzakları yok olup gidecek, hiçbir şekilde başarıya ulaşamayacaktır.

Bu noktada bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Fâtır 35/43’tür: “Oysa kötü tuzak, sahibinin başına geçer.” Bu cümlede, hakikate karşı kurulan kötü tuzakların sonuçta yapanların başına geleceği, yani tuzak kuran kişinin, kazdığı kuyuya kendisinin düşeceği beyan edilmektedir. Bu konuda hatırlanması gereken âyetler arasında Ra‘d 13/42 ve İbrâhim 14/46’nın bulunduğu asla ve asla unutulmamalıdır ki ilgili âyetlerde bütün tuzakların sonuçta Yüce Allah’ın kontrolünde olduğu bildirilmektedir.

Âyetlerin indirildiği ortam düşünüldüğünde burada kast edilen kötü tuzağın müşriklerin Dâru’n-nedve dedikleri yerdeki entrikaları olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü el-mekru’s-seyyiu ifadesinde belirteç edatı olan eliflâm vardır. Demek ki burada sözü edilen “kötü tuzak” bilinen bir şeydi. Nitekim daha sonra yorumlayacağımız Enfâl 8/30’da beyan edildiği gibi, onlar Hz. Peygamber’le ilgili tuzaklar kurmak için onu tutuklayıp önünü kesmeyi veya öldürmeyi ya da sürgüne gönderilmesini tartışıyorlardı. Tuzağın, yapanın başına gelmesi onun başarıya ulaşmaması demektir.

Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber için kurdukları öldürme tuzağı, önce Bedir’de sonra da diğer savaşlarda kendi başlarına gelmiş, öldürmek isterken öldürülmüşlerdi. Yapanın veya teşebbüs edenin yaptığını mutlaka bulacağı, kazdığı kuyuya kendisinin düşeceği böylece beyan edilmiş olmaktadır. “Yoksa tuzak mı kurmak istiyorlar? Tuzağa düşecek olanlar tuzağı kuran kâfirlerdir” mealindeki Tûr 52/42’de de belirtilen husus budur.

Âl-i İmrân 3/54, En‘âm 6/123, Enfâl 8/18, 30, Fâtır 35/10, 43, Tûr 52/42 ve Târık 86/15-16’de ifade edildiği üzere, tuzak kuranlar bunu kendi aleyhlerine yapmış olacaklar ve Yüce Allah inkâr edenlerin tuzağını boşa çıkartacak, kurdukları tuzakları kâfirlerin başlarına geçirecektir.

ııı. Müşriklere Uyarılar

اِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جَآءَكُمُ الْفَتْحُ وَاِنْ تَنْتَهُوا فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَاِنْ تَعُودُوا نَعُدْ وَلَنْ تُغْنِيَ عَنْكُمْ فِئَتُكُمْ شَيْـًٔا وَلَوْ كَثُرَتْ وَاَنَّ اللّٰهَ مَعَ الْمُؤْمِن۪ينَ “(Ey kâfirler)! Siz zafer istiyorsanız, elbette size zafer geldi! (İnkârdan) vazgeçerseniz bu sizin için hayırlı olandır. (Peygamber’e düşmanlığa) dönerseniz, biz de (ona yardıma) döneriz. Topluluğunuz çok bile olsa, sizden hiçbir şeyi savamaz. Şüphesiz ki Allah müminlerle beraberdir.”

Âyetteki اِنْ تَسْتَفْتِحُوا in testeftihû ifadesi “eğer fetih, zafer isterseniz”; فَقَدْ جَآءَكُمُ fe kad câeküm ifadesi “muhakkak ki size geldi”; الْفَتْح el-fethu kelimesi “fetih, zafer”;وَاِنْ تَنْتَهُوا ve in tentehû ifadesi “ve eğer vazgeçerseniz”; فَهُوَ fe huve zamiri “o, istediğiniz şey”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “hayırlıdır, daha hayırlıdır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; وَاِنْ تَعُودُوا ve in te‘ûdû fiili “ve eğer siz (peygambere düşmanlığa) dönerseniz”; نَعُدْ ne‘ud fiili “biz de (size azap etmeye, peygambere yardım etmeye) döneriz”;وَلَنْ تُغْنِيَ ve len tuğniye fiili “asla ve asla fayda vermeyecektir, asla ve asla gidermeyecektir”; عَنْكُمْ ‘anküm ifadesi “size, sizden”; فِئَتُكُمْ fietüküm tamlaması “sizin topluluğunuz, kalabalık oluşunuz”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeyde”; وَلَوْ كَثُرَتْ ve lev kesürat ifadesi “çok olsalar da”; وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; مَعَ الْمُؤْمِن۪ينَ me‘a’l-mü’minîne ifadesi ise “müminlerle beraber(dir)” demektir.

Burada inkârcılara yönelik çok önemli hatırlatmalar ve kalabalık oluşlarının kendilerine yarar sağlamayacağı gündeme getirilmektedir.

1. اِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جَآءَكُمُ الْفَتْحُ وَاِنْ تَنْتَهُوا فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَاِنْ تَعُودُوا نَعُدْ “(Ey kâfirler)! Siz zafer istiyorsanız, elbette size zafer geldi! (İnkârdan) vazgeçerseniz bu sizin için hayırlı olandır. (Peygamber’e düşmanlığa) dönerseniz, biz de (ona yardıma) döneriz.” Bu âyetteki hitabın müminlere yönelik olduğu beyan edilmekte, istedikleri fethin kendilerine geldiği, günahtan kaçınmak isterlerse bunun kendi iyiliklerine olacağı, eğer günaha geri döneceklerse Allah’ın da müminlere yardıma geri döneceği, bu durumda kalabalık oluşlarıın kendilerine hiçbir fayda sağlamayacağı ifade ediliyor demektir. Bu yaklaşım bir ihtimal olsa da biz muhatapların müminler değil, müşrikler olduğu kanaatindeyiz ve açıklamalarımızı da bu istikamette yapmaya çalışacağız.

a)اِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جَآءَكُمُ الْفَتْحُ “(Ey kâfirler!) Eğer siz zafer istiyorsanız, işte elbette size zafer geldi!” Yüce Allah bu âyette müşriklere hitap etmekte,(9) Ebû Cehil gibilerin Bedir öncesinde Kâbe’nin örtüsüne sarılarak zafer isteklerini hatırlatmakta(10) ve istedikleri zaferin karşıtlarına yani müminlere geldiğini, onların ise “yenelim derken yenildiğini” beyan etmiş olmakta, müslümanlarla alay eden bu kişilere hak ettikleri türden alaycı bir şekilde karşılık verildiğini göstermektedir.

Buradaki الْفَتْح el-feth kelimesine “hüküm”, “karar” manası verilerek, müşriklerin istedikleri hükmün ve kararın kendilerine geldiği beyan edilmiş olmaktadır.(11) Artık Hz. Peygamber’le savaşmaktan vazgeçmelerinin kendi hayırlarına olacağı, savaşa dönerlerse Yüce Allah’ın da yardıma devam edeceği, sayı fazlalığının kendilerine yarar sağlamayacağı dolaylı bir şekilde dile getirilmiş olmaktadır.

b)وَاِنْ تَنْتَهُوا فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ “Eğer (inkârdan) vazgeçerseniz bu sizin için hayırlı olandır.” Yüce Allah inkârcılara hitabına devam etmekte ve eğer inkârdan, saldırganlıktan, zulüm ve azgınlıktan vazgeçerlerse bunun kendilerinin hayrına olacağını haber vermekte, mağlubiyet sonrası kendilerine bir çekidüzen vermeleri gerektiğini onlara bildirmektedir. İnkârdan vazgeçmek imana sarılmak demektir ki bu da hayrın ta kendisidir.

c) وَاِنْ تَعُودُوا نَعُدْ “(Peygamber’e düşmanlığa) dönerseniz, biz de (ona yardıma) döneriz.” Yüce Allah inkârcıların inkârlarına dönerler, bu nedenle Hz. Peygamber’le ve müminlerle savaşa tekrar girişir, saldırganlığa devam ederlerse bu defa Yüce Allah’ın da Hz. Peygamber’e ve müminlere yardıma dönüp devam edeceğini haber vermektedir. Böylece inkârcılara gözdağı verilmesi, müminlere ise moral kazandırılması amaçlanmakta, bütün zamanların inkârcıları ve inananları bu noktada bilinçlendirilmiş olmaktadır.

2. وَلَنْ تُغْنِيَ عَنْكُمْ فِئَتُكُمْ شَيْـًٔا وَلَوْ كَثُرَتْ وَاَنَّ اللّٰهَ مَعَ الْمُؤْمِن۪ينَ “Topluluğunuz çok bile olsa, sizden hiçbir şeyi savamaz. Şüphesiz ki Allah müminlerle beraberdir.” Yüce Allah müşriklere hitaba devam etmekte ve sayıca ne kadar kalabalık olsalar da bunun kendilerine hiçbir zaman faydasının olmayacağını, çünkü Allah’ın müminlerle beraber olduğunu, onlara yardım ettiğini, destek verdiğini haber vermektedir. “Allah’ın müminlerle beraber oluşu” ifadesi, daha önce yorumladığımız Enfâl 8/12’deki mesajla birebir örtüşmektedir.

Bu konuda benzer bir mesaj içeren Bakara 2/249’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah’ın huzuruna varacaklarına inananlar ‘Nice az sayıda bir birlik Allah’ın izniyle çok sayıdaki birliği yenmiştir’ demişlerdi.” Demek ki savaş kazanmak için sayıca kalabalık olmak değil, donanımlı ve kalben huzurlu olmak gerekmektedir. Zaten daha sonra yorumlayacağımız Enfâl 8/65-66’da da benzer bir mesaja özellikle yer verilmekte, sayı kalabalıklığının değil, kalitenin önemli olduğu beyan edilmektedir.

Önemine binaen daha önce dile getirdiğimiz bu konuyu yeniden hatırlatmak istiyoruz: Bakara 2/249’da “sayısı kalabalık nice orduların az askerli topluluklara mağlup olduğu”, Âl-i İmrân 3/139’da “eğer gerçekten inanıyorlarsa müminlerin üstün olduğu” beyan edilmekte, Mâide 5/56’da “Allah’ın tarafında olanların galip geleceği” bildirilmekte, A‘râf 7/128 ve Kasas 28/5’te “önceleri zayıf düşürülenlerin daha sonra önderler yapılacağı ve iktidara vâris kılınacakları” ifade edilmektedir.

Ayrıca Tevbe 9/25’te “kalabalık olmanın yetmediği”, Enbiyâ’ 21/105’te “yeryüzüne Allah’ın salih kullarının vâris kılınacakları” müjdelenmekte, Nûr 24/55’te “iman edip salih ameller işleyenlerin yeryüzünde iktidar sahibi kılınacakları” haber verilmektedir.

