Rûm Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 60 âyetten oluşan, adını ikinci âyette yer alan ve “Rumlar” anlamındaki الرُّوم er-rûm kelimesinden alan Rûm sûresi, inişe göre 88, resmî sıralamada ise 30. sûredir.

Rûm sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan ‘Ankebût sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “mukatta‘a harfleriyle başlanması” (‘Ankebût 1; Rûm 1); “cennetliklere yönelik çeşitli ödüllerden söz edilmesi” (‘Ankebût 7, 9, 58-59; Rûm 15); “kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarına yer vermeleri” (‘Ankebût 60-63; Rûm 8, 20-25); “Kur’ân’da her çeşitten misallerin verildiğinin beyan edilmesi” (‘Ankebût 43; Rûm 58) gibi konular ortak mesajlar olarak zikredilebilir.

Rûm sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, o dönemin kitap ehlinden olan Rumların bölgeye yakın bir yerde yenildiği, fakat Yüce Allah’ın yardımıyla birkaç yıl içinde Allah’ın bir vaadi olarak galip gelecekleri ve müminlerin bu nedenle mutlu olacakları beyan edilmektedir. Göklerin ve yeryüzünün bir anlam için ve belirli bir süreliğine yaratılması hakkında düşünülmemesi eleştirilmekte, ibret alınması için inkarcılık yapanların yerlerinde ve yurtlarında gezip dolaşılması istenmektedir.

11. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın yaratma sistemi, mahşer sabahı yaşanacakların bir kısmı, iyilerin ödülleri inkarcıların azap durumu, namaz ibadetini içerecek şekilde tesbih vakitleri, Yüce Allah’ın çeşitli konu başlıkarında zikredilen kudreti, O’nun varlığı ve kudretine dair kainat kitabından çeşitli konu başlıkları dile getirilmektedir.

28. âyetten itibaren, âyetlerin çeşitli şekillerde açıklanma gerekçesi, fıtrat ve din ilişkisi, tefrikanın felaket oluşu, bazı insanların nankör oluşu, rızkın insanlara verilişi, buna karşılık faizin gerçekte bir kazanım olmayışı, insanların kendi elleriyle kazdıkları şeyler nedeniyle karada ve denizde bozulmalar meydana geldiği gibi konular ele alınmaktadır.

42. âyetten itibaren, yeryüzünde ibretlik pek çok şey bulunması nedeniyle gidip oraların ibret amacıyla ziyaret edilmesi, kişilerin bütün benlikleriyle yüzlerini dine çevirmeleri gerektiği, nankörlük yapanların bu yaptıklarının zararının sadece kendilerine olacağı bildirilmekte, bu arada rüzgârların yağmur müjdelemesi ile insanların rızıklara şükretmeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır.

47. âyetten itibaren, önceki nesillerin peygamberleri yalanlaması, rüzgârların bulutları sürüklemesi, rızıkların yaratılışı, yağmur sayesinde diriltilen toprağın mahşerdeki diriltilmeyi çağrıştırdığı, hakikati anlamak istemeyen ölü gibi olanlara hiçbir şey işittirilemeyeceği, insanların yaratılışıya ilgili bilgiler, mahşerin hayat bulmasından sonra dünya hayatının çok kısa oluşunun itirafı, orada inkârcıların mazeretlerinin iş görmeyecek oluşu, her türden delile rağmen inkârcıların kalplerinin mühürlenmeyi gerektirecek inkârcı tutumları ve nihayet Yüce Allah’ın vaadinin gerçek oluşu bilgisine yer verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 28-36. âyetlerinde şirk ve tevhide dair bir mukayeseye yer vermekte, zalimlerin durumunu hatırlatmakta, fıtrata dikkat çekmekte, dinde bölünmeyi eleştirmekte ve insanların nankörlüklerine değinmektedir.

a) Bir Mukayese ve Zalimlerin Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 28-29. âyetlerinde şöyle bir örneğe yer vermektedir: “Mülkiyetiniz altında bulunan köleler içinde, size verdiğimiz rızıklarda -birbirinizden çekindiğiniz gibi kendilerinden çekineceğiniz derecede sizinle eşit (haklara sahip)- ortaklarınız var mı? İşte biz âyetlerimizi, aklını kullanacak bir kavim için böylece açıklıyoruz.”

Ardından, bu gerçeğe rağmen haksızlık edenlerin bilgisizce heva ve heveslerine uydukları, Yüce Allah’ın saptırdığını hiç kimsenin doğru yola eriştiremeyeceği, hiçbir yardımcılarının da bulunmayacağı özellikle ifade edilmektedir.

ı. Tevhid-Şirk Mukayesesi

ضَرَبَ لَكُمْ مَثَلًا مِنْ اَنْفُسِكُمْ هَلْ لَكُمْ مِنْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ مِنْ شُرَكَآءَ ف۪ي مَا رَزَقْنَاكُمْ فَاَنْتُمْ ف۪يهِ سَوَآءٌ تَخَافُونَهُمْ كَخ۪يفَتِكُمْ اَنْفُسَكُمْ كَذٰلِكَ نُفَصِّلُ الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ “(Allah) size kendinizden şöyle bir örnek vermektedir: Sahibi olduğunuz köleler içinde, size verdiğimiz rızıklarda –birbirinizden çekindiğiniz gibi kendilerinden çekineceğiniz için sizinle eşit (haklara sahip)– ortaklarınız var mı? Akıl eden bir toplum için ayetleri işte böyle açıklıyoruz.”

Âyetteki ضَرَبَ darabe fiili “örnek verdi, örnek vermektedir”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; مَثَلًا meselen kelimesi “misal olarak”; مِنْ اَنْفُسِكُمْ min enfüsiküm ifadesi “sizin nefsinizden, kendinizden”; هَلْ لَكُمْ hel leküm ifadesi “sizin için var mı”;مِنْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ min mâ meleket eymânuküm ifadesi “sağ elinizin sahip olduğu şeylerden”;مِنْ شُرَكَآءَ min şürakâe ifadesi “herhangi ortaklar”; ف۪ي مَا رَزَقْنَاكُمْ fî mâ razaknâküm fiili “size rızık olarak verdiğimiz şeylerde ki”; فَاَنْتُمْ fe entüm zamiri “siz”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; سَوَآء sevâun kelimesi “eşit”; تَخَافُونَهُمْ tehâfûnehum fiili “onlardan korkmaktasınız”; كَخ۪يفَتِكُمْ kehîfetiküm tamlaması “sizin korkmanız gibi”; اَنْفُسَكُمْ enfüseküm ifadesi “sizin kendinizden, birbirinizden”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; نُفَصِّلُ nüfessılü fiili “açıklamaktayız”; الْاٰيَات el-âyâti kelimesi “delilleri”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَعْقِلُونَ ya‘kılûne fiili ise “akletmektedirler, aklederler, akleden bir topluluk için” demektir.

Burada müşriklerin çarpık ilah anlayışı çok önemli bir örnekle reddedilmekte ve gerçeklerin düşünülmesi gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. ضَرَبَ لَكُمْ مَثَلًا مِنْ اَنْفُسِكُمْ هَلْ لَكُمْ مِنْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ مِنْ شُرَكَآءَ ف۪ي مَا رَزَقْنَاكُمْ فَاَنْتُمْ ف۪يهِ سَوَآءٌ تَخَافُونَهُمْ كَخ۪يفَتِكُمْ اَنْفُسَكُمْ “(Allah) size kendinizden şöyle bir örnek vermektedir: Sahibi olduğunuz köleler içinde, size verdiğimiz rızıklarda –birbirinizden çekindiğiniz gibi kendilerinden çekineceğiniz için sizinle eşit (haklara sahip)– ortaklarınız var mı?” Yüce Allah müşrik muahtaplara seslenmekte ve evrensel manada bir hakikatin misalini vermektedir.

a) Herhangi bir şeye sahip olan kişi ve sahip olunan şeyle ilgili bazı noktaları düşünmeliyiz. Bu durumda sahip olunan şeyler vahyin indirildiği dönem itibariyle “köleler” olabilir ki مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ mâ meleket eymânüküm ifadesi “sağ ellerinizin sahip olduğu şeyler” manasına gelmektedir.

ı. Mesajı evrensele taşıdığımızda مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ mâ meleket eymânüküm ifadesini özellikle başındaki مَا mâ edatı gereği daha geniş bir kapsamda düşünebilir, içeriğinde başta köleler ve cariyeler olmak üzere, hizmetçiler, sahip olunan mal ve servet, hayvanlar, çeşitli eşya vs. insanların elleri altında bulunan her bir şey var kabul edilebilir. Çünkü ifadenin başında yer alan مَا mâ edatı, anlamı bu şekilde kapsamlı düşünmemiz gerektiğinin bir göstergesidir.

ıı. İşte böyle bir durumda kişiler sahibi bulundukları her ne varsa onların kendileriyle ortaklar olmasını, kendilerine denk sayılmasını nasıl istemezlerse, Yüce Allah da mülkünde ortaklar asla kabul etmez. Sonuçta insanların sahip oldukları şeyler kendi yarattıkları şeyler de değil, onları insanlara veren kudret Yüce Allah’tır.

İnsanlar sahibi oldukları şeylerin saygınlığı noktasında kendileriyle eşit konumda olanlara gösterdikleri saygıyı sahip kılındıkları şeylere göstermek zorunda değillerdir. Yani statüsü aynı olanların birbirlerini saymaları gibi insanların ellerine emanet verilmiş olan şeylerin kendileriyle aynı olmasına nasıl tahammül gösteremezlerse, ayrıcalıklı konumlarının bulunduğunu söyleyip ona göre davranırlarsa, ilahlık noktasında Yüce Allah’ı başka ortaklarla birlikte eşit görmek de akla ziyan bir yaklaşımdır.

ııı. Servet kişilerin ortağı değildir. Servet aynı zamanda kendisine ait olmayanlarla eşit şekilde paylaştırılamaz da. Dolayısıyla kişiler kendilerini efendi saydıkları şeylerde sahip kılındıklarını da efendi olarak görmezler, bunu asla ve asla istemezler.

Bir efendi kölelerini kendi isteğiyle tam yetki sahibi ortaklar olarak görmezse, insan herhangi bir varlığı veya nesneyi mutlak efendisi ve yaratıcısı olan ve mevcut veya muhtemel hiçbir şeyle mukayese edilemeyecek bir konumda bulunan Allah’a nasıl denk sayabilir?(1) Kendilerini efendi görenlerle sahip oldukları köleler aynı türden insanlar olmasına rağmen, kendilerini onlarla eşit görmeyenlerin hepsi de mahluk olan şeyleri Allah’ın ortağı saymak korkunç bir yanılgı ve Allah’a büyük bir iftiradır.

ıv. Kölesi olarak gördükleri kişileri veya şeyleri kendileriyle eşit olurlar korkusuyla sahip olduklarının ortağı görmemek vahyin indirildiği dönem Mekke müşriklerinin en belirgin özellikleri arasında yer almaktaydı.

