‘Ankebût Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında hicrete yakın bir zamanda indirilmiş olması muhtemel olan, 69 âyetten oluşan, adını 41. âyette yer alan ve “örümcek” anlamındaki الْعَنْكَبُوت el-‘ankebût kelimesinden alan ‘Ankebût sûresi, inişe göre 89, resmî sıralamada ise 29. sûredir. Bu sûrenin münafıklardan söz edilen özellikle 10 ve 11. âyetlerinin Medine’de indirilmiş olma ihtimali yüksektir.

‘Ankebût sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Kasas sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “mukatta‘a harfleriyle başlanması” (Kasas 1; ‘Ankebût 1); “peygamber kıssalarına yer verilmesi” (Kasas 3-48; ‘Ankebût 14-17, 24-40); “kitap ehliyle ilgili çeşitli bilgiler” (Kasas 51-55; ‘Ankebût 46-47); “kâinat kitabından âyetler içermeleri” (Kasas 71-73; ‘Ankebût 19-20, 44); “Kârûn’la ilgili bilgilere yer verilmesi” (Kasas 76-82; ‘Ankebût 39) gibi konuların ele alınması iki sûrenin mesaj ortaklığı irtibatını gösteren örnekler arasında sayılabilir.

‘Ankebût sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, insanoğlunun imtihan edilmeden bırakılmacağı, önceki nesiller gibi denenecekleri, Yüce Allah için çaba sarf edenlerin kendi lehlerinde bunu yapmış olacakları, Allah’ın bunlara muhtaç olmadığı ifade edilmekte, iyilik yapanlara verilecek ödüller, ana-babaya iyiliğin gerekliliği, sorumlulukların şahsiliği gibi konular dile getirilmektedir.

14. âyetten itibaren, Hz. Nûh’un kıssasına kısaca değinilmekte, ardından Hz. İbrâhim’in tebliğine yer verilmekte, sonrasında Yüce Allah’ın yaratma sisteminden, mahşerdeki yargılamasından söz edilmekte, kavminin Hz. İbrâhim’e verdiği cevaplar hatırlatılmakta, daha sonra Hz. Lût’un kavminin ahlaksızlığı, bunun sonucunda yaşadıkları korkunç akıbet, nihayet Hz. Şu‘ayb, ‘Âd ve Semûd kavmiyle çeşitli azgın simalar gündeme getirilmektedir.

41. âyetten itibaren, sûreye adını verdiği üzere örümceğin yuvasının dayanıksızlığından, Yüce Allah’ın kâinata mutlak hükümran oluşundan, vahyin tilavet edilmesinden, namazın etkinliğinden, kitap ehliyle nasıl mücadele edilmesi gerektiğinden, peygamberlik dönemi öncesinde Hz. Peygamber’in kutsal kitaplarla ilişki içerisinde olmamasından, kendisinden mucize isteyenlere Kur’ân’ın yetmesi gerektiğinden, inkarcıların acele azap isteğinde bulunması, azabın şiddeti, cennetin kimlere verileceği gibi konulardan söz edilmektedir.

61. âyetten itibaren, müşriklerin çarpık ilah anlayışı, yaratıcı, evreni insanların emrine verişi ile rızık vericiliğine inanmalarına rağmen Yüce Allah’ın kitap ve peygamber gönderme sistemini inkarları, dünya hayatının oyun ve eğlence oluşu, nimet ve külfetteki nankörlükler, Yüce Allah’a iftira edenlerin en zalim insanlar oluşu, kafirlerinin yerinin cehennem olacağı beyan edilmekte ve Allah yolunda fedakarlık edenlere Yüce Allah’ın bütün yollarını göstereceği müjdelenmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-13. âyetlerinde insanların imtihan edilmeden bırakılmayacaklarını, Allah’ın gücünün erişilmezliğini, çalışanların kendileri için çalışmış olacaklarını, iman edenlerin ödüllendirileceğini, ana-babaya iyilik edilmesi gerektiğini, münafıkların tavır ve davranış bozukluklarını, kafirlerin başkasının günahını yüklenme iddiasının bütünüyle yalan, kendilerinin de yalancı olduğunu ifade etmektedir.

a) Yaratılış Gayesi

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde mukatta‘a harfleriyle başlamakta, insanların imtihandan geçirilmeden, sadece “İman ettik” demeleriyle bırakılmayacaklarını, öncekileri de mutlak surette imtihandan geçirdiğini, böylece Allah’ın doğruları ortaya çıkaracağını, yalancıları da mutlaka ortaya koyacağını beyan etmektedir.

ı. İmtihansız Hayat Yanılgısı

الٓمٓ اَحَسِبَ النَّاسُ اَنْ يُتْرَكُوٓا اَنْ يَقُولُوٓا اٰمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ “Elif. Lâm. Mîm. İnsanlar, imtihan edilmeden sadece ‘İman ettik!’ demeleriyle bırakılacaklarını mı sandılar!”

Buradaki الٓمٓ elif lâm mîm harfleri “mukatta‘a harfleri”; اَحَسِبَ hasibe sorusu “sandı mı, sanıyor mu”; النَّاسُ en-nâsü kelimesi “insanlar”; اَنْ يُتْرَكُوا en yütrakû edilgen fiili “bırakılacaklarını”; اَنْ يَقُولُوا en yekûlû fiili “(şöyle) demekle, söylemekle”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; لَا يُفْتَنُونَ lâ yüftenûne edilgen fiili “imtihan edilmeyecekler (diye mi)” demektir.

Burada çeşitli harflere yemin edilerek insanların yükümlü tutulmadan yani imtihana tabi tutulmadan bırakılmayacağı, başıboşluğa terk edilmeyecekleri gündeme getirilmektedir.

1. الٓمٓ “Elif. Lâm. Mîm.” Kur’ân’da 29 sûrenin başında bulunan, hecelenerek ve kesik kesik okundukları için kendilerine hecâ veya mukatta‘a denen harflerden üç tanesi bu sûrenin başında yer almaktadır. Konu hakkında detaylı bilgileri Bakara 2/1’de verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, kısaca bazı hatırlatmalarda bulunacak ve bu sûrenin başındaki harflerle ilgili birtakım bilgiler vereceğiz.

a) Kesin olarak bilinemiyor olsa da birer ihtimal olarak Yüce Allah bu harflere yemin ediyor olabileceği gibi, sûrede ele alınan peygamber kıssaları veya onların risalet öğretileri sembolize ediliyor da olabilir. Bu harfler Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarının sembolü olabileceği gibi, önceki bir ilâhî mesaja dikkat çekiyor da olabilir. Vahyin gelmekte olduğunu bildiren birer uyarı ve dikkat çekme mesajı ya da inkârcı muhataplara meydan okuma aracı olarak da yorumlanabilirler.

Yüce Allah bu harflere yemin ederek bilginin, vahyin ve hakikatin önemini vurgulamak istemiş de olabilir. Böylece önce harfe, sonra kelimeye, ardından cümleye, peşinden âyete ve nihayet ilâhî vahye dikkat çekiliyor olabilir. Bu haliyle söz konusu harfler bilginin önemini vurguluyor da denebilir.

Zemahşerî, bu harflerin sûrenin ismi olduğu kanaatindedir.(1) Müfessirlerimiz müteşâbih olarak nitelendirdikleri bu harflerin manası hakkında bilgi sunulamayacağını söylemiş olsalar da pek çoğunun bu noktada birtakım görüşler ileri sürdükleri bilinmektedir.

Mukatta‘a harflerinin bir kısmı müstakil bir âyet olarak numaralandırılmışken, bir kısmında bu türden bir numara yoktur. Meselâ Sâd, Kâf, Nûn gibi tek harfli olanlar, Tâ Sîn gibi iki harf olan, dahası Elif Lâm Râ gibi üç harfli olanla Elif Lâm Mîm Râ şeklinde dört harfli olan mukataa‘a harfleri sûrenin müstakil olarak ilk âyeti değil, ilk âyetin bir parçası yani ilk âyetin ilk kısmıdır.

Bunların manalarının bilinip bilinemeyeceğiyle ilgili tartışmalar yaşandığı, hatta bazıları bunların manasının olmadığı ya da insanlar tarafından bilinemeyeceği, bunların Yüce Allah ile Hz. Peygamber arasında şifre olduğu veya bunların bilgisinin Yüce Allah’ın sadece ve sadece kendisine sakladığı iddiasında bulunduğu için, batılı müsteşrıklar bu harflerin aslında Kur’ân’dan olmadığını iddia etmişlerdir. Bu yaklaşım bütünüyle yanlıştır; çünkü bu harflerin her biri vahyin bir parçasıdır; sadece numaralandırma sistemindeki metot gereği bazılarına âyet numarası verilmemiş, ilgili surenin ilk âyetinin başlangıcı sayılmışlardır.

b) Kur’ân’da üç harfli mukatta‘a harfi kalıplarından birisi olan الٓمٓ “elif lâm mîm” kullanımı altı(2) sûrenin başında bulunmaktadır. Bu üç harf hakkında ilk geçtiği sûre olan Bakara 2/1’de bilgi verdiğimiz için burada aynı bilgileri zikretmeyeceğiz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Bu harfler Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarının sembolü olabileceği gibi, önceki bir ilâhî mesaja dikkat çekiyor da olabilirler. Ayrıca “Ben Allah’ım; en iyi ben bilirim” cümlesinin kısaltılmışı olarak da kabul edilebilir. Nitekim heer dilde bu türden harf sembolleriyle anlatılmak istenen kelimeler ve mesajlar oldukça fazladır.

Bu kullanımındaki her bir harf Yüce Allah’ın isim ve sıfatının karşılığı olarak da kabul edilebilir Bu çerçevede bu üç harften Elif “Allah”, Lâm “latîf” sıfatı, Mîm ise “mecîd” sıfatı olarak anlamlandırılabilir. Gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

2. اَحَسِبَ النَّاسُ اَنْ يُتْرَكُوٓا اَنْ يَقُولُوٓا اٰمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ “İnsanlar, imtihan edilmeden sadece ‘İman ettik!’ demeleriyle bırakılacaklarını mı sandılar!” Yüce Allah insanların yaratılış gayesine değinmekte ve hayatın bir söylem değil, imtihan süreci olduğunu dile getirmektedir.

a) Müfessirlerimiz bu âyetlerin iniş sebebi olarak çeşitli olaylar nakletmektedirler.

ı. Bu âyet Ammâr b. Yâsir, ‘Ayyâş b. Ebî Rebî‘a, el-Velîd b. el-Velîd ve Seleme b. Hişam hakkında nazil olmuştur. Bunlar Mekke'de iken işkenceye maruz kalmışlardı.

ıı. Bu ayet, hicret ettiklerinde peşlerine kâfirlerin takıldığı, vuruşma neticesinde bir kısmının şehid düşüp, bir kısmının kurtulduğu Mekkeli bazı müslüman gruplar hakkında nazil olmuştur.

ııı. Bu âyet Bedir günü öldürülen Muhca‘ b. Abdillah hakkında nazil olmuştur. Bu ve benzer daha başka rivayetler de tefsirlerimizde yer almaktadır.(3)

Nüzul sebebi rivayetlerinden de anlaşıldığına göre, Mekke’deki bazı Müslümanlar çeşitli eziyetlere ve işkencelere maruz bırakılmışlar, Yüce Allah da bunun üzerine hayatın çeşitli şekillerde yaşanan birtakım sıkıntılara ve imtihanlara sahne olacağını bildirmektedir.

b) Yüce Allah bu hayatın yaratılış amacını “imtihan edilmek” şeklinde belirlemiştir. Konuyla ilgili olarak Hûd 11/7’de şöyle buyrulmaktadır: “O, hanginizin amel bakımından daha güzel olacağını denemek için Arş’ı su üzerinde iken gökleri ve yeri altı günde (evrede) yaratandır.”

Yüce Allah âyetin bu cümlesinde yaratılışın gayesini beyan etmektedir. Biz konuyla ilgili olarak Hûd 11/7 ve Furkân 25/77 gibi çeşitli âyetlerde açıklamalar yapmıştık. Mülk 67/2’de zikredildiği üzere, Yüce Allah insanoğlunu neden yarattığını, niçin hayat sahnesine çıkardığını belirtmekte ve yaratılışın gayesini “imtihan edilmek” şeklinde ortaya koymaktadır.

İnsân 76/2. âyette insanoğlunun döllenmiş yumurtadan yaratıldığı dile getirilmekte ve “imtihan edileceği” için de “işiten” ve “gören” bir varlık haline getirildiği bildirilmektedir. Kâinatın yaratılış gayesinin insanın imtihanı olduğunu ifade eden Hûd 11/7. âyetin yanında, onun abes olsun diye yaratılmadığı(4) ve hem dünyada hem de mahşerde başıboşluğa terk edilmeyeceği beyan edilmektedir.(5)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, insanoğlu sadece “inandım” demekle salıverilmeyecektir. Âl-i İmrân 3/179’da da belirtildiği gibi niteliği ve şartları farklı olsa da önceki milletler gibi mutlak surette çeşitli sınavlara tâbi tutulacaktır. Bu konuda Bakara 2/214, Âl-i İmrân 3/142 ve Tevbe 9/16. âyetlerde de benzer içeriklerde bilgi verilmektedir. İmanda, ahlâkta ve davranışlarda yanlış, bozuk, eksik ve çirkin olan her şey, yerini doğru, sağlam ve iyi olana terk edinceye kadar bu değişim süreci devam edecektir.