Mü’min 40/51’de “Yüce Allah’ın peygamberlere ve müminlere yardım edeceği” zikredilmekte, Sâffât 37/171-173’te “elçi kullarla ilgili olarak Allah’ın ‘onlar mutlaka yardıma eriştirilecektir ve bizim ordularımız mutlaka galip gelecektir’ şeklindeki kuralının geçerli olduğu” belirtilmektedir.

Mücâdele 58/21’de ise “Allah’ın ve elçilerin mutlak sûrette üstün olacakları, çünkü Allah’ın en güçlü ve yüce olduğu” ifade edilmekte, Âl-i İmrân 3/12. âyette “kâfirlerin mutlak surette mağlup edilecekleri”, Enfâl 8/36’da ise “hasret içerisinde mağlup edilip cehenneme sürülecekleri”, ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz Enfâl 8/19’da ise “kâfirlerin sayıca çok oluşlarının kendilerine fayda vermeyeceği” bildirilmektedir.

b) Müminlere Hatırlatmalar

Yüce Allah, sûrenin 20-23. âyetlerinde müminlere hitaba devam ederek “Allah’a ve Rasûlü’ne itaat edin, işittiğiniz halde O’ndan yüz çevirmeyin! İşitmedikleri halde ‘işittik’ diyenler gibi olmayın!” buyurmakta, Allah katında canlıların en kötüsünün aklını çalıştırmayan sağırlar ve dilsizler olduğunu, Allah onlarda bir hayır bilseydi elbette onlara işittireceğini, fakat işittirseydi bile yine onların yüz çevirerek döneceklerini haber vermektedir.

ı. Yüce Allah’a ve Hz. Peygamber’e İtaat

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَط۪يعُوا اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَاَنْتُمْ تَسْمَعُونَ وَلَا تَكُونُوا كَالَّذ۪ينَ قَالُوا سَمِعْنَا وَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ “Ey iman edenler! Allah’a ve Elçisine itaat edin; duyduğunuz hâlde O’ndan yüz çevirmeyin! Duymadıkları hâlde ‘Duyduk!’ diyenler gibi olmayın!”

Buradaki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اَط۪يعُوا etî‘û emri “itaat edin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû sözcüğü “ve O’nun Elçisi’ne”; وَلَا تَوَلَّوْا ve lâ tevellev emri “ve yüz çevirmeyin”; عَنْهُ ‘anhu emri “O’ndan”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “ve siz (şöyle iken)”; تَسْمَعُونَ tesme‘ûne fiili “duymaktasınız, duymakta iken”;وَلَا تَكُونُوا ve lâ tekûnû emri “sakın olmayın”; كَالَّذ۪ينَ قَالُوا kellezîne kâlû ifadesi “(şöyle) diyenler gibi”; سَمِعْنَا semı‘nâ fiili “işittik, duyduk”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve (hâlbuki) onlar”; لَا يَسْمَعُونَ lâ yesme‘ûne cümlesi ise “işitmezler, işitmedikleri halde” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müminlere yönelik Allah’a ve Elçisi’ne itaat emri ve hakikatten yüz çevirmemeleri gerekliliği gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَط۪يعُوا اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَاَنْتُمْ تَسْمَعُونَ “Ey iman edenler! Allah’a ve Elçisine itaat edin; duyduğunuz hâlde O’ndan yüz çevirmeyin!” Yüce Allah bu âyette sözü müminlere getirmekte ve sûrenin birinci âyetinde de yer verdiği uyarıya burada tekrar dikkat çekmektedir.

a) يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَط۪يعُوا اللّٰهَ وَرَسُولَهُ “Ey iman edenler! Allah’a ve Elçisine itaat edin!” Bu ifadenin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(12) zikredilmekte, maksat putlara vs. varlıklara değil de sadece ve sadece Yüce Allah’a ve O’nun emir ve yasaklarını yaşayıp ümmete tebliğ etmekle görevli Hz. Peygamber’e itaat edilmesi gerektiğini müminlere öğretmektir. Bu çerçevede tevhidden ayrılmayıp istikamet üzere yaşayabilmenin yolunun bu olduğu muhataplara bildirilmektedir.

Daha sonra yorumlayacağımız Enfâl 8/24’te dile getirildiği gibi, Yüce Allah’a ve Hz. Rasûl’e itaat esasında Rasûl’ün aktardıklarının Yüce Allah’tan kendisine gelen esaslardan ibaret olduğu için sonuçta Yüce Allah’ın davetine icabet demektir. Bir anlamda “Yüce Allah başka, Rasûlullah başka şeyler söyler” demek değildir.

Esasında bu tür âyetlerde nebî kelimesinin değil de hep rasûl kelimesinin kullanılmasının manası da bu olsa gerektir. Elçiye itaat O’nu gönderene itaattir. Eğer elçi kendisini gönderenin bildirimlerinde tasarrufa gider, ilave veya eksiltme yaparsa bu defa onun konumu değişir; -hâşâ- o da din koyucu konumuna gelir ki bu durum risalet ve nübüvvetin anlamıyla bağdaşmaz.

b) وَلَا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَاَنْتُمْ تَسْمَعُونَ “Duyduğunuz hâlde O’ndan yüz çevirmeyin!” Yüce Allah kendisine ve Rasûlü’ne itaat edilmesi gerektiğini beyan ettikten sonra, aynı cümlenin devamında bir de uyarıya yer vermekte ve hakikatleri işitip durdukları halde ondan yani Hz. Peygamber’den, onun risalet adına dile getirdiği, tebliğ ettiği presiplerden yüz çevirmemelerini emretmektedir. Burada dikkat çeken nokta, yüz çevirmemeleri gereken şeyin nihayetinde Yüce Allah’a ait olduğu gerçeğidir.

Ayette geçen عَنْهُ ‘anhu ifadesindeki هُ hu zamiri yakınındaki رَسُولَهُ rasûlehû ifadesine de öncesindeki اللّٰه allâh lafzına da gider. Tıpkı daha sonra yorumlayacağımız 24. âyette de olduğu gibi, zamir elçiye gitse de maksat onu gönderen Yüce Allah’tır. O nedenle asıl fail Yüce Allah olduğu için zamir tesniye değil, tekil getirilmiştir. Tevbe 9/59, 62 ve 74’teki tekil zamir kullanımının amacı da bu mesajı vermektir.

2.وَلَا تَكُونُوا كَالَّذ۪ينَ قَالُوا سَمِعْنَا وَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ “Duymadıkları hâlde ‘Duyduk!’ diyenler gibi olmayın!” Yüce Allah bu âyette de gerçekleri işitmek istemedikleri halde “işittik” diyenler gibi olmamaları gerektiğini beyan etmektedir. Bu hususta hatırlatılmak istenenler İsrailoğullarıdır ve onlar Bakara 2/93 ve Nisâ’ 4/46’da belirtildiği gibi “işittikleri halde isyanı” tercih etmişlerdir. İşte Yüce Allah müslümanlara hitap etmekte ve İsrailoğulları gibi olmamalarını emretmektedir.

ıı. Akılını Çalıştırmanın Önemi

اِنَّ شَرَّ الدَّوَآبِّ عِنْدَ اللّٰهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذ۪ينَ لَا يَعْقِلُونَ “Şüphesiz ki Allah katında canlıların en kötüsü, akıl etmeyen dilsizlerdir, sağırlardır.”

Âyetteki اِنَّ شَرَّ الدَّوَآبِّ inne şerra’d-devâbbi ifadesi “muhakkak ki canlıların en şerlisi”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında”; الصُّمّ es-summu kelimesi “sağır(lar)”; الْبُكْم el-bükmu sözcüğü “dilsiz(ler)”; الَّذ۪ينَ لَا يَعْقِلُونَ ellezîne lâ ya‘kılûne ifadesi ise “aklını çalıştırmayanlar” demektir.

Burada inkârcılığın ne kadar kötü bir durum olduğu ve aklını kullanmamanın insanı ne duruma düşüreceği gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah kendi katında canlıların en şerlisinin aklını çalıştırmayan sağırlar ve dilsizler olduğunu beyan etmekte, inkârcı müşriklerin durumunu gözden geçirmeleri gerektiğine dikkat çekmektedir.

الدَّوَابّ ed-devâbb kelimesi dâbbeh kelimesinin çoğuludur. Kur’ân’da dâbbeh kalıbında tekil olarak 14 kez(13), devâbb kalıbında çoğul olarak da 4 kez(14) geçen bu kelime “hareket etmek, yavaşça yürümek, kımıldamak, debelenmek” anlamındaki debîb kelimesinden türetilmiştir ve genellikle “sürüngenler ve haşerat”(15) için kullanılmaktadır. Ayrıca “kendi kendine hareket edebilen ve bir bedeni ya da gövdesi bulunan canlılar”(16) için de söz konusu edilmektedir.

Genel manası ve kullanımı bu olsa da dâbbeh/devâbb kelimeleri bazen “insanlar”,(17) bazen insanlar dâhil “bütün canlılar”(18) manasına gelmekte, bazen daha ayrıntılı veya özel bir mana vermektedir. Meselâ En‘âm 6/38’de insanlar ve kuş vs. iki kanadıyla uçuşan hayvanlar hariç “diğer canlılar”, Hacc 22/18’de insanlar hariç “diğer canlılar”, Neml 27/82’de mahşer şartlarında yaratılacak “yerin canlısı” veya “bizzat yeryüzünün canlandırılması”, Sebe’ 34/14’te ise “böcek” manasına gelmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de benzer bir durum vardır. Çünkü buradaki الدَّوَابّ ed-devâbb kelimesi insanları da dört bacaklı evcil hayvanları da içermemekte, geriye kalan “diğer canlıları” kapsamaktadır.

2. Bu ifadenin bir benzeri daha sonra yorumunu yapacağımız Enfâl 8/55’te de geçmekte, burada “aklını çalıştırmamak”, orada “iman etmeyenler” beyanına yer verilmektedir. Burada sözü edilen durum elbette bedensel manada “sağırlık” ve “dilsizlik” değil, âyetin sonunda yer alan الَّذ۪ينَ لَا يَعْقِلُونَ “aklını çalıştırmayanlar” şeklinde belirlenmektedir. Mesele akıl ve iradesi ile hak ve hakikatin yanında yer almamaktır. Âyette kınanan husus bu noktada aklını kullanmamaktır.

“Canlıların en şerlisi” ifadesi diğer canlıların da şerli olabilecekleri manasını içermemektedir. Çünkü aklı ve iradesi olmayan diğer canlılar bu manada imanla sorumlu değillerdir. Bu nedenle onlar her ne için yaratıldıysalar o istikamette varlıklarını sürdüren iradesiz müslüman kullardır. Ancak bu durum ödülü ve övgüyü gerektirecek bir mahiyet arz etmemektedir. Bu yüzden A‘râf 7/197 ve Furkân 25/44’te de yapılan benzetmede aynı mantığın söz konusu edildiği unutulmamalıdır.