Kölelerini kendilerine eşit ve saygın kabul etmeyen Mekkeli müşriklere işte tam da yaşadıkları bir gerçekten hareketle nefis bir örnek verilmekte, tapındıkları putları bütün kâinatın mutlak ve gerçek sahibi olan Yüce Allah’a ortak koşmaları şiddetle eleştirilmekte ve reddedilmektedir. Sonradan sahip kılındıkları şeylerin kendilerine ortak olmasını kabul etmeyenlerin kâinatın sahibi olan Yüce Allah’a ortaklar isnat etmesi akılkârı bir şey değildir elbette.

b) Âyette geçen تَخَافُونَهُمْ كَخ۪يفَتِكُمْ اَنْفُسَكُمْ ifadesi çeşitli şekillerde tercüme edilmiştir. Bu bağlamda bir kısmını hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

ı. “Aranızda birbirinizi saydığınız gibi onları da sayar mısınız?”(2)

ıı. “Ve (daha güçlü olan) emsallerinizden korktuğunuz gibi onlar(la danışmadan o hakkı kullanmak)tan korkar mısınız?”(3)

ııı. “Birbiriniz(in hakkına dokunmak)tan çekindiğiniz gibi onlar(ın hakkına dokunmak)tan da çekindiğiniz (ortaklarınız) mı var?”(4)

ıv. “Kendinizi efendi saydığınız gibi onları da efendi saymaya razı olur musunuz?”(5)

v. “Size denk (statüde) olanlardan çekindiğiniz gibi onlardan da çekinir misiniz?”

Bütün bu meallerde esasında âyette verilmek istenen mesajın ortak noktaları görülmektedir. Son mealden hareketle nihayetinde bu cümleden ve bütünüyle âyetten anlaşılması gereken şudur: “Siz size emanet edilen üzerindeki tasarruf hakkınızı başkalarıyla paylaşmaya dahi yanaşmazken, Allah’ın mutlak otoritesini başkalarıyla paylaşmasını O’ndan nasıl beklersiniz! Ve Allah’a şirk koşmanın bu demeye geldiğini nasıl bilmezsiniz!”(6)

Bu âyette yer alan örneğe benzer şekilde bir mukayesenin yapıldığı Nahl 16/75-76. âyetlerin mealini aktarmakta da yarar görmekteyiz: “Allah, hiçbir şeye gücü yetmeyen, başkasının malı olmuş bir köle ile katımızdan kendisine verdiğimiz güzel rızıktan gizli ve açık olarak harcayan (hür) bir kimseyi misal vermektedir. Bunlar hiç eşit olurlar mı! Hamd (bütün övgüler) Allah’a mahsustur. Fakat onların çoğu (bunu) bilmezler. Allah, şu iki kişiyi de misal vermektedir: Onlardan biri dilsizdir, hiçbir şey beceremez ve efendisinin üstüne bir yüktür. Onu nereye gönderse bir hayır da getiremez. Şimdi, bu kişiyle, doğru yolda yürüyerek adaleti emreden kimse eşit olur mu hiç!”

Aynı şekilde bir mukayesenin yapıldığı Zümer 39/29’da da şu beyana yer verilmektedir: “Allah, çekişip duran birçok ortağın sahip olduğu bir adam ile yalnız bir kişiye bağlı olan bir adamı misal olarak veriyor. Bu ikisi eşit midir? Hamd Allah’a mahsustur. Fakat onların çoğu bilmezler.”

2.كَذٰلِكَ نُفَصِّلُ الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ “Akıl eden bir toplum için ayetleri işte böyle açıklıyoruz.” Yüce Allah verdiği misali kastederek, elbette konuyla ilgili diğer örnekleri de hesaba katarak, ancak en geniş manada bütün âyetlerini akledenler için, aklını çalıştırmak isteyen topluluklar için ayrıntılı bir şekilde açıkladığını beyan etmektedir.

ıı. Hevalarına Uyanların Durumu

بَلِ اتَّبَعَ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوٓا اَهْوَآءَهُمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ فَمَنْ يَهْد۪ي مَنْ اَضَلَّ اللّٰهُ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِر۪ينَ “Aslında haksızlık edenler, bilgisizce heveslerine uydular. Allah’ın saptırdığını (sapkınlığını onayladığını) kim doğru yola ulaştırabilir ki! Onların hiçbir yardımcısı da yoktur.”

Âyetteki بَل bel edatı “bilakis, aslında”; اتَّبَعَ ittebe‘a fiili “uymuştur, uymaktadır”; الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ellezîne zalemû ifadesi “zulmedenler, haksızlık etmiş kişiler”; اَهْوَآءَهُمْ ehvâehum tamlaması “onların kendi hevalarına, heves ve arzularına”; بِغَيْرِ عِلْمٍ bi ğayri ‘ılmin ifadesi “bilgisizce”; فَمَنْ يَهْد۪ي fe men yehdî ifadesi “kim hidayet edebilir ki”; مَنْ اَضَلَّ men edalle ifadesi “saptırdığına, sapkınlığını onayladığına”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”; وَمَا لَهُمْ ve mâ lehum ifadesi “onlar için yoktur, olmayacaktır”; مِنْ نَاصِر۪ينَ min nâsırîne ifadesi ise “herhangi yardımcılar” demektir.

Burada inkarcı zalimlerin durumu ve onların hidayete erdirilmek istememelerinin sonucu gündeme getirilmektedir.

1.بَلِ اتَّبَعَ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوٓا اَهْوَآءَهُمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ “Aslında haksızlık edenler, bilgisizce heveslerine uydular.” Yüce Allah önceki âyette müşriklerin şirkini apaçık bir örnekle ve kendi hayatlarıyla ilişkilendiren bir durumla ortaya koyduktan sonra, onların bu apaçık örnekten de etkilenmediklerini, öncesinde bulundukları inkarcı ve sapkın hallerini sürdürdüklerini bildirmektedir.

Burada sözü edilenler Mekkeli müşriklerdir ve kendileri tevdihin zıddı olan şirki tercih ettikleri için onlara zalimler, yani hem kendilerine ve inançlarına hem de çevrelerindeki müminlere haksızlık edenler sıfatı verilmiştir. Yüce Allah bu zalimlerin bilgisizce kendi heva ve heveslerine yani arzularına uyduklarını, bu nedenle de sapkınlığı tercih etmiş olduklarını ifade etmekte, onların hiçbir şekilde olumlu bir tavır sergilemediklerini beyan ederek, bu durumda maksatlarının “kendi hevalarına uymak” olduğunu ortaya koymaktadır.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(7) geçen اَهْوَآءَهُمْ ehvâehum tamlaması, puta tapan müşrik inkârcıların “heva ve hevesleri, boş arzu ve beklentileri, geçici doyumları, bencil ve keyfi yargıları” manalarında yorumlanabilir. İşte Mekkeli müşrikler başta olmak üzere böyle bir durumda olanlar öncelikle heva ve hevesleri doğrultusunda konuşuyorlar, ardından arzu ve keyiflerine göre davranıp yaşıyorlar demektir. Bu âyetin mesajına göre başka şeyleri önceleyip Yüce Allah’ın indirdiği hakikatlere uymayanlar, sonuçta heva ve heveslerine uyanlar diye tanıtılmaktadır.

2. فَمَنْ يَهْد۪ي مَنْ اَضَلَّ اللّٰهُ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِر۪ينَ “Allah’ın saptırdığını (sapkınlığını onayladığını) kim doğru yola ulaştırabilir ki! Onların hiçbir yardımcısı da yoktur.” Âyetin bu bölümünde iki önemli nokta üzerinde druulmaktadır.

a) فَمَنْ يَهْد۪ي مَنْ اَضَلَّ اللّٰهُ “Allah’ın saptırdığını (sapkınlığını onayladığını) kim doğru yola ulaştırabilir ki!” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde kendisinin saptırdığı yani sapkınlık kararı verenin bu kararını onayladığı kişileri artık Allah’a rağmen hiç kimsenin hidayete erdiremeyeceğini ifade etmektedir. Genel manada hidâyet ve dalâlet konusunda kimlerin hidayete erdirildiği, kimlerin sapıklıkta bırakıldığı konusunu geniş bir şekilde Fâtiha 1/6’da, kısmen de A‘râf 7/178 ve Kehf 18/17’de ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim:

“Allah’ın bir kişiyi saptırmasıyla ilgili olarak Câsiye 45/23’te şöyle bir bilgi yer almaktadır: “Allah (kendi katındaki) bir bilgiye göre onu saptırmış, kulağını ve kalbini mühürlemiş ve gözünün üstüne de perde çekmiştir.” Yüce Allah ilahını hevasına dönüştüren veya heva ve heveslerini ilah edinenlerden söz ettikten sonra kendi erişilmez bilgisi gereği bu insanların sapma kararını onayladığını, kulaklarını ve kalplerini mühürlediğini, gözlerine de perde çektiğini haber vermektedir. Burada verilmek istenen mesaj Kehf 18/28’dekiyle benzeşmektedir.

Dikkat edilirse burada “önce mühürleme ve perdeleme”, “sonra da saptırma” yoktur; aksine hevasını ilah edinen kişinin bu tercihi onaylanmakta, kararına izin verilmekte ve onaylanmaktadır. Demek ki kişinin tercihi “sebep”, saptırılması veya sapıklıkta bırakılması ise “sonuç”tur.

Câsiye 45/23’te geçen عَلٰى عِلْمٍ ‘alâ ‘ılmin ifadesi Yüce Allah’ın bu saptırmayı bir bilgiye göre gerçekleştirdiğini göstermektedir ki bu inkarcıların kendilerinin bizzat sapkınlığı tercih etmeleridir. Hele ki zahirde olmayan durumlar olabileceği için, yani kişilerin kalplerinde bulunanları da eşsiz ve erişilmez bilgisiyle bildiği ve insanlardan kimlerin sapkınlıkta kalacaklarına da sadece O vakıf olduğu için insanların hak edenlerinin sapkınlığını onaylamaktadır.

Câsiye 45/23’te devam eden cümlede şu bilgi verilmektedir: “Şimdi onu Allah’a rağmen kim doğru yola eriştirebilir ki! Hâlâ (gerçeği) hatırlamayacak mısınız?” Yüce Allah muhataplarına hak ve hakikati bildirmiş olmasına rağmen, tercihini inkârdan ve sapkınlıktan yana belirlemiş olanlar için artık yapılabilecek bir şeyin kalmadığını, çünkü sapkınlıkları onaylanmış kişilerin hidayete erdirilemeyeceğini, dolayısıyla gerçeği hatırlayıp öğüt alamayacaklarını haber vermektedir.

Yüce Allah A‘râf 7/184’te şöyle buyurmaktadır: “Sapkınlığını Allah’ın onayladığına hiç kimse yol gösteremez. (Allah artık) onları azgınlıkları içinde şaşkın olarak bırakır.” Ayrıca Zümer 39/23’te de şu bilgiler yer almaktadır: “Allah kimi de saptırırsa (sapıklığını onaylarsa) artık ona hiçbir yol gösteren olamaz.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, ayrıca A‘râf 7/186, Ra‘d 13/33, Zümer 39/23, 36, Mü’min 40/33 ve Câsiye 45/23’te de geçtiği üzere, Yüce Allah hidayet rehberi olarak tanıttığı vahyinin aydınlığından istifade etmeyen kişilerin esasında sapkınlığı tercih ettiğini ve dolayısıyla sapkınlığını onayladığı kişiler için de hiçbir hidayet davetçisinin olmadığını ilan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Nahl 16/37’de verilen mesaj da şöyledir: “(Ey Peygamber!) Sen, onların hidâyete ermelerine çok düşkünlük göstersen de bil ki Allah, (kişi dilemezse) saptırdığı kimseyi hidâyete erdirmez. Onların hiçbir yardımcıları da yoktur.”

b) وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِر۪ينَ “Onların hiçbir yardımcısı da yoktur.” Bu ifade çeşitli âyetlerde geçmektedir.(8) Yüce Allah kimlerin sapkınlık kararlarını onaylamışsa artık onlar için hiçbir yardımcının olamayacağını da haber vermektedir. Âyette مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmaktadır.

