Mü'minûn Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 118 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki “müminler” anlamına gelen الْمُؤْمِنُون el-mü’minûn kelimesinden alan Mü’minûn sûresi, inişe göre 80, resmî sıralamada ise 23. sûredir.

Mü’minûn sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Hacc sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “insanın yaratılışı” (Hacc 5; Mü’minûn 12-15); “mahşerdeki diriltiliş” (Hacc 5-6; Mü’minûn 16); “kâinat kitabından başlıklar” (Hacc 63-65; Mü’minûn 17-20); “Son Saat’in gerçekliği” (Hacc 1-2; Mü’minûn 101); “çeşitli peygamberlerin kıssaları” (Hacc 42-45; Mü’minûn 23-50); “zamanın görece oluşu” (Hacc 47; Mü’minûn 113-114); “birtakım ilahi emirler” (Hacc 77; Mü’minûn 1-11) gibi konularda ortak mesajlara sahiptir.

Mü’minûn sûresi, müminlerin çeşitli özellikleri, onların Firdevs cennetine vâris olacakları, insanın yaratılışı, kâinat kitabından başlıklar bağlamında göklerin üzerinde yedi yol oluşu, yağmurun yağdırılması, hayvanların yaratılışındaki çeşitli ibretler ele alınmaktadır.

23. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh’un, Hz. Hûd’un, Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un, ayrıca özet de olsa Hz. Meryem ve Hz. İsa’nın kıssası, Yüce Allah’a karşı derin saygı duyanların çeşitli özellikleri, inkârcıların çeşitli nankörlükleri, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretine dair bildirimler, mahşerdeki diriltilmeye dair öğretiler yer almaktadır.

83. âyetten itibaren, inkârcıların Allah inancı noktasındaki üç soruya cevap bağlamında çarpık algıları, Yüce Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmediği, şeytanın insana karşı vesvese vericiliği ele alınmakta, inkârcıların ölümleri sonrasında dünyaya geri döndürülme istekleri, onlara verilecek olan olumsuz cevap, mahşerdeki terazilerde sevap tartısının hafif gelmesi sonrası cehennemdeki korkunç akıbet gündeme getirilmektedir.

105. âyetten itibaren, nankörlerin mahşerdeki sorgulanmaları, onların dile getireceği çeşitli pişmanlıklar, kendilerine verilecek sert karşılıklar, dünya hayatlarında müminlere karşı takındıkları alacılıklarının kendilerine hatırlatılması, dünyada kalış sürelerinin sorulması üzerine “bir gün veya yarım gün” kaldıklarını söylemeleri beyan edilmektedir.

115. âyetten itibaren ise, insanların dünyada boşuna yaratılmadığı beyanı, Yüce Allah’ın mutlak hükümran oluşu, şirk içerikli kabullerin mahşerde perişan akıbetleri, kafirlerin kurtuluşa eremeyecekleri, nihayet mağfiret ve rahmet duası dile getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 78-92. âyetlerinde gücünü ve kudretini hatırlatmakta, inkârcıların alaycılıklarına değinmekte, nasıl çelişkiler arasında yuvarlandıklarına dikkat çekmekte, üç soruya verdikleri cevabı dile getirip kendilerini kınamakta, sonrasında tevhide vurgu yapmaktadır.

a) Yüce Allah’ın Eşsiz ve Erişilmez Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 78-83. âyetlerinde insanlar için kulaklar, gözler ve kalpler yarattığını, buna rağmen çok aznının şükrettiğini, insanları yeryüzünde çoğaltıp yaydığını, mahşerde sadece O’nun huzurunda toplanılacağını, yaşatan ve öldüren olduğunu, gecenin ve gündüzün birbiri ardınca değişmesinin sadece O’nun eseri olduğunu, nankörlerin hâlâ akıllarını kullanmadıklarını beyan etmektedir.

Ardından, inkârcıların öncekilerin dedikleri gibi “Sahi biz, ölüp de bir toprak ve kemik yığını haline gelmişken, mutlaka yeniden diriltileceğiz, öyle mi? Muhakkak ki, bu (tehdit) bize de daha önce atalarımıza da vaad edilmişti. Bu, öncekilerin masallarından başka bir şey değildir” diye alay ettikleri aktarılmaktadır.

ı. Yaratıcılığı, Öldürüp Diriltmesi ve Hükümranlığı

وَهُوَ الَّذ۪يٓ اَنْشَاَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْاَبْصَارَ وَالْاَفْـِٔدَةَ قَل۪يلًا مَا تَشْكُرُونَ وَهُوَ الَّذ۪ي ذَرَاَكُمْ فِي الْاَرْضِ وَاِلَيْهِ تُحْشَرُونَ وَهُوَ الَّذ۪ي يُحْي۪ وَيُم۪يتُ وَلَهُ اخْتِلَافُ الَّيْلِ وَالنَّهَارِ اَفَلَا تَعْقِلُونَ “O, sizin için işitme (duyusu), gözler ve kalpler yaratandır. Ne kadar da azınız şükrediyor! Sizi yeryüzünde çoğaltıp yayan O’dur; (mahşerde) yalnızca O’nun huzurunda toplanacaksınız. O, yaşatan ve öldürendir. Gecenin ve gündüzün (birbiri ardınca) değişmesi yalnızca O’na aittir. Akıl etmiyor musunuz?”

Buradaki وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الَّذ۪يٓ اَنْشَاَ ellezî enşee ifadesi “inşa etmiş olan(dır), yaratan(dır), var eden(dir)”; لَكُم leküm ifadesi “sizin için”; السَّمْع es-sem‘a kelimesi “işitme duyusu, kulak(lar)”; وَالْاَبْصَارَ ve’l-ebsâra sözcüğü “ve gözler”; وَالْاَفْـِٔدَةَve’l-ef’idete kelimesi “ve gönüller, kalpler”, قَل۪يلًا مَا kalîlen mâ ifadesi “ne kadar da azınız, ne kadar da az”, تَشْكُرُونَ teşkürûne fiili “şükrediyorsunuz”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الَّذ۪ي ذَرَاَكُمْ ellezî zeraeküm ifadesi “sizi çoğaltıp yaymış olan(dır), sizi yaratan(dır)”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı kelimesi “arzda, yeryüzünde”; وَاِلَيْهِ ve ileyhi ifadesi “sadece O’na, O’nun huzurunda”; تُحْشَرُونَ tuhşerûne fiili “toplanacaksınız”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الَّذ۪ي يُحْي۪ ellezî yuhyî ifadesi “dirilten(dir)”; وَيُم۪يتُ ve yümîtü fiili “ve öldürmektedir, öldürendir”; وَلَهُ ve lehû ifadesi “sadece O’na aittir, O’nun içindir”; اخْتِلَافُ الَّيْلِ ıhtilâfu’l-leyli tamlaması “gecenin peş peşe gelişi, değişimi”; وَالنَّهَارِ ve’n-nehâri ifadesi “ve gündüzün (peş peşe gelişi)”; اَفَلَا تَعْقِلُونَ efelâ ta‘kılûne ifadesi ise “akıl etmiyor musunuz?” demektir.

Burada insanoğlunun yaratılış sürecinin bir kesiti, insanların çoğunun şükürsüzlüğü, yeryüzüne yayılışları, Yüce Allah’ın diriltip öldürmesi, gece ve gündüzün yapısı gündeme getirilmektedir.

1. وَهُوَ الَّذ۪يٓ اَنْشَاَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْاَبْصَارَ وَالْاَفْـِٔدَةَ قَل۪يلًا مَا تَشْكُرُونَ “O, sizin için işitme (duyusu), gözler ve kalpler yaratandır. Ne kadar da azınız şükrediyor!” Yüce Allah önceki âyetlerde inkârcıların ve müşriklerin duyarsızlığını ve dönekliklerini beyan ettikten sonra, bu âyetlerde tevhide dayalı bilgilendirme ve bilinçlendirme mesajları vermektedir. Bu bağlamda insanlara ihsan ettiği üç temel nimeti hatırlatmakta ve muhatapların pek azının şükrettiğini bildirmektedir.

İnsanlara tevhidin öğretilmesi içeriğinde olmak üzere, bu âyetin benzerleri Secde 32/9 ve Mülk 67/23’te de geçmektedir. Ayrıca benzer bir ifade ‘Âd kavminin özellikleri bağlamında Ahkâf 46/26’da da zikredilmektedir.

a) وَهُوَ الَّذ۪يٓ اَنْشَاَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْاَبْصَارَ وَالْاَفْـِٔدَةَ “O, sizin için işitme (duyusu), gözler ve kalpler yaratandır.” Konuyla ilgili bilgi veren âyetlerden birisi, insanların yaratılışı hakkında bilgi içeren âyetler arasında yer alan Secde 32/9’da şu şekilde beyan edilmektedir: “Sonra onu şekillendirmiş, ona kendi ruhundan üflemiştir. Sizin için işitme (duyusu kulaklar), gözler ve kalpler yaratmıştır. Ne kadar da azınız şükrediyorsunuz!” Yüce Allah insanın yaratılışı hakkında bilgi vermekte ve bazı organların yaratılışını dile getirmektedir.

Bu âyette geçen اَنْشَاَ enşee fiili, tıpkı bede‘a ve fetara kelimeleri gibi “yoktan var etme”yi, ce‘ale fiili ise haleka kelimesi gibi “vardan var etmeyi”, bir anlamda “dönüştürmeyi” ifade etmektedir. Yüce Allah insanı yoktan var etmiştir; peşinden de ona şekil vermiş ve onu hem bedensel, hem de ruhsal anlamda çeşitli şekillerde donanımlı hale getirmiştir.