ııı. İnkârcıların İnkâr Kararlılığı

وَلَوْ عَلِمَ اللّٰهُ ف۪يهِمْ خَيْرًا لَاَسْمَعَهُمْ وَلَوْ اَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ “Allah onlarda bir hayır bilseydi elbette onlara duyururdu. Fakat duyursaydı bile yine onlar yüz çevirerek dönerlerdi.”

Âyetteki وَلَوْ عَلِمَ ve lev ‘alime fiili “ve eğer bilmiş olsaydı, görseydi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; ف۪يهِمْ fîhim ifadesi “onlarda, onlar hakkında”;خَيْرًا hayran kelimesi “herhangi bir hayır”; لَاَسْمَعَهُمْ le esme‘ahum fiili “onlara elbette işittirirdi”;وَلَوْ اَسْمَعَهُمْ ve lev eseme‘ahum ifadesi “ve onlara işittirseydi bile”; لَتَوَلَّوْا letevellev fiili “muhakkak ki dönerlerdi”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar (şöyle iken)”; مُعْرِضُون mu‘ridûne kelimesi ise “yüz çevirenler (olarak)” demektir.

Burada inkârcıların hakikate karşı mesafeli duruşlarının sebebi üzerinde durulmakta ve hayırdan yana olmamaları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah inkârcılarda herhangi bir hayır görseydi yani inanma eğilimi şeklinde iyi bir hal görseydi, risâlet öğretilerini kendilerine işittirebileceğini beyan etmekte, eğer bunu gerçekleştirseydi bile gerçeğe baka baka ondan yüz çevireceklerini haber vermektedir. Demek ki muhataplarda herhangi bir ışık olmadığı anlaşılmakta, hayır ve istikamet adına kendilerinde hiçbir iradenin bulunmadığına dikkat çekilmekte, bu uğurda yapılacak her türlü girişimin boşa çıkacağı bildirilmektedir.

Bu noktada hak ve hakikatin yanında olabilmek için insanların aklını çalıştırmayan sağırlar ve dilsizler gibi olmamaları gerektiği, tam aksine aklını ve iradesini vahiy ile şekillendirilen risâlet öğretilerinden oluşan gerçeklerin idrakine açık hale getirmelerinin zorunlu olduğu ifade edilmek istenmektedir.

İnkârcı muhatapların sapması kaderleri değil, kendi tercihleriydi. Bu durum vahyin indirildiği dönemde böyle olduğu gibi sonrasında da böyle olmaya devam edecektir. Bakara 2/6 ve Yâsîn 36/10’da da dile getirildiği üzere, bu türden kâfirlerin uyarılıp uyarılmaması kendilerinde herhangi bir şeyi değiştirmemekte, imansızlıklarını sürdürdükleri bildirilmektedir.

c) Müminlere Yönelik Buyruklar ve Nimet Hatırlatması

Yüce Allah, sûrenin 24-26. âyetlerinde müminlere hitaben çok önemli bir konuya daha değinmekte ve şöyle buyurmaktadır: “Size hayat verecek şeylere sizi çağırdığı zaman, Allah’a ve Rasûlü’ne icabet edin! Bilin ki, Allah kişi ile kalbi arasına girer ve siz muhakkak ki O’nun huzurunda toplanacaksınız. Öyle bir fitneye karşı takvâlı (duyarlı) olun ki o, içinizden sadece zulmedenlere erişmekle kalmaz. Biliniz ki muhakkak ki Allah’ın azabı şiddetlidir.”

Ardından, Yüce Allah’ın müminlere yaptığı bazı yardımlar hatırlatılmakta, bu çerçevede şu bilgilere yer verilmektedir. “Hatırlayın ki, bir zaman siz yeryüzünde âciz tanınan az (bir toplum) idiniz; insanların sizi kapıp götürmesinden korkuyordunuz da şükredesiniz diye (Allah) size yer yurt verdi; yardımıyla sizi destekledi ve sizi temizinden rızıklandırdı.”

ı. İlâhî Davete İcabet

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اسْتَج۪يبُوا لِلّٰهِ وَلِلرَّسُولِ اِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْي۪يكُمْ وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِه۪ وَاَنَّهُٓ اِلَيْهِ تُحْشَرُونَ “Ey iman edenler! Size hayat verecek şeylere sizi çağırdığı zaman, Allah’a ve Elçisine (çağrısına) cevap verin! Bilin ki Allah, kişi ile kalbi arasına girer ve siz şüphesiz ki O’nun huzurunda toplanacaksınız.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اسْتَج۪يبُوا istecîbû emri “icabet edin, çağrısına karşılık verin”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’ın”; وَلِلرَّسُولِ ve li’r-rasûli ifadesi “ve Elçi’nin”; اِذَا دَعَاكُمْ izâ de‘âküm ifadesi “sizi çağırdığı zaman”; لِمَا يُحْي۪يكُمْ limâ yuhyîküm ifadesi “size hayat verecek şeye”; وَاعْلَمُوا va‘lemû emri “ve iyi bilin ki”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَحُولُ yehûlü fiili “girer”;بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِه۪ beyne’l-mer’i ve kalbihî ifadesi “kişi ile kalbi arasına”; وَاَنَّهُٓ ve ennehû ifadesi “muhakkak ki o”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “sadece O’na, O’nun huzurunda”; تُحْشَرُونَ tuhşerûne edilgen fiili ise “toplanacaksınız, toplatılacaksınız” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez gücü ile davetine icabetin gerekliliği, vahyin diriltici özelliği gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اسْتَج۪يبُوا لِلّٰهِ وَلِلرَّسُولِ اِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْي۪يكُمْ “Ey iman edenler! Size hayat verecek şeylere sizi çağırdığı zaman, Allah’a ve Elçisine (çağrısına) cevap verin!” Yüce Allah bu âyette müminlere hitap etmeye devam etmekte ve kendilerine hayat verecek şeye çağırdığında Allah’ın ve Elçisi’nin çağrısına icabet etmelerini kendilerine emretmektedir. Burada vahyin diriltici özelliğine dikkat çekilmekte ve ilahi davetin insanların dirilişine vesile olacağı bildirilmektedir.

a)يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اسْتَج۪يبُوا لِلّٰهِ وَلِلرَّسُولِ “Ey iman edenler! Allah’a ve Elçisine (çağrısına) cevap verin!” Âyetteki ilk mesaj Yüce Allah’ın ve Rasûlü’nün davetine icabet etmenin bir iman gereği olduğudur. Demek ki ilahi davete icabet etmek bir iman gereğidir. Sûrenin ilk âyetinde de 20. âyetinde de itaat emrinin zikredilmesinin sebebi de budur. Müminler inandıkları Yüce Allah’ın her bir dediğine icabet etmeli, duydukları hakikatleri duymamış gibi davranmamalıdır. İcabet etmek bir anlamda itaattir ve bir müminin kendisinden isteneni yapma iradesi ortaya koyarak davranışlarını sâlih âmele dönüştürmeye çalışmalıdır. Âyette ilk görülmesi gereken nokta bu olsa gerektir.

b)اِذَا دَعَاكُمْ “Sizi çağırdığı zaman.” Âyette yer alan اِذَا دَعَاكُمْ izâ de‘âküm ifadesinde davet edenin kimliği konusu açıklığa kavuşturulmalıdır. Genelde tercümlerde “o ikisi davet ettiğinde” ifadeleri tercih edilse de âyette geçen دَعَا de‘â fiili tesniye değil, müfreddir, yani tekil kalıptadır. Bu durumda davet eden Yüce Allah’tır; Hz. Peygamber de rasûl kimliğiyle bu daveti muhataplara iletmektedir. Elçinin görevi elçiliktir yani onu elçi olarak görevlendirenin verdiği görevi ilavelerde bulunmadan, eksiltmeler yapmadan, mesajı olduğu gibi muhataplara aktarmasıdır.

Mâide 5/67’de de belirtilen husus bundan başkası değildir. İlgili âyetteki mesaj şöyledir: “Rasûl Rabbinden kendisine indirilen ne varsa hepsini olduğu gibi tebliğle görevlidir. Eğer bunu yapmazsa risalet görevini yapmamış duruma gelecektir.”

Bu nedenle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette davetin sahibi Yüce Allah’tır; rasûl olan Hz. Muhammed ise Yüce Allah’ın davetini ümmete tebliğ eden görevli konumundadır. Benzer bir kullanım daha önce yorumladığımız Enfâl 8/20. âyette de söz konusudur. Ayrıca Tevbe 9/59, 62 ve 74’teki tekil zamir kullanımı da bunun başka bir delilidir.

c) لِمَا يُحْي۪يكُمْ “Size hayat verecek şeylere.” Âyette mutlak surette anlaşılması gereken noktalardan birisi de vahyin yani Kur’ân’ın “diriltici” yönüdür.(19) Vahyin diriltici oluşu noktasında Kur’ân’ın indiriliş gayesinin dile getirildiği Yâsîn 36/69-70’te şu bilgi zikredilmektedir: “Biz ona (Hz. Peygamber’e) şiir öğretmedik. Zaten ona gerekmez de. O(nun söyledikleri), diri (sağ ve hayatta) olanları uyarsın ve kâfirlere de (azap) sözü gerçekleşsin diye sadece gerçeğin hatırlatılması ve apaçık bir Kur’ân (mesaj)dır.” “Hayatta olanlar” ifadesi “düşünen, dikkat eden ve akıllı olanlar” manasına gelmektedir;(20) gafil olanlar ölü gibidir. Bu ifade “inanacağı bilinen ve böylece iman ile dirilenler” manasına da alınabilir.(21)

Yüce Allah Şûrâ 42/53’te Kur’ân’a rûh adını verirken dolaylı olarak onun “canlılığına ve canlandırıcılığına” gönderme yapmakta, yorumunu yapmakta olduğumuz Enfâl 8/24’te ise insanlara “hayat vericiliği”ne değinmektedir. Haşr 59/21’de Kur’ân’ın bir dağa indirilmesi durumunda dağın Yüce Allah’a duyduğu derin saygı nedeniyle boyun eğeceği ve paramparça olacağı beyan edilmektedir.

Hiç şüphe yok ki boyun eğmek için canlanmış olmak gerekmektedir. İşte bütün bu âyetlerde vahyin canlılığı ve canlandırıcılığı gündeme getirildiği için, Enfâl 8/24 ve Yâsîn 36/70’te de vahyin can ve hayat verici boyutunun gündeme getirildiğini belirtmek durumundayız.