Bu bağlamda İsrâ’ 17/97 ve Şûrâ 42/44’te “sapkınlığı onaylananlar için artık Yüce Allah’a rağmen başka hiçbir dostun olamayacağı” beyan edilmektedir. Kur’ân’da mahşerde kimlerin yardımcılarının olamayacağıyla ilgili olarak çeşitli bilgiler ve nitelikler üzerinde durulmaktadır.(9) İşte bunlardan birisi de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen ve sapkınlığı onaylananlardır.

b) Fıtrat-Din Birlikteliği

Yüce Allah, sûrenin 30-32. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve din ile fıtrat birlikteliği noktasında şu beyana yer vermektedir: “Sen hanîf (yani Allah’ı birleyici olarak) olarak yüzünü (benliğini) dine yani Allah’ın insanları üzerinde yarattığı fıtrata çevir! Allah’ın yaratışında değişme yoktur. İşte dosdoğru din budur; fakat insanların çoğu (bu gerçeği) bilmezler.”

Ardından bu konuda şöyle bir uyarıya yer verilmektedir: “Hepiniz O’na yönelenenler olarak (benliğinizi fıtrata çevirin); O’na karşı duyarlı olun, namazı kılın; müşriklerden olmayın. Dinlerini parça parça edip gruplara ayrılanlardan (olmayın. Bunlardan) her grup kendilerinde bulunan (fikir ve davranış) ile sevinip böbürlenmektedirler.”

ı. Yüzümüzü Dosdoğru Dine Çevirme Gereği

فَاَقِمْ وَجْهَكَ لِلدّ۪ينِ حَن۪يفًا فِطْرَةَ اللّٰهِ الَّت۪ي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْد۪يلَ لِخَلْقِ اللّٰهِ ذٰلِكَ الدّ۪ينُ الْقَيِّمُ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “Sen hanîf (Allah’ı birleyen) olarak yüzünü dine yani Allah’ın insanları üzerinde yarattığı fıtrata çevir! Allah’ın yaratmasında değişme yoktur. İşte doğru din budur fakat insanların çoğu (bu gerçeği) bilmezler.”

Âyetteki فَاَقِمْ fe ekım emri “ve çevir”; وَجْهَكَ vecheke tamlaması “senin yüzünü, benliğini”; لِلدّ۪ينِ li’d-dîni ifadesi “dine”; حَن۪يفًا hanîfen sözcüğü “Allah’ı birleyici olarak”; فِطْرَةَ اللّٰهِ fıtratellâhi tamlaması “Allah’ın (yarattığı) fıtrata”; الَّت۪ي فَطَرَ elletî fetara ifadesi “fıtrat verdiği şeyi”; النَّاسَ en-nâse kelimesi “insanlara”; عَلَيْهَا ‘alehyâ ifadesi “onun üzerinde”; لَا تَبْد۪يلَ lâ tebdîle ifadesi “değiştiren, değiştirme yoktur”; لِخَلْقِ اللّٰهِ lihalkıllâhi tamlaması “Allah’ın yaratmasını”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; الدّ۪ينُ الْقَيِّمُ ed-dînü’l-kayyimu tamlaması “dosdoğru din(dir)”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ancak”; اَكْثَرَ النَّاسِ eksera’n-nâsi tamlaması “insanların çoğu, çoğunluğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “(gerçeği) bilmezler” demektir.

Burada din ile fıtratın aynı şey olduğu ve insanların bütün benlikleriyle bu hakikate yönelmeleri gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.فَاَقِمْ وَجْهَكَ لِلدّ۪ينِ حَن۪يفًا فِطْرَةَ اللّٰهِ الَّت۪ي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا “Sen hanîf (Allah’ı birleyen) olarak yüzünü dine yani Allah’ın insanları üzerinde yarattığı fıtrata çevir!” Yüce Allah şirke ve müşriklere dair çok önemli bir bilgiyi aktardıktan sonra, doğru dinin ne olduğu noktasında açıklama yapmakta ve “din” ile “fıtrat”ı eşitlemektedir.

a) فَاَقِمْ وَجْهَكَ لِلدّ۪ينِ حَن۪يفًا “(Ey Peygamber!) Sen hanîf (yani Allah’a yönelerek boyun eğip O’nu birleyici) olarak yüzünü (benliğini) dine çevir!” Âyetin ilk kısmıyla ilgili olarak Yûnus 10/105 mutlak surette hatırlanmalıdır: “(Bana) ‘hanîf (yani Allah’ı birleyici) olarak yüzünü dine çevir; sakın müşriklerden olma’ (diye emredildi).” Bu mesajla ilgili bazı açıklamalar yapmamız gerekmektedir.

ı. Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitabında kendisini birleyici olarak, yüzünü, yani bütün benliğini, her şeyini dine çevirmesini istemekte, dolayısıyla önceki âyette dile getirdiği üzere müşriklerden olmamasını emretmektedir. Burada hitap Hz. Peygamber’e olsa da maksat bir sonraki âyetteki çoğul kalıplar gereği bütün muhataplardır.

Bu emrin benzerleri Yûnus 10/105 ve Rûm 30/43’te de geçmektedir. Âyette yer alan وَجْه vech kelimesi “yüz” anlamına gelmekte, burada bağlam gereği yani “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği “bütün benlik, bütün varlık, kişilik” manasında zikredilmiş olmaktadır. Bu emrin övücü içerikte başka şekillerde ifadeleri Bakara 2/112, Âl-i İmrân 3/20, Nisâ’ 4/125, En‘âm 6/79, Lokmân 31/22 gibi âyetlerde de geçmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette emredilen husus, şirkten ve inkârdan arınmış olarak bütün benliğiyle Yüce Allah’a teslimiyet inancının benimsenmesidir. Esasında âyetin başında yer alan اَقِمْ ekım emri de dinin hayatı çepeçevre kuşatan bir sistem olduğunu göstermektedir. Buradan anlaşılıyor ki “din fıtrattır” ve “dini reddetmek fıtratı ve vicdanı reddetmek”tir.

ıı. Âyette dine yönelme emrinin beraberinde “hanîflik” de yer almaktadır. Bu kelime sözlükte “sapıklıktan istikamete, çarpıklıktan doğruluğa meyletmek” manasına gelirken, kavram olarak da “bâtıl şeylerden yüz çevirip Allah’a yönelmek”, “Allah’ı birlemek”, “O’nu bir olarak tanımak” gibi anlamları içermektedir. Bu kelime, “doğru asla yönelmek, doğru ve saf inanç”(10) anlamıyla hanîf şeklinde tekil(11) ve hunefâ’ kalıbında(12) çoğul olarak Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer almaktadır.

Haniflik, tevhidi tanımlamak üzere Hz. İbrahim’e kadar ulaştırılan arı-duru yolun adıdır. Hanîf olunmadan tevhide ulaşılamaz; çünkü hanifliğe inanmayan kişi muvahhid olamaz. Haniflik, İbrâhîmî sistemin eskimez tevhid çizgisinin olmazsa olmazıdır. Bu nedenlerle, Yüce Allah’a kulluk, dini sadece O’na ait kılıp, sadece O’na yönelmekle mümkün olabilmektedir.

b) فِطْرَةَ اللّٰهِ الَّت۪ي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا “Allah’ın insanları üzerinde yarattığı fıtrata (çevir)!” Yüce Allah kendisini birleyici olarak yüzünü, yani bütün benliğini dine çevirme emrini Hz. Peygamber’e ve elbette onun şahsında bütün insanlara verdiğini beyan ettikten sonra, dinin aslında fıtrat olduğunu işte bu açıklayıcı cümle ile dile getirmektedir.

ı. Âyette geçen fıtrat, “içinde gizleneni ortaya çıkarmak”, “yarıp açmak”, “yaratmak”, “meydana getirmek”, “yaratılış”(13) gibi anlamlar içermekte, Yüce Allah’ın bütün insanları bu ana programa göre yoktan yarattığı bildirilmektedir. Buradaki فِطْرَةَ اللّٰهِ fıtratallâhi tamlaması Bakara 2/138’de geçen sıbğatallâhi ifadesi gereği “Allah’ın boyası”, bir anlamda Allah’ı birlemek manasında tevhid inancı, “Allah’ın dini”,(14) “İslam”(15) demektir.

Yüce Allah Şems 91/7-8’de şöyle buyurmaktadır: “Nefse ve ona (yaratılış amacına uygun) birtakım kabiliyetler veren (güc)e, sonra da ona kötülük ve (kötülükten) korunma duygusunu ilham eden (eşsiz iradey)e yemin olsun.” Yüce Allah’ın insanın hamuruna fucûr ve takvâyı ilham etmesi, oran olarak birbirinin dengi değildir. Hucürât 49/7’de belirtildiği üzere, Yüce Allah insanlara imanı sevdirmiş, onu gönüllerimize süslemiştir; küfür, yoldan çıkma ve isyanı ise çirkin göstermiştir.

Buradan anlaşılıyor ki, bizim hamurumuzda yoldan çıkma veya kötülük yapabilme özelliğine karşılık, iyilik yapma veya duyarlı davranabilme özelliğimiz daha avantajlı ve baskın bir konumdadır. Bu durum, Yüce Allah’ın insanoğluna bir lütfudur. Bu lütuf, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi, insanın fıtrat üzere yaratılmasıdır.

ıı. İnsanın fıtratı, Yüce Allah’ın onun yaratılışına yerleştirdiği, tevhîd çizgisinde iman sahibi olabilmesidir. Fıtrata uygun davranış, içimizdeki potansiyelin iradeli olarak dışa vurulması eylemidir. Tâhâ 20/50 ve A‘lâ 87/3’te ifade edildiği gibi, Yüce Allah her şeye hidayetini vermiştir.

Varlıklara hidayetlerini vermesi, onları yaratılış amacına uygun olarak programlaması demektir. Suyun, kuşun, yağmurun, bulutun, güneşin, ayın, yıldızların, ağaçların, bitkilerin, yeryüzünün, göklerin, hâsılı bütün varlıkların hidayeti, ne için yaratılmışlarsa o amaç doğrultusunda farklıdır.

Bu arada insanın hidayeti ise, Yüce Allah’ı tevhîd çizgisinde kabul edebilecek şekilde fıtrat üzere yaratılmasıdır. Esasında A‘râf 7/172’de değinilen “Elest” denen sözleşme de, bu programın, yaratılış sürecinde her insan için mecaz yoluyla ifade edilmesinden ibarettir.

ııı. İlâhî mesajlar Yüce Allah’ın bir kitabıdır; kâinat bir başka kitabıdır; insan ise bu iki kitabı birbiriyle buluşturabilecek üçüncü kitaptır. Bu kitaplar eğer doğru okunur ve doğru anlaşılırsa şartlanmamış beyinlerin onları reddetmesi mümkün değildir; çünkü bu üç kitabın sahibi de Yüce Allah’tır. İşte bu nedenle Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanlara fıtrat ve vicdan demek olan dine yönelmelerini emretmiştir.