İnsanların “sorumlu tutulacağı” gerçeğini unutmamak için onların bilgi edinme yollarının başında gelen “işitme, görme ve algılama” duyuları üçü bir arada zikredilmekte ve bunların adeta birbirinden ayrılmayan üçlü olduğu öğretilmektedir. İsrâ’ 17/36’da da beyan edildiği gibi, kendileriyle bilgi edindiğimiz bu üç özelliğimiz aynı zamanda sorguya muhatap kılınacaktır. Bu nedenle, nereden ve nasıl bilgi edindiğimiz gibi, kazandığımız bilgi de, gerçekleştirdiğimiz eylemler de çok önemlidir ve hesabın konusudur.

İnsân 76/2’de hayatın var ediliş gayesinin imtihan olduğu beyan edildikten sonra, insanoğlunun hakikati işitip görebilecek şekilde yaratıldığı özellikle bildirilmektedir. Ayrıca Nûr 24/24, Yâsîn 36/65, Fussılet 41/20-21 gibi âyetlerde insanların organlarının şahitliğinden söz edilirken de bu husus üzerinde durulmaktadır.

İnsanın ana rahmindeki yaratılışından söz eden bazı âyetlerde sadece kulaklar ve gözler,(1) bazılarında ise kalpler de zikredilmektedir.(2) Bu organlar hakikatin öğrenilmesinde etkin olanlardır ve önemine binaen bunlar zikredilmiş olmalıdır. Dinleyebilme, görüp fark edebilme ve nihayet anlayabilme bu organlarla mümkündür. Bu nedenle, bir taraftan yaratılışın fiziksel içeriği verilirken, diğer taraftan insanın bilgi edinme yollarına gönderme yapılmış olmaktadır.

Bu arada, insanın sorumluluğundan söz edilen İsrâ’ 17/36’da da aynı organlar ve aynı sıralama görülmektedir. Demek ki eğer yaratılış gayesine uygun değerlendirilmezlerse kulakların da gözlerin de gönüllerin de insanlara hiçbir fayda vermeyeceği Ahkâf 46/26’da beyan edilmektedir.

Hümeze 104/7 gibi âyetlerde de yer aldığı üzere, الْاَفْـِٔدَة el-ef’ideh kelimesi(3) el-fuâd kelimesinin çoğuludur ve insanın manevi dünyası ile duygu ve düşünce yetenekleri için kullanılan bir kelimedir. el-Fuâd kelimesi Kur’ân’da beş kez(4) yer almakta ve her bulunduğu yerde “gönül” anlamı vermektedir. el-Ef’ideh ve el-fuâd kelimeleri yedi âyette(5) duyma ve görme duyularının peşinden, onları da içeren bir anlam dizisinde yer almaktadır.

Bu bağlamda söz konusu kelime, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette öncesindeki duymayı da kapsayacak şekilde düşünme, bilme ve inanma gibi insani yeteneklerin tümüne birden delalet eder. el-Kalb kelimesi hem maddî, fiziki, hem de manevi manada kullanılırken, el-ef’ideh kelimesi sadece manevi duyular için kullanılır ve insanın bütün bir iç dünyasını ifade eder.(6) Bunun için tekil de gelse çoğul da gelse manevi donanımı ifade eder.

Kur’ân elbette bir bilimsel ansiklopedi değildir. Ancak onun birtakım kullanım örneklerinden hareket ederek, bazı bilimsel gerçeklere ulaşmanın önünde de herhangi bir engel yoktur. İşte bu tür âyetlerin hepsinde önce kulaklar, sonra gözler, sonunda ise kalpler/gönüller zikredildiği için, bilim insanlarının bu noktada araştırmalar yapmasının önemine dikkat çekilmiş olmaktadır.

Bu çerçevede embriyonun yaratılış sürecinde hangi aşamaların geçildiği önemli bir konudur. Târık 86/5-7’de de zikredildiği üzere, embriyoda üriner hücrelerin ilk yaratılma yeri vücudun arkasında bel ve kaburga kemiklerinin arası diye verilmekte, daha sonra oradan mevcut bölgeye aktığına dair bilgiler sunulmaktadır.

‘Alak 96/1 gibi âyetlerde insanın ‘alaktan yaratılması veya Necm 53/45-46 ve Kıyâmet 75/37-39’da söz edildiği gibi cinsiyeti belirleyen hücrelerin erkekten gelen sperm olduğunun ortaya konulması da bu noktada hatırlanabilecek örnekler arasında yer almaktadır.

b) قَل۪يلًا مَا تَشْكُرُونَ “Ne kadar da azınız şükrediyor!” Yüce Allah “vahiy kitabı”nın dışındaki iki kitabı olan “kâinat kitabı”yla “insan kitabı”ndan verdiği örneklere rağmen, insanoğlunun çok az şükrettiğini beyan etmektedir. Muhataplar eğer müminlerse onların az şükrettiği, eğer bütün insanlarsa çok azının şükrettiği bu vesileyle dile getirilmektedir.

Dahası, Ebû Müslim el-Isfehânî’nin isabetle vurguladığı üzere, burada olduğu gibi ilk muhataplar müşriklerden oluştuğuna göre maksadın onların hiç şükretmemesi olduğu da bilinmelidir.(7) Bu yüzden, söz konusu ifade “Ne kadar da az şükrediyorsunuz” şeklinde tercüme edilebileceği gibi, “Ne kadar da azınız şükrediyorsunuz!” cümlesi de tercih edilebilir. Biz ikincisini benimsedik; çünkü muhatabın bütün insanlar olduğunu düşünmekteyiz.

2. وَهُوَ الَّذ۪ي ذَرَاَكُمْ فِي الْاَرْضِ وَاِلَيْهِ تُحْشَرُونَ “Sizi yeryüzünde çoğaltıp yayan O’dur; (mahşerde) yalnızca O’nun huzurunda toplanacaksınız.” Bir kez de Mülk 67/24’te de yer almakta olan bu âyette de öncekinde olduğu gibi tevhid prensibine dair bilgi verilmekte ve Kur’ân’ın inşa etmek istediği Allah tasavvurunun temel değerleri tanıtılmaktadır.

a) وَهُوَ الَّذ۪ي ذَرَاَكُمْ فِي الْاَرْضِ “Sizi yeryüzünde çoğaltıp yayan O’dur.” Bu âyette “çoğaltıp yaymak” anlamını verdiğimiz ذَرَاَ zerae fiiline bazı âlimlerimiz “zerre zerre yaratmak”, “yaymak”, “çoğaltmak”, “zürriyet halinde yaratmak” gibi anlamlar vermişlerdir.(8) Kelimenin anlam alanında bunlar da elbette vardır; ancak meselenin “yaratma” ile ilgili kısmı önceki âyette enşee fiiliyle ortaya konulduğu için, burada çoğaltılıp yayma işleminin kastedildiği kanaatindeyiz.

İnsanların yeryüzüne yayılmış olması, öncelikle Mekkeli müşrikler olmak üzere, inançsız insanların Allah için vazgeçilmez olmadığını kavratmayı amaçlamaktadır. Siz inanmasanız da başka inananlar vardır ve olacaktır. Hiç kimse inanmasa bile Yüce Allah başka yaratıklar ve insanlar yaratmaya kadirdir.(9) Öyleyse gerçeği fark edip Yüce Allah’ın istediği gibi insanlar olmaya çalışmak en doğrusudur.

b) وَاِلَيْهِ تُحْشَرُونَ “; (mahşerde) yalnızca O’nun huzurunda toplanacaksınız.” Sadece “Allah’ın huzurunda toplanılması” ifadesi çeşitli âyetlerde(10) hatırlatılmakta, burada ise, sûrenin asıl konusunu oluşturmaktadır. İnkârcı muhatapları sürekli olarak mahşere inanmaya davet eden, bunun için kötülere yönelik cehennem azabını, iyilere yönelik ise cennet ödüllerini hatırlatan içerik bunun zorunlu sonucudur.

Yoktan var eden kudretin Yüce Allah olduğunu kabul eden müşrik zihniyetin büyük oranda âhirete inanmaması nedeniyle, Yüce Allah bütün mahlûkatı olduğu gibi insanları da yoktan var ettiğini, onlara işitme gücü, gözler ve gönüller bahşettiğini, sonuçta onları yeryüzünde çoğaltıp yaydığını beyan etmektedir.

Daha zor olan bütün bu aşamaları kabul eden bir zihniyetin yeniden diriltilmeye inanmaması anlaşılabilir bir durum değildir. Bu nedenle, Yüce Allah mahşeri ve oradaki yargılamayı sıklıkla muhataplara hatırlatmakta, yeri geldikçe sert uyarılar yapmakta ve muhatapların daha duyarlı olmaları gerektiğini zihinlere kazımak istemektedir.

Vahyin inşa ettiği insanda Allah tasavvuru bu sûre genelinde bazı “olmazsa olmaz değerler” içermektedir. Buna göre, mutlak anlamda yaratıcı olma, hükümranlığı elinde bulundurma, eşsiz ve erişilmez bir gücün sahipliği, yoktan ve kusursuz yaratma, yaratıklara fıtrat yerleştirme, mesaj iletmek üzere peygamberler görevlendirme, kitap indirme ve âhiret hayatına inanma vazgeçilmez ilke ve prensiplerden bir kısmıdır. Mutlak aşkın kudret olan Yüce Allah, mahlûkatı yarattığı gibi, onlara bir yaratılış anlamı ve amacı da yüklemiştir. Çünkü Allah demek, anlam ve amaç demektir.