Konuyla ilişkilendirilebilecek âyetlerden birisi de En‘âm 6/36’dır: “Ancak (samimiyetle) dinleyenler (daveti) kabul ederler. Ölülere gelince, Allah onları diriltecek; sonra da O’na döndürüleceklerdir.” Burada sözü edilen el-mevtâ yani “ölü”lerden maksat kalbini öldürenlerdir ve onlar kulların müdahalesiyle değil de kendi iradeleri ve Yüce Allah’ın manen diriltmesiyle ancak dirilebileceklerdir. Nihayet Bakara 2/271 ve Kasas 28/56’da verilmek istenen mesaj da budur.

Yâsîn 36/70’te de geçen حَيّ hayy “diri” kelimesinin benzerleri, tıpkı “ölü”, “kâfir”, “inkârcı” manasındaki meyt/meyyit kelimesi gibi çeşitli âyetlerde ruhunu diriltmiş kişiler, müminler manasında kullanılmaktadır. Bu bağlamda En‘âm 6/122, Nahl 16/21, Neml 27/80, Rûm 30/52, Fâtır 35/19, 22 ve Yâsîn 36/70 gibi âyetleri örnek olarak sayabiliriz.(22)

2. وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِه۪ وَاَنَّهُٓ اِلَيْهِ تُحْشَرُونَ “Bilin ki Allah, kişi ile kalbi arasına girer ve siz şüphesiz ki O’nun huzurunda toplanacaksınız.” Yüce Allah kudretine ve kuvvetine işaret etmek üzere Bedir’de yaşanan örnekten hareketle bir gerçeğe değinmektedir. Bu çerçevede müslümanların kalbine cesaret, iç güven, iç huzur vererek, kendilerini güçlü ve mağlup edilemez sanan kâfirlerin kalbine ise korku salarak bir anlamda kişiyle kalbi arasına girebildiğini beyan etmektedir.

Yüce Allah’ın bu kudreti her zaman ve her zeminde, herkesle ilgili olarak, her zaman tecelli edebileceği için başta vahyin indirildiği dönemdeki ilk muhataplar üzere bütün insanlara bu özelliğini hatırlatmakta, verdiği emirlere, dile getirdiği prensiplere riayet edilmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Kâf 50/16’da beyan edildiği gibi, Yüce Allah kişiye şah damarından daha yakındır. Bakara 2/186’da da kendisinin kullarına çok yakın olduğunu bildirmekte, Mücâdele 58/7’de herkesin yanıbaşında olduğunu haber vermekte, Vâkı‘a 56/85’te ise ölmekte olan kişinin yanında yakınları olsa da kendisinin ona çok yakın olduğunu ifade etmektedir.

Yüce Allah kuluna o kadar yakındır ki kişiyi kendisi yapan kalbiyle arasına girer ve artık önceden hesap edilemeyen nice değişim ve dönüşümlere neden olabilir. O kadar ki, nihayetinde ölüm denen gerçek de Yüce Allah’ın kişiyle kalbi arasına girmesi ve onu ruhundan ayrı koyması sistemidir. Zaten âyetin sonunda yer alan اِلَيْهِ تُحْشَرُونَ “Sadece O’nun huzurunda toplanacaksınız” beyanının dikkat çektiği nokta da bu olsa gerektir. “Sadece Allah’ın huzurunda toplanılması” ifadesi çeşitli âyetlerde hatırlatılmaktadır.(23)

ıı. Genel Azaba Karşı Uyarı

وَاتَّقُوا فِتْنَةً لَا تُص۪يبَنَّ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَآصَّةً وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “Öyle bir fitneye (sıkıntı ve zor imtihana) karşı takvâlı (duyarlı) olun ki o, içinizden sadece haksızlık edenlere ulaşmakla (kalmaz). Bilin ki şüphesiz Allah’ın azabı şiddetlidir.”

Âyetteki وَاتَّقُوا vettekû meri “ve takvâlı (duyarlı) olun”; فِتْنَة fitneten kelimesi “(şöyle) bir fitneye karşı, azaba karşı, sıkıntıya karşı”; لَا تُص۪يبَنَّ lâ tusîbenne fiili “kesinlikle isabet etmez”; الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ellezîne zealemû ifadesi “zulüm işleyenlere, haksızlık edenlere”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden”; خَآصَّة hâssaten sözcüğü “sadece onlara, onlara özel olarak”; وَاعْلَمُوا va‘lemû emri “ve bilin”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; شَد۪يدُ الْعِقَابِ şedîdü’l-‘ıkâbi tamlaması ise “azabı şiddetli olan(dır)” demektir.

Burada müslümanların toplumsal hayattaki fedakârlıklarıyla ilgili duyarlı olmaları gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.وَاتَّقُوا فِتْنَةً لَا تُص۪يبَنَّ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَآصَّةً “Öyle bir fitneye (sıkıntı ve zor imtihana) karşı takvâlı (duyarlı) olun ki o, içinizden sadece haksızlık edenlere ulaşmakla (kalmaz).” Yüce Allah müminlere hitap etmeye devam etmekte ve çok önemli bir imtihan konusunda “fitne”nin toplumun sadece zalimlerine isabet etmekle kalmayıp herkesi içerecek oluşuna dair kendilerini uyarmaktadır. Burada sözü edilen فِتْنَة fitneh kelimesi çok geniş bir anlam alanına sahip olsa da, maksadın toplumsal hayatı bir anlamda felç edebilecek şekildeki zulümleri içermekte olduğu anlaşılmaktadır.

Yaygın olarak bilinen haliyle فِتْنَة fitneh kelimesi “cevheri cürufundan ayırmak işlemi” için kullanılmakta, “ağır ve derin imtihanlar”, “baskı”, “zulüm”, “sapkınlık”(24) için söz konusu edilmektedir. F-t-n kökünden kelimeler Kur’ân’da 60 yerde geçmekte ve şu anlamlara gelmektedir: “Azap etmek”,(25) “imtihan etmek”,(26) “baskı”,(27) “saptırmak”,(28) “karışıklık”,(29) “uzaklaştırmak”,(30) “çare”,(31) “saldırı”,(32) “delilik.”(33) Bütün bu anlamlardan başka fitneh kelimesinin “günah”,(34) “şeytanın hile ve tuzağı”,(35) “şeytanın zayıf ruhlu kişilere aşıladığı bâtıl inanç ve kuruntu”,(36) “nifak”,(37) “kötülük, sıkıntı”(38) ve “rüsvaylık, alay, oyuncak”(39) gibi anlamlara da geldiği ifade edilmektedir.(40)

Bu kelimeye “azap” manası veren âlimler de vardır ki bu durumda âyetin mesajı o azabın herkesi içereceği şekildedir.(41) Bu çerçevede toplumsal hayatta meydana gelebilecek her türlü fitne yani olumsuzluk diğer insanların müdahalesiyle ortadan kaldırılmalı, varsa fesatlık durumları bunlar ıslaha kavuşturulmalıdır ki sûrenin ilk âyetinde dikkat çekilen hususlardan birisi de budur.

Yüce Allah bu türden bir fitneye kaşı duyarlı olunması gerektiğini beyan ederek, eğer muhataplar bu noktada duyarsız davranırlarsa meydana gelecek sıkıntı ve felaketin sadece söz konusu fitneyi meydana getiren zalimlerle sınırlı kalmayacağını, o toplumun bütün fertlerini içereceğini haber vermektedir. Hûd 11/114’te de beyan edildiği gibi, zalimlere yaklaşmak bir yasaktır; çünkü zalimlere yaklaşanlara ateşin dokunacağı haber verilmektedir.

Demek ki “zalim olmamak”, “zalimlerle birlikte olmamak”, hatta “zalimleri sevmemek ve onlara destek olmamak” da yetmemektedir. Mutlak surette “zalimlere zerre kadar da olsa meyletmemek” de gerekmektedir. Eğer mesele bu ciddiyette görülmezse faturanın genele çıkartılacağı âyette verilen mesaj olarak okunmalıdır.

Kur’ân’da emr-i bi’l-ma‘rûf ve nehyi ‘ani’l-münker “iyiliği emredip kötülükten alıkoymak” denen kurum esasında işte tam da bu noktada hatırlanmalıdır. Yüce Allah “iyiliği emredip kötülükten alıkoymayı” mümin olmanın bir gereği saymıştır.(42) Fitne denen bozgunculuklar da elbette burada “münker” denen kötülük kavramının kapsamında bulunduğu için, âyette verilmek istenen mesajın bu istikamette anlaşılması gerektiği açıktır.

Âyetin mesaj alanında şu husus da elbette vardır: Bir insanın kötü olmaması yetmediği gibi pasif iyi olması da yetmez. İyiliğin aktif hale getirilmesi gerekir ki bunun en önemli göstergelerinden birisi de kötülerin yaptığı kötülükleri bertaraf edip ortadan kaldırmaya çalışmaktır.

Konuyla ilgili olarak mutlak surette bilinmesi gereken hususlardan birisi Hz. Peygamber’in bu konudaki uyarısıdır. Nebî (as)’ın şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “İçinizden kim bir kötülük görürse onu eliyle değiştirsin. Buna gücü yetmezse diliyle değiştirsin. Buna da gücü yetmezse kalbiyle buğzetsin ki bu imanın en zayıf noktasıdır.”(43) 

Kalpte kötülüklere karşı buğz yani öfke bulunması son derece önemlidir. Çünkü dili de eli de harekete geçiren unsur kalbin durumudur. Kötülüklere öfke duymayan kalbin sahibinde ne dil ile ne de el ile herhangi bir eylem bulunabilir.  

2. وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “Bilin ki şüphesiz Allah’ın azabı şiddetlidir.” Yüce Allah toplumsal hayatı çürüten fitne denen zulüm, baskı ve ağır imtihanlara karşı aktif iyi olmayanların, o türden olumsuzluklara engel olmaya çalışmayanların dünyadaki azaplarının helak olduğunu, zalimlere gelecek sıkıntının onların da başına geleceğini bildirdikten sonra, meselenin bununla da bitmeyeceğini bildirmektedir.

Bu çerçevede konunun mahşer boyutunun da söz konusu olacağını, dolayısıyla Yüce Allah’ın mahşerdeki azabının çok daha şiddetli bir şekilde tecelli edeceğini haber vermekte, muhatapların ileri düzeyde bilinçli olmaları gerektiğini kendilerine öğütlemektedir. Yüce Allah’ın azabının şiddetli oluşunu daha önce yorumladığımız Enfâl 8/13. âyette ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

ııı. Müslümanlara Yönelik Nimetler

وَاذْكُرُوٓا اِذْ اَنْتُمْ قَل۪يلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِي الْاَرْضِ تَخَافُونَ اَنْ يَتَخَطَّفَكُمُ النَّاسُ فَاٰوٰيكُمْ وَاَيَّدَكُمْ بِنَصْرِه۪ وَرَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Hatırlayın ki hani siz yeryüzünde zayıf düşürülmüş az (bir toplum)dunuz; insanların sizi kapıp götürmesinden korkuyordunuz da şükredesiniz diye (Allah) sizi barındırmıştı; yardımıyla sizi desteklemişti ve sizi temiz şeylerden rızıklandırmıştı.”