ıv. Bu konuda hatırlanması gereken en önemli bilgilerden birisi de Hz. Peygamber’e nispet edilen şu beyandır: “Her doğan İslâm fıtratı üzere doğar.”(16) Hz. Peygamber’in bu ifadesindeki kastı bu olduğu gibi, o hadisin kaynağı da söz konusu âyetlerdir. Çünkü Hz. Peygamber’e nispet edilen sahih sözlerinin referansı Kur’ân’dır.

Kur’ân ve Hz. Peygamber bütünlüğünün harika örneklerinden birisi de işte bu âyetlerle aktardığımız bu hadistir. Hakikati metin olarak Kur’ân’da, uygulama örnekliğinde ise Hz. Peygamber’de arayıp bulan ve yaşayan yiğitlerden olabilme duası ve niyazındayız.

2. لَا تَبْد۪يلَ لِخَلْقِ اللّٰهِ “Allah’ın yaratmasında değişme yoktur.” Yüce Allah din ile ftratı eşitledikten ve bu ikisine yönelmek gerektiğini beyan ettikten sonra, Allah’ın yaratmasında, yani fıtrat düzenlemesinde hiç kimsenin onu değiştirmeyeceğini, inançta da fıtrat demek olan tevhidi hiç kimsenin bozmaması gerektiğini, Allah’ın dininin aslının bozulamayacağını ifade etmek istemekte,(17) bu vesileyle Hz. Peygamber’e ve müminlere moral vermeyi amaçlamaktadır.

Bu arada söz konusu ifade Yüce Allah’ın yaratışını başkalarına isnat etmemek gerektiği, başkalarını yaratıcı olarak görmenin büyük bir hata olduğu, onların koyduğu hükümleri din diye belirlemenin yanlış olacağı şeklinde yorumlamak da mümkündür. Âyette verilmek istenen genel mesaj, dinin fıtratı değiştirmek için değil de geliştirmek için gönderildiğinin unutulmamasıdır.

3.ذٰلِكَ الدّ۪ينُ الْقَيِّمُ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “İşte doğru din budur fakat insanların çoğu (bu gerçeği) bilmezler.” Yüce Allah işte hak, dosdoğru, sağlam dinin bu olduğunu, ne var ki insanların çoğunluğunun bu gerçeği bilmediklerini beyan etmektedir. Gerçek dini Yüce Allah’ın insan fıtaratına yazıp nakşettiği din olmasına rağmen, çoğu insanların çarpık gittiğini, dini fıtratta değil de adette, gelenekte, heva ve heveslerinde aradıklarını, dolayısıyla hak dine değil de heva ve heveslerinin kabullerine uyduklarını, Allah’ın hakkını değiştirmeye kalkıştıklarını ifade etmek istemektedir.(18)

a)ذٰلِكَ الدّ۪ينُ الْقَيِّمُ “İşte dosdoğru din budur.” Yorumunu yapmakta olduğmuz âyette ele alınan tevhid dini ve ona tâbi olma konusuyla doğrudan ilişkili olması bakımından En‘âm 6/161-163. âyetleri mealen aktarmakta yarar görmekteyiz: “De ki: Muhakkak ki Rabbim beni doğru yola, dosdoğru dine, (Allah’ı) birleyen ve müşriklerden olmayan İbrahim’in dinine iletti. De ki: Şüphesiz benim salâtım, kurbanım, hayatım ve ölümüm hepsi âlemlerin Rabbi Allah içindir. O’nun ortağı yoktur. Bana özellikle bu emrolundu ve ben müslümanların ilkiyim/öncüsüyüm.”

Tevbe 9/36, Yûsuf 12/40 ve Rûm 30/43’te de geçen الدّ۪ينُ الْقَيِّمُ ed-dînu’l-kayyimu tamlaması د۪ينًا قِيَمًا dîn-i kayyim şeklinde En‘âm 6/161’de de zikredilmektedir. Ayrıca Beyyine 98/5’te ise د۪ينُ الْقَيِّمَةِ dînü’l-kayyimeh tamlaması şeklinde “doğru din” manasında yer almaktadır.

Yûsuf 12/40’ta ifade ettiğimiz üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz Rûm 30/30’da ve “İşte dosdoğru din budur” mealindeki Beyyine 98/5’te de benzerleri geçen ve ilâhî kaynaklı esasların oluşturduğu bu değerler sistemine dîn-i kayyim yani “dosdoğru din” denmektedir.

Tek üstün ve hükümran güç olan Yüce Allah’a kulluk etmek, hükmün ve emrin kaynağında Yüce Allah’ı görmek, dini sadece Allah’a ait kılmak, fıtrata sadakat göstermek, ilâhî yasalara itibar etmek, namaz kılıp zekât vermek, sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yolu” takip etmek, Hz. İbrâhim’in milletini, yani dinini ve yolunu izlemek, şirkten uzak durup tevhide sarılmak ilâhî dinin olmazsa olmazlarındandır. Bütün bu değerler, esasında bu mesajı vermek içindir. Elmalılı’nın da belirttiği gibi “sabit ve payidar kalacak olan milletin dini”(19) bu esaslardan meydana gelmektedir.

b) وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “Fakat insanların çoğu bilmezler.” Çeşitli âyetlerde ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, burada da olduğu gibi pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(20) Durum böyle olunca, hak ve hakikatin taraftar kalabalıklığından ve kadimliğinden yani eskilerden gelmesine göre değil, kaynağına göre değer kazanacağı bu şekilde bir kez daha dikkatlere sunulmuş olmaktadır.

Daha önce yorumladığımız Rûm 30/9’da da belirttiğimiz üzere, şimdilerde de kalabalıkların hakikat ölçüsü olduğu sanılarak bilgi ve kanaatlerin doğruluğu veya yanlışlığı üzerinden fikir yürütülmektedir. Oysa çoğunluk hakikatin ölçüsü değildir. Çünkü genellikle çoğunluklar hevalarına uyarlar.(21) Unutulmamalıdır ki peygamberler daima çoğunluğa karşı mücadele vermişler, hak davalarını savunmuşlardır. Yûsuf 12/103 ve 106’da verilmek istenen mesaj bundan başka bir şey değildir.

ıı. Takvâ ve Namaz Gerekliliği

مُن۪يب۪ينَ اِلَيْهِ وَاتَّقُوهُ وَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَلَا تَكُونُوا مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “Hepiniz O’na yönelenler olarak (fıtratınıza dönün)! O’na karşı takvâlı (duyarlı) olun, namazı kılın; müşriklerden olmayın!”

Âyetteki مُن۪يب۪ينَ münîbîne kelimesi “yönelenler olarak”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona”; وَاتَّقُوهُ vettakûhu ifadesi “ve O’na karşı takvalı olun, saygı duyun, duyarlı olun”;وَاَق۪يمُوا ve ekîmû emri “ve ikame edin, yerine getirin, kılın”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı”; وَلَا تَكُونُوا ve lâ tekûnû emri “ve sakın (şunlardan) olmayın”; مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ mine’l-müşrikîne ifadesi ise “müşriklerden, ortak koşanlardan” demektir.

Burada tevhid dinine yönelişin nasıl olması gerektiğiyle ilgili uyarıcı bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. مُن۪يب۪ينَ اِلَيْهِ “O’na yönelenenler olarak.” Yüce Allah önceki âyette hitabı Hz. Peygamber’e yönlendirmiş olsa da maksat bütün insanlar olduğu için, fıtrat dediği dine yönelişin hanîf olarak yani Yüce Allah’ı birleyici olarak gerçekleştirilmesini emretttiği gibi bu âyette de söz konusu işlemin sadece ve sadece Yüce Allah’a yönelerek gerçekleştirilmesi gerektiğini beyan etmektedir. Bu ifade önceki âyette geçen حَن۪يفًا hanîfen kelimesi gibi cümlede “hâl” konumundadır.

Esasında Zümer 39/54’te de belirtildiği gibi, insanların Rablerine yönelmeleri kendilerine emredilmekte, enîbû ileyhi yani “O’na yönelin” demek istenmekte, kurtuluşun Yüce Allah’a yönelmekle gerçekleşeceği ifade edilmiş olmaktadır. Allah’a yönelmiş olmak demek, her türlü şrk, küfür ve inkardan arınmış bir şekilde Allah’a teslim olmak demektir ki âyette emredilen husus budur.

2. وَاتَّقُوهُ وَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ “O’na karşı takvâlı (duyarlı) olun, namazı kılın!” Yüce Allah tevhid nin demek olan fıtrata yönelme emrini verdikten sonra, bu yönelişin beraberinde birtakım sorumluluklar gerektirdiğini ifade etmekte, öncelikle takvaya erişmek gerektiğini, bu arada da namazın kılınmasını emretmektedir.

Demek ki fıtrat dini olan İslâm inancı, sadece belli esasları kabul etmekten ve onlara inanmaktan ibaret değil, beraberinde takva denen sorumluluk ve duyarlılık bilincini takınması, aynı zamanda namaz gibi dini pratikleri de uygulamalarını muhataplarından istemektedir.

“Takvâ” konusunu Bakara 2/2’de, “namaz” konusunu ise Bakara 2/3’te detaylı denebilecek şekilde ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Din sadece inanmaktan ibaret değildir; aynı zamanda tevhidi ayakta tutacak birtakım uygulama prensiplerini de müslümanların benimseyip hayata taşımaları gerektiğini içeren bir kurumdur.

3. وَلَا تَكُونُوا مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “Müşriklerden olmayın!” Yüce Allah dinin inanç ve uygulama kalemlerine değindikten sonra, çok önemli bir uyarıya daha yer vermekte, inançta, takvada ve ibadetlerde yani dinin tamamında hiçbir şekilde şirke ve şirk unsurlarına yer verilmemesini emretmektedir.

İnanç sadece Yüce Allah’a yönelik olacağı gibi ameller de sadece O’na yönlendirilmeli, şirkten uzak durulmalı, böylece tevhidin zedelenmesi engellenmek istenmektedir. Tevhide sarılmak ve şirke bulaşmamakla ilgili Kur’ân’da pek çok âyetin(22) yer alma sebebi de budur. Bu buyruk Yüce Allah’ın “Allah olmasının hakkı”dır.

ııı. Dinde Bölünme Tehlikesi

مِنَ الَّذ۪ينَ فَرَّقُوا د۪ينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ “Dinlerini parça parça edip gruplara ayrılanlardan (olmayın)! Her grup kendi yanında bulunanla (kendi elindekiyle) sevinip böbürlenmektedir.”

Âyettekiمِنَ الَّذ۪ينَ فَرَّقُوا minellezîne ferrakû ifadesi “ayırmış olanlardan (olmayın)”; د۪ينَهُمْ dînehum tamlaması “onların kendilerinin dinlerini”;وَكَانُوا ve kânû fiili “ve (şöyle) olmuşlardı”; شِيَعًا şiya‘an ifadesi “grup grup, gruplar halinde”; كُلُّ حِزْبٍ küllü hızbin tamlaması “her bir grup”; بِمَا لَدَيْهِمْ bimâ ledeyhim ifadesi “onların kendilerinin yanlarındakilerle”; فَرِحُون ferihûne kelimesi ise “sevinip böbürlenenler(dir), mutlu olanlar(dır)” demektir.