3. وَهُوَ الَّذ۪ي يُحْي۪ وَيُم۪يتُ وَلَهُ اخْتِلَافُ الَّيْلِ وَالنَّهَارِ اَفَلَا تَعْقِلُونَ “O, yaşatan ve öldürendir. Gecenin ve gündüzün (birbiri ardınca) değişmesi yalnızca O’na aittir. Akıl etmiyor musunuz?” Yüce Allah vahyin muhataplarında tevhid bilincini inşa etmekte için bu âyette de kendisini tanıtmaya devam etmekte, sonuçta insanların aklını kullanmamasını eleştirmektedir.

a)وَهُوَ الَّذ۪ي يُحْي۪ وَيُم۪يتُ “O, yaşatan ve öldürendir.” Bu ifadenin benzerleri başka âyetlerde(11) de dile getirilmektedir. Rabbimiz “insanları yoktan yaratması”nın ve “onları yeryüzüne yayıp dağıtması”nın sonrasında, bu bağlamda üçüncü sıfatını “diriltme ve öldürme” gücüyle ilişkilendirerek beyan etmektedir. Buradaki يُحْي۪ yuhyî fiili Rabbimizin yaratıcı sıfatını içermekte, يُم۪يتُ yümîtü fiili ise muhataplara âhiret inancını hatırlatmaktadır.

Böylece, hem Rabbimizin yegâne kudret sahibi olduğu, yaptığı görevlendirmelerden sorgulanamayacağı, hem de başka ilah arayışlarının beyhude olduğu ortaya konulmaktadır. Bu üç sıfat hem vahyin indirildiği dönem, hem de evrensel olarak bütün zamanların muhataplarını ilgilendirmekte, onları bilgilendirip bilinçlendirmekte, imanın bir slogan değil, fedakârlık olduğunu ortaya koymaktadır.

b) وَلَهُ اخْتِلَافُ الَّيْلِ وَالنَّهَارِ “Gecenin ve gündüzün (birbiri ardınca) değişmesi yalnızca O’na aittir.” Yüce Allah diriltici ve öldürücü kudretin sahibi olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa sözü gece ve gündüzün birbiri ardınca oluşuna getirmektedir. Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/6’da şöyle buyrulmaktadır: “Gece ve gündüzün değişmesinde, Allah’ın göklerde ve yerde yarattığı şeylerde, duyarlılık gösteren bir kavim için elbette nice deliller vardır!”

Burada gece ve gündüzün değişiminin sadece ve sadece Yüce Allah’ın kontrolünde olduğu لَهُ lehû ifadesi öne alınarak hasr/kasr metoduyla “vurgulu” bir şekilde dile getirilmektedir.

Âyette sözü edilen اخْتِلَاف ihtilâf kelimesi Furkân 25/62’de “birbiri ardınca gelmek” veya “birbirinin zıddı” manasında خِلْفَة hılfeh kelimesi ile tefsir edilmektedir. “Gece ve gündüzün ihtilafı”, onların birbirini izlemesi, sürekli değişmeleri, yani gecenin gelip gündüzün gitmesi, gündüzün gelip gecenin gitmesi, gündüzün geceden, gecenin de gündüzden alarak birbirlerini takip etmeleri manasına gelmektedir.

Yâsîn 36/40’ta da yer aldığı üzere, hiçbir gece gündüzün önüne geçemez. Her bir gök cisminin ve dünyanın tâbî olduğu bir hareket, yani yaratılış kanunu vardır; onlar buna göre varlıklarını devam ettirmektedirler. Gece, gündüzün, gündüz de gecenin vaktine giremez; hepsinin belirlenmiş bir yasası vardır; o yasaya göre varlıklarını devam ettirirler. A‘râf 7/54’te beyan edildiği gibi, gece aralıksız bir şekilde gündüzü kovalar.

Demek ki hiçbir gece bir başka gece ile takip edilmez; yani arada gündüz olmayan peş peşe “iki gece” yoktur; aynı şekilde arada gece olmayan “iki gündüz” de yoktur. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu üzere, çeşitli âyetlerde “gece ve gündüzün birbirini izlediği ve bunun Yüce Allah’ın varlığının delillerinden biri olduğu” beyan edilmektedir.(12)

Kutup bölgelerinde bu durum sanki bir istisna oluşturuyor gibi algılansa da, yapılan gözlemlerde oralarda da bir günün 24 saatlik zaman dilimi üzerinden yaşandığı bilinmektedir. Bazen vakit gece iken Güneş görülebiliyor veya vakit gündüz iken etraf karanlık olabiliyor ise de, bu durum gecenin gündüzü veya gündüzün geceyi “kuşatması” şeklinde anlaşılmalıdır.

Durum her nasıl olursa olsun, oralarda da bir günlük zaman dilimi 24 saattir ve hayat 24 saat üzerinden devam etmektedir. Işığın görülüp görülmemesi, sonucu değiştirmemektedir. Oralarda da bir gece bir gündüzle, bir gündüz de bir gece ile takip edilmekte, zaman dilimleri birbirinin önüne geçmemektedir.

c) اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Akıl etmiyor musunuz?” Yüce Allah bunca bilgilendirmenin ardından اَفَلَا تَعْقِلُونَ buyurarak, muhatapların aklını kullanmasını istemekte, ancak ifadeyi soru kalıbında getirmektedir. Bu konuda Kur’ân’da çeşitli örnek kullanımların(13) bulunduğunu belirtmekle yetinelim. اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Akletmez misiniz?” ifadesi “Neden aklınızı çalıştırmıyorsunuz?” “Aklınızı çalıştırsanıza” gibi bir anlam da vermektedir.

Aklını çalıştırmayanlara Yüce Allah’ın pislik yağdıracağının yer aldığı Yûnus 10/100’la birlikte düşünüldüğünde, insanların neden bu kadar duyarsız davrandığı anlaşılmaktadır. Aklını kullanmayanların yapmayacağı hata, düşmeyeceği tuzak ve çukur olmaz. Bu nedenle, vahyin çağrısı akıllı olmaktır; aklını doğru kullanmaktır; yoksa akılcı olmak değildir.

ıı. İnkârcıların Alaycılığı

بَلْ قَالُوا مِثْلَ مَا قَالَ الْاَوَّلُونَ قَالُوٓا ءَاِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا ءَاِنَّا لَمَبْعُوثُونَ “Gerçekte onlar da öncekilerin (şu) dedikleri gibi dediler: Şöyle demişlerdi: Biz ölüp de toprak ve kemik hâline gelmişken mi, biz mi diriltileceğiz?”

Buradaki بَلْ bel edatı “bilakis”; قَالُوا kâlû fiili “dediler”; مِثْل misle kelimesi “benzeri, gibi”; مَا قَالَ mâ kâle ifadesi “dediğinin”; الْاَوَّلُون el-evvelûne kelimesi “öncekilerin”; قَالُوا kâlû fiili “(şöyle) dediler”; ءَاِذَا مِتْنَا eizâ mitnâ sorusu “biz öldüğümüz zaman mı”; وَكُنَّا ve künnâ kelimesi “(şöyle) olduğumuz (zaman mı)”; تُرَابًا türâben kelimesi “toprak”; وَعِظَامًا ve ‘ızâmen kelimesi “ve kemik (olduğumuz zaman mı)”; ءَاِنَّا einnâ sorusu “biz mi?”; لَمَبْعُوثُونَ lemeb‘ûsûne kelimesi ise “elbette diriltilmiş olanlar (olacağız, diriltileceğiz)” demektir.

Burada müşriklerin önceki sapkın ve inkârcıların yolunu izledikleri gündeme getirilmektedir.

1. بَلْ قَالُوا مِثْلَ مَا قَالَ الْاَوَّلُونَ “Gerçekte onlar da öncekilerin (şu) dedikleri gibi dediler:” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin tıpkı daha önce yaşayıp helak edilen azgın ve sapkın kavimlerin dediklerini dile getirdiklerini beyan etmektedir. Bu bağlamda, daha önce yorumunu yaptığımız Mü’minûn 23/35. âyette Hz. Hûd’un kavminin ileri sürdüğü türden bir inkârcılık ve alaycılık ortaya koymuşlardı.

2. قَالُوٓا ءَاِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا ءَاِنَّا لَمَبْعُوثُونَ “Şöyle demişlerdi: Biz ölüp de toprak ve kemik hâline gelmişken mi, biz mi diriltileceğiz?” Konuyla ilgili olarak daha önce ele aldığımız Mü’minûn 23/35. âyette mealen şöyle buyrulmaktadır: “Size, öldüğünüz, toprak ve kemik yığını haline geldiğinizde, (kabirden) çıkartılacağınızı mı vaadediyor?”

Hz. Hûd’un kavmi mahşerdeki diriltilmeyi inkâr ettikleri için, öldükten, toza toprağa karışıp kemik yığını haline geldikten sonra, diriltilip kabirlerden çıkartılmayı vaad eden bir peygamberi reddettiklerini dile getirmişlerdi. Mekkeli müşriklerin de öldükten sonra diriltilmeyi inkârlarında kullandıkları cümleler bu kavmin sözlerine benzediği için âhireti inkârın nereden geldiği, kimlerin kimleri takip ettiği açıkça ortaya çıkmaktadır.

Yâsîn 36/78 ve Kâf 50/3, 15 gibi âyetlerde de yer aldığı üzere, Mekkeli müşriklerin büyük bir bölümü öldükten sonra diriltilmeyi kabul etmedikleri gibi, bu inançla da alay ediyorlar, yeni bir yaratılışta diriltilmeyle dalga geçiyorlardı. Kâf 50/3’te geçtiği haliyle, kâfirler “Biz öldüğümüz ve toprak olduğumuz zaman mı (diriltileceğiz)? Bu, akla uzak bir dönüştür” diyerek alaycılıklarını ortaya koymuşlardı.