Âyetteki وَاذْكُرُوا vezkürû emri “ve anın, hatırlayın”; اِذْ اَنْتُمْ iz entüm ifadesi “hani siz (şöyle) idiniz”; قَل۪يلٌ kalîlün kelimesi “az, azınlıkta(ydınız)”; مُسْتَضْعَفُون müstad‘afûne kelimesi “aciz, zayıf düşürülmüş kişiler (idiniz)”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde, ülkede”; تَخَافُونَ tehâfûne fiili “korkuyordunuz”; اَنْ يَتَخَطَّفَكُمُ en yetehattafeküm ifadesi “sizi kapıp götürmesinden”; النَّاسُ en-nâsü kelimesi “insanlar(ın), düşmanların”; فَاٰوٰيكُمْ fe âvâküm ifadesi “ve sizi barındırmıştı”;وَاَيَّدَكُمْ ve eyyedeküm ifadesi “ve sizi desteklemişti”; بِنَصْرِه bi nasrihî ifadesi “O’nun yardımıyla”;وَرَزَقَكُمْ ve razekaküm ifadesi “ve sizi rızıklandırmıştı”; مِنَ الطَّيِّبَاتِ mine’t-tayyibâti ifadesi “temiz şeylerden”; لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ le‘alleküm teşkürûne ifadesi ise “şükredesiniz diye” demektir.

Burada muhacirlerin hicret öncesi Mekke’deki sıkıntılı durumları ve Yüce Allah’ın onlara Medine’deki yardımları gündeme getirilmektedir.

1.وَاذْكُرُوٓا اِذْ اَنْتُمْ قَل۪يلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِي الْاَرْضِ تَخَافُونَ اَنْ يَتَخَطَّفَكُمُ النَّاسُ “Hatırlayın ki hani siz yeryüzünde zayıf düşürülmüş az (bir toplum)dunuz; insanların sizi kapıp götürmesinden korkuyordunuz.” Yüce Allah Medine’ye hicret etmiş olan muhacir müslümanlara hitap etmekte ve onların Mekke’de sayıca çok az olduklarını, orada zayıf düşürüldüklerini ve yurtlarından kovulma korkusu çektiklerini hatırlatmaktadır. Bu durum esasında sadece mühacirlerle sınırlı bir durum da değildir. Hemen her zaman hak ve hakikat erleri sayıca az bir durumda olmuşlar, sonrasında ilahi yardım sayesinde nüfüs ve nüfuz bakımından güçlenerek büyümüşlerdi.

Âyette geçen مُسْتَضْعَفُون müstad‘afûne kelimesi “zayıf düşürülenler”, “güçsüz olanlar”, “çaresizler”, “ezilenler”, “hırpalanalar”(44) gibi anlamlar içermekte ve Mekke’de zaten az sayıda olan Müslümanların sıkıntılı durumlarını ifade etmektedir. Bu arada, âyette yer alan تَخَافُونَ اَنْ يَتَخَطَّفَكُمُ النَّاسُ ifadesi de onların “inkârcı insanlar tarafından yurtlarından sürgün edilme, kovulup atılma korkusu içerisindeki” hallerini ortaya koymaktadır.(45)

Kureyşlilerin onlara uyguladığı baskı(46) veya daha geniş ölçekte düşünüldüğünde Farslara ve Bizanslılara göre önemsiz görülen, küçümsenen ve onların idareleri altında ezilen bir topluluk oluşları(47) bağlamında, Yüce Allah Medine’deki muhacirlere önceki durumlarını hatırlamalarını emretmekte, sonrasında kendilerine ihsan ve ikram ettiği nimetlerini beyan etmektedir.

2. فَاٰوٰيكُمْ وَاَيَّدَكُمْ بِنَصْرِه۪ وَرَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Şükredesiniz diye (Allah) sizi barındırmıştı; yardımıyla sizi desteklemişti ve sizi temiz şeylerden rızıklandırmıştı.” Yüce Allah muhacirlerin Mekke’deki durumunu beyan ettikten sonra, Medine’deki hallerini ele almakta ve kendilerine yönelik çeşitli nimetlerini dile getirmektedir.

a) Varlıkta kaybetmemek gerektiğine dikkat çekilerek, esasında varlıkta kaybetmektense darlıkta kazanmanın daha önemli olabileceğine dikkat çekilmek istenmektedir. Burada verilmek istenen temel mesaj ise müslümanların darlıkta kaybetmediklerini varlıkta da kaybetmemeyi başarmalarıdır.

ı. فَاٰوٰيكُمْ “(Allah) sizi himaye etmişti.” Bu çerçevede öncelikle Yüce Allah onları sahiplendiğini, yerleştirdiğini, koruyup gözettiğini, ev bark sahibi kıldığını, himaye ettiğini, sığınak sağladığını, güvenlik ve asayiş imkânı verdiğini, kendilerini barındırdığını ifade etmektedir.

ıı. وَاَيَّدَكُمْ بِنَصْرِه۪ “Yardımıyla sizi desteklemişti.” Yüce Allah muhacirlere Medine’de yurt imkânı sağladığını beyan ettikten sonra, kendilerine çeşitli yönlerden yardım ettiğini, yardımıyla kendilerini desteklediğini, Ensâr’ı onlara yardımcı kıldığını hatırlatmaktadır ki burada sözü edilen en önemli yardımı Bedir Savaşı esnasında melek desteğiyle yapılan tarifsiz yardımlardır.

ııı. وَرَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ “Size temizinden rızıklar vermişti.” Yüce Allah muhacirlere olan nimetleri bağlamında kendilerine ihsan ettiği tertemiz, yani helal rızıklar verdiğini, geçimlerini rahat ve kolay bir şekilde temin edebilmeleri için onları çok güzel ve tertemiz rızıkların sahibi kıldığını hatırlatmaktadır.

b) Talâk 65/7 ve İnşirâh 94/5-6’da da belirtildiği gibi, “her bir zorluktan sonra mutlaka bir kolaylık bulunacağı” hatırlatılırcasına, saydığı nimetleri vermesinin amacı olarak لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ifadesi gereği onların şükretmelerini beklediği beyan edilmektedir.

d) Hıyânetten Kaçınma ve Furkânın Verilmesi

Yüce Allah, sûrenin 27-29. âyetlerinde müminlere seslenmekte ve “Allah’a ve Elçi’ye hıyanet etmeyin; (sonra) bile bile kendi emanetlerinize hıyanet etmiş olursunuz. Biliniz ki, mallarınız ve çocuklarınız sadece ve sadece bir imtihandır ve muhakkak ki büyük ödül Allah’ın katındadır” buyurmakta, sonrasında ise vahye uyarak takvâ sahibi olanlara şu evrensel müjdeyi vermektedir: “Ey iman edenler! Eğer Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olursanız size furkân verir; günahlarınızı örter ve sizi bağışlar. (Çünkü) Allah büyük lütuf sahibidir.”

ı. Yüce Allah’a ve Hz. Peygamber’e Hıyanetin Sonuçları

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَخُونُوا اللّٰهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوٓا اَمَانَاتِكُمْ وَاَنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Ey iman edenler! Allah’a ve Elçiye hıyanet (ihanet) etmeyin; (sonra) bilerek kendi emanetlerinize hıyanet (ihanet) etmiş olursunuz.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا تَخُونُوا lâ tehûnû emri “sakın hıyametlik, hainlik yapmayın”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَالرَّسُولَ ve’r-rasûle sözcüğü “ve Elçi’ye”; وَتَخُونُوا ve tehûnû ifadesi “ve hıyanet etmeyin, hıyanet etmiş olursunuz”; اَمَانَاتِكُمْ emânâtiküm tamlaması “sizin emanetlerinize, size verilen emanetlere”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “ve sizler (şöyle iken)”; تَعْلَمُونَ ta‘lemûne fiili ise “bilmektesiniz, bile bile” demektir.

Burada müminlere yönelik bir hıyanet içinde bulunmamaları gerektiğiyle ilgili uyarılar gündeme getirilmektedir.

1. Bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli kanaatler ileri sürülmektedir. Bu çerçevede Râzî’nin verdiği bilgileri biz de aktarmakta yarar görmekteyiz.

a) “İbn Abbas şöyle demiştir: Bu ayet, Ebû Lübâbe hakkında nazil olmuştur. Hz. Peygamber, Ebû Lübâbe’yi, Kureyzaoğullarını kuşatma altına almak maksadıyla onlara yollamıştı. Ebû Lübâbe’nin çoluk çocuğu ise Kureyzaoğullarının içinde bulunuyordu. Bunun üzerine Kureyzaoğulları ‘Ey Ebû Lübâbe, ne dersin, Sa‘d b. Muâz’ın hakkımızda vermiş olduğu hükmü kabul edelim mi?’ deyince, Ebû Lübâbe boğazına işaret ederek ‘Bu bir intihar etmek demektir, sakın bunu yapmayınız’ demek istemiştir. Böylece, bu hareket tarzı, Ebû Lübâbe’den, Allah’a ve Rasûlü’ne karşı bir hainlik olmak üzere sâdır olmuştur."

b) “Süddî şöyle demektedir: Onlar, Hz. Peygamber’den bir şey dinliyor ve bunu ifşa ederek, müşriklere intikâl ettiriyorlardı. İşte bunun üzerine, Yüce Allah onları bundan nehyetmitir.”

c) “İbn Zeyd şöyle demiştir: ‘Allah onları, tıpkı münafıkların yapmış olduğu gibi, iman izhar edip, öte yandan, küfürlerini gizlemek suretiyle hainlikte bulunmaktan nehyetmişti.”

d) “Câbir İbn Abdillah’tan şu rivayet edilmiştir: ‘Ebu Süfyan Mekke’den çıkınca, Hz. Peygamber onun çıktığını öğrendi ve onu karşılamaya niyetlendi. Bunun üzerine münafıklardan birisi, Ebu Süfyan’a ‘Muhakkak ki Muhammed, savaşmak için karşınıza çıkacak. Bu nedenle önleminizi alın’ diye bir mektup yazınca Yüce Allah bu ayeti indirmiştir.”

e) “Zührî ve Kelbî, bu ayetin Hatıb b. Ebî Belte‘a hakkında nazil olduğunu söylemişlerdir. Zira bu sahâbî, Hz. Peygamber Mekkelilerle savaşmak için gitmeye niyetlenince, onun bu niyetini Mekkelilere yazıp bildirmişti. Bu görüşü el-Esamm nakletmiştir.”(48)

Bazıları kabul edilebilir görülse de bir kısmının sûrenin iniş zamanına göre kabulü imkânsız olan bu görüşleri aktarmakla yetinmek ve âyete dair açıklamalarımıza geçmek istiyoruz.