Burada dinde ayrılığa düşmenin korkunç akıbetiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.مِنَ الَّذ۪ينَ فَرَّقُوا د۪ينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا “Dinlerini parça parça edip gruplara ayrılanlardan (olmayın)!” Bu ifadenin benzeri En‘âm 6/159’da da yer almaktadır. Orada da açıkladığımız üzere, Yüce Allah bu cümlede dinlerini parça parça edenlerden, bir anlamda Allah’ın gönderdiği dini terk edenlerden, sonrasında ise grup grup olanlardan ve fırkalara bölünenlerden söz etmektedir.

Âyette geçen فَرَّقُوا ferrakû fiili “parçalamak” manasına gelmektedir; ancak bazı alimler bu kelimeyi فَارَقُوا fârakû şeklinde kabul ederek, maksadı “dinlerini terk edenler” şeklinde yorumlamışlardır ki her iki okuyuşun sonuçta vardığı nokta aynıdır.(23) Dinde tefrika ile dinden çıkma ikiz kardeşlerdir. En‘âm 6/159 geçen لَسْتَ مِنْهُمْ ف۪ي شَيْءٍ ifadesi “senin onlar için yapabileceğin bir şey yoktur” veya “sen onlardan dolayı sorumlu değilsin” ya da “senin onlarla hiçbir işin yoktur” şeklinde de anlaşılabilir.

İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, burada sözü edilenler “müşrikler”dir. Çünkü onların bir bölümü meleklere, bir bölümü putlara tapmaktalardı. Hatta bunların bazı peygamberleri kabul edip diğerlerini inkâr edenler olduğu da ifade edilmektedir.(24) Buradaki mesaja ve uyarıya konu olanlar kapsamında Yahudileri ve Hıristiyanları da zikreden âlimler vardır(25) ve bu elbette doğrudur.

Ancak her iki yaklaşımda da bir tarihsellik söz konusu olduğu için bu şekilde dinlerini parçalayıp grup grup olanların şiddetle uyarıldığını beyan etmek zorundayız. Bu yönüyle bölünüp parçalanmanın bir anlamda şeytana hizmet olduğunu ve onun “ümmeti bölüp parçalamak” şeklindeki hedefine hizmet etmek ve ekmeğine yağ sürmekten başka bir işe yaramadığını belirtmek gerekmektedir.

“Dinlerini parçalamak”tan kasıt, dinin bazı hükümlerini kabul edip diğerlerini reddetmektir. Yüce Allah böylesi bir kabulü Bakara 2/85 ve Nisâ’ 4/150-151’de şiddetle reddetmekte ve sahiplerine “tam kâfir” demektedir. İman bütüncül bir kurumdur; istisna kaldırmaz. Bu nedenle, dinde tefrika dinsizliktir ve İslam ümmetinin dirliğine yönelik en büyük felakettir. Dinde tefrika yaratanlarla Hz. Peygamber’in hiçbir işinin bulunmadığının söylenme nedeni de bu olsa gerektir.

Dinde tefrikanın sonucu “şi‘a şi‘a” bölünmektir ki bu da her bir grubun kendisini haklı görüp diğerlerini ötekileştirmesi sonucunu meydana getirmektedir. Âyette geçen ve şî‘ah kelimesinin çoğulu olan شِيَع şiya‘ sözcüğü En‘âm 6/65, 159, Hıcr 15/10 ve Kasas 28/4’ta da zikredilmekte ve “taraftarlar, gruplar” manasına gelmektedir. Bu kelime tefrikanın sonrasında gelinen bölünmüşlük görüntüsünü ortaya koymaktadır.

“Hepiniz topluca Allah’ın ipine sımsıkı sarılın; tefrikaya düşmeyin”(26) prensibinin yer aldığı Kur’ân’da dinde tefrika ve ihtilafın korkunç akıbetiyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/105’te şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine apaçık deliller geldikten sonra parçalanıp ayrılığa düşenler gibi olmayın! İşte bunlar için büyük bir azap vardır.”

Aynı şekilde müminlerin birbirleriyle kavga etmemeyle ilgili olarak da Enfâl 8/46’da şu uyarı yer almaktadır: “Allah’a ve Rasûlü’ne itaat edin, birbirinizle çekişmeyin; sonra korkuya kapılırsınız da kuvvetiniz gider. Bir de sabredin! Çünkü Allah sabredenlerle beraberdir.”

Dinde ayrılığa düşen ve perişan, dağınık, paramparça bir görüntü veren müşriklerin durumu ve müminlerin böyle bir görüntü vermemesiyle ilgili olarak Mü’minûn 23/52-53’ü de hatırlamak gerekir: “(İnkârcılara) ‘Şüphesiz bu (insanlar) bir tek ümmet olarak sizin ümmetinizdir; ben de sizin Rabbinizim. Öyle ise bana karşı duyarlı olun’ (denildi). Ne var ki insanlar kendi aralarındaki işlerini parça parça böldüler. Her grup kendilerinde bulunan (fikir ve davranış) ile sevinip böbürlenmektedirler.”

2. كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ “Her grup kendi yanında bulunanla (kendi elindekiyle) sevinip böbürlenmektedir.” Bu ifade Mü’minûn 23/53’te de geçmektedir. Yüce Allah bölünüp parçalananlarla ilgili bir sosyolojik tahlil yapmakta ve her bir grubun sahip olduğu inanç, kabul, uygulama vs. her ne varsa onlarla mutlu olduklarını haber vermektedir. Şimdilerde de yaşanan vakıa tamamen böyledir.

Her bir grup kendisinin kurtulacağını, çünkü tek doğrunun kendisi olduğunu söylemeye getirmekte, başkalarını ötekileştirmekte, diğerlerinin de doğru olabileceği noktasında herhangi bir beyana veya esnekliğe yer vermemektedirler. O kadar ki mezhebini dinleştirenler diğer mezhepleri dinsizlikle suçlamakta olduklarını, tersinden bakılınca karşıtlarının da onları dinsiz görebileceğini görmezlikten gelmektedirler.

Ümmetin şimdilerde yaşadığı en büyük felaket budur. Hidayet rehberini “vahiy” olarak belirlemeyenlerin varıp duracağı nokta işte maalesef bu şekilde “bölünmek, parçalanmak, kendi sahip olduğuyla övünmek, diğerlerini ötekileştirmek, dini kendi tekeline alıp diğerlerini dinsiz görmek, sonrasında onların canını, malını, kanını, ırzını kendisine helal görmek, onları üstelik de Allah rızası için (!) öldürmeyi cihad saymak”tır.

Bir müslüman asla ve asla böyle olamaz, olmamalıdır; böyle olanlar mutlak surette uyarılmalı ve gidişatın son derece yanlış ve sonunun uçurum olduğu kendilerine tebliğ edilmelidir.

Unutulmasın ki Hacc 22/78’de beyan edildiği gibi bu son ümmete tıpkı öncekilere olduğu gibi “Müslümanlar” adını bizzat Yüce Allah vermiştir ve Fussılet 41/33’te zikredildiği üzere “Allah’a davet eden, işini düzgün ve imanlı bir şekilde yapıp ‘Ben Müslümanlardanım’ diyenden daha güzel sözlü hiç kimsenin olamayacağı” bildirilmektedir.

Konuyla ilgili bunca âyete ve uyarıya rağmen, hâlâ daha mezhepçilik yapmak, bunu holiganlığa çevirmek, mezhebini dinleştirip diğerlerini dinsiz görmek bağışlanamaz ve hoş görülemez bir durumdur. İnsanlar mezhepli olabilirler; ancak kesinlikle ve kesinlikle mezhepçi olamazlar, olmamalıdırlar vesselâm.

c) Nankörlerin Durumu

Yüce Allah, sûrenin 33-36. âyetlerinde nankör insanların başına bir sıkıntı gelince, Rablerine yönelerek O’na yalvardıklarını, sonra katından onlara bir rahmet tattırınca, onlardan bir grubun yine Rablerine ortak koştuklarını, buna rağmen kendilerine verdiğine nankörlük ettiklerini, dünyada kısa süreli safa sürseler de gerçeği ileride anlayacaklarını haber vermektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın onlara kesin bir delil indirmediği, dolayısıyla o delilin de kendilerinin müşrik olmalarını söylemediği ifade edilmekte ve şu husus dile getirilmektedir: “İnsanlara bir rahmet tattırdığımızda ona sevinirler. Şâyet yaptıklarından ötürü başlarına bir fenalık gelse hemen ümitsizlige düşüverirler.”

ı. Sıkıntı ve Rahmet Zamanındaki Tutumları

وَاِذَا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُن۪يب۪ينَ اِلَيْهِ ثُمَّ اِذَآ اَذَاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَةً اِذَا فَر۪يقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ يُشْرِكُونَ لِيَكْفُرُوا بِمَآ اٰتَيْنَاهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ “İnsanların başına bir sıkıntı gelince Rablerine yönelerek O’na yalvarırlar. Sonra (Allah) katından onlara bir rahmet (bolluk) tattırınca bakarsınız ki kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük etmeleri için onlardan bir grup, Rablerine yine ortak koşuyorlar. Bir süre (daha) yararlanın! İleride bileceksiniz!”

Âyetteki وَاِذَا مَسَّ ve izâ messe fiili “ve dokunduğu, eriştiği, ulaştığı zaman”; الْاِنْسَان el-insâne kelimesi “nankör ve inkârcı insana”; ضُرّ durrun kelimesi “herhangi bir hastalık, fakirlik, bela”;دَعَوْا de‘avv fiili “yalvarırlar, dua ederler”; رَبَّهُمْ rabbehum tamlaması “onların Rabbine”; مُن۪يب۪ينَ münîbîne kelimesi “yönelenler olarak”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِذَآ اَذَاقَهُمْ izâ ezâkahum fiili “onlara tattırdığı zaman”; مِنْهُ minhu ifadesi “O’ndan, katından”; رَحْمَة rahmeten kelimesi “herhangi bir rahmet, merhamet”;اِذَا فَر۪يقٌ izâ ferîkun kelimesi “bir de bakarsın ki bir grup”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; بِرَبِّهِمْ birabbihim ifadesi “onların kendi Rabbine”; يُشْرِكُونَ yüşrikûne fiili “ortak koşmaktadırlar”;لِيَكْفُرُوا liyekfurû ifadesi “nankörlük etmeleri için, sonunda nankörlük ederler, inkar ederler”; بِمَآ اٰتَيْنَاهُمْ bimâ âteynâhum ifadesi “kendilerine verdiklerimize, verdiğimiz sebebiyle”;فَتَمَتَّعُوا fe temette‘û emri “(geçici bir süre) yararlanın (bakalım)”; فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ fe sevfe ta‘lemûne ifadesi ise “ileride bilip anlayacaksınız” demektir.