Hem bu âyette, hem de daha pek çok âyette(14) müşriklerin inkâr ettikleri konunun “kıyâmet ve mahşerdeki diriltilme” olduğu beyan edilmektedir. Oysa insanın çürüyüp toprak olması onun yok olması değildir. Nitekim Kâf 50/4’te de ifade edildiği gibi, toprak her şeyi yok etmemekte, insanın bedeninin bir kısmı kalmaktadır.

İsrâ’ 17/49 ve 98’de “kemik ve ufalanmış toprak”, Yâsîn 36/78 ve Nâzi‘ât 79/11’de “çürümük kemikler”, Mü’minûn 23/35, 82, Neml 27/67, Sâffât 37/16, 53, Kâf 50/3 ve Vâkı‘a 56/47’de “toprak”, “toprak ve kemik” gibi ifadeler kullanılan bu konuda Sebe’ 34/7’de bu anlamların hepsini içerecek şekilde müzzıktüm külle mümezzakın “çürüyüp paramparça olmak” ifadesi geçmektedir. Bütün inkârcıların bu konudaki maksatları, öldükten sonra diriltilmenin imkansız olduğunu ortaya koymak istemeleridir.

ııı. Uyarılarla Alay Etmeleri

لَقَدْ وُعِدْنَا نَحْنُ وَاٰبَآؤُ۬نَا هٰذَا مِنْ قَبْلُ اِنْ هٰذَآ اِلَّآ اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ “Şüphesiz ki bu (tehdit), bize de daha önce babalarımıza (atalarımıza) da vadedilmişti. Bu, öncekilerin masallarından başka bir şey değildir.”

Âyetteki لَقَدْ وُعِدْنَا lekad vu‘ıdnâ edilgen fiili “muhakkak ki bize vaad edilmişti”; نَحْنُ nahnü zamiri “biz(e)”; وَاٰبَآؤُ۬نَا ve âbâünâ ifadesi “ve bizim atalarımıza, bizim babalarımıza”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bu”; مِنْ قَبْلُ min kablü kelimesi “önceki, daha önce”; اِنْ هٰذَا in hâzâ ifadesi “bu değildir”; اِلَّآ اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ illâ esâtîru’l-evvelîne istisnası ise “öncekilerin, eskilerin masallarından başka bir şey” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin mahşerle ilgili inkârları ve alaycılıkları gündeme getirilmektedir.

Öldükten sonra diriltilmeye inanmayan Mekkeli müşrikler ölüp toprak olduktan sonra kesinlikle bir daha diriltilmeyeceklerini soru cümleleri kullanarak alay konusu edinmişlerdi. Dolayısıyla, kıyâmet-âhiret sürecine dair vahyin haber verdiği bütün bilgileri reddetmiş, bununla da yetinmeyip mümin muhataplarıyla da onların inanç esaslarıyla da alay etmişlerdi. Kendilerine yönelik azap tehditlerine karşı umursamaz oldukları için Kur’ân’da altı kez(15) yer alan bir cümlede “Eğer doğru sözlüyseniz, o (azap) vaadi ne zamanmış!” diyerek inkârlarını ortaya koymuşlardı.

Çok küçük bir farklılıkla Neml 27/68’de de yer alan bu âyete göre, Mekkeli müşrikler bu tür bilgilerin ve azap tehditlerinin daha önce hem kendilerine, hem de atalarına yapıldığını beyan ederek, sonucun gerçekleşmediği imasında bulunmuşlardı. Söylemek istedikleri şuydu: “Eskilerin hikâye ve masallarından oluşan bu tür vaatlere inanacak ve kanacak halimiz yok. Daha önce yaşayan atalarımıza da buna benzer tehditler yapılmış, ancak kendileri diriltilmemişlerdi. Dolayısıyla biz de yeniden diriltilecek değiliz.”

Mahşerdeki diriltilmeye inanmayan Mekkeli müşriklerin uyarılıp uyarılmaması konusu çeşitli âyetlerde ele alınmakta ve bazı farklı sonuçlara varılmaktadır. Biz bu konuyu Yâsîn 36/6’da geniş bir şekilde ele alacak ve âyetlerde ortaya konulmak istenen mesajın genelde bilinenin aksine bir mahiyette olduğunu ifadeye çalışacağız.

Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in kendilerine tebliğ ettiği şeylere itibar etmemekle kalmamış, onları alay konusu edinerek son derece inkârda kararlı bir tutum izlemişlerdi. Bu bağlamda kullandıkları ifadede hasr/kasr denen “vurgulu” ifade tekniklerinden birisi olan nefyü istisnâ dediğimiz “olumsuz bir edatla başlayıp istisna edatıyla mananın olumluya dönüştürülmesi” şeklinde bir teknik söz konusudur.

Âyetteki اِنْ هٰذَآ اِلَّآ اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ “Bu, öncekilerin masallarından başka bir şey değildir” sözü, onların bu anlamdaki kararlı ve ısrarcı tutumlarını ortaya koymayı amaçlamaktadır ki buradaki ifadede mutlak vurgulu ifade tekniklerinden birisi olan nefyü istisna yolu söz konusu edilmektedir.

İniş sırasına göre ilk geçtiği yer olan Kalem 68/15’te detaylı bir şekilde ele alacağımız üzere, اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ين esâtîru’l-evvelîne tamlaması, “öncekilerin, eskilerin, geçmişin masalları” diye tercüme edilmekte ve Kur’ân’da 9 kez(16) geçmektedir. Bu tamlamaya “öncekilerin şiirleri ve kehanetleri” manası da verilmiştir.(17) Bu ifade yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bazı âyetlerde “mahşerle ilgili özel âyetler”,(18) bazılarında ise kıyamet ve mahşeri de içeren “vahiy ile indirilen her şey” olarak anlaşılmalıdır.(19)

b) Müşriklerin Çarpık İlah Anlayışları

Yüce Allah, sûrenin 84-89. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitap ederek inkârcılara “Eğer biliyorsanız (söyleyin bakalım), bu dünya ve onda bulunanlar kime aittir? Yedi kat göklerin Rabbi, büyük Arş’ın Rabbi kimdir? Her şeyin melekûtu kendisinin elinde olan, her şeyi koruyup kollayan, fakat kendisi korunmayan (buna muhtaç olmayan) kimdir?” diye sorması halinde onların her soruya “Allah’a aittir” diye cevap vereceklerini, buna rağmen nasıl olup da gerçeği hatırlamadıklarını, duyarlı davranmadıklarını ve büyülenmiş gibi davrandıklarını onları kınayarak dile getirmektedir.

ı. Yeryüzü ve İçindekilerin Allah’a Aidiyetini İtirafları

قُلْ لِمَنِ الْاَرْضُ وَمَنْ ف۪يهَآ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ سَيَقُولُونَ لِلّٰهِ قُلْ اَفَلَا تَذَكَّرُونَ “De ki: ‘Biliyorsanız (söyleyin bakalım), bu dünya ve onda bulunanlar kime aittir?’ (Onlar:) ‘Allah’a aittir.’ diyeceklerdir. De ki: Öyle ise (gerçeği) hatırlamaz mısınız?”

Buradaki قُلْ kul emri “de ki”; لِمَن limen sorusu “kimin içindir, kime aittir”; الْاَرْض el-ardu kelimesi “yeryüzü”; وَمَنْ ف۪يهَآve men fîhâ ifadesi “ve oradakiler”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; تَعْلَمُونَ ta‘lemûne fiili “bilmektesiniz, bilenler iseniz”; سَيَقُولُونَ seyekûlûne fiili “(şöyle) diyecekler”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah içindir, Allah’ındır, Allah’a aittir”; اَفَلَا تَذَكَّرُونَ efelâ tezekkerûne ifadesi ise “(gerçeği) hatırlamaz mısınız, neden gerçekleri hatırlamıyorsunuz” demektir.

Burada müşriklere yönelik “ilk” soru olarak “yeryüzü ve insanların kime ait olduğu” sorulması halinde verecekleri cevap gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ لِمَنِ الْاَرْضُ وَمَنْ ف۪يهَآ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “De ki: Biliyorsanız (söyleyin bakalım), bu dünya ve onda bulunanlar kime aittir?” Bu âyette Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve müşriklere “eğer biliyorlarsa yeryüzünün ve içindekilerinin kime ait olduğunu” sormasını istemektedir. Bu ve benzer sorular sayesinde, Yüce Allah müşriklerin inanç bozukluklarını ve çarpıklıklarını ortaya koymak üzere kendilerine bazı sorular sorulması durumunda verecekleri cevapları hatırlatarak, aslında onların çok sağlam temellere dayalı bir inançlarının olmadığını dile getirmektedir.

Bu bağlamda Lokmân 31/25’te şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki onlara, ‘Gökleri ve yeri kim yarattı?’ diye sorsan, mutlaka ‘Allah’ derler.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve onların inkârı nedeniyle üzülmemesi gerektiği söyledikten sonra, inanç noktasında nasıl mantıksızlıklar içerisinde bulunduklarını ortaya koymaktadır.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin inkârcılıkta nasıl bir çelişki içerisinde bulunduklarını, kendilerince Yüce Allah ile ilişkilerini nasıl yanlış bir şekilde belirlediklerini, Allah inancına sahip olmalarına rağmen duyarlı davranmadıklarını ortaya koymaktadır. Bu anlamda benzer sorular ve verilen cevaplar yorumunu yapmakta olduğumuz Mü’minûn 23/84-89’de, ayrıca Yûnus 10/31, ‘Ankebût 29/61, 63, Lokmân 31/25, Zümer 39/38 ve Zuhruf 43/9, 87’de de yer almaktadır.