2. Bu âyetin meali şöyle de verilebilir: “Ey İman edenler! Bile bile emanetlerinize hıyanet etmek suretiyle Allah’a ve Elçi’ye hıyanet etmeyin!” Bu tercümede bile bile emanetlere hıyanetlik yapmak “sebep”, Yüce Allah’a ve Rasûl’e hıyanet ise “sonuç” olmaktadır.(49) Burada görülmesi gereken nokta, âyetin ikinci kısmının “hâl cümlesi” kabul edilmesidir ve âyette tek mesajın verildiğinin fark edilmesidir.

Bu âyet şöyle de tercüme edilmektedir: “Ey iman edenler! Allah’a ve Rasûl’e hainlik etmeyiniz! Bile bile kendi emanetlerinize de hıyanet etmeyeniz.” Bu tercihte Allah’a ve Rasûl’e hıyanet “ilk yasak”, emanetlere hıyanetlik ise “ikinci yasak” olarak kabul edilmiş olur. Kaldı ki bu tercümede ikinci yasak ifadesi olan وَتَخُونُوٓا ve tehûnû ifadesinin başında gizli bir لَا lâ nehiy edatı var kabul edilir.(50) Biz ilahi metinden bulunmayan bir edatın orada varmış gibi kabul edilmesi türünden yaklaşımları sağlıklı bulmadığımız için tercümeyi metne sadık bir şekilde yapmaktan ve âyetin mesajını bu şekilde kabul edip yorumlamaktan yanayız.

Biz âyetin tercümesini verirken لَا تَخُونُوا اللّٰهَ وَالرَّسُولَ “Allah’a ve Rasûlü’ne hainlik etmeyin” kısmını “sebep”, وَتَخُونُوٓا اَمَانَاتِكُمْ وَاَنْتُمْ تَعْلَمُونَ “(Sonra) bile bile kendi emanetlerinize hainlik etmiş olursunuz” kısmını ise “sonuç” veya bir başka deyişle bu kısmı cevap olarak görmekteyiz. Bilindiği üzere, şart cümlelerinin cevabı durumunda olan cümlelerin başına genellikle fâ/fe edatı getirilse de bazen bu harfin vâv olarak getirilmesi de mümkündür.

3. Yüce Allah müslümanları uyarmaya devam etmekte ve gerçeği bile bile hiçbir şekilde Allah’a ve Rasûl’e hıyanetlik yapmamalarını ve kendilerine verdiği sayısız nimetlere ve emanetlere karşı da sonuç olarak benzer bir hıyanetlik içerisine girmemelerini kendilerine özellikle emretmektedir. Buradaki temel mesaj ilahi davetin gereklerini harfiyyen uygulama çabasında olmaları, emir ve yasaklara azami özeni göstermeleri gerektiğidir. Aksi bir davranış Yüce Allah’a ve Elçisi’ne karşı hıyanetlik olarak değerlendirilmektedir; dolayısıyla onlara verilen her ne emanet varsa onların hakkını idrak ederek herhangi bir hiyanete kapı aralamamalarıdır.

“Yüce Allah’a ve Elçisi’ne hıyanet”ten kasıt, Allah’tan gelen ve Rasûlüllah’ın tebliğ ettiği prensiplere riayet etmemektir. Emanetler ise “kendilerine verilen görev ve sorumlulukların hepsi”, bir anlamda fıtratla ilgili, aklî, iradeyle ilgili, maddî, manevî, imânî, ahlâkî, ferdî ve sosyal hayat bakımından insana verilen her bir emaneti kapsamına almaktadır.

ıı. Malların ve Çocukların İmtihan Sebebi Oluşu

وَاعْلَمُوٓا اَنَّمَآ اَمْوَالُكُمْ وَاَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَاَنَّ اللّٰهَ عِنْدَهُٓ اَجْرٌ عَظ۪يمٌ “Bilin ki mallarınız ve çocuklarınız, sadece bir imtihandır; şüphesiz ki büyük ödül yalnızca Allah’ın katındadır.”

Âyetteki وَاعْلَمُوا va‘lemû emri “ve iyi bilin ki”; اَنَّمَآ اَمْوَالُكُمْ ennemâ emvâlüküm ifadesi “mutlak surette sizin mallarınız”;وَاَوْلَادُكُمْ ve evlâdüküm tamlaması “ve sizin çocuklarınız”; فِتْنَة fitnetün kelimesi “fitne(dir), ağır ve zor imtihan(dır)”; وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “ve muhakkak ki Allah”; عِنْدَهُ ‘ındehû ifadesi “sadece O’nun katında vardır, olacaktır”; اَجْرٌ عَظ۪يمٌ ecrun ‘azîmun tamlaması ise “büyük bir ödül” demektir.

Burada malların ve çocukların birer imtihan sebebi olduğu ve bu imtihanı kazananların ödülünün Yüce Allah’ın katında olduğu gündeme getirilmektedir.

1.وَاعْلَمُوٓا اَنَّمَآ اَمْوَالُكُمْ وَاَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ “Bilin ki mallarınız ve çocuklarınız, sadece bir imtihandır.” Yüce Allah müminleri hiçbir şekilde hıyanetlik içerisinde bulunmamaları gerektiği noktasında uyardıktan sonra, bu âyette aile içerisinde de insanların çeşitli imtihanlarının bulunduğunu beyan etmekte, hem mal ve servetin hem de çocukların ağır bir imtihan olduğuna dikkat çekmekte, bu imtihanı kazananların ödülünün Allah katında olduğunu müjdelemektedir.

a) Bu âyetin bir benzeri bir kez de Teğâbun 64/15’te şu şekilde zikredilmektedir: “Mallarınız ve çocuklarınız sizin için sadece ve sadece bir imtihandır. Büyük mükâfat ise sadece Allah’ın yanındadır.” Yüce Allah sadece mal ve servetle çocukların değil, bütün insanların birbirlerine fitne yani imtihan sebebi kılındığını beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Furkân 25/20’de şöyle buyurmaktadır: “(Ey Peygamber!) Senden önce yemek yiyen ve çarşılarda dolaşan (insan) peygamberlerin dışında başkasını elçi olarak göndermedik. (Ey insanlar!) Sabırlı olup olmayacağınızı denemek için bir kısmınızı bir kısmınıza imtihan kıldık. (Elbette) Rabbin her şeyi hakkıyla görmektedir.”

Bu cümleye benzer bir mesaj içermesi bakımından En‘âm 6/53’ü hatırlatmak gerekmektedir: “Aramızdan Allah’ın kendilerine lütuf ve ihsanda bulunduğu kimseler de bunlar mı! demeleri için onların bir kısmını diğerleri ile işte böyle imtihan ettik.” Benzer bir mesaj En’âm 6/165’te de vardır.

b) Daha önce izah ettiğimiz Enfâl 8/25. âyette de belirttiğimiz üzere, فِتْنَة fitneh kelimesi Kur’ân’daki çok anlamlı kelimelerden birisidir. Burada kast edilen anlam bağlam gereği olarak “imtihan” şeklinde öne çıkmakta ve kişilerin sahip oldukları servet ve çocukları itibariyle her şeyleriyle imtihan içerisinde oldukları haber verilmektedir.

ı. فِتْنَة fitneh kelimesi, “madenin cürufunun cevherinden ayrılması işlemi” için kullanılmaktadır. “Malları ve çocukları insanların imtihanıdır”(51) cümlesinde de “imtihan”(52) manası veren kelime fitneh sözcüğüdür. Allah’ın insanları mal ve çocuklarla imtihan etmesi, “cevheri cüruftan ayırması” demektir. Bu nedenle, amaç cevhere çıkmak ve böylece cüruftan olmamaktır.

Hayat imtihanında cevherden olabilmek için terbiye ateşinde yanmak gerekir. Madendeki cevherin cüruftan ayrılması için nasıl ki güçlü bir ateş gerekli ise, hayat yolculuğundaki imtihanlar da böyle ağır bir mahiyet arz edebilir. Çocuğunu yetiştirmeye çalışan ana-babalar, aslında kendileri imtihanın bir parçası olduklarını unutmamalıdır.(53)

ıı. Âyetin mesajından anlaşılan şudur: İddia edildiği gibi “insanlar koyun gibi kendi bacağından asılmıyormuş.” İnsan sosyal bir varlıktır; hem başkalarından sorumludur, hem de başkaları ondan sorumludur. Bu nedenle, imtihanın her aşaması kararlılık gerektireceği için, konunun bir de “sabır” boyutu vardır. Her kim bu imtihanda gereken kararlılığı, yani “sabrı” gösterirse bu imtihandan başarıyla çıkabilir.

İnsanların birbirinin imtihanı oluşu, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi ana-babaların çocuklarıyla, ümmetin peygamberle, zenginin fakirle, güçlünün zayıfla, âlimin cahille, yöneticinin yönettikleriyle, hocanın öğrenciyle, işverenin işçiyle, sağlıklının hasta ile vs. şeklinde pek çok türü vardır.

Bu noktada Hz. Peygamber’den rivayet edilen şu hadis meseleyi açıklamada son derece net mesajlar içermektedir: “Cahiller yüzünden âlimlere, halkı yüzünden yöneticilere, yöneticileri yüzünden halka, köle yüzünden efendiye, güçlü yüzünden güçsüze, güçsüz yüzünden güçlüye yazıklar olsun (yani birbirlerine karşı görev ve sorumluluklarını yerine getirmedikleri için onlara veyl olsun; veyl cehennemi onlara olacaktır).”(54)

2. وَاَنَّ اللّٰهَ عِنْدَهُٓ اَجْرٌ عَظ۪يمٌ “Şüphesiz ki büyük ödül yalnızca Allah’ın katındadır.” Bu cümlenin benzerleri Tevbe 9/22 ve Teğâbun 64/15’te de geçmekte, asıl büyük ödülün Yüce Allah’ın katında ve huzurunda bulunduğu beyan edilmektedir. Burada sözü edilen büyük ödül elbette Allah’ın razı oluşu, O’nun mağfireti ve sonunda ikram edeceği “cennet”tir.(55) Âyetteki devrik cümle yapısı, manayı vurgulu hale getirmekte ve büyük ödülün sadece ve sadece Yüce Allah’ın katında olduğu manasını içermektedir.

Malların ve çocukların imtihan olarak belirlenmesinin sebebi Münâfikûn 63/9’da şöyle dile getirilmektedir: “Ey iman edenler! Mallarınız ve çocuklarınız sizi Allah’ı anmaktan alıkoymasın. Kim(ler) bunu yaparsa işte onlar ziyana uğrayanlardır.”