Esasında İslâm ve dolayısıyla Kur’ân dönüştürücü bir kitaptır; onun bu özelliğinden yararlanılmalı ve hayatta dönüşüm gerçekleştirilmelidir. Bu gerçeğe rağmen, bazı insanların vahiy ile dönüşmek yerine, İslâm’ı, yani vahyi dönüştürmeye çalışmaları ne kadar hazin ve korkunç bir sapma ve duyarsızlıktır.

“Ben cinleri ve insanları sadece Bana kulluk etsinler diye yarattım”(6) âyetinin verdiği anlam ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ve konuyla ilgili diğer âyetlerin mesajları arasında da paralellikler vardır. Anlaşılan o ki, yaratılışın amacı “imtihan”dır. Buna göre imtihan “sebep”, yaratılmak ise “sonuç”tur.

Bu arada belirtelim ki, yaratılışın amaçları, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de beyan edildiği üzere, çeşitli şekillerde “imtihan edilmek”,(7) “sadece Allah’a kulluk etmek”,(8) “Allah’a duada, niyazda bulunmak”(9) ve “ilâhî merhametin, rahmetin tecellilerine muhatap olmak”tır.(10)

Bazı âlimler, konuyla ilgili âyetlerde yer alan ibtelâ/yebtelî, nebtelî vs. fiillere “imtihan etmek” değil de, “göstermek” anlamını vermişlerdir.(11) Bu durumda Mülk 67/2. âyetin anlamı “Allah, hanginizin daha güzel davranış sahibi olacağınızı size göstermek için ölümü ve hayatı yaratmıştır” şeklini almaktadır. Bu anlam tercihinin Yüce Allah’ın her şeyi bildiği gerçeğiyle ilgili çok önemli bir katkısı vardır. Esasında Târık 86/9’da geçen tüblâ edilgen fiilinin “ortaya çıkartılmak” manası ile konuyla ilgili âyetlerde geçen ibtelâ vs. fiillerin verdiği anlam aynı noktada buluşturulabilir.

Bilindiği gibi, insana nispet edilen imtihan aslında bir bilgilenme biçimidir. Yani imtihan eden insan muhatabın elde edeceği sonucu bilmemekte, zorunlu olarak imtihanın neticesine göre bilgilenmektedir. Bu arada muhatabın muhtemel karşı çıkışının engellenmesi de elbette söz konusudur.

Ancak ne olursa olsun, imtihanda insan için bir bilgilenme unsuru daima vardır. Oysa Rabbimizin bu şekilde bilgilenmesi elbette söz konusu değildir. Öyleyse ilgili fiile “göstermek” anlamının verilmesi Yüce Allah için “sonradan bilgi sahibi olma” ihtimalini devre dışı bıraktırmaktadır ve mesaja çok önemli bir anlam zenginliği katmaktadır.

Konuyla ilgili bütün âyetlere bakınca sonuç itibariyle bütünüyle kâinatın insan için, insanın da imtihan edilmek için yaratıldığını söyleyebiliriz.

ıı. Herkesin Durumunun Ortaya Konulması

وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِب۪ينَ “Yemin olsun ki biz onlardan öncekileri de imtihan etmiştik. Elbette Allah doğruları bil(dir)ip (ortaya çıkaracak)tır; yalancıları da mutlaka bil(dir)ip (ortaya çıkaracak)tır.”

Âyettekiوَلَقَدْ فَتَنَّا ve lekad fetennâ fiili “yemin olsun ki imtihan etmiştik”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onlardan öncekileri”; فَلَيَعْلَمَنَّ fe leya‘lemenne fiili “böylece mutlak surette ortaya çıkaracaktır, gösterecektir, bilecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ينَ صَدَقُوا ellezîne sadekû ifadesi “doğru olanları”; وَلَيَعْلَمَنَّ ve leya‘lemenne fiili “ve yine muhakkak ki ortaya çıkaracaktır, gösterecektir, bilecektir”; الْكَاذِب۪ين el-kâzibîne sözcüğü ise “yalancıları” demektir.

Burada önceki nesillerin de olduğu gibi sonrakilerin de mutlak surette imtihan edilecekleri ve sadıklar denilen iyilerle yalancılar denilen kötülerin bu şekilde ortaya çıkartılacağıyla ilgili beyan gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ “Yemin olsun ki biz onlardan öncekileri de imtihan etmiştik.” Yüce Allah bir önceki âyetteki mesajı devam ettirmek üzere hayatın var ediliş gayesini dile getirmekte, böylece. Hz. Peygamber’e ve ilk dönem müminlere moral vermekte, öncekilerin de imtihan edildiğini, dolayısıyla bunun sadece son ümmete özel olmadığını ifade etmek istemektedir.

Yüce Allah öncekileri de sonrakileri de imtihan ederek hayatın var ediliş amacını dikkatlere sunmakta, bunun istisnasının bulunmadığını beyan etmektedir. Konuyla ilgili birkaç âyet şu şekildedir:

Bakara 2/214: “(Ey müminler!) Yoksa siz, sizden önce gelip geçenlerin başına gelenler size de gelmeden cennete gireceğinizi mi sandınız? Yoksulluk ve sıkıntı onlara öylesine dokunmuş ve öyle sarsılmışlardı ki, nihâyet Peygamber ve beraberindeki müminler: Allah’ın yardımı ne zaman! dediler. Bilesiniz ki Allah’ın yardımı yakındır.”

Bakara 2/155: “Andolsun ki sizi biraz korku ve açlık; mallardan, canlardan ve ürünlerden biraz azaltma (fakirlik) ile deneriz. (Ey Peygamber!) Sabredenleri müjdele!”

Âl-i İmrân 3/186: “Andolsun ki, mallarınız ve canlarınız konusunda imtihana çekileceksiniz; sizden önce kendilerine kitap verilenlerden ve müşriklerden birçok üzücü sözler işiteceksiniz. Eğer sabreder ve takvâ gösterirseniz, muhakkak ki bu, (yapılacak) işlerin en değerlisidir.”

Bu ve benzer âyetlerin verdiği ortak mesaj bu hayatın her aşamasının imtihana endekslendiğini bildirmek ve buna göre herkesin daha dikkatli ve duyarlı bir hayat yaşaması gerektiğini kendilerine bildirmektir.

2. فَلَيَعْلَمَنَّ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِب۪ينَ “Elbette Allah doğruları bil(dir)ip (ortaya çıkaracak)tır; yalancıları da mutlaka bil(dir)ip (ortaya çıkaracak)tır.” Bir benzeri ‘Ankebût 29/11’de de geçen bu ifadede Yüce Allah insanları imtihan etme sebebini iman ve istikamet iddiasında sadık olanlarla bu noktada yalancıları ayırıp ortaya çıkarmak şeklinde belirlemiştir.

a) “Yüce Allah’ın bilmesi” konusuyla ilgili âyetlerin hatalı yorumlanması nedeniyle bazı yanlış sonuçlara varıldığı bilinmektedir.

ı. Bu meselede son derece önemli mesajlar içeren âyetlerin meallerini burada zikretmekte yarar görmekteyiz:

Bakara 2/143: “İşte böylece sizin insanlığa şahitler olmanız, Resulün (Elçinin) de size şahit olması için sizi dengeli bir ümmet kıldık. Senin üzerinde bulunduğun (kıble edindiğin Kâbe’yi) biz, ancak Rasül’e (Elçiye) uyanı, topukları üzerinde geri dönen(ler)den ayırt etmemiz (ortaya çıkarmamız) için kıble yaptık. Bu, Allah’ın hidayet ettiği kimselerden başkasına elbette ağır gelir. Allah, sizin imanınızı asla boşa çıkaracak değildir. Şüphesiz ki Allah, insanlara karşı çok şefkatlidir; çok merhamet edendir.”

Âl-i İmrân 3/140: “Ta ki Allah, iman edenleri ortaya çıkarsın ve aranızdan şahitler edinsin.” İşte bu cümlelerde önce Yüce Allah’ın “müminleri ortaya çıkarması” beyan edilmekte, devamında ise “onlardan şahitler edinmek istediğini” bildirmektedir.

Âl-i İmrân 3/142: “(Ey müminler!) Yoksa siz, Allah içinizden cihad edenleri (fedakârlık edenleri) ve sabredenleri ortaya çıkarmadan cennete gireceğinizi mi sandınız!?”

Âl-i İmrân 3/166-167: “(Uhud’da) iki ordu karşılaştığı gün başınıza gelenler, ancak Allah’ın izniyle olmuştur ki bu da müminleri (diğerlerinden) ayırdetmesi ve münafıkları ortaya çıkarması içindi.”

Tevbe 9/16: “Yoksa, Allah, sizden, cihad edip Allah, peygamber ve müminlerden başkasını kendilerine sırdaş edinmeyenleri ortaya çıkarmadan bırakılacağınızı mı sandınız? Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”

Kehf 18/12: “Sonra da iki gruptan (Ashab-ı Kehf ile karşıtlarından) hangisinin (orada, mağarada) kaldıkları uzun süreyi daha iyi hesap edeceğini bilelim (gösterelim) diye onları uyandırmıştık.”

‘Ankebût 29/3: “Andolsun ki biz onlardan öncekileri de imtihan etmiştik. Elbette Allah, doğruları ortaya çıkaracak, yalancıları da mutlaka ortaya koyacaktır.”

‘Ankebût 29/11: “Allah, elbette (O’na gönülden) iman edenleri de; iki yüzlüleri de ortaya çıkaracaktır.”

Sebe’ 34/21: “Hâlbuki onun (İblis’in), onlar üzerinde hiçbir etkisi yoktu. Ancak ahirete inananı, şüphe içinde kalandan (ayırdedip) bilelim (ortaya çıkarıp gösterelim) diye (ona bu fırsatı vermiştik). Rabbin, her şeyi koruyup (herkesi gözetleyen)dir.”

Muhammed 47/31: “Andolsun ki içinizden cihad edenlerle sabredenleri belirleyinceye ve haberlerinizi açıklayıncaya kadar sizi imtihan edeceğiz.”

Hadîd 57/25: “Muhakkak ki biz rasüllerimizi/elçilerimizi açık delillerle gönderdik ve insanların adaleti yerine getirmeleri için beraberlerinde el-kitâbı ve el-mîzânı indirdik. Biz demiri de indirdik ki onda büyük bir kuvvet ve insanlar için faydalar vardır. Bu, Allah(’ın dinin)e ve rasüllerine/elçilerine gaybda yardım edenleri bilmesi (belirlemesi, bildirmesi, ortaya çıkarması) içindir. Muhakkak ki Allah kaviyy’dir (çok kuvvetlidir); ‘azîz’dir (çok üstündür).”

Burada meallerini zikrettiğimiz konuyla ilgi âyetlerde geçen Yüce Allah’ın “bilmesi” ifadesi aslında kendisine yönelik değil, muhataplarıyla ilgili bir “şahitlik kurumu oluşturmak”, muhatapların bilmesini sağlamak gayesine yönelik olarak anlaşılmalıdır.

ıı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette iki kez yer alan يَعْلَمَنَّ ya‘lemenne fiili ile diğer âyetlerde geçen aynı kökten kelimeler sözlükte “bilmek” manasına gelse de, Târık 86/9’daki kullanımdan hareketle bunun “ortaya çıkarmak” manası da elbette söz konusudur. İmâm Mukâtil gibi müfessirlerimizden bir kısmı bu fiile “göstermek” manası vermekte, ayrıca söz konusu fiilin “ortaya çıkarmak”, “görünür kılmak”, “ayırmak” manalarından da söz edilmektedir.(12)

ııı. Yüce Allah bu kişileri yani iman ve istikametinde sadık ve samimi olanlarla yalancıları birbirinden iyice ayırıp seçeceğini bu şekilde beyan etmiş olmaktadır. Bu bağlamda bazı âlimlerimiz buradaki fiilleri iyiler için “ödüllendirmek”, kötüler için de “cezlandırmak” şeklinde yorumlamışlardır.

ıv. Hz. Ali’nın buradaki يَعْلَمَنَّ ya‘lemenne fiillerini if‘âl kalıbından يُعْلٍمَنَّ yu‘limenne şeklinde “bildirmek” manasında okuduğu da rivayet edilmektedir.(13) Eğer bu rivayet sahih ise o zaman zaten âyetin anlaşılmasında hiçbir sorun kalmamaktadır.

b) Bilgiye konu şeyler “gayb veya şehadet alemi”yle ilgili olduğu ve Mâide 5/109 ve 116’da da belirtildiği gibi Yüce Allah da gayblar denen her bir şeyi en iyi kendisinin bildiğini beyan ettiği için O’nun bilmediği herhangi bir şey olamaz. Kur’ân’da defalarca geçtiği üzere “Allah her şeyi bilir” ifadelerinin yanı sıra Bakara 2/33’te de açıkladığımız üzere, O’nun eşsiz ve erişilmez bilginin sahibi olduğu gerçeği göz önüne alındığında, Yüce Allah “olmuş”, “olmakta olan” ve “olacak olan” ne varsa en küçük ayrıntısına varıncaya kadar her şeyi bilmektedir.