Burada en geniş malumatın verildiği örnek âyet olması bakımından Yûnus 10/31’i mealen hatırlatmak istiyoruz: “De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulak(lar)a ve gözlere kim mâlik (ve hakim) bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor; diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? Hemen ‘Allah’ diyecekler. De ki: Öyle ise (Ona âsi olmaktan) sakınmıyor musunuz?”

Konunun işlendiği âyetlerde görüldüğü üzere, müşriklere kâinatı kimin yarattığı veya kainatın idaresinin kimin elinde bulunduğu ya da yeryüzünün ve orada yaşayan insanların kime ait olduğu sorulduğunda, hemen ve kesin ifadeler kullanarak devam eden âyette de belirtildiği üzere “Allah’a aittir” cevabını verecekleri beyan edilmektedir.

Benzer içerikte, ancak cevabını muhatapların değil de bizzat Yüce Allah’ın verdiği örnek kullanımlar da vardır. Bu çerçevede cevabını Yüce Allah’ın verdiği örnek bir kullanım Sebe’ 34/24. âyette şu şekilde zikredilmektedir: “De ki: Size göklerden ve yerden kim rızık veriyor? De ki: Allah.” Bu konuda hatırlanabilecek diğer örnekler ise En‘âm 6/12, Ra‘d 13/16 ve Mü’min 40/16. âyetlerdir.

2. سَيَقُولُونَ لِلّٰهِ قُلْ اَفَلَا تَذَكَّرُونَ “(Onlar:) ‘Allah’a aittir.’ diyeceklerdir. De ki: Öyle ise (gerçeği) hatırlamaz mısınız?” Yüce Allah müşriklere yaratılış vs. konularda sorular sorulması durumunda kesin olarak “Allah” cevabını vereceklerini bildirmektedir.

Yaratıcı Allah’ı kabul eden bu insanlar, Yüce Allah’ın risalet görevlendirmesini, kitap göndermesini, hayata müdahale etmesini ve öldükten sonra mahşerdeki diriltmeyi reddetmekte, bu arada Allah’a ulaşabilmek için aracı ilahlar edinerek tevhid inancını ortadan kaldırmaktalardı. Âyetin sonunda اَفَلَا تَذَكَّرُونَ efelâ tezekkerûne ifadesine yer verilerek, muhatapların neden gerçekleri hatırlamadıkları ve bu noktada öğüt almaya yanaşmadıkları eleştirilmektedir.

ıı. Yedi Kat Göklerin ve Büyük Arş’ın Sahibini İtirafları

قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمٰوَاتِ السَّبْعِ وَرَبُّ الْعَرْشِ الْعَظ۪يمِ سَيَقُولُونَ لِلّٰهِ قُلْ اَفَلَا تَتَّقُونَ “De ki: ‘Yedi kat göklerin Rabbi, yüce arşın Rabbi kimdir (bunlar kime aittir)?’ (Onlar:) ‘Allah’a aittir.’ diyecekler. De ki: (O’na karşı) takvâlı (duyarlı) olmaz mısınız?”

Buradaki قُلْ kul emri “de ki”; مَنْ men edatı “kim(dir), kime aittir”; رَبُّ السَّمٰوَاتِ السَّبْعِ rabbu’s-semâvâti’s-seb‘ı tamlaması “yedi kat göklerin Rabbi, sahipliği”; وَرَبُّ الْعَرْشِ الْعَظ۪يمِ ve rabbu’l-‘arşi’l-‘azîmi tamlaması “ve büyük Arş’ın sahibi, sahipliği”; سَيَقُولُونَ seyekûlûne fiili “(şöyle) diyecekler”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah içindir, Allah’a aittir”; قُلْ kul emri “de ki”; اَفَلَا تَتَّقُونَ efelâ tettekûne ifadesi ise “takvâlı, duyarlı davranmayacak mısınız” demektir.

Burada müşriklere “ikinci” soru bağlamında “yedi kat göğün ve büyük arşın sahibinin kim olduğu”nun sorulması durumunda verecekleri cevap gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمٰوَاتِ السَّبْعِ وَرَبُّ الْعَرْشِ الْعَظ۪يمِ “De ki: Yedi kat göklerin Rabbi, yüce arşın Rabbi kimdir (bunlar kime aittir)?” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin inanç noktasındaki çelişkilerini ortaya koymak üzere bu defa yedi göğün sahibinin ve büyük Arş’ın sahibinin kim olduğunu kendilerine sormasını Hz. Peygamber’e emretmektedir.

a) Öncelikle âyetteki السَّمٰوَاتِ السَّبْعِ es-semâvâtü’s-seb‘u tamlamasındaki “yedi” sayısının ne anlama geldiğini incelemek istiyoruz.

ı. Daha önce ele aldığımız Mü’minûn 23/16’da da dile getirdiğimiz üzere, Kur’ân’da bu türden sayısal ifadeler her zaman rakamsal değer ifade etmeyebilirler. Bunları “çokluktan kinaye” kabul etmek mümkündür. Nitekim Hıcr 15/44’teki “7 kapı”, Tevbe 9/80’deki “70 kez istiğfar” ve Kadr 97/3’teki “1000 ay” ifadeleri rakamsal değerden ziyade, “çokluk” anlamı verebilir.

“Yedi” sayısı “birden çok”, “çeşitli”, “çok katmanlı”, “fazla sayıda” gibi anlamlar içerir. Buna göre “yedi kat gök” de bilinen, bilinmeyen birbirinden farklı tüm kozmik sistemleri kapsayan bir ifadedir. Bu doğrultuda “yedi kat gökler ve yer” ibaresi “bütün kâinat” manasına alınabilir.(20)

ıı. Özellikle göklerin “yedi kat” oluşu hakkındaki ifadeleri “hakikat” anlamında kabul etmek de elbette mümkündür. Çünkü Kur’ân’da “göklerin yedi kat” olduğuyla ilgili yedi âyet(21) vardır. Ayrıca üzerimizdeki “yedi yol”(22) ifadesi ile “yedi sağlam şey”(23) de bu kapsamda düşünülürse “yedi kat gök” tamlamasının Kur’ân’da toplam dokuz âyette geçtiğini söyleyebiliriz.

Aynı konuyla ilgili bunca âyette hep aynı sayının kullanılmış olması, maksadın hakikat anlamında rakamsal bir değer ifade etmek olduğunu gösterebilir. Ancak bu “yedi” rakamının sınırı ve her bir sayısının teker teker, tam olarak neyi ifade ettiği noktasında kesin ifadelerden kaçınmak gerekir.

b) Âyette geçen وَرَبُّ الْعَرْشِ الْعَظ۪يمِ “Yüce Arş’ın Rabbidir” ifadesi de Yüce Allah’ın bir başka sıfatıdır. Bu ifadenin benzerleri Tevbe 9/129, Enbiyâ’ 21/22, Neml 27/26, Mü’minûn 23/86, 116 ve Zuhruf 43/82’de de geçmektedir. Yüce Allah’a nispet edilen el-‘arş/taht elbette insanlara nispet edilenden çok farklıdır. Rabbimiz maddeden münezzeh olduğu için, “O’nun arşı” mutlak hükümranlık yetkisidir ve bilinen anlamdan ayrı olarak mecazi bir mana vermektedir.

Burada dile getirilen الْعَرْشِ الْعَظ۪يمِ el-‘arşu’l-‘azîm tamlaması “mutlak hükümranlık ve otorite makamı” anlamında özel bir kullanımdır. “Büyük Arş” tamlaması eliflâmlı olarak özel bir mahiyet arz etmekte ve kullara nispet edilene göre asıl ve gerçek arşın sadece ve sadece Yüce Allah’a aidiyeti, çünkü “büyük arş”ın Rabbinin/sahibinin sadece O olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

2. سَيَقُولُونَ لِلّٰهِ قُلْ اَفَلَا تَتَّقُونَ “(Onlar:) ‘Allah’a aittir.’ diyecekler. De ki: (O’na karşı) takvâlı (duyarlı) olmaz mısınız?” Yüce Allah müşriklerin bu soruya da öncekine olduğu gibi “Allah” cevabını vereceklerini bildirmekte, bunun sonrasında neden muttaki olmadıklarını sorgulayarak, duyarlı ve sorumlu davranmaları gerektiğini soru cümlesi halinde kendilerine yöneltmektedir. Söylenmek istenen şudur: Madem ki bu itirafta bulunuyorsunuz, o halde Allah’a karşı takvâlı, yanı duyarlı, sorumluluğunun bilince ve vereceği cezalara karşı korunaklı olun.

ııı. Hükümranlık ve Otoritenin Allah’a Aidiyet İtirafları

قُلْ مَنْ بِيَدِه۪ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ يُج۪يرُ وَلَا يُجَارُ عَلَيْهِ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ سَيَقُولُونَ لِلّٰهِ قُلْ فَاَنّٰى تُسْحَرُونَ “De ki: ‘Biliyorsanız (söyleyin), her şeyin egemenliği kendisinin elinde olan, her şeyi koruyup kollayan fakat kendisi korunmaya (ihtiyacı olmaya)n (güç) kime aittir? (Onlar:) ‘Allah’a aittir.’ diyeceklerdir. De ki: Öyle ise nasıl da büyüleniyorsunuz?”