Burada nankör insanın bozuk davranış modeli üzerinde durulmakta, dünyadaki nankörlükleri sonrası mahşerde gerçekleri görecekleri gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذَا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُن۪يب۪ينَ اِلَيْهِ ثُمَّ اِذَآ اَذَاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَةً اِذَا فَر۪يقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ يُشْرِكُونَ “İnsanların başına bir sıkıntı gelince Rablerine yönelerek O’na yalvarırlar. Sonra (Allah) katından onlara bir rahmet (bolluk) tattırınca bakarsınız ki onlardan bir grup, Rablerine yine ortak koşuyorlar.” Yüce Allah bu âyette nankör insanların nasıl bozuk bir psikoloji ile hareket ettiklerini beyan etmekte, sıkıntılı zamanlarda Allah’a yönelip, sıkıntı sonrasında nasıl bir döneklik içerisine girdiklerini ve sahte tavır sergilediklerini bildirmektedir.

Konuyla ilgili olarak bütün âyet bağlamında benzer içerikte Zümer 39/8’de şöyle buyrulmaktadır: “İnsanın başına bir sıkıntı gelince, Rabbine yönelerek O’na yalvarır. Sonra (Allah) kendisinden ona bir nimet verince, önceden yalvarmış olduğunu unutur. O’nun yolundan saptırmak için Allah’a eşler koşar. (Ey Peygamber!) De ki: Küfrünle biraz (daha) yaşa! Muhakkak ki sen, cehennem ehlindensin!”

a) وَاِذَا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُن۪يب۪ينَ اِلَيْهِ “İnsanların başına bir sıkıntı gelince Rablerine yönelerek O’na yalvarırlar.” Âyette geçen الْاِنْسَان el-insân kelimesinden kasıt “nankör ve inkârcı insan tipi”dir; yoksa bütünüyle insanoğlu değildir.

Buradaki الضُّرّ ed-durr kelimesi ise insanın başına gelebilen her türlü “hastalık”, “fakirlik”, “bela”, “musibet”, “zarar”, “sıkıntı” manasına gelmektedir.(27) Bu arada âyetteki دَعَوْا de‘avv fiili “yalvarmak”, “dua etmek”, مُن۪يب۪ين münîbîn kelimesi ise “yönelenler olarak” manasını içermekte, nankörlerin sıkıntılı zamanlarında sadece Rableri olan Yüce Allah’a yönelip yalvardıkları ifade edilmektedir.

Yûnus 10/12 ve Zümer 39/8’de de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah nankör insan tipinin psikolojisini tahlil etmekte ve kendisine herhangi bir zarar veya sıkıntı dokununca Fussılet 41/51’de de beyan edildiği gibi “her haliyle Allah’a dua ettiğini” haber vermektedir. Çünkü İsrâ’ 17/83 ve Fussılet 41/49’da onun “ümitsiz olduğu, her şeyden ümidini kestiği”, Me‘âric 70/19-21’de “pek hırslı (ve sabırsız) yaratıldığı, kendisine fenalık dokunduğunda sızlanıp feryat ettiği” beyan edilmektedir.

‘Ankebût 29/65’te de ifade ettiğimiz üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, dahası Nahl 16/53, Lokmân 31/32, Zümer 39/8 ve 49’da nankör insanların kendisine sıkıntı dokunduğunda “yalnızca Yüce Allah’a yönelenerek yalvarıp O’na dua ettiği” bildirilmekte, Dühân 44/12’de ise bizzat dualarına yer verilmektedir.

En‘âm 6/40-41’de konuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “De ki: ‘Ne dersiniz; size Allah’ın azabı gelse veya o Son Saat gelip çatıverse size, Allah’tan başkasına mı yalvarırsınız? Doğru sözlü iseniz (söyleyin bakalım)!’ Bilâkis yalnız Allah’a yalvarırsınız. O da (kaldırılması için) kendisine yalvardığınız belâyı dilerse kaldırır ve siz ortak koştuğunuz şeyleri unutursunuz.”

İnkârcı insanlar ne kadar aciz olduklarını fark edemedikleri için Yüce Allah’a karşı gelmekte ve O’nun emir ve yasaklarına itibar etmemektedirler. Bu nankör insanların acziyeti başlarına bir sıkıntı geldiğinde görülmekte ve her haliyle Allah’a yalvarıp yakarmaktan geri durmadıkları bildirilmektedir. Kendisine tapındıkları varlıkların etkin olmadığını ve Yaratıcı kudrete karşı son derece çaresiz olduklarını da bildikleri için sıkıntılı zamanlarda Yüce Allah’tan başka herhangi bir varlığa yalvarmayı veya onlardan yardım istemeyi akıllarının ucundan dahi geçirmemektedirler.

Bu konuda İsrâ’ 17/67’de şu bilgiler yer almaktadır: “Denizde başınıza bir sıkıntı geldiğinde (bir tehlike ile karşılaştığınızda), O’ndan başka yalvardıklarınız kaybolup gider.” Burada sözü edilen kaybolup gitme, tapanların zihninden putların kaybolması yani unutulmaları manasına gelmektedir.

b)ثُمَّ اِذَآ اَذَاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَةً اِذَا فَر۪يقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ يُشْرِكُونَ “Sonra (Allah) katından onlara bir rahmet (bolluk) tattırınca bakarsınız ki onlardan bir grup, Rablerine yine ortak koşuyorlar.” Yüce Allah nankör insanların başlarına sıkıntı geldiğinde kendisine yönelip dua ettiklerini beyan ettikten sonra, bu defa onlara katından bir rahmet, yani “iyilik”, “sağlık”, “bolluk”, “ihsan”, “huzur”(28) vs. tattırdığında içlerinden bir grubun hemen şirk inançlarına geri döndüğünü haber vermektedir.

Âyetteki ikinci اِذَا izâ edatı “anilik” manasında mufâca‘a yani “aniden”, “bir de bakarsınız ki” gibi bir mana vermekte ve bazı nankörlerin hiç zaman kaybetmeden şirke geri döndüklerini göstemektedir. Bu nedenle, duyarlı müminlerin böyle bir sıfata sahip olmaması gerektiği kendilerine öğretilmek istenmektedir. Bu ifadenin bir benzeri Nahl 16/54’te şu şekilde yer almaktadır: “Sonra da sizden o zararı giderdiğinde, içinizden bir grup hemen Rablerine ortak koşarlar!”

Bu mesele hakkında Zümer 39/8’de de şöyle buyrulmaktadır: “Sonra (Allah) kendisinden ona bir nimet verince, önceden kendisine yalvarmış olduğunu unutur.” Bu cümlede nankör insanın nasıl yan çizdiği, sıkıntı sonrasında hem sıkıntıdan kurtarılma nimeti, hem de başka nimetlerle buluşturulduğunda sergilediği olumsuz davranış örneği üzerinde durulmakta, nankör insan tipine ait bir tahlile yer verilmektedir.

Konuyla ilgili olarak geniş bilgiler verdiğimiz Yûnus 10/12’de Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Fakat biz ondan sıkıntısını kaldırınca, sanki kendisine dokunan bir sıkıntıdan ötürü bize dua etmemiş gibi geçip gider.” Yüce Allah söz konusu inkârcı insan tipinin başına gelen sıkıntıyı kendisinden kaldırınca daha önce o sıkıntının kaldırılması için sanki yalvarıp yakarmamış gibi aynı duyarsızlığa devam ettiğini haber vermektedir.

Yûnus 10/21’de bu nankör insan tipinin “kendisine dokunan herhangi bir sıkıntı geçtikten sonra Allah’ın âyetlerine karşı hemen tuzaklar kurmaya kalkıştığı” beyan edilmektedir. Ayrıca, Hûd 11/10 ve Fussılet 41/50’de de söz konusu insan tipinin “sıkıntılardan sonra böbürlenip inkâra devam ettiği”, Nahl 16/54’te içlerinden bir grubun hemen şirke geri döndükleri bildirilmektedir.

“Sizi kurtarıp karaya çıkardığında, (yine eski halinize) dönersiniz. İnsanoğlu çok nankördür” meâlindeki İsrâ’ 17/67’de de açıkladığımız üzere, Yüce Allah âyetin bu cümlesinde nankör insanları bu tür bir sıkıntıdan kurtarınca hak ve hakikatten yüz çevirdiklerini, çünkü çok nankör olduklarını haber vermektedir. İşte âyetin bu bölümü tam bir psikolojik tahlildir ve nankörlüğün sınır tanımadığını ortaya koymaktadır.

Yüce Allah nankörlerin durumunu beyan ederken onların ikircikli bir davranış ortaya koyduğunu hatırlatmakta, fakat bazılarının çok daha ileri giderek insanları Allah’ın yolundan saptırmak için O’na ortaklar koştuklarını bildirmektedir.

2.لِيَكْفُرُوا بِمَآ اٰتَيْنَاهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ “Kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük etmeleri için (onlardan bir grup, Rablerine yine ortak koşuyorlar). Bir süre (daha) yararlanın! İleride bileceksiniz! Benzerleri Nahl 16/55 ve ‘Ankebût 29/66’da da geçen bu âyette iki hususa dikkat çekilmektedir.

a)لِيَكْفُرُوا بِمَآ اٰتَيْنَاهُمْ “Kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük etmeleri için (öyle yaparlar).” Bu ifadenin başındaki lâm/li harfi gerekçe bildiren ta‘lîl edatı(29) olabilir ki bu durumda tercüme verdiğimiz gibi olur. Ancak söz konusu edat Nahl 16/39, Kasas 28/8 ve Rûm 30/41 gibi örneklerde de olduğu gibi âkıbet yani sonuç bildiren bir mana da verebilir. Buna göre anlam “Sonuçta kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük eederler” şeklini alır. Her iki tercüme de metne uygundur ve her ikisi de doğrudur.

‘Ankebût 29/66’da da ifade ettiğimiz üzere, ayrıca bu lâm/li harfinin tehdit manası da söz konusudur. Bu durumda âyetin tercümesi şöyle olur: “Kendilerine verdiğimiz nimetlerleri inkar edip dursunlar bakalım. Bir süre daha keyfinize göre hayat sürün bakalım; zira sizi ne feci bir akıbetin beklediğini nasılsa yarın bir gün anlayacaksınız.”(30)

Söz konusu ifade “(Sanki) kendilerine bahşettiğimiz (nimetler)e karşı nankörlüklerini göstermek istiyorlar. Madem (böyle düşünüyorsunuz,) bu (kısa) ömrünüzün tadını çıkarın; ama zamanı geldiğinde (gerçeği) göreceksiniz”(31) şeklinde de anlaşılabilir.

Yüce Allah sıkıntılarını giderdiği inkârcıların bir grubunun şirke geri dönüş gerekçesini beyan etmekte ve kendilerine verdiği çeşitli nimetlere böylece nankörlük ettiklerini, ancak bir süre yaşasalar da sonuçta feci akıbeti anlayacaklarını haber vermektedir. Yüce Allah Rûm sûresinin 53. âyetinde insanlara ulaşan her bir nimeti kendisinin verdiğini beyan etmekte, burada da nankörlerin işte o nimetlerin sahibine karşı inkârcı bir tutumu tercih ettiklerini bildirmekte ve bu durumu kınamaktadır.

b) فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ “(O halde) bir süre daha faydalanın (bakalım)! (Fakat) ileride (hakikati) bileceksiniz!” Yüce Allah nankörlerin bu samimiyetsiz tutumunu aktardıktan sonra, kendilerine zaman tanıdığını, ancak eninde sonunda ynlış bir yolda olduklarını ve akıbetlerinin son derece feci olacağını anlayacaklarını haber vermektedir.