Bilgi zamana ve bilinene bağlı bir kavram olduğu için insanlar gelecekte olanları bilemezler; çünkü insanlar zamanın mahkûmudurlar. Buna karşılık, Yüce Allah’ın bilgisi bilinenin yaratılmış olmasını gerektirmediği ve zamana da bağlı olmadığı gerçeğinden hareketle O’nun bilgisi insanlarınkiyle karşılaştırılamaz. Zira Yüce Allah insanlar gibi zamanın mahkûmu değil, bizzat hakimidir, yaratıcısıdır. Zaman O’nu değil, O zamanı çepeçevre kuşatmıştır.

Bu durumda O bizzat kendisi herhangi bir şeyi bilmediğini söylemediği sürece O’na bilgisizlik isnadında bulunmak korkunç bir hatadır. Yüce Allah zerreden kürreye, olandan olacak olana, bilinenden bilinmeyene, görünenden görünmeyene her ne varsa hepsini hakkıyla bilir. Buradan hareketle, konuyla ilgili âyetlerdeki mesajı Yüce Allah’ın “bilmesi” değil de “bildirmesi”yle, “ortaya çıkarması”yla ve “iyilerle kötülerin ayrıştırılması”yla ilgili olduğunu söylemek zorundayız.

c) Konuyla ilgili olarak Râzî’nin getirdiği yorumu burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Yüce Allah'ın ilmi, kendisinde olacak herşeyin aynen olduğu gibi göründüğü bir sıfattır. Bu nedenle Yüce Allah, mükellef tutup denemeden önce de mesela Zeyd’in itaat edeceğini, Amr'in ise isyan edeceğini, mükellef tutunca da Zeyd’in itaat edip Amr’in isyan edeceğini, Zeyd ile Amr’in yaratılmalarından sonra, Zeyd’in itaat edip, Amr’in isyan edeceğini bilir. O’nun ilmi hiçbir şekilde değişmez. Burada değişen, bilinen şeylerin durumudur.”

“En güzel temsili getirmek Yüce Allah’a mahsus olmakla birlikte, biz bunu maddî bir örnekle açıklamaya çalışalım: Cilalanmış, tertemiz bir ayna bir yere asılıp, bir yöne doğru çevrilsin ve hareketsiz bırakılsın. Sonra önünden beyaz bir elbise ile Zeyd geçsin. Zeyd o aynada beyaz bir elbise içinde gözükecektir. Yine onun önünden, sarı bir elbise giyinmiş olarak Amr geçsin. Amr da aynada sarı elbiseli görülecektir.”

“Şimdi kimin zihninde, “Demirden olan bu ayna değişmiştir?” yahut “o kimse, ayna döndürüldüğü için değişik göründü” gibi fikir belirebilir? Yahut kim o aynanın cilasında değişme olduğunu sanabilir? Yahut kimin hatırına, o aynanın yerinden oynadığı düşüncesi gelebilir? Hiç kimse, bunlardan hiçbirini aklına getirmediği gibi, aksine burada değişen şeylerin, harici yani aynanın karşısındaki şeyler olduğunu kesin olarak bilir. Bu nedenle Yüce Allah’ın ilmini bu misal ile anlamaya çalış. Ama Yüce Allah’ın ilmi bundan daha yücedir. Çünkü bu aynanın değişmesi mümkündür. Fakat Yüce Allah'ın ilmi asla değişmez.”

“O halde Yüce Allah’ın ayetteki bu ifadesi, “Allah’ın, itaat edeceğini bildiği kimselerden itaat sâdır olur. Böylece de bu ilim sayesinde onun itaatkâr olduğu anlaşılır” manasında olur. “Yalancı olanları da bilir” ifadesi de “Kim ‘ben müminim’ der, ibadetler farz kılındığında doğruluğunu gösterirse, ondan bu meydana çıkar, bu bilinir. Kim de ‘Ben müminim’ der, ama münafık olursa, ondan da bu münafıklık zuhur eder, bu bilinir" manasında olur.”(14)

b) Yüce Alah’ın Kudreti ve Fedakarlıkların Amacı

Yüce Allah, sûrenin 4-6. âyetlerinde kötülükleri yapanların Allah’ı geçebilecekleri yani O’na hesap vermekten kurtulabilecekleri şeklindeki algıların yanlış olduğunu, son derece yanlış hüküm verdiklerini bildirmektedir.

Ardından, “Her kim Allah’a kavuşmayı umuyorsa, bilsin ki Allah’ın tayin ettiği o vakit elbette gelecektir. O, her şeyi işitendir; bilendir. Cihad eden, ancak kendisi için cihad etmiş olur. Muhakkak ki Allah, âlemlerden müstağnîdir” beyanına yer verilmektedir.

ı. İnsanların Yanlış Algısı

اَمْ حَسِبَ الَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّـَٔاتِ اَنْ يَسْبِقُونَا سَآءَ مَا يَحْكُمُونَ “Yoksa kötülükleri yapanlar, bizi geçebileceklerini (bizden kaçabileceklerini) mi sandılar? Ne kadar kötü hüküm veriyorlar!”

Âyettekiاَمْ حَسِبَ em hasibe fiili “yoksa (şöyle) mi sandı”; الَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ ellezîne ya‘melûne ifadesi “yapmakta (olanlar), yapanlar”; السَّيِّـَٔات es-seyyiâti kelimesi “kötülükler”; اَنْ يَسْبِقُونَا en yesbikûnâ ifadesi “bizi geçeceklerini”; سَآءَ sâe fiili “ne kadar da kötü”; مَا يَحْكُمُونَ mâ yahkümûne ifadesi ise “hükmettikleri şey” demektir.

Burada kötülük yapan inkarcıların hesaptan kurtulma noktasındaki yanlış kanaatleri gündeme getirilmektedir.

1.اَمْ حَسِبَ الَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّـَٔاتِ اَنْ يَسْبِقُونَا “Yoksa kötülükleri yapanlar, bizi geçebileceklerini (bizden kaçabileceklerini) mi sandılar?” Yüce Allah inandıklarını iddia ettikleri halde sürekli hata yapan ve suç işleyenlerin dünyada yapıp ettiklerinin yanlarına kar kalacağını sandıklarını ifade ederek, böyle bir kabulün kesinlikle doğru olmadığını, onlara uygulayacağı azaptan kaçıp kurtulamayacaklarını, böyle düşünmeleri halinde son derece isabetsiz bir hüküm vermiş olacaklarını bildirmektedir. Yüce Allah sürekli kötülük işleyenlerin yaptıklarının yanlarına bırakılmayacağını ifade etmektedir.

Burada geçen السَّيِّـَٔات es-seyyiât kelimesi müfessirlerimiz tarafından “kötülükler”, “şirk türü yanlış inanışlar”, “isyanlar” gibi kelimelerle karşılanmakta, dolayısıyla muhatapların müşrikler olduğu vurgulanmaktadır.(15) Âyetteki اَنْ يَسْبِقُونَا en yesbikûnâ ifadesi ise “bizi geçmeleri”, “bizi atlatmaları”, “bizden kurtulabilmeleri”, “bizim azabımızdan kaçıp kurtulmaları”, “bizi savuşturup geçmeleri”, “bizi çaresiz bırakıp kurtulmaları”(16) gibi anlamlar içermektedir.

Buna göre, Yüce Allah’ın onları yakalayıp cezalandırmasından, dolayısıyla kendilerine vaad edilen azaptan kurtulmalarının mümkün olmadığı ifade edilmek istenmektedir. Konuyla ilgili olarak Enfâl 8/59’da da şöyle buyrulmaktadır: “İnkâr edenler (bizi) geçtiklerini (yakayı kurtardıklarını) sanmasınlar. Muhakkak ki onlar (bizi) âciz bırakamazlar.” Yüce Allah çeşitli âyetlerde inkarcı muhataplarının kendisini atlatamayacağını, O’nu asla ve asla aciz bırakamayacağını işte bu cümlesiyle ortaya koymaktadır.

Burada sözü edilen türden bir başka zanları Câsiye 45/21’de şöyle dile getirilmektedir: “Yoksa kötülük işleyenler ölümlerinde ve sağlıklarında kendilerini, inanıp iyi ameller işleyenlerle bir mi tutacağımızı sandılar? Ne kötü hüküm veriyorlar!” Bu doğrultuda olmak üzere, En‘âm 6/134, Enfâl 8/59, Tevbe 9/2, 3, Yûnus 10/53, Hûd 11/20, 33, Nahl 16/46, Nûr 24/57, ‘Ankebût 29/4, 22, 39, Zümer 39/51, Şûrâ 42/31 ve Ahkâf 46/32. âyetlerde de belirtilen husus budur.

2. سَآءَ مَا يَحْكُمُونَ “Ne kadar kötü hüküm veriyorlar!” Yüce Allah iman edip başka bir sorumluluğu bulunmadığını sanan veya en baştan beri inkar edenlerin ilahi cezadan kaçıp kurtulabileceklerine dair kanaatlerinin son derece yanlış olduğunu beyan etmekte, sonunda bu hükmün hiçbir şekilde doğru olmadığını beyan etmektedir. Bu ifadenin benzerleri müşriklerin ve inkarcıların kanaatleri bağlamında çeşitli âyetlerde zikredilmekte, dolayısıyla geçtiği her yerde muhataplar eleştirilmektedir.(17)

ıı. Yüce Allah’ın Belirlediği Sürenin Gerçekliği

مَنْ كَانَ يَرْجُوا لِقَآءَ اللّٰهِ فَاِنَّ اَجَلَ اللّٰهِ لَاٰتٍ وَهُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “Kim Allah’a kavuşmayı umuyorsa, bilsin ki Allah’ın (belirlediği) zaman elbette gelecektir. O, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyetteki مَنْ كَانَ يَرْجُوا men kâne yarcû ifadesi “her kim umarsa”; لِقَآءَ اللّٰهِ likâellâhi tamaması “Allah’a kavuşmayı”; فَاِنَّ اَجَلَ اللّٰهِ fe inne ecelellâhi tamlaması “muhakkak ki Allah’ın belirlediği süre”; لَاٰت leâtin ifadesi “mutlak surette gelici(dir), gelecektir”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; السَّم۪يع es-semî‘u sıfatı “işiten(dir)”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı ise “bilen(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın belirlediği bir sürenin bulunduğu ve bunun mutlak surette geleceğiyle ilgili bilgiler ele alınmaktadır.

1.مَنْ كَانَ يَرْجُوا لِقَآءَ اللّٰهِ فَاِنَّ اَجَلَ اللّٰهِ لَاٰتٍ “Kim Allah’a kavuşmayı umuyorsa, bilsin ki Allah’ın (belirlediği) zaman elbette gelecektir.” Yüce Allah’a kavuşmayı uman, yani buna inanan kişilerin bilmesi gereken çok önemli bir hususa değinilmekte, Allah’ın belirlediği sürenin mutlak sûrette gelip çatacağı haber verilmektedir.

Âyette geçen يَرْجُوا yarcû fiili “ummak” manasına gelse de muhataplar ve konu gereği bunun anlamı “inanmak”, “iman etmek”, “istemek” şeklinde anlaşılmalıdır. Çünkü iki ve dördüncü âyetlerde geçen ve nankör insanların kanaatlerini içeren حَسِبَ hasibe “zannetmek” fiilinin zıddına burada bir iman manası kast ediliyor olsa gerektir.

Bu arada âyette zikredilen لِقَآء likâ’ kelimesi de “kavuşmak, karşılaşmak” manasında mahşerde ilahi huzura çıkartılmak manasını içermektedir. Burada geçen اَجَلَ اللّٰهِ ecelellâhi tamlaması “Yüce Allah’ın belirlediği süre” manasına gelmekte, şahıslar için ölümü ve sonrasındaki Son Saat ile kıyâmet-âhiret sürecini içermektedir. Bu arada لَاٰت leâtin ifadesinin başındaki lâm/le edatı manayı pekiştirmekte, bunun gerçekleşmeme ihtimalinin bulunmadığını ortaya koymaktadır.

Konuyla ilgili olarak Kehf 18/111’de şöyle buyrulmaktadır: “Artık her kim Rabbine kavuşmayı umuyorsa, iyi iş yapsın ve Rabbine ibadette hiç kimseyi (hiçbir şeyi) ortak koşmasın!” Yüce Allah’la karşılaşmak, aslında O’na kavuşmayı dilemek ve O’nun huzurunda hesap vermeye inanmaktır ki bu gerçeklik mahşerde yaşanacaktır. İfadenin bu şekilde anlaşılması gerektiği A‘râf 7/147, Kehf 18/105 ve Nebe’ 78/27’de açıkça ortaya konulmaktadır.

2. وَهُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “O, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah bu âyetteki mesajını “işiten” ve “bilen” sıfatlarıyla bitirmektedir. Bunun muhtemel sebebi inkarcıların dediklerini duyması ve düşündüklerini bilmesi nedeniyledir.

Yüce Allah imtihana tabi tuttuğu bütün muhatapların söylediklerini işittiğini ve kalplerinden geçirdikleri veya yapıp ettikleri her ne varsa hepsini hakkıyla bildiğini, dolayısıyla hiçbir şeyin O’na gizli ve saklı kalmayacağını ifade etmek istemekte, sonuçta müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

ııı. Fedakârlıkların Şahsiliği

وَمَنْ جَاهَدَ فَاِنَّمَا يُجَاهِدُ لِنَفْسِه اِنَّ اللّٰهَ لَغَنِيٌّ عَنِ الْعَالَم۪ينَ “Cihad eden (fedakârlık yapan) ancak kendisi için cihad etmiş (fedakârlık yapmış) olur. Şüphesiz ki Allah âlemlerden ğaniyy’dir (zengindir/onlara muhtaç değildir).”