Buradaki قُلْ kul emri “de ki”; مَنْ men edatı “kim”;بِيَدِه۪ biyedihî ifadesi “onun elindedir”; مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ melekûtü külli şey’in tamlaması “her şeyin hükümranlığı, egemenliği”; وَهُوَ huve zamiri “O”; يُج۪يرُ yücîru fiili “korumaktadır”; وَلَا يُجَارُ ve lâ yücâru edilgen fiili “korunmamaktadır, korunmayandır”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, kendisi”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; “bilmektesiniz, bilenler iseniz”; سَيَقُولُونَ seyekûlûne fiili “(şöyle) diyecekler ki”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah içindir, Allah’a aittir”; قُلْ kul emri “de ki”; فَاَنّٰى fe ennâ edatı “nereye, nasıl da”; تُسْحَرُونَ tüsharûne edilgen fiili ise “büyüleniyorsunuz” demektir.

Burada müşriklere “üçüncü” bir soru daha sorulmakta ve “kâinatın hükümranlığının kimin elinde olduğu ile müşriklerin verecekleri cevap” gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ مَنْ بِيَدِه۪ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ يُج۪يرُ وَلَا يُجَارُ عَلَيْهِ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “De ki: ‘Biliyorsanız (söyleyin), her şeyin egemenliği kendisinin elinde olan, her şeyi koruyup kollayan fakat kendisi korunmaya (ihtiyacı olmaya)n (güç) kime aittir?” Yüce Allah Mekkeli müşriklere bir başka soru daha sorulmasını emretmekte ve kendi kudretinin yani kendi başına yeterli oluşunun bir sonucunu muhataplara itiraf ettirmek istemektedir.

Buna göre, Yüce Allah her şeyin melekûtunun yani “hükümranlığının, otoritesinin, kontrolünün” kimin elinde olduğunu sordurmakta, bu arada her şeyi kimin korumakta olduğunu ve fakat kendisinin korunup kollanmaya muhtaç olmadığını da soruya konu edinmektedir.

Bu noktada Mü’minûn 23/84. âyette zikrettiğimiz gibi, tekrar Yûnus 10/31’i mealen hatırlatmak istiyoruz: “De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulak(lar)a ve gözlere kim mâlik (ve hâkim) bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor; diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? Hemen ‘Allah’ diyecekler. De ki: Öyle ise (Ona âsi olmaktan) sakınmıyor musunuz?” İşte bu iki âyette ortaklaşa soru kâinatın idaresinin kimin elinde olduğuyla alakalı olarak belirlenmiştir.

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/14’te şu bilgi yer almaktadır: “De ki: Gökleri ve yeri yoktan var eden, yedirdiği halde yedirilmeyen Allah’tan başkasını mı dost edinecekmişim!” Canlıları doyurmak O’nun râzık ve rezzâk sıfatlarının gereğidir. Bu anlamda İhlâs 112/2. âyette yer alan es-samed sıfatının verdiği anlam da bu noktada hatırlanmalıdır. İşte bu ve benzer âyetlerde Yüce Allah’ın mahlûkata muhtaç olmadığı açıkça ortaya konulmaktadır. Zaten Zâriyât 51/57’de de şöyle buyrulmaktadır: “Ben onlardan (cinlerden ve insanlardan) rızık istemiyorum; beni besleyip doyurmalarını da istemiyorum.”

Âyette geçen وَلَا يُجَارُ عَلَيْهِ ve lâ yücâru ‘aleyhi ifadesi “kendisi korunmamakta olan, buna ihtiyacı bulunmayan kudret” manasında yorumlanacağı gibi, bir başka ihtimal olarak “O’na karşı hiç kimsenin hiç kimse tarafından korunamayacağı” manasına da alınabilir.

2. سَيَقُولُونَ لِلّٰهِ قُلْ فَاَنّٰى تُسْحَرُونَ “(Onlar:) ‘Allah’a aittir.’ diyeceklerdir. De ki: Öyle ise nasıl da büyüleniyorsunuz?” Yüce Allah Mekke’li müşriklere sorulacak bu soruya onların “kâinatın bütünüyle kontrolünün Allah’a ait olduğu” cevabını vereceklerini bildirmekte, bu arada itiraf ettikleri bu ve benzer gerçeklere rağmen, neden hâlâ daha büyülenmiş gibi davrandıklarını sorgulamaktadır.

Bu üç âyette ve konuyla ilgili diğer âyetlerde verilmek istenen ortak mesaj, yaratıcı bir kudretin varlığını kabul etmek, ancak O’nun hayata dair prensipler belirlemek için kitap, peygamber, din göndermesinin reddetmek demek olan Deizmin kişiyi kurtarmayacağıdır. Çünkü yaratan kudret idare de edendir.

Bu amaçla peygamberler görevlendirmiş, kitaplar göndermiştir. Bu yüzden, sadece üstün bir güce inanmak kişiyi kurtarmaya yetmez. İşte âyetin sonundaki ifade bu çarpık düşüncenin sahiplerinin aslında büyülünmiş gibi şaşkın bir vaziyette olduklarını ifade etmek istemektedir.

c) Hakikat, Tevhid ve İlâhi Bilgi

Yüce Allah, sûrenin 90-92. âyetlerinde vahyi göndermekle insanlara gerçeği getirdiğini, ancak onların yalanladıklarını beyan etmekte, ardından tevhide dair şu çok önemli beyanına yer vermektedir: “Allah hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir; O’nunla beraber hiçbir ilah da yoktur. Aksi takdirde her ilah kendi yarattığını sevk ve idare eder ve mutlaka onlardan biri diğerine galebe çalardı. Allah, onların (müşriklerin) yakıştırdıkları şeylerden münezzehtir. (O Allah), görüleni de görülmeyeni de bilendir. O, (müşriklerin) koştukları ortaklardan yücedir.”

ı. Müşriklerin Yalanlaması

بَلْ اَتَيْنَاهُمْ بِالْحَقِّ وَاِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ “Doğrusu biz onlara gerçeği getirdik; şüphesiz ki onlar yalancıdır.”

Âyetteki بَلْ bel edatı “bilakis, doğrusu”; اَتَيْنَاهُمْ eteynâhum ifadesi “onlara getirdik, onlara, geldik”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “hakkı, hak ile, bir amaç ile”; وَاِنَّهُمْ ve innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَكَاذِبُون lekâzibûne kelimesi ise “elbette yalancılar(dır)” demektir.

Burada vahyin gerçekliği ile müşriklerin yalanlaması gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette müşriklere gönderdiği hak’tan söz etmektedir ki burada geçen الْحَقّ el-hakk kelimesi “Kur’ân”, “tevhid”,(24) “gerçeğin bilgisi”, “hak ve hakikat” manasına gelmektedir. Kendilerine gerçeğin bilgisi gelmiş olmasına rağmen, müşriklerin yalan konuşmaya ve yalanlamaya devam ettikleri ifade edilmektedir.

Onların yalanladığı şeyden kasıt, Yüce Allah’ın gönderdiği bütün prensiplerdir. Onların bu bağlamda en büyük yalanlarından birisi meleklerin Yüce Allah’ın kızları olduğu şeklindeki iftiralarıdır.(25) Nitekim devam eden kısımda da buna dair esaslı cevaplar zikredilmektedir.

ıı. Yüce Allah’ın Tekliği

مَا اتَّخَذَ اللّٰهُ مِنْ وَلَدٍ وَمَا كَانَ مَعَهُ مِنْ اِلٰهٍ اِذًا لَذَهَبَ كُلُّ اِلٰهٍ بِمَا خَلَقَ وَلَعَلَا بَعْضُهُمْ عَلٰى بَعْضٍ سُبْحَانَ اللّٰهِ عَمَّا يَصِفُونَ “Allah asla çocuk edinmemiştir; O’nunla birlikte ilah da yoktur. Aksi takdirde, her ilah kendi yarattığına gider (onunla ilgilenir); mutlaka onlardan biri diğerine üstün gelirdi. Allah onların (müşriklerin) yakıştırmalarından yücedir.”

Âyetteki مَا اتَّخَذَ mettehaze fiili “edinmemiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مِنْ وَلَدٍ min veledin ifadesi “hiçbir çocuk”;وَمَا كَانَ مَعَهُ ve mâ kâne me‘ahû ifadesi “ve onunla birlikte yoktur”; مِنْ اِلٰهٍ min ilâhin ifadesi “hiçbir ilah”; اِذًا izen edatı “o takdirde, eğer olsaydı”;لَذَهَبَ lezehebe fiili “elbette gitmiş olurdu”; كُلُّ اِلٰهٍ küllü ilâhin tamlaması “her bir ilah”; بِمَا خَلَقَ bimâ haleka ifadesi “yarattığı ile”;وَلَعَلَا ve le‘alâ fiili “ve elbette üstünlük taslardı”; بَعْضُهُمْ ba‘duhüm tamlaması “onların bir kısmı”; عَلٰى بَعْضٍ ‘alâ ba‘dın ifadesi “bir kısmına”; سُبْحَانَ اللّٰهِ sübhânellâhi ifadesi “Allah’ın şanı ne yücedir, O münezzehtir, uzaktır”; عَمَّا يَصِفُونَ ‘ammâ yesıfûne ifadesi ise “onların nitelendirmekte olduğu şeylerden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın çocuk edinmemesi, O’nunla birlikte hiçbir ilah olmadığı, aksi takdirde fesadın kaçınılmaz olacağı gündeme getirilmektedir.