Âyetteki فَتَمَتَّعُوا fe temette‘û “eğlenin, faydalanın, avunun” kelimesi bir emir sigası olsa da Fussılet 41/40’da da olduğu gibi maksat muhatapları tehdit edip,(32) gidişatlarının yanlış olduğunu kendilerine hatırlatmaktadır. Sonrasında ise gerçekleri yani feci akıbetlerini zamanı gelince ölüm anlarında veya mahşerde anlayacakları, ancak bunun kendilerine hiçbir faydasının bulunmayacağı ifade edilmek istenmektedir.

Bu arada, âyetin başındaki emir kalıbı üçüncü şahıslara yönelikken, bu cümelelerde muhatap kalıplara dönülmesi bir “iltifat sanatı” örneğidir ve bununla muhatapların daha canlı ve zihnen diri olmalarının sağlanması hedeflenmektedir.

ıı. Şirkteki Delilsizlikleri

اَمْ اَنْزَلْنَا عَلَيْهِمْ سُلْطَانًا فَهُوَ يَتَكَلَّمُ بِمَا كَانُوا بِه۪ يُشْرِكُونَ “Yoksa onlara kesin bir delil indirdik de o delil müşrik olmalarını mı söylüyor!”

Âyetteki اَمْ اَنْزَلْنَا em enzelnâ fiili “yoksa indirdik mi”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; سُلْطَانًا sültânen kelimesi “herhangi kesin bir delil”; فَهُوَ fe huve zamiri “o”; يَتَكَلَّمُ yetekellemu fiili “konuşmakta (mıdır)”; بِمَا كَانُوا bimâ kânû ifadesi “(şöyle) oldukları şey”; بِه۪ bihî iladesi “onu”; يُشْرِكُونَ yüşrikûne fiili ise “ortak koşmakta oldukları (şeyi), ortak koşmalarını” demektir.

Burada müşriklerin delilsiz ve dayanaksız konuşmaları ile taklide batmış oldukları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah nankör insanların ne kadar derin bir tutarsızlık ve döneklik içerisinde bulunduklarını beyan ettikten sonra, bu defa onların inançlarının delilsiz ve mesnetsiz olduğunu dile getirmekte, konuyu inkârî bir soru cümlesiyle ifade ederek hiçbir delillerinin bulunmadığını, onlara hiçbir delil indirmediğini, dolayısıyla şirk koşmalarının doğru olduğunu onlara hiçbir şekilde söylemediğini beyan etmektedir. Bu cümle aslında daha önce yorumladığımız Rûm 30/29. âyette de zikredildiği gibi onların bilgisizce heva ve heveslerine uyduklarını göstermektedir.

Âyette geçen سُلْطَان sültân kelimesi “vahiy”, “bir ruhsat”, “yetki”, “ferman”, “delil”, “buyruk”, “hüccet”, “kitap”(33) gibi manalar içermekte ve kendilerine böyle bir ayrıcalık verilmediği manası söz konusu edilmektedir. Bu arada âyette geçen يَتَكَلَّمُ yetekellemu “konuşmak” fiilinin “emretmek”, “bildirmek”, “öğretmek” vs. anlamlarda mecaz manası verdiğinde şüphe yoktur.(34)

Konuyla ilgili olarak Zuhruf 43/21’de şöyle buyrulmaktadır: “Yoksa bundan önce onlara bir kitap verdik de ona mı tutunuyorlar!” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin durumunu eleştirmeye devam etmekte ve takındıkları tavrın sebepsiz ve mesnetsiz olduğunu ortaya koymaktadır. Bu çerçevede inkârî bir soru ifadesi kullanarak Kur’ân’dan önce kendilerine sıkıca sarılacakları herhangi bir kitap vermediğini,(35) bu nedenle tutumlarının son derece yanlış olduğunu ifade etmek istemektedir.

Yâsîn 36/6’da da ifade edildiği üzere, Hz. Peygamber’in gönderildiği toplumun durumunun nasıl olduğu, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ele alınmaktadır. Kasas 28/46, Secde 32/3 ve Sebe’ 34/44’te “Hz. Peygamber’den önce kavmine hiçbir uyarıcı gelmediği” ifade edilmektedir.

Ayrıca Sebe’ 34/44’te ve Fâtır 35/40’ta “kendilerine kitap indirilmediği”, yorumunu yapmakta olduğumuz Rûm 30/35’te “onlara herhangi bir delil indirilmediği”, ayrıca Sâffât 37/156-157’de “hiçbir delillerinin ve kitaplarının bulunmadığı”, Zuhruf 43/21 ve Kalem 68/37’de “kitaplarının olmadığı” inkârî soru kalıplarında gündeme getirilmektedir.

Bütün bu âyetlerden anlaşıldığına göre, Hz. Muhammed’in peygamber olarak görevlendirildiği Mekkelilere ondan önce kendileriyle aynı dönemde yaşamış herhangi bir peygamber de kitap da gönderilmemiştir.

Elbette Mekkelilere Hz. Peygamber’in yaşadığı dönemde veya yakın bir geçmişte kitap verilmeyip peygamber gönderilmemiş olması Kur’ân’dan referanslara sahiptir; ancak Mekkelilerin daha önceden kalma hiçbir bilgiye sahip olmadıklarını ve atalarına hiç peygamber görevlendirilmediğini söylemek de doğru olamaz. Çünkü iyi biliniyor ki Mekke’de sayıları az da olsa hem Yahudi hem de Hıristiyanlar, hatta Hz. İbrâhim’den kalma öğretileri takip eden Hanîfler, muvahhidler de vardı.

ııı. Ümitsizlikleri

وَاِذَآ اَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِهَا وَاِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يهِمْ اِذَا هُمْ يَقْنَطُونَ “İnsanlara bir rahmet (bolluk) tattırdığımızda ona sevinirler. Yaptıkları nedeniyle başlarına bir kötülük gelse bir de bakarsın ki ümitsizliğe düşerler.”

Âyetteki وَاِذَآ اَذَقْنَا ve izâ ezaknâ fiili “ve tattırdığımız zaman”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanlara”; رَحْمَة rahmeten kelimesi “herhangi bir rahmet, merhamet”; فَرِحُوا ferihû fiili “mutlu olurlar”; بِهَا bihâ ifadesi “onunla”; وَاِنْ تُصِبْهُمْ ve in tusıbhum ifadesi “ve eğer onlara isabet ederse”; سَيِّئَة seyyietün kelimesi “herhangi bir kötülük, sıkıntı”; بِمَا قَدَّمَتْ bimâ kaddemet ifadesi “yaptığı, sunduğu şeyler sebebiyle”; اَيْد۪يهِمْ eydîhim ifadesi “onların ellerinin”; اِذَا هُمْ izâ hum ifadesi “bir de bakarsın ki onlar”; يَقْنَطُونَ yaknetûne fiili ise “ümitlerini keserler” demektir.

Burada bazı insanların nasıl nankörlük içerisine girdikleriyle ilgili iki durum gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah inkarcıların nasıl bir psikolojiye sahip olduklarını beyana devam etmekte, kendilerine katından bir rahmet, huzur, nimet vs. verip tattırdığında bununla mutlu olduklarını, ancak bizzat kendi elleriyle yapıp ettikleri şeyler sebebiyle başlarına bir sıkıntı geldiğinde ise birden bire ümitsizliğe kapıldıklarını belirtmekte, bir psikolojik tahlil gerçekleştirmektedir.

1.وَاِذَآ اَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِهَا “İnsanlara bir rahmet (bolluk) tattırdığımızda ona sevinirler.” Yüce Allah âyetin bu ilk kısmında nimet verilen nankörlerin tutumunu dile getirmektedir. Konuyla ilgili olarak Şûrâ 42/48’de şöyle buyrulmaktadır: “Biz insana katımızdan bir rahmet tattırdığımız zaman ona sevinir.” Yüce Allah nankör insanlara herhangi bir iyilik verildiğinde onunla mutlu olduklarını bildirmektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(36) geçen اَذَقْنَا ezaknâ fiili “tattırmak” demektir. Pek çok âyette yer alan رَحْمَة rahmeh kelimesi ise “rahmet”, “iyilik”, “nimet”, “hayır”, “afiyet”, “güven”, “zenginlik” gibi manalarda yorumlanabilir.(37) Yüce Allah’ın âyette yer verdiği الْاِنْسَان el-insân kelimesinden maksat İsrâ’ 17/11’de de olduğu gibi bağlam gereği “olumsuz yani inkârcı insan tipi”dir; yoksa bütün insanlar sözü edilen şekilde ümitsiz ve nankör bir davranış ortaya koymamaktadır.

Eğer maksadı bütün insanlar şeklinde alırsak, maksat insanoğlunun potansiyel olarak bu şekilde yaratıldığını bildirmektir. Dolayısıyla bu olumsuz tavrın kontrol altına alınması isteniyor demektir. Konuyla ilgili detaylı açıklamalarımızı Yûnus 10/11’de yaptığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Bu arada inançlı olmasına rağmen inancı kesin bir dereceye varamamış insanların da çıkarcı ve menfaatperest bir tutum içerisine girerek benzer şekillerde bir tavır ortaya koyabilecekleri de âyette zımnen yer alıyor denebilir.(38)

2. وَاِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يهِمْ اِذَا هُمْ يَقْنَطُونَ “Yaptıkları nedeniyle başlarına bir kötülük gelse bir de bakarsın ki ümitsizliğe düşerler.” Yüce Allah aynı insan tipinin herhangi bir sıkıntıyla karşılaşması durumunda çok ileri düzeyde bir nankörlük içerisine gireceğini ve hemen ümitsizliğe düşeceğini haber vermektedir. Rûm 30/33. âyette de geçtiği üzere, buradaki اِذَا izâ edatı “anilik” manasında mufâca‘a yani “anilik”, “bir de bakarsınız ki” gibi bir mana vermekte ve bazı nankörlerin hiç zaman kaybetmeden hemen ümitsizliğe kapıldıkları ifade edilmek istenmektedir.

Âyetin sonundaki يَقْنَطُونَ yaknetûne fiili “ümitsizliğe düşmek” anlamına gelmektedir. Bu kelimenin verdiği anlamı desteklemek üzere Hûd 11/9, İsrâ’ 17/83 ve Fussılet 41/49’da geçen yeûs kelimesinin de “ümitsizlik içinde olan” manasına geldiğini hatırlatmalıyız. Konuyla ilgili olarak Şûrâ 42/48’de şöyle buyrulmaktadır: “Ama elleriyle yaptıkları yüzünden başlarına bir kötülük gelirse, işte o zaman insan çok nankördür!”

Onlar bu azabı akıl ve iradeleriyle tercih edip kendi elleriyle yapıp ettiklerinin karşılığı olarak karşılarında bulacaklardır.(39) Nisâ’ 4/62’de de yer alan بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يهِمْ “Ellerinin takdim ettikleri sebebiyle” ifadesi bu anlamı vermektedir. Bu ifadenin bir benzeri ise Şûrâ 42/30’da zikredilmektedir. Demek ki insanlar kendi yaptıklarının karşılığında kendi ateşlerini hazırlamaktadırlar. Burada ektikleri küfrün ve zulmün karşılığını mahşerde ateş olarak biçeceklerdir.

a) Âyette geçen سَيِّئَة seyyieh kelimesi “dert”, “sıkıntı”, “bela”, “musibet”, “kötülük”, “şiddet”, “fakirlik”, “dar geçim” manalarını içermektedir.(40) Yüce Allah nankör insanların başına gelen sıkıntıların kendi ellerinin yapıp ettikleri sebebiyle gerçekleştiğini ifade etmektedir ki bu konuda daha önce yorumladığımız Rûm 30/33. âyette gerekli açıklamaları yapmaya çalışmıştık.