Âyetteki وَمَنْ جَاهَدَ ve men câhede ifadesi “ve her kim cihad ederse, çalışırsa, fedakarlık yaparsa”; فَاِنَّمَا يُجَاهِدُ fe innemâ yücâhidü fiili “ancak ve ancak cihad etmiş olur, fedakarlıkta bulunmuş olur”; لِنَفْسِه li nefsihî ifadesi “onun nefsi için, kendisi için”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”;لَغَنِيٌّ leğaniyyun sıfatı “elbette zengin(dir)”; عَنِ الْعَالَم۪ينَ ‘ani’l-‘âlemîne ifadesi ise “âlemlerden” demektir.

Burada fedakarlıkların şahsiliği ile Yüce Allah’ın hiç kimseye muhtaç olmaması gündeme getirilmektedir.

1.وَمَنْ جَاهَدَ فَاِنَّمَا يُجَاهِدُ لِنَفْسِه “Cihad eden (fedakârlık yapan) ancak kendisi için cihad etmiş (fedakârlık yapmış) olur.” Yüce Allah bu âyette Allah’a kavuşacaklarına iman edenlerin, bu gerçekle karşılaşacaklarını uman, bunu bekleyen ve isteyenlerin ortaya koyacağı bütün çabaları aslında kendi lehlerine gerçekleştirmiş olacağını vurgulu bir ifadeyle dile getirmektedir.

a) Konuyla ilgili çeşitli âyetlerde de ele aldığımız üzere, cihâd kavramı “cehd etmek”, “çalışmak ve üretmek” demektir. İctihâd ve müctehid kelimeleri de bu köktendir ve bir insanın kaynaklardan beslenerek ve çaba sarfederek bir çalışma ortaya koyması veya bir fikir üretmesiyle ilgilidir.

C-h-d kökünden kelimeler Kur’ân’da 41 yerde geçmekte ve “Kur’ân’ı anlatmak”,(18) “fedakârlık yapmak”,(19) “zorlamak”(20) ve “bütün güç”(21) gibi anlamlara gelmektedir. Mekkî sûrelerdeki kullanımlarında bu şekilde gelen c-h-d kökünden kelimeler Medine dönemi sûrelerinde “fiilî savaş”(22) anlamını da kazanmıştır. Anlaşılan o ki, cihâd kavramını kıtâl kavramıyla karıştırmamak durumundayız.

Cihâd genel anlamda “insan kazanmak, yüreklerini fethetmek için yapılan fedakârlık” anlamına gelirken, kıtâl “saldırgana karşı kendini savunup savaş yapmak” demektir. Şu kadar var ki, cihâd kavramı eğer Medenî sûrelerde geçmişse,(23) bu takdirde onun anlamında bunlara ilave olarak “savunma savaşı yapmak” anlamı da devreye girmektedir.

Bu vesileyle “Kur’ân ve savaş” konusunda çok kısa bir hatırlatma yapmak gerekmektedir: Kur’ân’ın hiçbir yerinde saldırı savaşına olumlu bakılmamaktadır; savaş konusunda sadece savunmaya izin verildiği beyan edilmektedir ki bu konuda Kur’ân’da pek çok bilgi zikredilmektedir.(24)

Kur’ân’da savaşa izin veren âyetlerin tamamı, Medine döneminde indirilen sûrelerde yer almaktadır ve hepsinde saldırıya karşı savunmanın yapılması anlamı söz konusu edilmektedir. Cihâd kelimesinin “silahlı savaş” anlamını da içerdiğini belirtirken, Kur’ân’da savaş için aslında kıtâl ve mukâtele kelimelerinin kullanıldığını özellikle hatırlatmakta yarar görmekteyiz. Unutulmamalıdır ki, kıtâlde “adam öldürmek” hedef iken, İslâm’da cihâdın amacı insan öldürmek değil, savaş ortamında bile olsa “insan kazanmak”tır.

b) Fedakârlıkların yapılış nedeni ve sonuçları bağlamında Lokmân 31/12’de şöyle buyrulmaktadır: “Şükreden ancak kendisi için şükretmiş olur.” Şükreden kişi sadece ve sadece kendisi için ve kendi yararına şükretmiş olur. Çünkü bu tür cümlelerde tercih edilen ifadelerde اِنَّمَا innemâ edatı kullanılarak hasr/kasr denen “vurgulu” bir teknik söz konusudur. Zira şükredenin şükrünün Allah’a bir yararı olmadığı gibi, küfredenin küfrünün de Allah’a hiçbir zararı olamaz. Bu durumda şükrün sonucu yine şükredenin kendisinedir.

İbrâhim 14/7’de şöyle buyrulmaktadır: “Hatırlayın ki Rabbiniz size ‘Eğer şükrederseniz, elbette size (nimetimi) arttıracağım’ diye bildirmişti.” Demek ki şükrün karşılığı yine insanlara yöneliktir ve Yüce Allah şükrün karşılığını nimet arttırımı olarak vermektedir. Ayrıca Bakara 2/152’de de belirtildiği gibi Yüce Allah kendisini hatırlayanları hatırlayacağını beyan etmekte, kendisine şükredilmesini istemekte, nankörlük yapılmasını ise yasaklamaktadır.

2. اِنَّ اللّٰهَ لَغَنِيٌّ عَنِ الْعَالَم۪ينَ “Şüphesiz ki Allah âlemlerden ğaniyy’dir (zengindir/onlara muhtaç değildir).” Bir kez de Âl-i İmrân 3/97’de geçen bu ifadede Yüce Allah kendisinin hiçbir şeye ihtiyacı olmadığını beyan etmekte, dolayısıyla cihad edenlerin, Allah yolunda her türlü fedakarlığı yapanların bütün yapıp ettiklerinin kendilerinin yararına olduğunu, onların fedakarlıklarına Yüce Allah’ın ihtiyacı olmadığını, çünkü O’nun sadece insanlardan değil, bütün âlemlerden zengin olduğunu, hiçbir şeye hiçbir şekilde muhtaç olmadığını ifade etmektedir.

Fâtır 35/15 ve Muhammed 47/38’de, ayrıca Bakara 2/255, Âl-i İmrân 3/2, 26-27, En‘âm 6/14, Mü’minûn 23/88 ve İhlâs 112/2’de dikkat çekilen husus da budur. Esasında Leyl 92/8 ve ‘Alak 96/7’de beyan edildiği üzere, istiğnâ denen “kendini yeterli görüp başkalarına yönelik görev ve sorumluluğunun bulunmadığı”nı sanmak insanlar için eleştirilmekte, çünkü Teğâbun 64/6’da belirtildiği gibi müstağnîliğin Yüce Allah’a ait olduğu ifade edilmektedir.

c) İman Edenler ve Ödülleri

Yüce Allah, sûrenin 7-9. âyetlerinde iman edip sâlih ameller işleyenlerin (iyi davranışlar ortaya koyanların) (geçmiş) kötülüklerini elbette örteceğini, onlara yaptıklarının en güzeli ile karşılık vereceğini bildirmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın insanoğluna ana-babasına iyi davranmasını emrettiği, hakkında bilgisi olmayan bir şeyi (körü körüne) Allah’a ortak koşması için çocuğunu zorlarlarsa, onlara itaat etmemesi gerektiği, dönüşün sadece Allah’a olduğu ve o zaman insanlara dünyada yapmış olduklarını haber vereceği, sonuçta iman edip sâlih ameller (iyi işler) yapanları muhakkak ki sâlihlere katacağı beyan edilmektedir.

ı. Günahların Örtülmesi ve En Güzel Ödüllendirilme

وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّـَٔاتِهِمْ وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ اَحْسَنَ الَّذ۪ي كَانُوا يَعْمَلُونَ “İman edip iyi işler yapanların kötülüklerini elbette örteceğiz ve onlara, yaptıklarının en güzeli ile karşılık vereceğiz.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlar, iman edenler”;وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş, yapmış (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller, iyi işler”;لَنُكَفِّرَنَّ lenükeffiranne fiili “muhakkak ki örteceğiz”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan, onların”; سَيِّـَٔاتِهِمْ seyyiâtihim ifadesi “onların günahlarını”;وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ ve lenecziyennehum fiili “ve onlara mutlak surette karşılık vereceğiz”; اَحْسَن ahsene kelimesi “en güzelini”; الَّذ۪ي كَانُوا يَعْمَلُونَ ellezîne kânû ya‘melûne ifadesi ise “yapmış oldukları şeylerin” demektir.

Burada iman edip salih ameller işleyenlere yönelik Yüce Allah’ın vaad ettiği ödüllerin bir kısmı gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ “İman edip iyi işler yapanlar (var ya).” Yüce Allah dünya hayatında kötülük işleyenlere yönelik tehdidini beyan ettikten sonra, Kur’ân’ın mesânîlik özelliği gereği sözü iyi insanlara ve onlara verilecek ödüllere getirmektedir.

Bu bağlamda öncelikle ödüllerin verilmesini sağlayacak “sebeb”e dikkat çekmekte ve her şeyden önce iman edip sâlih ameller işlemenin gerekliliğini dile getirmektedir. İman ve salih ameller işlemek biri diğerisiz olmayan en temel iki değerdir. Bir inanç eğer salih amel denen ve inanca yaraşır davranışlarla desteklenirse ona “iman” dendiği gibi, birtakım iyi davranışlar da imanlı olarak yapılırsa onlara “salih amel” denmektedir. Salih amellerle desteklenmeyen inanca iman denmeyeceği gibi, imansız yapılan davranışlara da salih amel denmez.

2. لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّـَٔاتِهِمْ وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ اَحْسَنَ الَّذ۪ي كَانُوا يَعْمَلُونَ “Onların kötülüklerini elbette örteceğiz ve onlara, yaptıklarının en güzeli ile karşılık vereceğiz.” Yüce Allah işte iman ve salih amellerden oluşan bu iki değere sahip olanlar için vereceği çok önemli iki ödülünden söz etmektedir.

a) لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّـَٔاتِهِمْ “(Geçmiş) kötülüklerini elbette örteceğiz.” Burada dile getirilen ilk ödül “günahlarını örtmek”tir. Günahların örtülmesiyle ilgili başka âyetler de Kur’ân’da yer almaktadır.(25) Konuyla ilgili olarak Zümer 39/35’te şöyle buyrulmaktadır: “Böylece Allah, onların (dünyada) yaptıkları en kötü şeyleri bile örtecektir.” Yüce Allah muttaki ve muhsinlerin yaptıkları kötülüklerin en kötülerini bile örtebileceğini beyan ederek kendilerine büyük bir moral vermeyi amaçlamaktadır.

Âyette geçen لَنُكَفِّرَنَّ lenükeffiranne ifadesindeki lâm/le harfi “akıbet” manası vermekte, sonuçta yani mahşerde Yüce Allah’ın iman edip salih ameller işleyenlerin günahlarını örteceğini ortaya koymaktadır. Bu akıbet manasının Kur’ân’da başka kullanım örnekleri de vardır.(26)

Yüce Allah Nisâ’ 4/48 ve 116’da şirk hariç bütün günahları dilediğine bağışlayabileceğini ifade etmekte, Zümer 39/53’te ise bütün günahları affedebileceğini, çünkü çok bağışlayan ve çok merhamet eden olduğunu belirtmektedir. Bu arada Nisâ’ 4/31’de insanlar “eğer büyük günahlardan kaçınırlarsa diğerlerini örtebileceğini” müjdelemektedir.

Daha pek çok âyette ise Yüce Allah’ın seyyiât denilen günahları affedebileceği beyan edilmekte,(27) ayrıca dilediğini bağışlayabileceği, dilediğine ise azap edebileceği bildirilmektedir.(28) İşte bu bağlamda Zümer 39/35. âyette çok önemli bir noktaya temas edilmekte ve muttaki/muhsinlerin işlemiş oldukları hataların en kötülerini bile örtebileceğini, yani affedip bağışlayabileceğini müjdelemektedir.

b) وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ اَحْسَنَ الَّذ۪ي كَانُوا يَعْمَلُونَ “Onlara, yaptıklarının en güzeli ile karşılık vereceğiz.” Yüce Allah iman edip salih ameller işleyenlere vereceği ikinci ödülü bu şekilde dile getirmekte ve dünyada yapıp ettiklerinin en güzeliyle onları ödüllendireceğini müjdelemektedir. Konuyla ilgili Zümer 39/35’te şu bilgiler yer almaktadır: “Yapmış olduklarının en güzeliyle mükâfatlarını verecektir.”

Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri En‘âm 6/160, Tevbe 9/121, Nahl 16/96-97, Nûr 24/38, Zümer 39/35, Ahkâf 46/16, Necm 53/31’de de yer almaktadır. Amellerin karşılıkları konusunu çeşitli âyetlerde ele aldığımız için, burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

ı. Kur’ân’da 36 kez geçen اَحْسَن ahsen kelimesi “daha güzel”, “en güzel” manasına gelmekte ve önceki cümlede yer alan “en kötü günahların örtülmesi” müjdesine ilave olarak Yüce Allah Hz. Peygamber’i ve onun tebliğ ettiği Kur’ân’ı tasdik eden muttaki/muhsinleri dünyada yapmış olduklarının en güzeliyle ödüllendireceğini de müjdelemektedir.