İşte bu âyette de belirtildiği gibi, hiç kimse kendisiyle Allah’ı anmanın arasına başka şeyler yerleştirmemeli, çoluk çocuk için Allah’ın rızasını kaybetmeyi göze almamalıdır. Çünkü hiçbir şey Yüce Allah’ın katında vaadedilen ödül kadar büyük ve kıymetli değildir. Asıl büyük ödülü bilip onu alacağına inananlar diğer hiçbir şeyin amaç edinilmemesi gerektiğini de unutmamalı, mal, çocuk vs. kaygısı Allah’ın rızasını kazanmanın önüne geçirilmemelidir.

ııı. Takvânın Sonuçları

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِنْ تَتَّقُوا اللّٰهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَانًا وَيُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّـَٔاتِكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظ۪يمِ “Ey iman edenler! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olursanız sizin için furkân yaratır; sizden (sizin) günahlarınızı örter ve sizi bağışlar. Allah büyük lütuf sahibidir.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اِنْ تَتَّقُوا in tettekû ifadesi “eğer takvalı, duyarlı davranırsanız”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; يَجْعَلْ yec‘al fiili “(Allah) kılar, yapar, yaratır, yaratacaktır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; فُرْقَانًا furkânen kelimesi “Furkan, doğruyu yanlıştan ayıracak bir ölçü”; وَيُكَفِّرْ ve yükeffir fiili “ve örter, örtecektir”; عَنْكُمْ ‘anküm ifadesi “sizden”; سَيِّـَٔاتِكُمْ seyyiâtiküm tamlaması “sizin günahlarınızı”; وَيَغْفِرْ ve yağfir fiili “ve bağışlar, bağışlayacaktır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizi, sizin için”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; ذُو الْفَضْلِ الْعَظ۪يمِ zü’l-fadli’l-‘azîmi tamlaması ise “büyük lütuf sahibi(dir)” demektir.

Burada takvâ sahibi olabilmenin çok önemli iki sonucuna dikkat çekilmekte ve müminlere yönelik müjdeler gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِنْ تَتَّقُوا اللّٰهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقَانًاِ “Ey iman edenler! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olursanız sizin için furkân yaratır.” Yüce Allah müminlere hitap etmeye devam etmekte ve onlara verdiği nimetleri, hıyanet içerisine girmemeleri gerektiğini, mal ve çocukların birer imtihan sebebi olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa takvânın sonuçlarına değinmekte ve Allah’ın bu türden duyarlılıkları karşılıksız bırakmayacağını müjdeledeğini haber vermektedir. Bu hatırlatma ifadesi Enfâl sûresinin 1, 20 ve 25. âyetlerde zikrettiği emirlerini de kapsamaktadır.

a) Yüce Allah takvâ sahibi olunması sonrasını ele aldığı bu âyetinde vereceği ödülleri sıralamaktadır. Ancak bilinmelidir ki takvâ sahibi olabilmek için neler yapılması gerektiği de En‘âm 6/155’te şu şekilde zikredilmektedir: “İşte bu (Kur’ân) bizim indirdiğimiz bereket kaynağı bir kitaptır. Buna uyun ve duyarlı olun ki size merhamet edilsin!” Yüce Allah bu âyette Kur’ân’ın bir bereket kaynağı olduğunu, bütün muhatapların ona tâbi olması ve böylece Allah’a karşı muttaki olmaları gerektiğini, nihayet merhamete eriştirileceklerini belirtmektedir.

b) Vahye tâbi olmak, En‘âm 6/153’te de belirtildiği gibi, sınırlarını Yüce Allah’ın belirlediği sırât-ı müstakîme tâbi olmaktır. A‘râf 7/3’te vahye tâbi olmanın gerekliliğini açıklamaya çalışmıştık. Önemine binaen burada yeniden birtakım hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz: Yüce Allah tarafından indirilen Kitâb’ın indirilişinin gayesi insanların ona tâbi olmasıdır.

En‘âm 6/106, Yûnus 10/109, Ahzâb 33/2, Câsiye 45/18 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’e hitap edilerek vahye tâbi olması gerektiği beyan edilmekte, Bakara 2/170, En‘âm 6/153, 155, Lokmân 31/21 ve Zümer 39/55 ise bu emir bütün insanlara yönlendirilmektedir. Bu arada Âl-i İmrân 3/31, A‘râf 7/158 ve Zuhruf 43/61 gibi âyetlerde de Hz. Peygamber’e tâbi olunması gerektiği ifade edilmektedir.

Bu üç grup âyetten ortaklaşa anlaşılan nokta, prensip olarak vahye, insan olarak da Hz. Peygamber’e tabi olmaktır; çünkü o Ahzâb 33/21’de belirtildiği gibi üsve-i hasenedir; en güzel örnektir, rol modeldir. Neticede onun da uyduğu kaynak Yüce Allah’ın vahyidir. En‘âm 6/50, A‘râf 7/203, Yûnus 10/15, Ahkâf 46/9 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’in tâbi olduğu esas da vahiy olarak belirlenmiştir. Âl-i İmrân 3/95, Tâhâ 20/90 ve Yâsîn 36/20, 21 gibi âyetlerde önceki peygamberlere uymayla ilgili emirde de sonuç yine vahye çıkmaktadır.

c) Bereket kaynağı olan Kur’ân’a tâbi olmakla takvâ sahibi olabilmek peş peşe getirilmektedir. Anlaşılıyor ki muttakî olmak için furkân olan Kur’ân’a tâbi olmak gerekmektedir. Eğer bu başarılırsa, yani furkân olan Kur’ân’a uyulursa, yorumunu yapmakta olduğumuz Enfâl 8/29’a göre Yüce Allah bu kişilere yeni bir furkân ikram edecektir.

Muttakî olmanın dünya hayatındaki en önemli sonuçlarından birisi furkân sahibi olmaktır ki özellikle dinî konularda doğru ve yanlışın ayırt edilebilmesi imkânı veren bu muhteşem değer, hayata anlamını kazandıran en muhteşem ödüllerden birisidir; belki de birincisidir. Din adına neyin doğru neyin yanlış olduğunun karmakarışık olduğu ve her kafadan bir sesin çıktığı bir ortamda, dinî konularda yanlışlara karşı doğruyu belirleyebilme gücü tarifi imkânsız bir duygudur. Bu bereket kaynağından kana kana doyabilen yiğitlere selam olsun.

İnsanlar eğer furkân olan Kur’ân’a tabi olurlarsa muttaki olurlar. Eğer kişi bu şekilde davranarak muttaki olmayı başarırsa, Yüce Allah böylelerinin rahmet ve merhamete mazhar kılınacaklarının umulduğunu haber vermektedir. Rahmete ve merhamete layık olabilmenin en kestirme yolu, hatta tek yolu furkân olan Kur’ân’a tabi olmak ve böylece muttaki olmaktır; yani sorumluluğunu bilerek sorumlu ve duyarlı davranmaktır. Kur’ân’a muhalif davrananlar için herhangi bir ilahi rahmet kapısı hayaldir.

d) Şu hususu yeniden hatırlatmakta yarar görmekteyiz: Takvâ’nın, sahibine sağladığı en önemli kazanımlardan birisi, Yüce Allah’ın bu sayede insanı “furkân” sahibi kılmasıdır. Yorumunu yapmakta olduğumuz Enfâl 8/29’da belirtildiği üzere, iman edenler, eğer Allah’a karşı takvâ sahibi olurlarsa, yani derin bir duyarlılık gösterirlerse, Yüce Allah onlar için “furkân” yaratacaktır.

Furkân, “doğruyu yanlıştan ayırt eden şey” veya “doğruyu yanlıştan ayırt edebilme gücü” anlamına gelir. Bu durumda, Kur’ân’ın da isimlerinden olan “furkân” sahibi olmak, Kur’ân’la bütünleşen bir hayatın, sahibine bahşedilen muhteşem bir ödülle buluşması demektir.

2.وَيُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّـَٔاتِكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ “Sizden (sizin) günahlarınızı örter ve sizi bağışlar.” Yüce Allah müminlerin takvâlı yani duyarlı olmaları durumunda kendilerine vereceği ödüllerin “ilki”ni onlara “furkân vermek” şeklinde beyan ettikten sonra, ikinci ödül olarak “günahlarını örtüp onları bağışlama”yı zikretmektedir. Günahların örtülmesiyle ilgili başka âyetler(56) de Kur’ân’da yer almaktadır. “Günahların örtülmesi” beraberinde bağışlanmayı da getireceği için, Yüce Allah bu iki gerçekliği bu âyette birlikte zikretmekte, “takvâ sahibi müminlere furkân vermesi”nin yanında, “onların günahlarını örtüp kendilerini bağışlayacağını” da müjdelemektedir.

Yüce Allah Nisâ’ 4/48 ve 116’da “şirk hariç bütün günahları dilediğine bağışlayabileceğini” ifade etmekte, Zümer 39/53’te ise “bütün günahları affedebileceğini, çünkü çok bağışlayan ve çok merhamet eden olduğunu” belirtmektedir. Bu arada Nisâ’ 4/31’de insanlar “eğer büyük günahlardan kaçınırlarsa diğerlerini örtebileceğini” müjdelemektedir.

Daha pek çok âyette(57) ise Yüce Allah’ın سَيِّـَٔات seyyiât denilen günahları affedebileceği beyan edilmekte, ayrıca dilediğini bağışlayabileceği, dilediğine ise azap edebileceği bildirilmektedir.(58) İşte bu bağlamda Zümer 39/35. âyette çok önemli bir noktaya temas edilmekte ve muttaki/muhsinlerin işlemiş oldukları hataların en kötülerini bile örtebileceğini, yani affedip kendilerini bağışlayabileceğini müjdelemektedir.

3. وَاللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظ۪يم “Allah büyük lütuf sahibidir.” Bu cümlenin benzerleri başka âyetlerde de geçmektedir.(59) Yüce Allah bir lütuf olarak takvâ sahiplerine hem “furkân” yani doğruyu yanlıştan ayırt edebilme imkânını vereceğini, hem de onların hatalarını örtüp kendilerini bağışlayacağını beyan etmekte, gerekçesini de kendi zatının büyük lütfun sahibi olmasına bağlamaktadır. Böyle büyük, eşsiz ve rişilmez bir lütfun sahibi olması itibariyle, hiçbir güç O’nun kime ne verdiğiyle ilgili hesap yapamaz, hesap soramaz ve Yüce Allah’ın iradesiyle ilgili olumsuz bir tavır içerisine giremez.