Söylenmek istenen şudur: İnsanların başına gelen şeyler genellikle kendi kazanımlarının ve hak edişlerinin sonucudur; ancak hepsi böyle de değildir; çünkü imtihan için ve derece elde edebilmek gayesiyle birtakım sıkıntılar muhatapları imtihan için söz konusu edilmiş de olabilir. Hangi sıkıntının hak ediş, hangilerinin imtihan veya derece elde edilmek için uygulandığını Yüce Allah bilir. İnsanoğluna düşen görev, sıkıntılara sabredip gereken duyarlılığı göstermesi ve gelecek için tedbirler alabilmesidir.

b) Âyetin bu kısmında geçen الْاِنْسَان el-insân kelimesinden maksat önceki cümlede de olduğu gibi “nankör kişi” demektir. Konuyla ilgili olarak Fussılet 41/49’da şöyle buyrulmaktadır: “Kendisine bir şer (kötülük) dokunursa hemen üzülüp ümitsizliğe düşer.” Hûd 11/9’da şu bilgiler yer almaktadır: “Eğer o (nankör) insana tarafımızdan bir rahmet (nimet) tattırır da sonra bunu ondan çekip alırsak, (bu durumda) muhakkak ki o tamamen ümitsiz ve nankör olur.”

Benzer şekilde İsrâ’ 17/83’te şöyle buyrulmaktadır: “Kendisine bir sıkıntı dokununca (bu defa da) iyice karamsarlığa düşer.” Lokmân 31/32’de de şu ifadeler vardır: “Dağlar gibi dalgalar onları kuşattığı zaman, dini tamamen Allah’a has kılarak (ihlâsla) O’na yalvarırlar. Allah onları karaya çıkararak kurtardığı vakit içlerinden bir kısmı orta yolu tutar. Zaten bizim âyetlerimizi, ancak nankör hâinler bilerek inkâr eder.”

Nahl 16/53-55’te şu açıklamayı görmekteyiz: “Nimet olarak size ulaşan ne varsa, Allah’tandır. Sonra size bir zarar dokunduğu zaman da yalnız O’na yalvarırsınız. Sonra da sizden o zararı giderdiğinde, içinizden bir zümre, hemen Rablerine ortak koşarlar! Kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük etmeleri için (öyle yaparlar). O halde bir süre daha faydalanın; fakat yakında hakikati bileceksiniz!”

Me‘âric 70/19-21’de de benzer bir nankörlük şu şekilde ele alınıp tanıtılmaktadır: “Gerçekten (nankör) insan, pek hırslı (ve sabırsız) yaratılmıştır. Kendisine fenalık dokunduğunda sızlanır, feryat eder. Ona imkân verildiğinde ise pinti kesilir.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajını içermek ve özetlemek üzere şu hususları da hatırlatmalıyız: İnsanların nimet ve sıkıntılar karşısındaki tutum va davranışları hakkında Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır: “Mümin taze ekine benzer. Rüzgâr estikçe yatar, yine kalkar. Kâfir ise çam ağacına benzer. Rüzgâr estikçe gürler, fakat bir kere yıkılınca artık kalkamaz.”(41)

Burada asıl gözden kaçırılmaması gerken nokta şudur: Nankör insanlar parçada kötü duranın bütünde iyi durabileceğini düşünmezler, böylece bütünü de görmezler. Oysa parçayı görene düşen görev bütünü görene teslim olmaktır. Bunu yapamayana tek yol kalır: Umutsuzluk.(42)

Dipnotlar

• 1 - Esed, age., s. 826’da 22. not.
• 2 - Yazır, age., VI, 252. 3 - Esed, age., s. 826. 4 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 406. 5 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 457. 6 - İslâmoğlu, age., s. 798.
• 7 - Bakara 120, 145; Mâide 5/48, 49; En‘âm 6/119; Ra‘d 13/37; Mü’minûn 23/71; Kasas 28/50; Rûm 30/29; Şûrâ 42/15; Muhammed 47/14, 16; Kamer 54/3.
  • Mâide 5/48 Mâide 5/49 En‘âm 6/119 Ra‘d 13/37 Mü'minûn 23/71 Kasas 28/50 Rûm 30/29 Şûrâ 42/15 Muhammed 47/14 Muhammed 47/16 Kamer 54/3
• 8 - Âl-i İmrân 3/22, 56, 91; Nahl 16/37; ‘Ankebût 29/25; Rûm 30/29; Câsiye 45/34.
  • Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Nahl 16/37 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Câsiye 45/34
• 9 - Bakara 2/107, 120, 270; Âl-i İmrân 3/22, 56, 91, 192; Nisâ’ 4/52, 123, 145, 173; Mâide 5/72; Tevbe 9/74, 116; Nahl 16/37; İsrâ’ 17/75; Kehf 18/43; Hacc 22/71; Kasas 28/81; ‘Ankebût 29/22, 25; Rûm 30/29; Ahzâb 33/17, 65; Fâtır 35/37; Şûrâ 42/8, 31; Câsiye 45/34; Feth 48/22; Nûh 71/25.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/192 Nisâ 4/52 Nisâ 4/123 Nisâ 4/145 Nisâ 4/173 Mâide 5/72 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Nahl 16/37 İsrâ 17/75 Kehf 18/43 Hacc 22/71 Kasas 28/81 ‘Ankebût 29/22 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Fâtır 35/37 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/31 Câsiye 45/34 Fetih 48/22 Nûh 71/25
• 10 - Semerkandî, age., II, 139. 11 - Bakara 2/135; Âl-i İmrân 3/67, 95; Nisâ’ 4/125; En‘âm 6/79, 161; Yûnus 10/105; Nahl 16/120, 123; Rûm 30/30. 12 - Hacc 22/31; Beyyine 98/5.
  • Bakara 2/135 Âl-i İmrân 3/67 Âl-i İmrân 3/95 Nisâ 4/125 En‘âm 6/79 En‘âm 6/161 Yûnus 10/105 Nahl 16/120 Nahl 16/123 Rûm 30/30 Hacc 22/31 Beyyine 98/5
• 13 - Semerkandî, age., III, 11. 14 - Semerkandî, age., III, 11. 15 - Taberî, age., XXI, 40-41.
• 16 - Buhârî, Cenâiz, 80, 91; Kader, 3, 6; Müslim, Kader, 22, 23, 24; Ahmed b. Hanbel, II, 315, 346.
• 17 - Semerkandî, age., III, 12; Taberî, age., XXI, 41.
• 18 - Yazır, age., VI, 257.
• 19 - Yazır, age., IX, 363.
• 20 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24. 21 - Zemahşerî, age., II, 57.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 22 - Bakara 2/21, 83, 172; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36, 48, 116; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/19, 56, 102, 151; A‘râf 7/33, 59, 65, 70, 73, 85; Tevbe 9/31; Yûnus 10/3, 104; Hûd 11/2, 26, 50, 54, 61, 62, 84, 87, 123; Yûsuf 12/38, 40; Ra‘d 13/36; İbrâhim 14/10; Hıcr 15/99; Nahl 16/36, 114; İsrâ’ 17/23; Kehf 18/26, 110; Meryem 19/36, 65; Tâhâ 20/14; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/26, 31, 77; Mü’minûn 23/23, 32; Nûr 24/55; Neml 27/45, 91; ‘Ankebût 29/8, 16, 17, 36, 56; Lokmân 31/13, 15; Yâsîn 36/22, 61; Zümer 39/2, 11, 14, 17, 64, 66; Mü’min 40/66; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Zâriyât 51/56; Necm 53/62; Nûh 71/3; Cinn 72/2; Beyyine 98/5; Kureyş 106/3; Kâfirûn 109/2, 5; İhlâs 112/1.
  • Bakara 2/21 Bakara 2/83 Bakara 2/172 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 En‘âm 6/56 En‘âm 6/102 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/70 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Tevbe 9/31 Yûnus 10/3 Yûnus 10/104 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/54 Hûd 11/61 Hûd 11/62 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/123 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Ra‘d 13/36 İbrâhîm 14/10 Hicr 15/99 Nahl 16/36 Nahl 16/114 İsrâ 17/23 Kehf 18/26 Kehf 18/110 Meryem 19/36 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/26 Hacc 22/31 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Nûr 24/55 Neml 27/45 Neml 27/91 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Lokmân 31/13 Lokmân 31/15 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/61 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Zümer 39/17 Zümer 39/64 Zümer 39/66 Mü'min 40/66 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Zâriyât 51/56 Necm 53/62 Nûh 71/3 Cinn 72/2 Beyyine 98/5 Kureyş 106/3 Kâfirûn 109/2 Kâfirûn 109/5 İhlâs 112/1
• 23 - Semerkandî, age., I, 498; III, 12; Taberî, age., VIII, 104; XXI, 43; Zemahşerî, age., II, 79; III, 464. 24 - Semerkandî, age., I, 498. 25 - Semerkandî, age., I, 498; Taberî, age., VIII, 105; Zemahşerî, age., II, 79.
• 26 - Âl-i imrân 3/103.
  • Âl-i İmrân 3/103
• 27 - Semerkandî, age., II, 109.
• 28 - Semerkandî, age., III, 12.
• 29 - Taberî, age., XXI, 43. 30 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 458 (Ebû Hayyân, el-Bahru’l-Muhît, VIII, 392’den naklen).
• 31 - Esed, age., s. 827.
• 32 - Semerkandî, age., II, 290; Taberî, age., XIV, 122; Zemahşerî, age., II, 588.
• 33 - Semerkandî, age., III, 12; Taberî, age., XXI, 44; Zemahşerî, age., III, 465. 34 - Zemahşerî, age., III, 465.
• 35 - Semerkandî, age., III, 255.
• 36 - Yûnus 10/21; Hûd 11/9, 10; İsrâ’ 17/75; Rûm 30/36; Fussılet 41/50; Şûrâ 42/48. 37 - Semerkandî, age., II, 144; Taberî, age., XII, 7; Zemahşerî, age., II, 367; III, 465; IV, 225.
  • Yûnus 10/21 Hûd 11/9 Hûd 11/10 İsrâ 17/75 Rûm 30/36 Fussilet 41/50 Şûrâ 42/48
• 38 - Esed, age., s. 423’te 16. not.
• 39 - Bakara 2/95; Âl-i İmrân 3/182; Nisâ’ 4/62; Enfâl 8/51; Hacc 22/10; Kasas 28/47; Rûm 30/36; Şûrâ 42/48; Cum‘a 62/7.
  • Bakara 2/95 Âl-i İmrân 3/182 Nisâ 4/62 Enfâl 8/51 Hacc 22/10 Kasas 28/47 Rûm 30/36 Şûrâ 42/48 Cum‘a 62/7
• 40 - Semerkandî, age., III, 249; Taberî, age., XXV, 44; Zemahşerî, age., IV, 225.
• 41 - Müslim, Münâfikûn, 58, 59, 60.
• 42 - İslâmoğlu, age., s. 801’de 2. not.