1. مَا اتَّخَذَ اللّٰهُ مِنْ وَلَدٍ وَمَا كَانَ مَعَهُ مِنْ اِلٰهٍ اِذًا لَذَهَبَ كُلُّ اِلٰهٍ بِمَا خَلَقَ وَلَعَلَا بَعْضُهُمْ عَلٰى بَعْضٍ “Allah asla çocuk edinmemiştir; O’nunla birlikte ilah da yoktur. Aksi takdirde, her ilah kendi yarattığına gider (onunla ilgilenir); mutlaka onlardan biri diğerine üstün gelirdi.” Yüce Allah bu âyette tevhid vurgusuna özellikle dikkat çekmektedir. Bu yüzden biz de konuyla ilgili bazı hususlara değinmek istiyoruz.

a)مَا اتَّخَذَ اللّٰهُ مِنْ وَلَدٍ “Allah hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir.” Yüce Allah müşriklerin dile getirdiği “Allah çocuk edindi” yalanını cevaplamakta ve “Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmediğini” işte bu ifadesiyle ortaya koymaktadır. Yüce Allah hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir. Bu konuda pek çok âyette(26) açık ifadeler yer almaktadır. Bilindiği üzere Mekkeliler, “Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları saymış ve O’na kız çocuklar isnat etmişlerdi.(27)

Buradaki مَا mâ ve مِنْ min edatları cümleye “hiçbir şekilde” manası katmaktadır. Yüce Allah’ın yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kendisiyle ilgili olarak sıfatları “nefy/olumsuz” içeriklidir. Mekkeli müşriklerin Allah’a çocuk isnadı konusunu Furkân 25/2, Necm 53/21-22 ve İhlâs 112/3’te geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’la ilgili yaklaşımlarında yalnız olmadıklarını biliyoruz. Nitekim bazı Hıristiyanlar Hz. İsa’nın,(28) bazı Yahudiler Hz. Üzeyir’in,(29) hatta birtakım Yahudî ve Hıristiyanlar bizzat kendilerinin “Yüce Allah’ın oğlu” olduklarını iddia ediyorlardı.(30) Çeşitli âyetlerde bütün bu iddiaların asılsız olduğu açıkça ortaya konulmaktadır.

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/100-101’de şöyle buyrulmaktadır: “Cinleri Allah’a ortaklar koştular. Oysa onları da Allah yaratmıştı. Bilgisizce O’na oğullar ve kızlar yakıştırdılar. Hâşâ! O (Allah), onların ileri sürdüğü vasıflardan uzak ve yücedir. O, göklerin ve yerin yoktan (ve eşsiz) yaratıcısıdır. O’nun eşi (hanımı) olmadığı halde nasıl çocuğu olabilir ki! Her şeyi O yaratmıştır ve her şeyi hakkıyla bilen O’dur.”

Nahl 16/57’de verilen bilgiler de bu noktada hatırlanmalıdır: “Onlar, kızları Allah’a nispet ediyorlar –Haşa! Allah bundan münezzehtir (uzaktır)–; beğendikleri de (erkek çocukları da) kendilerinin (oluyor).”

İsrâ’ 17/111’de şöyle buyrulmaktadır: “(Şöyle) De ki: Hamd (övgü), çocuk edinmemiş olan, egemenliğinde ortağı bulunmayan, acze (düşmekten kendisini kurtaracak) bir yardımcıya (da ihtiyacı) olmayan Allah’a aittir. O’nu gereği gibi yücelt!”

Benzer içerikte Furkân 25/2’de şu bilgiler verilmektedir: “Göklerin ve yerin egemenliği (hükümranlığı, hâkimiyeti) sadece O’na aittir; hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir; hükümranlıkta (hâkimiyette) hiçbir ortağı yoktur ve her şeyi yaratıp belli bir ölçüye (fıtrata) kavuşturan da O’dur.”

Hatta Zuhruf 43/81’de bunun ne kadar imkansız olduğu Hz. Peygamber üzerinden şu şekilde beyan edilmektedir: “De ki: Eğer Rahmân’ın bir çocuğu olsa(ydı), elbette (ona) kulluk edenlerin ilki ben olur(d)um!”

Yüce Allah’ın çocuk edinmediğiyle ilgili olarak muhataplara verilen cevaplar bağlamında Necm 53/21-22 ve İhlâs 112/3’de de oldukça etkili ve net bilgiler zikredilmektedir.

b) وَمَا كَانَ مَعَهُ مِنْ اِلٰهٍ “O’nunla beraber hiçbir ilah da yoktur.” Yüce Allah hiçbir şekilde çocuk edinmediği gibi kendisiyle birlikte hiçbir ilahın da bulunmadığını ilan etmektedir. Önceki cümlede olduğu gibi burada da “hiçbir” manası içeren مَا mâ ve مِنْ min edatları kullanımı vardır.

c) اِذًا لَذَهَبَ كُلُّ اِلٰهٍ بِمَا خَلَقَ وَلَعَلَا بَعْضُهُمْ عَلٰى بَعْضٍ “Aksi takdirde, her ilah kendi yarattığına gider (onunla ilgilenir, onları sevk ve idare eder); mutlaka onlardan biri diğerine galip gelirdi.” Yüce Allah kendisiyle birlikte herhangi bir ilah bulunması durumunda her bir ilahın kendi yarattığıyla birlikte olacağını, onunla ilgileneceğini, dolayısıyla birbirlerine üstünlük sağlamak isteyeceklerini ve bunun sonucunda da elbette bir fesadın kaçınılmaz olacağını bildirmektedir.

Âyette geçen لَذَهَبَ كُلُّ اِلٰهٍ بِمَا خَلَقَ ifadesi “her ilah kendi yarattığını idare eder”, “her ilah kendi yarattığını götürürdü (ona sahip çıkardı)”, “her ilah yarattıklarını kendi tarafına çekerdi”, “her ilah kendi yarattığına sahip çıkardı”, “kendi mülkünü ötekinin mülkünden ayırmaya kalkardı” gibi anlamlar içermektedir. Her ilah kendi âlemini yanına almak isterse, onları kayırmak isterse çok geçmeden bütün kainat mutlak bir karışıklık içine düşer ve perişan bir şekilde yok olup giderdi.

Verilmek istenen bu mesaj, devam eden cümlede de desteklenmekte ve ilahların birbirilerine üstünlük sağlamak için uğraşacakları bildirilmektedir. Bir kez de Kasas 28/4’te geçen عَلَا ‘alâ fiili “azgınlaşmak”, “zorbalık yapmak”, “kendini büyük görmek”, “baskı uygulamak”, “tekebbur etmek”, “zulümde ileri gitmek”(31) gibi anlamlar içermektedir. Bu durum, bir insan için bu anlamları verdiği gibi, ilahların azgınlığı, baskısı, zorbalığı çok daha korkunç boyutlarda olacağı için kâinatta büyük bir fesadın yaşanacağında şüphe yoktur.

Kâinatta yaşanabilecek fesadın nedenleri bağlamında Enbiyâ’ 21/22’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer o ikisinde (yerde ve gökte) Allah’tan başka ilahlar bulunsaydı, (ikisi de yani bunların düzeni) kesinlikle bozul(up gitmiş)ti. Arş’ın Rabbi olan Allah, onların nitelendirdikleri (şeyler)den münezzehtir.”

Konuyla ilgili olarak daha önce yorumladığımzı Mü’minûn 23/71’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Eğer hak onların isteklerine uysaydı, gökler, yer ve bunlarda bulunanlar bozulup giderdi.” Bu üç âyeti birlikte düşündüğümüzde, Yüce Allah’ın dışında hiçbir üstün gücün bulunmadığı, aksi takdirde aralarında bir üstünlük yarışının kaçınılmaz olacağı, düzenin perişan bir hal alacağı ve korkunç bir fesadın yaşanacağı açıkça ortaya konulmuş olmaktadır.

2. سُبْحَانَ اللّٰهِ عَمَّا يَصِفُونَ “Allah onların (müşriklerin) yakıştırmalarından yücedir.” Kur’ân’da 41 kez geçen سُبْحَان sübhâne kelimesi(32) genel kabul olarak, “tenzih ederiz”, “şanı ne yücedir!” veya “varlığın kendisi adına hareket ettiği Rabbimizin şanı ne yücedir”(33) ya da “yüceler yücesi”(34) şeklinde tenzih ve yüceltme içerikli olarak tercüme edilebilir.

Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde(35) geçmekte ve Rabbimizin “çocuk edinmesi” veya “ortağının bulunması” iddiaları gibi şirk unsuru iftiralardan uzak ve münezzeh olduğu beyan edilmektedir. Konunun ele alındığı En‘âm 6/100’de Yüce Allah’ın cinlerle arasında nesep bağı olduğu iftirasından oluşan nitelendirmelerden münezzeh ve çok yüce olduğu vurgulanmaktadır. Nahl 16/57’de Yüce Allah’ın sübhânlığı, yani çocuk isnadı nitelendirmelerinden münezzeh olduğu belirtilmektedir. A‘râf 7/190’da da ortak koşanların bu yaklaşımlarından ve iftiralarından Rabbimizin yüce olduğu beyan edilmektedir.

ııı. Yüce Allah’ın Eşsiz Bilgisi

عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَتَعَالٰى عَمَّا يُشْرِكُونَ “(O), görünmeyeni ve görüneni bilendir. (Müşriklerin) ortak koştuklarından yücedir.”

Âyetteki عَالِمِ الْغَيْبِ ‘âlimi’l-ğaybi tamlaması “gaybı, bilinemeyeni bilen(dir)”; وَالشَّهَادَةِ ve’ş-şehâdeti kelimesi “ve şehadeti (görüneni bilendir)”; فَتَعَالٰى fe te‘âlâ fiili “yücedir, yüce olmuştur”; عَمَّا يُشْرِكُونَ ‘ammâ yüşrikîune ifadesi ise “ortak koştukları şeylerden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi ile şirk unsurlarından yüce oluşu gündeme getirilmektedir.