Konuyla ilgili olarak Ahkâf 46/16’daki ifadeyi hatırlatmakta yarar görmekteyiz: “İşte, yaptıklarının en iyisini kabul edeceğimiz ve günahlarını bağışlayacağımız bu kimseler cennetlikler arasındadırlar. Bu, kendilerine verilen doğru bir sözdür.” İşte bu ifade muhteşem bir ödül olarak zikredilmekte, yapılanların en güzelinin kabul edileceği ve söz konusu iyi kişilerin diğer kötülüklerinden geçileceği, yani onların bağışlanıp hesaptan muaf tutulacağı ifade edilmiş olmaktadır.

Fussılet 41/27’de de şöyle bir beyan yer almaktadır: “O inkâr edenlere şiddetli bir azabı tattıracağız ve onları yaptıklarının en kötüsüyle cezalandıracağız.” İşte bu âyette de kafirlerin yaptığı en kötü şey ne ise onunla karşılanacakları, bu kötülüklerinin en çirkininin hesaba konu edilip cezasının ona göre verileceği bildirilmektedir.

ıı. Bu konuyla ilgili âyetlerden anlaşılıyor ki kişiler bazen mendub, bazen mubah, bazen de farz olan işler yapar. İşte onların mübah olan işlerine göre değil de yaptıklarının daha güzeli veya en güzeli demek olan mendub ve farzları yerine getirdikleri için onlara bu şekilde en güzel üzerinden ödül verileceği söylenebilir.(29)

İşte ilâhi iradenin insan lehine ortaya koyacağı bu muhteşem tavır onların Yüce Allah’tan ümit kesmemeleri ve daima en iyiyi yakalama azminde olmaları gerektiğini öğretmekte, bunu adeta teşvik etmektedir. Tabir caizse kişi ömrünü daima en iyiyi elde etme çabasıyla geçirmelidir. Çünkü yapılan davranışların en iyisi üzerinden bir ödüllendirilme gerçekleştirilecektir; ilâhî rahmet ve merhamet de bunu öngörmektedir.

ıı. Ana-Babaya Yönelik Görev ve Sorumluluklar

وَوَصَّيْنَا الْاِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْنًا وَاِنْ جَاهَدَاكَ لِتُشْرِكَ ب۪ي مَا لَيْسَ لَكَ بِه۪ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا اِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَاُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Biz insana ana babasına güzel davranmasını emrettik. Onlar seni, hakkında bilgin olmayan bir şeyi bana ortak koşman için zorlarlarsa, onlara itaat etme! Dönüşünüz sadece banadır. Elbette yapmış olduklarınızı size bildireceğim.”

Âyetteki وَوَصَّيْنَا ve vessaynâ fiili “ve emretmiştik, tavsiye etmiştik”; الْاِنْسَان el-insâne kelimesi “insanoğluna”;بِوَالِدَيْهِ bivâlideyhi tamlaması “onun ana-babasını”; حُسْنًا husnen kelimesi “iyilik etmesini”; وَاِنْ جَاهَدَاكَ ve in câhedâke fiili “ve eğer seni zorlarlarsa”; لِتُشْرِكَ litüşrike ifadesi “ortak koşman için”; ب۪ي bî ifadesi “bana”; مَا لَيْسَ mâ leyse ifadesi “olmayan şeyi, şeyleri”; لَكَ leke ifadesi “senin için yoktur”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla ilgili”; عِلْمٌ ‘ılmun kelimesi “hiçbir bilgi”; فَلَا تُطِعْهُمَا fe lâ tutı‘humâ emri “onlara itaat etme, boyun eğme”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “sadece bana(dır), bana olacak(tır)”; مَرْجِعُكُمْ mercı‘uküm tamlaması “sizin dönüşünüz”;فَاُنَبِّئُكُمْ fe ünebbiuküm fiili “ve size elbette haber vereceğim”; بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ bimâ küntüm ta‘melûne ifadesi ise “yapmış olduğunuz şeyleri” demektir.

Burada ana-babaya iyilik ile onların olumsuz davranış göstermesi durumunda nelerin yapılması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.وَوَصَّيْنَا الْاِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حُسْنًا “Biz insana ana babasına güzel davranmasını emrettik.” Bu ifadenin benzerleri olan Ahkâf 46/15’te ıhsân kelimesi yer almaktayken, Lokmân 31/14’te hüsn ve ihsân kelimelerinin ikisi de zikredilmemektedir.

a) Lokmân 31/14’te de dile getirildiği üzere, burada geçen وَصَّيْنَا vessaynâ fiili kelimenin yaygın manası olan “tavsiye etmek” şeklinde anlaşılmamalıdır. Bu fiil Yüce Allah’a nispet edildiğinde “emretmek” manası devreye girmektedir.(30) Nitekim benzer konuların işlendiği İsrâ’ 17/23-40 arası hükümlerin başında kadâ yani “hükmetmek, emretmek” fiili kullanıldığı için, Yüce Allah’a nispet edilen vessaynâ, vessâ, evsâ, yûsî gibi fiileri de bu anlamda yorumlamak gerektiği kanaatindeyiz. Nitekim müfessirlerimiz de bu fiili “emretmek” manasında yorumlamışlardır.(31)

Yüce Allah’ın ana-babalara iyilik etmeleri noktasında çocuklara yüklediği bu yükümlülüğü bir tavsiye değil de bir emir olarak anlayıp uygulamamız gerektiği açık bir gerçekliktir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde ana-babaya iyilikle ilgili mesajlara yer verilirken وَصَّيْنَا vassaynâ fiili kullanılmakta,(32) Meryem 19/31-32’de beyan edildiği üzere babasız dünyaya gelen Hz. İsâ’nın da namaz dahil her bir ibadetinde, zekatında, annesine iyilik yapmasının emredildiği ifadede de evsâ fiiline yer verilmektedir. Üç kullanım da sonuçta aynı manayı içermekte, maksadın “emretmek” olduğu anlaşılmaktadır.

b) “Ana ve babaya iyilik” konusunu İsrâ’ 17/23’te oldukça detaylı bir şekilde ele almıştık. Burada kısa bir hatırlatmayla yetineceğiz. Kur’ân’da Yüce Allah’a kulluk ile ana-babaya iyilik çeşitli âyetlerde birlikte zikredilmekte, adeta tevhidin bir unsuru gibi sunulmaktadır.(33)

Ahkâf 46/14’te ana-babaya şükretmek Allah’a şükrün peşinden zikredilmekte, benzer bir durum Lokmân 31/14’te de görülmektedir. Bu konu önceki şeriatlerde de böyle olduğu için Bakara 2/83’te de geçtiği üzere İsrailoğullarına hitapta da aynı şekilde beyan edilmektedir.

2.وَاِنْ جَاهَدَاكَ لِتُشْرِكَ ب۪ي مَا لَيْسَ لَكَ بِه۪ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا “Onlar seni, hakkında bilgin olmayan bir şeyi bana ortak koşman için zorlarlarsa, onlara itaat etme!” Bu cümlenin bir benzeri Lokmân 31/15’te de geçmektedir. Yüce Allah ana-babaya ne zaman ve hangi konuda itaat edilmemesi gerektiğine değinmekte, tevhidin düşmanı olan “şirki” tek neden olarak sunmaktadır. Bunun bir gereği olarak, eğer herhangi bir ana-baba, hakkında hiçbir bilgisi olmayan herhangi bir şeyi Yüce Allah’a ortak koşması için çocuğunu zorlarlarsa bu konuda onlara itaat etmemesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

a) وَاِنْ جَاهَدَاكَ لِتُشْرِكَ ب۪ي “Eğer onlar seni (körü körüne) bana ortak koşman için zorlarlarsa.” Daha önce yorumladığımız ‘Ankebût 29/6’da da belirttiğimiz üzere, cihâd kavramı “cehd etmek”, “çalışmak” ve “üretmek” demektir. İctihâd ve müctehid kelimeleri de bu köktendir ve bir insanın kaynaklardan beslenerek ve çaba sarfederek bir çalışma ortaya koyması veya bir fikir üretmesiyle ilgilidir. Mekkî sûrelerdeki kullanımlarında bu şekilde gelen c-h-d kökünden kelimeler Medine dönemi sûrelerinde “fiilî savaş”(34) anlamını da kazanmıştır.

Buradan hareketle şunu söylemeliyiz: Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen جَاهَدَا câhedâ fiili “zorlamak” manasına gelmekte, sanıldığı gibi fiilen “savaşmak” anlamı içermemektedir. Çünkü cihâd kavramı Mekke dönemi sûrelerde “savaşmak” anlamında kullanılmadığı gibi, zaten ana-babaların da bilinen anlamda çocuklarıyla savaşması anlaşılabilir bir şey değildir.

Bu nedenle söz konusu fiilden maksadın “zorlamak” olduğu, ana-babaların çocuklarını müşrik yapmaları noktasında gayret sarfetmeleri manasına geldiği açık bir gerçektir.

b) مَا لَيْسَ لَكَ بِه۪ عِلْمٌ “Hakkında hiçbir bilgin olmayan şeyi.” Bu ifade, “hiçbir delil sahibi olmadığın şey”(35) manasına gelmektedir. Bazı âlimler bu ifadeye “senin aklının (ilahlık) yakıştıramayacağı herhangi bir şey” manası vererek, ilahi sıfatların yalnız Yüce Allah’a aidiyeti şeklindeki bilginin esas alınmasına dikkat çekmişlerdir.(36) Böyle bir bakış sanki “hakkında bilgi sahibi olunan şeyler ortak koşulabilirmiş” gibi bir algıyı kökünden reddetmiş olmaktadır ve bu yaklaşım bizce de çok isabetlidir.

c) فَلَا تُطِعْهُمَا “Sakın onlara (bu konuda) itaat etme!” Şirke zorlanmaları halinde ana-babaya itaat edilmemesi gerektiği bu emir cümlesinde dile getirilmektedir.

Bu âyetten çıkardığı hüküm gereği Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Allah’a isyan konusunda (kula) itaat edilmez” veya “Allah’a isyan eden kişiye itaat edilmez.”(37)

Başka bir hadisinde Nebî (as)’dan şöyle bir bilginin aktarıldığı bildirilmektedir: “Kişiye bir masiyet emredildiğinde onu işitmek de ona itaat etmek de yoktur.”(38)

İşte isyanın ve masiyetin en büyüğü Yüce Allah’a şirk koşmak olduğu için bir çocuktan böyle bir şey isteyen ana-babaya itaat edilmemesi gerektiği, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin temel ve evrensel mesajıdır. Bu mesaj sayesinde kendilerine iyilik yapılması emredilen ana-babaların bu durumu sınırsız kabul edip istismar etmelerinin de önü kesilmek istenmektedir.

3. اِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَاُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Dönüşünüz sadece banadır. Elbette yapmış olduklarınızı size bildireceğim.” Yüce Allah çocukların ve ana-babaların yani bütün insanların varıp dönecekleri makamın kendi huzuru olduğunu ve dünyada yapıp ettikleri ne varsa hepsini kendilerine haber vereceğini bildirmektedir. Bu ifadenin benzeri Lokmân 31/15’te geçmektedir. Bu cümlede iki hususa dikkat çekilmektedir.

a) اِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ “Dönüşünüz sadece banadır.” “Allah’ın gerçek bir vaadi olarak hepinizin dönüşü sadece O’nadır” mealindeki Yûnus 10/4’te de açıkladığımız üzere, Yüce Allah âyetin bu cümlesinde insanların dünya hayatı sonrasında varıp duracakları yerin sadece ve sadece kendi katı olduğunu özellikle haber vermektedir.

Âyette geçen مَرْجِع mercı‘ kelimesi “dönüş” manasına gelmekte ve Kur’ân’da 16 kez(39) zikredilmekte, Sâffat 37/68’deki hariç, diğer bütün kullanımlarda devrik cümle halinde kullanılmaktadır; bu yüzden mesaj hasr/kasr denen “vurgulu” bir manaya kavuşturulmaktadır. Bunun sebebi mahşerde dönüşün sadece ve sadece Yüce Allah’ın huzuru olduğu, Kıyâmet 75/10-12’de de belirtildiği gibi kaçıp kurtulacak başka herhangi bir yerin bulunmadığının beyan edilmesidir. En‘âm 6/94, Kehf 18/47 ve Meryem 19/95 gibi âyetlerde dile getirilen husus da budur.

b) فَاُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “(O zaman) size, (dünyada) yapmış olduklarınızı haber vereceğim.” Yüce Allah insanların mahşerde yaşanacağı “diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a arz edilme”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme” ve “cennete veya cehenneme sevk edilme” şeklindeki yedi aşamanın dördüncüsünde kendilerini dünyada yapıp ettikleri noktasında bilgilendirecektir.(40)

Kur’ân’a göre âhiretteki sorgulama öncesinde gerçekleşecek bilgilendirilmenin bir türü, dünyada yaptıkları davranışların insanlara haber verilmesidir. Çünkü kişi, ödüllendirilmesinin de cezalandırılmasının da gerekçesini bilme hakkına sahiptir. İşte bu hakkın ifası anlamında âhirette insanların bilgilendirilmesi için Kur’ân’da pek çok âyet yer almaktadır. Yüce Allah, haber vererek bilgilendirme işlemi için genellikle nebbe’e kökünden fiileri kullanmaktadır.(41)

İlgili âyetlere bakıldığında bu âyetlerin bir bölümünde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Yüce Allah’a dönüşten sonra bilgilendirilmenin yapılacağı, Nûr 24/64’te Yüce Allah’a dönüşün kıyâmet günü gerçekleşeceği, Mâide 5/48’de bu dönüşün tüm insanları içereceği ve bunun ardından Yüce Allah tarafından insanlara dünyada yaptıklarının haber verileceği açıkça ifade edilmektedir.