Furkan olan Kur’ân vahyine tâbi olup onun ışığında muttaki olan, böylece takvâsının sonucunda yeniden bir furkan sahibi kılınıp günahları örtülüp bağışlanan yiğitlerden olabilmeyi Rabbimizden niyaz ediyoruz.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 12; Taberî, age., IX, 200-201; Zemahşerî, age., II, 199-200.
• 2 - Âl-i İmrân 3/151, 162, 197; Nisâ’ 4/97, 121; Mâide 5/72; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73, 95; Yûnus 10/8; Ra‘d 13/18; İsrâ’ 17/97; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/25; Secde 32/20; Câsiye 45/34; Hadîd 57/15; Tahrîm 66/9. 3 - Semerkandîu, age., II, 12. 4 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6. 5 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/97 Nisâ 4/121 Mâide 5/72 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Tevbe 9/95 Yûnus 10/8 Ra‘d 13/18 İsrâ 17/97 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/25 Secde 32/20 Câsiye 45/34 Hadîd 57/15 Tahrîm 66/9 Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 6 - Semerkandî, age., II, 13; Taberî, age., IX, 204; Zemahşerî, age., II, 200.
• 7 - Yazır, age., IV, 213.
• 8 - İslâmoğlu, age., s. 298’de 22. Not.
• 9 - Zemahşerî, age., II, 201. 10 - Semerkandî, age., II, 13; Taberî, age., IX, 207-208; Zemahşerî, age., II, 201; Râzî, age., XV, 142; Yazır, age., IV, 213. 11 - Taberî, age., IX, 207.
• 12 - Âl-i İmrân 3/32, 132; Nisâ’ 4/59; Mâide 5/92; Enfâl 8/1, 20, 46; Nûr 24/52, 54; Ahzâb 33/71; Muhammed 47/33; Feth 48/17; Mücâdile 58/13; Teğâbun 64/12.
  • Âl-i İmrân 3/32 Âl-i İmrân 3/132 Nisâ 4/59 Mâide 5/92 Enfâl 8/1 Enfâl 8/20 Enfâl 8/46 Nûr 24/52 Nûr 24/54 Ahzâb 33/71 Muhammed 47/33 Fetih 48/17 Mücâdele 58/13 Teğâbun 64/12
• 13 - Bakara 2/164; En‘âm 6/38; Hûd 11/6, 56; Nahl 16/49, 61; Nûr 24/45; Neml 27/82; ‘Ankebût 29/60; Lokmân 31/10; Sebe’ 34/14; Fâtır 35/45; Şûrâ 42/29; Câsiye 45/4. 14 - Enfâl 8/22, 55; Hacc 22/18; Fâtır 35/28. 15 - İslâmoğlu, age., s. 750’de 6. not. 16 - Esed, age., s. 538’de 56. not. 17 - Enfâl 8/22, 55; Hûd 11/56; Nahl 16/61; Fâtır 35/45. 18 - Bakara 2/164; Hûd 11/6; Nahl 16/49; Nûr 24/45; ‘Ankebût 29/60; Lokmân 31/10; Şûrâ 42/29; Câsiye 45/4.
  • Bakara 2/164 En‘âm 6/38 Hûd 11/6 Hûd 11/56 Nahl 16/49 Nahl 16/61 Nûr 24/45 Neml 27/82 ‘Ankebût 29/60 Lokmân 31/10 Sebe' 34/14 Fâtır 35/45 Şûrâ 42/29 Câsiye 45/4 Enfâl 8/22 Enfâl 8/55 Hacc 22/18 Fâtır 35/28 Enfâl 8/22 Enfâl 8/55 Hûd 11/56 Nahl 16/61 Fâtır 35/45 Bakara 2/164 Hûd 11/6 Nahl 16/49 Nûr 24/45 ‘Ankebût 29/60 Lokmân 31/10 Şûrâ 42/29 Câsiye 45/4
• 19 - Semerkandî, age., II, 15; Taberî, age., IX, 213. 20 - Semerkandî, age., III, 131; Taberî, age., XXIII, 27. 21 - Zemahşerî, age., IV, 26.
• 22 - Râzî, age., XII, 171.
• 23 - Bakara 2/203; Âl-i İmrân 3/12, 158; Nisâ’ 4/172; Mâide 5/96; En‘âm 6/22, 38, 51, 72, 128; Enfâl 8/24, 36; Yûnus 10/28, 45; Hıcr 15/25; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/47; Meryem 19/68, 85; Tâhâ 20/102; Mü’minûn 23/79; Furkân 25/17, 34; Neml 27/83; Sebe’ 34/40; Sâffât 37/22; Fussılet 41/19; Ahkâf 46/6; Kâf 50/44; Mücâdile 58/9; Mülk 67/24.
  • Bakara 2/203 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/158 Nisâ 4/172 Mâide 5/96 En‘âm 6/22 En‘âm 6/38 En‘âm 6/51 En‘âm 6/72 En‘âm 6/128 Enfâl 8/24 Enfâl 8/36 Yûnus 10/28 Yûnus 10/45 Hicr 15/25 İsrâ 17/97 Kehf 18/47 Meryem 19/68 Meryem 19/85 Tâhâ 20/102 Mü'minûn 23/79 Furkân 25/17 Furkân 25/34 Neml 27/83 Sebe' 34/40 Sâffât 37/22 Fussilet 41/19 Ahkâf 46/6 Kâf 50/44 Mücâdele 58/9 Mülk 67/24
• 24 - Taberî, age., IX, 218. 25 - “Azap etmek, azap” anlamında kullanımlar için bk. Enfâl 8/25; ‘Ankebût 29/10; Zâriyât 51/14; Burûc 85/10. 26 - “İmtihan, imtihan etmek” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/102; En‘âm 6/53; Enfâl 8/28; A‘râf 7/155; Tevbe 9/49, 126; Nahl 16/110; Tâhâ 20/40, 85, 90, 131; Enbiyâ’ 21/35; Furkân 25/20; Neml 27/47; ‘Ankebût 29/2, 3; Sâd 38/24, 34; Dühân 44/17; Teğâbun 64/15; Cinn 72/17. 27 - “Baskı, zulüm” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/191, 193, 217; Nisâ’ 4/91; Enfâl 8/39; ‘Ankebût 29/10; Ahzâb 33/14. 28 - “Saptırmak, küfür, nifak” anlamında kullanımlar için bk. Nisâ’ 4/101; Mâide 5/41; A‘râf 7/27; Yûnus 10/83; Sâffât 37/162; Hadîd 57/14. 29 - Âl-i ‘Imrân 3/7. 30 - “Uzaklaştırmak” anlamında kullanımlar için bk. Mâide 5/49; İsrâ’ 17/73. 31 - En‘âm 6/23. 32 - Nisâ’ 4/101. 33 - Kalem 68/5-6. 34 - Tevbe 9/49. 35 - A‘râf 7/27. 36 - Hacc 22/53. 37 - Hadîd 57/14. 38 - Hacc 22/11. 39 - “Rezillik” anlamında kullanımlar için bk. Yûnus 10/85; Mümtehıne 60/5. 40 - Mustafa Çağrıcı, “Fitne md.”, DİA, İstanbul, 1996, XIII, 156. bu kelimenin manaları ve kullanım örnekleri için ayrıca bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, f-t-n maddesi.
  • Enfâl 8/25 ‘Ankebût 29/10 Zâriyât 51/14 Burûc 85/10 Bakara 2/102 En‘âm 6/53 Enfâl 8/28 A‘râf 7/155 Tevbe 9/49 Tevbe 9/126 Nahl 16/110 Tâhâ 20/40 Tâhâ 20/85 Tâhâ 20/90 Tâhâ 20/131 Enbiyâ 21/35 Furkân 25/20 Neml 27/47 ‘Ankebût 29/2 ‘Ankebût 29/3 Sâd 38/24 Sâd 38/34 Duhân 44/17 Teğâbun 64/15 Cinn 72/17 Bakara 2/191 Bakara 2/193 Bakara 2/217 Nisâ 4/91 Enfâl 8/39 ‘Ankebût 29/10 Ahzâb 33/14 Nisâ 4/101 Mâide 5/41 A‘râf 7/27 Yûnus 10/83 Sâffât 37/162 Hadîd 57/14 Âl-i İmrân 3/7 Mâide 5/49 İsrâ 17/73 En‘âm 6/23 Nisâ 4/101 Kalem 68/6 Tevbe 9/49 A‘râf 7/27 Hacc 22/53 Hadîd 57/14 Hacc 22/11 Yûnus 10/85 Mümtehine 60/5
• 41 - Zemahşerî, age., II, 204.
• 42 - Âl-i İmrân 104, 110; A‘râf 7/157, 199; Tebve 9/71.
  • A‘râf 7/157 A‘râf 7/199 Tevbe 9/71
• 43 - Müslim, İman, 78; Tirmizî, Fiten, 11; Nesâî, İman, 17; Ahmed b. Hanbel, III, 20, 49.
• 44 - Semerkandî, age., II, 16. 45 - Semerkandî, age., II, 16. 46 - Zemahşerî, age., II, 206. 47 - Semerkandî, age., II, 16; Taberî, age., IX, 220.
• 48 - Râzî, age., XV, 151. Benzer rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., II, 17; Taberî, age., IX, 221-222; Zemahşerî, age., II, 207.
• 49 - Taberî, age., IX, 222. 50 - Semerkandî, age., II, 17; Taberî, age., IX, 222.
• 51 - Enfâl 8/28; Teğâbun 64/15. 52 - Taberî, age., XXVIII, 126; Zemahşerî, age., IV, 538. 53 - Benzer değerlendirmeler için bk. İslâmoğlu, age., s. 314’te 4. not.
  • Enfâl 8/28 Teğâbun 64/15
• 54 - Suyûtî, el-Câmi‘u’s-Sağîr, II, 197. 55 - Taberî, age., XXVIII, 126.
• 56 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/195; Nisâ’ 4/31; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Teğâbun 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8.
  • Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/195 Nisâ 4/31 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8
• 57 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/195; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Ahkâf 46/16; Teğâbün 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8. 58 - Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/31, 129; Mâide 5/18, 40; Enfâl 8/70; Yûsuf 12/92; Ahzâb 33/71; Câsiye 45/14; Ahkâf 46/31; Feth 48/2, 14; Hadîd 57/28; Saff 61/12; Teğâbun 64/17.
  • Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/195 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Ahkâf 46/16 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/31 Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Enfâl 8/70 Yûsuf 12/92 Ahzâb 33/71 Câsiye 45/14 Ahkâf 46/31 Fetih 48/2 Fetih 48/14 Hadîd 57/28 Saff 61/12 Teğâbun 64/17
• 59 - Bakara 2/105; Âl-i İmrân 3/74, 174; Enfâl 8/29; Hadîd 57/21, 29; Cum‘a 62/4.
  • Bakara 2/105 Âl-i İmrân 3/74 Âl-i İmrân 3/174 Enfâl 8/29 Hadîd 57/21 Hadîd 57/29 Cum‘a 62/4