1.عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ “(O), görülmeyeni de görüneni de bilendir.” Bu ifade Kur’ân’da on kez(36) geçmekte ve Yüce Allah’ın her şeyi bilmesi manasında zikredilmektedir. Yüce Allah, bu âyette hem insanların bilgi ve algı alanı dışındaki, içindeki her şeyi bildiğini beyan etmekte, hem de en yüce ve en aşkın olan gücün kendisi olduğunu ifade etmektedir.

Gaybı ve şehadeti bildiğini hatırlatmasının sebebi, bu bağlamda insanın yaratılışındaki gayb ve sırları sadece O’nun bildiğini, bu noktada başka hiçbir bilgiye muhtaç olmadığını muhataplara öğretmek için olabilir.

Söylenmek istenen muhtemelen şudur: Bütünüyle kâinatı yaratmak da onların bütün işlerini zerreden kürreye üstlenip yürütmek de sadece ve sadece Yüce Allah’a ait bir sıfattır. Çünkü O, görülen görülmeyen, insanlarca bilinen bilinmeyen, hissedilen hissedilemeyen, gaybda ve şehadette her ne varsa hepsini istisnasız bilmektedir.

2. فَتَعَالٰى عَمَّا يُشْرِكُونَ “O, (müşriklerin) ortak koştukları şeylerden yücedir.” Önceki âyetin sonunda da belirttiğimiz üzere, Yüce Allah âyetin bu cümlesinde müşriklerin şirk adına ileri sürdüğü bütün ortaklık içeren kabüllerden münezzeh ve yüce olduğunu beyan etmektedir.

Gerek kainatın yaratılışında, gerek idare edilişinde, gerekse bu âlemin sonrasında Yüce Allah tek ve mutlak yaratıcıdır; geri kalan her bir şey muhdestir, yani sonradan yaratılmıştır. Bu gerçek doğrultusunda müşriklerin ileri sürdüğü her türlü şirk unsuru içeren yakıştırmaların boş ve anlamsız olduğu, Yüce Allah’ın bu tür sözlerden ve iddialardan uzak, münezzeh ve yüce olduğu tekrar belirtilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - En‘âm 6/46; Yûnus 10/31. 2 - Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26; Mülk 67/23.
  • En‘âm 6/46 Yûnus 10/31 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Mülk 67/23
• 3 - En‘âm 6/110, 113; İbrahim 14/37, 43; Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26; Mülk 67/23; Hümeze 104/7. 4 - Hûd 11/120; İsrâ’ 17/36; Furkân 25/32; Kasas 28/10; Necm 53/11. 5 - Nahl 16/78; İsrâ’ 17/36; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26; Mülk 67/23. 6 - İslâmoğlu, age., s. 1302’de 3. not.
  • En‘âm 6/110 En‘âm 6/113 İbrâhîm 14/37 İbrâhîm 14/43 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Mülk 67/23 Hümeze 104/7 Hûd 11/120 İsrâ 17/36 Furkân 25/32 Kasas 28/10 Necm 53/11 Nahl 16/78 İsrâ 17/36 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Mülk 67/23
• 7 - Râzî, age., XXIII, 114.
• 8 - Râzî, age., XXX, 74; Yazır, age., VIII, 245.
• 9 - Mâide 5/54; İbrahîm 14/19-20; Fâtır 35/16-17. 10 - Bakara 2/203; Âl-i İmrân 3/12, 158; Nisâ’ 4/172; Mâide 5/96; En‘âm 6/22, 38, 51, 72, 128; Enfâl 8/24, 36; Yûnus 10/28, 45; Hıcr 15/25; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/47; Meryem 19/68, 85; Tâhâ 20/102; Mü’minûn 23/79; Furkân 25/17, 34; Neml 27/83; Sebe’ 34/40; Sâffât 37/22; Fussılet 41/19; Ahkâf 46/6; Kâf 50/44; Mücâdile 58/9; Mülk 67/24.
  • Mâide 5/54 İbrâhîm 14/20 Fâtır 35/17 Bakara 2/203 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/158 Nisâ 4/172 Mâide 5/96 En‘âm 6/22 En‘âm 6/38 En‘âm 6/51 En‘âm 6/72 En‘âm 6/128 Enfâl 8/24 Enfâl 8/36 Yûnus 10/28 Yûnus 10/45 Hicr 15/25 İsrâ 17/97 Kehf 18/47 Meryem 19/68 Meryem 19/85 Tâhâ 20/102 Mü'minûn 23/79 Furkân 25/17 Furkân 25/34 Neml 27/83 Sebe' 34/40 Sâffât 37/22 Fussilet 41/19 Ahkâf 46/6 Kâf 50/44 Mücâdele 58/9 Mülk 67/24
• 11 - Bakara 2/258; Âl-i İmrân 3/156; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Yûnus 10/56; Mü’minûn 23/80; Mü’min 40/67; Dühân 44/8; Hadîd 57/2.
  • Bakara 2/258 Âl-i İmrân 3/156 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Yûnus 10/56 Mü'minûn 23/80 Mü'min 40/67 Duhân 44/8 Hadîd 57/2
• 12 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190; Yûnus 10/6; Mü’minûn 23/80; Câsiye 45/5.
  • Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/190 Yûnus 10/6 Mü'minûn 23/80 Câsiye 45/5
• 13 - Bakara 2/44, 76; Âl-i İmrân 3/65; En‘âm 6/32; Arâf 7/163; Yûnus 10/16; Hûd 11/51; Yûsuf 12/109; Enbiyâ’ 21/10, 67; Mü’minûn 23/80; Kasas 28/60; Sâffât 37/138.
  • Bakara 2/44 Bakara 2/76 Âl-i İmrân 3/65 En‘âm 6/32 A‘râf 7/163 Yûnus 10/16 Hûd 11/51 Yûsuf 12/109 Enbiyâ 21/10 Enbiyâ 21/67 Mü'minûn 23/80 Kasas 28/60 Sâffât 37/138
• 14 - Bu konudaki örnek âyetler için bk. Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Meryem 19/66; Mü’minûn 23/35, 82; Neml 27/67; Secde 32/10; Yâsîn 36/87; Sâffât 37/16, 53; Kâf 50/3, 15; Vâkı‘a 56/47; Nâzi‘ât 79/11.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Meryem 19/66 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/82 Neml 27/67 Secde 32/10 Yâsîn 36/87 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Kâf 50/3 Kâf 50/15 Vâkı‘a 56/47 Nâzi‘ât 79/11
• 15 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 16 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Mü’minûn 23/83; Furkân 25/5; Neml 27/68; Ahkâf 46/17; Kalem 68/15; Mutaffifûn 83/13. 17 - Taberî, age., XVIII, 182. 18 - Mü’minûn 23/83; Neml 27/68; Ahkâf 46/17. 19 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15.
  • En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Mü'minûn 23/83 Furkân 25/5 Neml 27/68 Ahkâf 46/17 Kalem 68/15 Mutaffifîn 83/13 Mü'minûn 23/83 Neml 27/68 Ahkâf 46/17 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15
• 20 - İslâmoğlu, age., s. 944’te 1. not.
• 21 - Bakara 2/29; İsrâ’ 17/44; Mü’minûn 23/86; Fussılet 41/12; Talâk 65/12; Mülk 67/3; Nûh 71/15. 22 - Mü’minûn 23/17. 23 - Nebe’ 78/12.
  • Bakara 2/29 İsrâ 17/44 Mü'minûn 23/86 Fussilet 41/12 Talâk 65/12 Mülk 67/3 Nûh 71/15 Mü'minûn 23/17 Nebe' 78/12
• 24 - Semerkandî, age., II, 510.
• 25 - Taberî, age., XVIII, 49; Zemahşerî, age., III, 195.
• 26 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Yûnus 10/68; İsrâ’ 17/111; Meryem 19/35, 92; Mü’minûn 23/91; Furkân 25/2; Cinn 72/3; İhlâs 112/3. 27 - Nisâ’ 4/171; Nahl 16/57-59; İsrâ’ 17/111; Kehf 18/4; Meryem 19/90-92; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-20; Necm 53/21; Cinn 72/3.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Yûnus 10/68 İsrâ 17/111 Meryem 19/35 Meryem 19/92 Mü'minûn 23/91 Furkân 25/2 Cinn 72/3 İhlâs 112/3 Nisâ 4/171 Nahl 16/59 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/20 Necm 53/21 Cinn 72/3
• 28 - Mâide 5/17, 72, 73; Tevbe 9/30. 29 - Tevbe 9/30. 30 - Mâide 5/18.
  • Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/73 Tevbe 9/30 Tevbe 9/30 Mâide 5/18
• 31 - Semerkandî, age., II, 623; Taberî, age., XX, 27; Zemahşerî, age., III, 378.
• 32 - Bakara 2/32, 116; Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/17, 40; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 33 - Bu tercüme için bk. İslâmoğlu, age., s. 1158. 34 - Mustafa Öztürk, age., s. 792. 35 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/100; Tevbe 9/31; Yûnus 10/18, 68; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/43; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/26; Mü’minûn 23/91; Kasas 28/68; Rûm 30/40; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/82; Tûr 52/43; Haşr 59/23.
  • Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/17 Rûm 30/40 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29 Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/100 Tevbe 9/31 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/43 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/26 Mü'minûn 23/91 Kasas 28/68 Rûm 30/40 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23
• 36 - En‘âm 6/73; Tevbe 9/94, 105; Ra‘d 13/9; Mü’minûn 23/92; Secde 32/6; Zümer 39/46; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18.
  • En‘âm 6/73 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Ra‘d 13/9 Mü'minûn 23/92 Secde 32/6 Zümer 39/46 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18