Yüce Allah, özellikle Mücâdele 58/6. âyette yukarıdaki bilgilere ilaveten, bütün insanları dirilttikten sonra dünyadayken yaptıklarının kendilerine haber verileceğini beyan ederek, bilgilendirilmenin ba‘stan, yani diriltilme işleminden sonra gerçekleştirileceğini belirtmektedir.

ııı. Müminlerin Akıbeti

وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِي الصَّالِح۪ينَ “İman edip iyi işler yapanları elbette iyilere katacağız.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “ve iman etmiş olanlar, iman edenler”;وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş, yapmış (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller, iyi işler”; لَنُدْخِلَنَّهُمْ lenüdhılennehum fiili “onları mutlak surette koyacağız, yerleştireceğiz”; فِي الصَّالِح۪ينَ fi’s-sâlihîne ifadesi ise “salihlerin içine, iyilerin arasına” demektir.

Burada salih amel sahibi müminlere yönelik mahşerdeki ödül gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah daha önce yorumladığımız yedinci âyette de iman edip imanlarına yaraşır şekilde iyi işler yapanların kötülüklerini örteceğini ve dünyada yapıp ettiklerinin en güzeliyle kendilerine ödül vereceğini beyan ettikten sonra, bir bakıma ana-babaya iyilik etmenin de bir iman ve salih amel eylemi olduğuna dikkat çekmek istemektedir. Bu nedenle, ana-babaya iyiliğin ardından yeniden iman ve salih amel vurgusu bu konuda son derece önemli bir mesaj bütünü oluşturmayı amaçlamaktadır.

“Salihler arasına katılma” ödülü, öteden beri peygamberlerin ve iyi insanların duasının konusu olmuştur. Bu bağlamda Şu‘arâ’ 26/83’te “Hz. İbrâhim’in”, Neml 27/19’da “Hz. Süleyman’ın”, Yûsuf 12/101’de ise “Hz. Yûsuf’un” salihler arasına katılma duasında bulundukları bildirilmektedir. Bakara 2/130, Nahl 16/122 ve ‘Ankebût 29/27’de belirtildiği üzere, Hz. İbrâhim’in bu duası kabul edilmiştir.

Ayrıca, Enbiyâ 21/72, 75, 86, Sâffât 37/112 ve Kalem 68/50’de zikredildiği gibi bütün peygamberler salihler olarak tanıtılmıştır. Mâide 5/84’te beyan edildiğine göre, bazı Hıristiyan keşiş ve rahipler vahyi duyduklarında göz yaşlarına boğulmuş, iman etmiş ve salihler arasına katılmayı arzu ettiklerini dualarına konu edinmişlerdi.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette işte bütün bu iyi insanları içerecek şekilde onların imanlı ve salih ameller işleyen kişiler olduğu beyan edilmekte, bu iki değere sahip oldukları için de Yüce Allah bu kişileri salihler arasına katacağını, dolayısıyla cennete göndereceğini ifade etmek istemektedir. Esasında Nisâ’ 4/69’da verilen bilgi gereği, cennette birlikte olunacak dört gruptan birisinin salihlerden oluşması bütün bu manaları içermekte ve desteklemektedir.

d) Münafıkların ve Kafirlerin Durumu

Yüce Allah, sûrenin 10-13. âyetlerinde insanlardan kiminin “Allah’a inandık” dediklerini, fakat Allah uğrunda eziyete uğratıldıkları zaman, insanlardan gördükleri eziyeti Allah’ın azabı gibi gördüklerini, halbuki Rabbinden bir yardım (zafer) gelecek olsa, mutlaka “Doğrusu biz de sizinle beraberdik” dediklerini, oysa Allah’ın, herkesin kalbindekileri en iyi bilen olduğunu ifade etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın, elbette (O’na gönülden) iman edenleri de iki yüzlüleri de ortaya çıkaracağı bildirilmekte, sonrasında bazı kâfirlerin iman edenlere “Bizim yolumuza uyun, sizin günahlarınızı biz yüklenelim” dedikleri, halbuki günahlarından hiçbir şeyi hiçbir şekilde yüklenici olmadıkları, kendilerinin yalancı oldukları bildirilmekte, herkesin kendi yüklerini (veballerini), kendi yükleriyle birlikte nice yükleri taşıyacakları ve uydurup durdukları şeylerden kıyamet günü mutlaka sorguya çekilecekleri haber verilmektedir.

ı. Münafıkların İkiyüzlü Tavırları

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ اٰمَنَّا بِاللّٰهِ فَاِذَآ اُو۫ذِيَ فِي اللّٰهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ كَعَذَابِ اللّٰهِ وَلَئِنْ جَآءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّكَ لَيَقُولُنَّ اِنَّا كُنَّا مَعَكُمْ اَوَلَيْسَ اللّٰهُ بِاَعْلَمَ بِمَا ف۪ي صُدُورِ الْعَالَم۪ينَ “İnsanlardan kimi vardır ki ‘Allah’a inandık.’ der; Allah uğrunda eziyete uğratıldığı zaman, insanlar(ın) eziyeti(ni) Allah’ın azabı gibi görür. Rabbinden bir yardım gelecek olsa, mutlaka ‘Doğrusu biz de sizinleydik!’ derler. Allah insanların göğüslerinde (kalplerinde) olanları iyi bilen değil midir!”

Âyetteki وَمِنَ النَّاسِ ve mine’n-nâsi ifadesi “insanlardan (şöylesi) vardır”; مَنْ يَقُولُ men yekûlü ifadesi “(şöyle) diyen kişi(ler)”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; فَاِذَآ اُو۫ذِيَ fe izâ ûziye edilgen fiili “kendisine eziyet edildiği zaman”; فِي اللّٰهِ fillâhi ifadesi “Allah yolunda”; جَعَلَ ce‘ale fiili “yapmış, kılmış, gerçekleştirmiş, kabul etmiş olur”; فِتْنَةَ النَّاسِ fitnete’n-nâsi tamlaması “insanların eziyetini”; كَعَذَابِ اللّٰهِ ke‘azâbillâhi tamlaması “Allah’ın azabı gibi”; وَلَئِنْ جَآءَ ve lein câe fiili “ve elbette eğer gelirse”; نَصْر nasrun kelimesi “yardım, zafer”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”;لَيَقُولُنَّ leyekûlünne fiili “muhakkak ki derler”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كُنَّا künnâ fiili “(şöyle) idik”; مَعَكُمْ me‘aküm ifadesi “sizinle beraber”; اَوَلَيْسَ اللّٰهُ eveleysellâhu ifadesi “Allah (şöyle) değil midir”; بِاَعْلَمَ bi a‘leme kelimesi “gayet iyi bilen”; بِمَا ف۪ي صُدُورِ الْعَالَم۪ينَ bimâ fî sudûri’l-‘âlemîne tamlaması ise “insanların (herkesin) kalbindeki şeyleri” demektir.

Burada münafıkların nasıl döneklik yaptıkları, nasıl yalan konuştukları ve durumlarını Yüce Allah’ın gayet iyi bildiği gündeme getirilmektedir.

1. وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ اٰمَنَّا بِاللّٰهِ فَاِذَآ اُو۫ذِيَ فِي اللّٰهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ كَعَذَابِ اللّٰهِ “İnsanlardan kimi vardır ki ‘Allah’a inandık.’ der; Allah uğrunda eziyete uğratıldığı zaman, insanlar(ın) eziyeti(ni) Allah’ın azabı gibi görür.” Bu âyetin Hz. Peygamber’in hicretinden önce Medine’ye giden, ardından annesinin ısrarı üzerine inkar edip Mekke’ye geri dönen ‘Ayyâş b. Ebî Rab‘îah hakkında indirildiği rivayet edilmektedir. Bu konuda başka rivayetler de aktarılmaktadır.(42)

Yüce Allah müslüman toplumun içinde bulunan bazı kişilerin nasıl döneklik içerisinde bulunduğunu beyan etmek üzere tipik bir münafık örneği vermektedir. Bu nedenle, bu âyetin Medine’de indirilmiş olma ihtimali çok yüksektir. Değilse ileride yaşanacaklara mucizevi bir şekilde gönderme yapıldığı anlaşılmaktadır.

Daha önce yorumladığımız âyetlerde samimi müminlerden ve inkarcılardan söz edildikten sonra, bu âyette de kafirler kapsamına giren münafıklardan bahsedildiği söylenebilir. Esasında bir sonraki âyette münafıklardan söz edilmesi de bunun bir delilidir.

Münafıkların bu yalancı sözleriyle ilgili olarak Bakara 2/8-9’da şöyle buyrulmaktadır: “İnsanlardan bazıları da vardır ki, inanmadıkları halde ‘Allah’a ve âhiret gününe inandık’ derler. Onlar (kendi akıllarınca) güya Allah’ı ve müminleri aldatırlar. Halbuki onlar ancak kendilerini aldatırlar ve bunun farkında değillerdir.”

Âyette geçen فَاِذَآ اُو۫ذِيَ فِي اللّٰهِ “Allah yolunda eziyete uğratıldığında” ifadesinin benzeri Âl-i İmrân 3/195’te de “Benim yolumda eziyete uğratıldılar” şeklinde zikredilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen durum, münafıkların uğratıldıkları eziyetlere katlanmayıp inkara düşenlerin durumunu içermekteyken, Âl-i İmrân 3/195’teki övülen Müslümanların fedakarlıklarını ortaya koymaktadır.

Gerçek müminlere imanlarını terk etmeleri için Allah yolunda eziyet edildiğinde onlar imanlarını bırakmamışlarken, münafıklara en küçük bir sıkıntı verildiğinde ondan kurtulmak için hemen Allah inancından sıyrılmayı tercih etmişlerdir.

Burada zikredilen hususla ilgili olarak âyette şu bilgi yer almaktadır: جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ كَعَذَابِ اللّٰهِ “İnsanlar(dan gördükleri) eziyeti Allah’ın azabı gibi görür.” Demek ki “insanların fitnesini onlar, zayıf ve sona erici olduğu halde, Yüce Allah’ın son derece elim ve devamlı olan azabı gibi kabul ettiler de bundan dolayı bu meselede tereddüde düşerek, ‘Eğer iman edersek, insanların eziyyetine maruz kalacağız; ama imanı terkedersek bu sefer de Hz. Muhammed’in bizi tehdit ettiği şeye maruz kalacağız’ dediler. Böylece bu dünyada gelebilecek olan eziyyetten kurtulmayı tercih ettiler.”

“Oysa tereddüt, eşitlik söz konusu olduğu zaman olur. Halbuki bu (insanları eziyeti) nerede, o (Allah’ın azabı) nerede?! İnsanların işkencesi ne son derece şiddetlidir; ne de sonsuzdur. Zira bu işkence, meselâ ateş ve başka şeylerle yapılan işkenceler gibi çok şiddetli olursa, insan derhal ölür ve böylece de işkence devam etmez. Hapsetmek ya da gözetim altında tutmak gibi uzun süreli olsa, o zaman da çok şiddetli olmuş olmaz.”

“Yüce Allah’ın azabı ise hem şiddetlidir hem de kesintisiz. Yine, insanların işkencesinin önüne geçilebilir, ama Yüce Allah’ın azabının önüne ise hiç kimse geçemez. Bunun gibi, insanların işkencesine karşılık mümine büyük bir sevab ve mükâfaat vardır. Yüce Allah’ın azabından sonra ise çok elim ve acı bir azap vardır. Eğer sıkıntının peşinden büyük bir rahatlık geliyorsa, o hoştur ve bir azap sayılmaz. Bu durum tıpkı bir urun kesilmesi ve onun işkence sayılmaması gibidir.”(43)

Bu arada âyette “insanların azabı” denmeyip “insanların fitnesi” denmesinin sebebi, gerçekte bunun bir azap olmaması, sadece iman ve küfür noktasındaki bir imtihan oluşudur. İnsanların bu noktalarda ortaya koyduğu şeyler taraflar için bir ödül ve azaptan ziyade bir imtihan olarak görülmelidir. Bu nedenle âyette zikredilen kelime فِتْنَة fitneh şeklinde belirlenmiş olmalıdır.

2. وَلَئِنْ جَآءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّكَ لَيَقُولُنَّ اِنَّا كُنَّا مَعَكُمْ “Rabbinden bir yardım gelecek olsa, mutlaka ‘Doğrusu biz de sizinleydik!’ derler.” Yüce Allah münafıkların ikiyüzlülüğünü ortaya çıkarmak üzere bu defa onların yalancılıklarını kendi sözlerinden aktarmaktadır.

Münafıklar sıkıntılı zamanlarda tavır ve tercihlerini inkarcılardan yana belirleyip inkarcı olmalarına rağman, müminlere Yüce Allah tarafından bir zafer geldiğinde bu defa sanki önceki tavırları sergilememiş gibi “biz de ta baştan beri sizinleydik” diyerek korkunç bir ikiyüzlülük örneği ortaya koyacakları beyan edilmektedir. Onların bu dönek tavırları karşısında Yüce Allah müminlere yardım etmeyi üzerine borç edindiğini Rûm 30/47’de ifade etmektedir.

Konuyla ilgili olabilecek bir âyette münafıkların kendi kafadarlarıyla başbaşa kaldıklarında nasıl tavır değiştirip sahte yüzlerini ortaya koymalarıyla ilgili olarak Bakara 2/14’te şöyle buyrulmaktadır: “(Bu münafıklar) müminlerle karşılaştıkları vakit ‘(Biz de) iman ettik’ derler. (Kendilerini saptıran) şeytanları ile başbaşa kaldıklarında ise ‘Biz sizinle beraberiz, biz onlarla (müminlerle) sadece alay ediyoruz’ derler.”

Benzer içerikte olmak üzere Nisâ’ 4/141’de şu bilgiler zikredilmektedir: “Sizi gözetleyip duranlar, eğer size Allah’tan bir zafer (nasib) olursa, ‘Sizinle beraber değil miydik?’ derler. Kâfirlerin (zaferden) bir nasipleri olursa (bu sefer de onlara), ‘Sizi yenip (öldürebileceğimiz halde öldürmeyip) müminlerden korumadık mı?’ derler. Artık Allah kıyamet gününde aranızda hükmedecektir ve kâfirler için müminler aleyhine asla bir yol vermeyecektir.” İşte bu tavır tipik münafık tavrıdır ve esasında muhatabı aldatmaya dayalı bir döneklik ve ikiyüzlülük göstergesidir.

Yüce Allah bu âyette مِنْ رَبِّكَ min rabbike "Rabbinden" buyurmuş, ama, daha önce geçen ifadelerde allâh lafzı geçmişti. Çünkü rabb kelimesi özel olarak “şefkat ve merha­met” olan bir isimdir. Lafzâ-i Celâl’in delâleti ise “heybet ve azamet”tir. İlahi yardım ve zafer söz konusu olduğunda rahmet ve merhamete delâlet eden lafız, azap söz konusu olduğunda ise azamete delâlet eden lafız zikredilmiştir ki bu da Kur’ân’ın kelime seçimi noktasında nasıl mucizevi bir yapı arz ettiğinin apaçık bir delilidir.

3.اَوَلَيْسَ اللّٰهُ بِاَعْلَمَ بِمَا ف۪ي صُدُورِ الْعَالَم۪ينَ “Allah insanların göğüslerinde (kalplerinde) olanları iyi bilen değil midir!” Yüce Allah bütün insanların içlerinde neleri sakladıklarını, kalplerinin özünde nelerin bulunduğunu gayet iyi bildiğini soru cümlesi halinde beyan etmektedir. Âyette yer alan اَلَيْسَ eleyse ifadesi “soru” manası beklenen bir ifade değil, cümlenin düz halinin doğru olduğunu gösteren bir kullanımdır ve Kur’ân’da bunun çeşitli örnekleri vardır.(44)

Bu arada, âyetin sonunda geçen الْعَالَم۪ين el-‘âlemîne kelimesi de “insanlar” manasına alınmalıdır; çünkü bağlam bunu gerektirmektedir. Buna “yaratılmışlar” manası da verilmektedir(45) ki bu durumda insanlarla beraber cinler gibi diğer varlıklar da maksadın kapsamında bulunmuş olur. Çünkü bu ifadenin kapsamında kalpleri yani düşünce merkezleri bulunan varlıkların olması kaçınılmazdır. Ancak biz maksadın “insanlar” olduğu kanaatindeyiz.

ıı. Müminlerin ve Münafıkların Ortaya Çıkartılması

وَلَيَعْلَمَنَّ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْمُنَافِق۪ينَ “Allah iman edenleri elbette bil(dir)ip (ortaya çıkaracak)tır; ikiyüzlüleri de elbette bil(dir)ip (ortaya çıkaracak)tır.”

Âyettekiوَلَيَعْلَمَنَّ ve leya‘lemenne fiili “ve mutlak surette ortaya çıkaracaktır, gösterecektir, bilecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanları”; وَلَيَعْلَمَنَّ ve leya‘lemenne fiili “muhakkak ki ortaya çıkaracaktır, gösterecektir, bilecektir”; الْمُنَافِق۪ينَ el-münâfikîne sözcüğü ise “münafıkları, iki yüzlülük yapanları” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanlar içerisinde kimlerin mümin kimlerin de münafık olduğunu ortaya çıkaracağı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah insanlara uyguladığı imtihanlar ve insanların birbirleriyle ilişkileri çerçevesinde içlerinden hangilerinin mümin, hangilerinin münafık olduğunu ortaya çıkaracağını haber vermektedir. Bu ifadenin bir benzeri imanlarında sadık olanlarla yalan konuşanları da ortaya çıkaracağını beyan ettiği ‘Ankebût sûresinin üçüncü âyetinde de zikredilmektedir.

Üçüncü âyette de belirttiğimiz üzere her iki âyette geçen يَعْلَمَنَّ ya‘lemenne fiilleri “bilmek” manasından ziyade, “ortaya çıkarmak”, “görünür kılmak”, “göstermek” gibi anlamlar içermektedir. Söz konusu fiilin başındaki lâm/le harfi ile sondaki “şeddeli nûn” harfleri de bu anlamı güçlendirmekte, pekiştirmektedir.

ııı. Kâfirlerin Aldatma Girişimleri

وَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّبِعُوا سَب۪يلَنَا وَلْنَحْمِلْ خَطَايَاكُمْ وَمَا هُمْ بِحَامِل۪ينَ مِنْ خَطَايَاهُمْ مِنْ شَيْءٍ اِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ وَلَيَحْمِلُنَّ اَثْقَالَهُمْ وَاَثْقَالًا مَعَ اَثْقَالِهِمْ وَلَيُسْـَٔلُنَّ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ عَمَّا كَانُوا يَفْتَرُونَ “Kâfir olanlar iman edenlere ‘Bizim yolumuza uyun, sizin günahlarınızı da biz yüklenelim!’ derler. (Oysa) günahlarından hiçbir şeyi asla yüklenici değillerdir. Şüphesiz ki onlar yalancıdır. Elbette kendi yüklerini (günahlarını, ayrıca) kendi yükleriyle (günahlarıyla) birlikte (sebep oldukları diğer) yükleri (günahları) da taşıyacaklardır; uydurdukları şeylerden kıyamet günü mutlaka sorguya çekileceklerdir.”

Buradaki وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû cümlesi “kafir olanlar, inkar etmiş kişiler”; لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا lillezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlara, iman edenlere”; اتَّبِعُوا ittebi‘û emri “uyun, tabi olun”; سَب۪يلَنَا sebîlenâ tamlaması “bizim yolumuza ki”; وَلْنَحْمِلْ ve’lnahmil ifadesi “taşıyalım”; خَطَايَاكُمْ hatâyâküm tamlaması “sizin hatalarınızı”; وَمَا هُمْ ve mâ hum ifadesi “(oysa) onlar hiçbir şekilde olmazlar, olmayacaklar”; بِحَامِل۪ينَ bihâmilîne ifadesi “taşıyanlar, yüklenenler”; مِنْ خَطَايَاهُمْ min hatâyâhum tamlaması “onların hatalarından”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “hiçbir şey”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَكَاذِبُونَ lekâzibûne kelimesi “elbette yalancılar(dır)”;وَلَيَحْمِلُنَّ ve leyahmilünne fiili “ve muhakkak ki taşıyacaktır”; اَثْقَالَهُمْ eskâlehum tamlaması “onların kendi yüklerini”;وَاَثْقَالًا ve eskâlen kelimesi “(başka) ağırlıkları, yükleri de”; مَعَ اَثْقَالِهِمْ me‘a eskâlihim ifadesi “onların kendi yükleri, ağırlıklarıyla beraber”;وَلَيُسْـَٔلُنَّ ve leyüs’elünne edilgen fiili “ve mutlak surette sorgulanacaklardır”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet günü”; عَمَّا كَانُوا يَفْتَرُونَ ‘ammâ kânû yefterûne ifadesi ise “iftira etmiş oldukları şeylerden, iftira ettikleri şeylerden” demektir.

Burada inkarcıların dile getirdiği yersiz ve gerçek dışı bir teklif ile kendilerine verilen cevaplar gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّبِعُوا سَب۪يلَنَا وَلْنَحْمِلْ خَطَايَاكُمْ وَمَا هُمْ بِحَامِل۪ينَ مِنْ خَطَايَاهُمْ مِنْ شَيْءٍ اِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ “Kâfir olanlar iman edenlere ‘Bizim yolumuza uyun, sizin günahlarınızı da biz yüklenelim!’ derler. (Oysa) günahlarından hiçbir şeyi asla yüklenici değillerdir. Şüphesiz ki onlar yalancıdır.” Yüce Allah kafirlerin özellikle Mekke’de müslüman olmak isteyen veya yeni müslüman olanlara yönelik zihin karıştırıcı tekliflerde bulunduğunu, ancak böyle bir şeyin kesinlikle mümkün olmadığını, dolayısıyla kafirlerin yalancı olduklarını beyan etmektedir.

Benzer bir mesaj Fâtır 35/18’de de söz konusudur. Bu durum, pek çok âyette dile getirilmektedir. Hiç kimse bir başkasının sorumluluğunu taşıyamayacaktır; hiç kimse başkasının günah yükünü çekemeyecek,(46) hiç kimse başkasından,(47) hiçbir baba oğlundan, oğul da babasından hiçbir şey gideremeyecektir.(48) Dahası Mümtehine 60/3’te de şöyle buyrulmaktadır: “Kıyamet günü yakınlarınız ve çocuklarınız size asla ve asla fayda veremezler. (Çünkü Allah) aranızı ayıracaktır. Allah, yaptıklarınızı görendir.”

Bu âyetlerin Mekke’nin o dönemde ileri gelen elebaşlarından olan Ebû Süfyân b. Harb, Ümeyye b. Halef ve ‘Utbe b. Şeybe’nin Hz. Ömer’e veya Hubâb b. el-Ert’e ve bir kısım müslümana hitap ederek “Dinimize uyun, Muhammed’i yalanlayın, sizin günahlarınıza Allah’tan gelecek her şeye biz kefiliz; bütün Mekkeliler buna şahit” demeleri veya benzer olaylar üzerine indirildiği rivayet edilmektedir.(49)

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin bu sözlerinin doğru olmadığını beyan etmek üzere مَا mâ ve بِ bâ/bi harflerini aynı cümlede kullanarak, bunun “hiçbir şekilde mümkün olmadığını” dile getirmiş, hiçbir şeyi gidermelerinin kesinlikle imkansız olduğunu ortaya koymak istemiştir. Esasında cümlenin sonunda yer alan مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesinde de benzer bir imkansızlık manası söz konusudur. Onlar, başkalarının yükünü hiçbir şekilde taşıma gücüne sahip değillerdir. Dolayısıyla âyetin sonunda belirtildiği üzere onlar mutlak sûrette yalan konuşmaktalardı.

2. وَلَيَحْمِلُنَّ اَثْقَالَهُمْ وَاَثْقَالًا مَعَ اَثْقَالِهِمْ وَلَيُسْـَٔلُنَّ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ عَمَّا كَانُوا يَفْتَرُونَ “Elbette kendi yüklerini (günahlarını, ayrıca) kendi yükleriyle (günahlarıyla) birlikte (sebep oldukları diğer) yükleri (günahları) da taşıyacaklardır; uydurdukları şeylerden kıyamet günü mutlaka sorguya çekileceklerdir.” Yüce Allah inkarcıların müslümanlara teklif ettiği şeyin gerçekleşme ihtimalinin bulunmadığını beyan ettikten sonra, kendi iddialarını reddetmek üzere onların hem kendi günahlarını hem de diğerlerinin günah ağırlıklarını mutlak sûrette taşıyacaklarını haber vermekte, iftira edip durdukları şeylerden dolayı da kesin olarak hesaba çekileceklerini bildirmektedir.

a)وَلَيَحْمِلُنَّ اَثْقَالَهُمْ وَاَثْقَالًا مَعَ اَثْقَالِهِمْ “Elbette kendi yüklerini (günahlarını, ayrıca) kendi yükleriyle (günahlarıyla) birlikte (sebep oldukları diğer) yükleri (günahları) da taşıyacaklardır.” Konuyla ilgili olarak Nahl 16/25’te geniş açıklamalarda bulunmuştuk. Burada bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. İlgili âyette şöyle buyrulmaktadır: “Böylece (sonuçta) Kıyamet gününde kendi günahlarını tam olarak taşıyacaklar ve bilgisizce saptırmakta oldukları kimselerin günahlarından bir kısmını da yükleneceklerdir. Bak ki yüklenecekleri şey ne kötüdür!”

Vahiy ile alay edenler bu davranışlarının karşılığını tastamam göreceklerdir; ancak sadece bu kadarla yetinilmeyecek, bilgisizliklerinden istifade edip saptırdıkları insanların günah yüklerinden de bir kısmını yükleneceklerdir. Bu husus “Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez” şeklinde Kur’ân’da beş kez(50) geçen ve “sorumlulukların şahsiliği” prensibini ortaya koyan âyete aykırı değildir.

Çünkü saptıranlar hem kendi sapmalarının karşılığını görecekler; hem de başkalarını saptırma günahının karşılığını göreceklerdir. Bu arada saptırılanlar da suçu hep saptıranlara atıp sorumluluktan kurtulamayacaklardır. Onlar da bilgisizliklerinin ve taklide saplanmalarının hesabını mutlaka vereceklerdir.

Bu konuda Nisâ’ 4/85’te şöyle buyrulmaktadır: “Kim iyi bir işe aracılık ederse onun da o işten bir nasibi olur. Kim kötü bir işe aracılık ederse onun da ondan bir payı olur. Allah her şeyin karşılığını vericidir.” Demek ki bir insan iyi bir işe öncülük eder, vesile olursa bunun sevabından pay alacaktır; aynı şekilde kötülüğe neden olan da bunun vebalinden pay alacaktır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu bağlamda sapkın insanların başkalarını saptırdıkları için onlardan dolayı da günah yüklerinden bir kısmını taşıyacakları beyan edilmektedir. Bu arada Nahl 16/88’de sözü edilen “azabın arttırıldıkça arttılması”nın muhtemel nedeni de bu olsa gerektir.

Bu meseleyle ilgili olarak Hz. Peygamber de şöyle buyurmuştur: “Her kim iyi yol açarsa ona ondan pay vardır; her kim de kötü bir yol açarsa hem kendi günahı hem de o kötülüğü işleyenlerin günahlarından bir kısmı Kıyamet gününe kadar onun için de söz konusu olur.”(51)

Benzer bir rivayette de şöyle buyrulmaktadır: “Herhangi bir kimse, hidâyete (hakikate) çağırır da böylece kendisine uyulursa, kendisine uyanların ecirlerinden herhangi bir şey eksilmeksizin, onların ücretlerinin bir misli de o kimseye verilir. Herhangi bir kimse de bir sapıklığa davet eder de böylece sözü dinlenir, kendisine uyulursa, kendisine uyulanın günahlarından herhangi bir şey eksilmeksizin onların günahlarının bir misli de onun üzerine olur.”(52)

İşte hem aktardığımız âyetlerde, hem de hadislerde bu konuda gayet açık bilgiler verilmekte, dolayısıyla başkasının günahının bir başkasına yazılması değil de kişinin kendi yaptığı saptırma işleminin sonuçlarının kendisine de yazılacağı beyan edilmektedir.

b) وَلَيُسْـَٔلُنَّ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ عَمَّا كَانُوا يَفْتَرُونَ “Uydurdukları şeylerden kıyamet günü mutlaka sorguya çekileceklerdir.” Yüce Allah müşriklerin ve inkarcıların ileri sürdüğü her bir yalan nedeniyle sorgulanacaklarını haber vermektedir. Burada sözü edilen iftira veya yalanın “küfrün günah olmadığı” veya “günahların başkası tarafından yüklenilmesi” gibi durumlar olduğu anlaşılmaktadır.

Hem bu cümlede hem de öncekisinde yer alan fiillerin başındaki lâm/le ve sonlarındaki “şeddeli nûn” harfleri onların hem günahların yüklerini mutlak sûrette taşıyacaklarını, hem de uydurdukları yalanlardan dolayı mutlak sûrette hesaba çekileceklerini göstermektedir.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., III, 218.
• 2 - Bakara 2/1; Âl-i İmrân 3/1; ‘Ankebût 29/1; Rûm 30/1; Lokmân 31/1; Secde 32/1.
  • Bakara 2/1 Âl-i İmrân 3/1 ‘Ankebût 29/1 Rûm 30/1 Lokmân 31/1 Secde 32/1
• 3 - Semerkandî, age., II, 651-652; Taberî age., XX, 128; Zemahşerî, age., III, 425; Râzî, age., XXV, 27-28.
• 4 - Mü’minûn 23/115. 5 - Kıyâmet 75/36.
  • Mü'minûn 23/115 Kıyâmet 75/36
• 6 - Zâriyât 51/56. 7 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16. 8 - Zâriyât 51/56. 9 - Furkân 25/77. 10 - Hûd 11/119. 11 - Semerkandî, age., II, 143; Zemahşerî, age., IV, 562-563.
  • Zâriyât 51/56 Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16 Zâriyât 51/56 Furkân 25/77 Hûd 11/119
• 12 - Semerkandî, age., II, 652; Taberî, age., XX, 129; Zemahşerî, age., III, 426.
• 13 - Zemahşerî, age. III, 426.
• 14 - Râzî, age., XXV, 29.
• 15 - Semerkandî, age., II, 652; Taberî, age., XX, 130. 16 - Semerkandî, age., II, 652; Taberî, age., XX, 130; Zemahşerî, age., III, 426.
• 17 - En‘âm 6/136; Yûnus 10/35; Nahl 16/59; ‘Ankebût 29/4; Sâffât 37/154; Kalem 68/36; Câsiye 45/21.
  • En‘âm 6/136 Yûnus 10/35 Nahl 16/59 ‘Ankebût 29/4 Sâffât 37/154 Kalem 68/36 Câsiye 45/21
• 18 - Furkân 25/52. 19 - “Çalışmak, fedakârlık yapmak” anlamında örnekler için bk. Nahl 16/110; Hacc 22/78. ‘Ankebût 29/6, 69. 20 - ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15. 21 - “Bütün güç” anlamında örnekler için bk. Mâide 5/53; En‘âm 6/109; Tevbe 9/79; Nahl 16/38; Nûr 24/53; Fâtır 35/42. 22 - “Savaşmak” anlamında örnekler için bk. Bakara 2/218; Âl-i ‘Imrân 3/142; Nisâ’ 4/95; Mâide 5/35, 54; Enfâl 8/72, 74, 75; Tevbe 9/16, 19, 20, 24, 41, 44, 73, 81, 86, 88; Muhammed 47/31; Hucürât 49/15; Mümtehıne 60/1; Saff 61/11; Tahrîm 66/9. 23 - Tevbe 9/73; Tahrîm 66/9. 24 - Bakara 2/190, 191, 192, 193; Nisâ’ 4/89-91; Tevbe 9/5; Hacc 22/39; Mümtehıne 60/8-9.
  • Furkân 25/52 Nahl 16/110 Nahl 16/110 Hacc 22/78 ‘Ankebût 29/6 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Mâide 5/53 En‘âm 6/109 Tevbe 9/79 Nahl 16/38 Nûr 24/53 Fâtır 35/42 Bakara 2/218 Âl-i İmrân 3/142 Nisâ 4/95 Mâide 5/35 Mâide 5/54 Enfâl 8/72 Enfâl 8/74 Enfâl 8/75 Tevbe 9/16 Tevbe 9/19 Tevbe 9/20 Tevbe 9/24 Tevbe 9/41 Tevbe 9/44 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/86 Tevbe 9/88 Muhammed 47/31 Hucurât 49/15 Mümtehine 60/1 Saff 61/11 Tahrîm 66/9 Tevbe 9/73 Tahrîm 66/9 Bakara 2/190 Bakara 2/191 Bakara 2/192 Bakara 2/193 Nisâ 4/91 Tevbe 9/5 Hacc 22/39 Mümtehine 60/9
• 25 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/195; Nisâ’ 4/31; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Teğâbun 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8.
  • Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/195 Nisâ 4/31 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8
• 26 - Nahl 16/39, 116; Kasas 28/8; Rûm 30/41; Zümer 39/35; Ahkâf 46/16; Necm 53/31. 27 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/195; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Ahkâf 46/16; Teğâbün 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8. 28 - Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/31, 129; Mâide 5/18, 40; Enfâl 8/70; Yûsuf 12/92; Ahzâb 33/71; Câsiye 45/14; Ahkâf 46/31; Feth 48/2, 14; Hadîd 57/28; Saff 61/12; Teğâbun 64/17.
  • Nahl 16/39 Nahl 16/116 Kasas 28/8 Rûm 30/41 Zümer 39/35 Ahkâf 46/16 Necm 53/31 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/195 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Ahkâf 46/16 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/31 Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Enfâl 8/70 Yûsuf 12/92 Ahzâb 33/71 Câsiye 45/14 Ahkâf 46/31 Fetih 48/2 Fetih 48/14 Hadîd 57/28 Saff 61/12 Teğâbun 64/17
• 29 - Râzî, age., XX, 111.
• 30 - Nisâ’ 4/131; En‘âm 6/144, 151, 152, 153; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/14; Şûrâ 42/13; Ahkâf 46/15. 31 - Semerkandî, age., III, 24, 288: Taberî, age., XXI, 69.
  • Nisâ 4/131 En‘âm 6/144 En‘âm 6/151 En‘âm 6/152 En‘âm 6/153 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/14 Şûrâ 42/13 Ahkâf 46/15
• 32 - ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/14; Ahkâf 46/15. 33 - Nisâ’ 4/36; En‘âm 6/151; İsrâ’ 17/23; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/14; Ahkâf 46/15.
  • ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/14 Ahkâf 46/15 Nisâ 4/36 En‘âm 6/151 İsrâ 17/23 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/14 Ahkâf 46/15
• 34 - “Savaşmak” anlamında örnekler için bk. Bakara 2/218; Âl-i ‘Imrân 3/142; Nisâ’ 4/95; Mâide 5/35, 54; Enfâl 8/72, 74, 75; Tevbe 9/16, 19, 20, 24, 41, 44, 73, 81, 86, 88; Muhammed 47/31; Hucürât 49/15; Mümtehıne 60/1; Saff 61/11; Tahrîm 66/9.
  • Bakara 2/218 Âl-i İmrân 3/142 Nisâ 4/95 Mâide 5/35 Mâide 5/54 Enfâl 8/72 Enfâl 8/74 Enfâl 8/75 Tevbe 9/16 Tevbe 9/19 Tevbe 9/20 Tevbe 9/24 Tevbe 9/41 Tevbe 9/44 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/86 Tevbe 9/88 Muhammed 47/31 Hucurât 49/15 Mümtehine 60/1 Saff 61/11 Tahrîm 66/9
• 35 - Semerkandî, age., III, 24. 36 - Esed, age., s. 836.
• 37 - Müslim, İmârah, 39; Ebû Dâvûd, Cihâd, 87; Nesâî, Bî‘at, 34; İbn Mâce, Cihâd, 40; Ahmed b. Hanbel, I, 129, 131, 400, 409; IV, 426, 432, 436; V, 66, 67, 70, 325, 429. 38 - Buhârî, Ahkâm, 4; Cihâd, 108; Ebû Dâvûd, Cihâd, 87; Tirmizî, Cihâd, 29; Nesâî, Bî‘at, 34; İbn Mâce, Cihâd, 40; Ahmed b. Hanbel, II, 17, 142.
• 39 - Âl-i İmrân 3/55; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 70; Hûd 11/4; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Zümer 39/7; Sâffât 37/68.
  • Âl-i İmrân 3/55 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Zümer 39/7 Sâffât 37/68
• 40 - Bu yedi aşamayla ilgili geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret, Düşün yayınları, 2015. 41 - Nebbe’e kökünden fiillerin kullanıldığı örnekler için bk. Mâide 5/14, 48, 105; En‘âm 6/60, 108, 159, 164; Tevbe 9/94, 105; Yûnus 10/23; Nûr 24/64; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Fâtır 35/14; Zümer 39/7; Fussılet 41/50; Mücâdele 58/6, 7; Cum‘a 62/8; Teğâbün 64/7; Kıyâmet 75/13.
  • Mâide 5/14 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/159 En‘âm 6/164 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/23 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Fâtır 35/14 Zümer 39/7 Fussilet 41/50 Mücâdele 58/6 Mücâdele 58/7 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/7 Kıyâmet 75/13
• 42 - Semerkandî, age., II, 654; Taberî, age., XX, 132-133; Zemahşerî, age., III, 430.
• 43 - Râzî, age., XXV, 38.
• 44 - En‘âm 6/30, 53; Hûd 11/81; ‘Ankebût 29/10, 68; Yâsîn 36/81; Zümer 39/32, 36, 37, 60; Zuhruf 43/51; Ahkâf 46/34; Kıyâmet 75/40; Tîn 95/8.
  • En‘âm 6/30 En‘âm 6/53 Hûd 11/81 ‘Ankebût 29/10 ‘Ankebût 29/68 Yâsîn 36/81 Zümer 39/32 Zümer 39/36 Zümer 39/37 Zümer 39/60 Zuhruf 43/51 Ahkâf 46/34 Kıyâmet 75/40 Tîn 95/8
• 45 - Esed, age., s. 805.
• 46 - En‘âm 6/164; İsrâ’ 17/15; Fâtır 35/18; Zümer 39/7; Necm 53/38. 47 - Bakara 2/48, 123. 48 - Lokmân 31/33. 49 - Semerkandî, age., II, 654; Taberî, age., XX, 134; Zemahşerî, age., III, 430.
  • En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Necm 53/38 Bakara 2/48 Bakara 2/123 Lokmân 31/33
• 50 - En‘âm 6/164; İsrâ’ 17/15; Fâtır 35/18; Zümer 39/7; Necm 53/38.
  • En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Necm 53/38
• 51 - Müslim, İlim, 15; Zekât, 69; İbn Mâce, Mukaddime, 14; Tirmizî, İlim, 15; Nesâî, Zekât, 64; Dârimî, Mukaddime, 44; Ahmed b. Hanbel, III, 505; IV, 357, 359, 360, 361, 362; Semerkandî, age., II, 283; Taberî, age., XIV, 96; Râzî, age., XX, 18. 52 - Müslim, İlim, 15.