Enbiyâ Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 112 âyetten oluşan, adını içerdiği konular nedeniyle “peygamberler” anlamındaki الْاَنْبِيَآء el-enbiyâ’ kelimesinden alan Enbiyâ’ sûresi, inişe göre 79, resmî sıralamada ise 21. sûredir.

Enbiyâ’ sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Tâhâ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi” (Tâhâ 7, 110; Enbiyâ’ 28); “Son Saat’in gerçekiliği” (Tâhâ 15; Enbiyâ’ 40); “Hz. Mûsâ’nın kıssasına yer verilmesi” (Tâhâ 9-99; Enbiyâ’ 48-50); “önceki nesillerin helak edilmeleri” (Tâhâ 128; Enbiyâ’ 70, 77) gibi konular ortak mesajlar içermektedir.

Enbiyâ’ sûresi, mahşerdeki yargılamanın yaklaştığı, ancak insanların gaflet içinde bu gerçekten yüz çevirdikleri mesajıyla başlamakta, inkarcıların vahiy ve Hz. Peygamberle alay edişleriyle devam etmekte, vahyin indiriliş gayesi, inkarcıların durumu, tevhid vurgusu, peygamberlerin gönderiliş amacı, meleklerin durumu gibi konular ele alınmaktadır.

30. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarına yer verilmekte, her canın ölümü tadıcı olduğu hatırlatılmakta, insanoğlunun aceleciliği, Son Saat’in aniden geleceği, alay edenlerin feci akıbeti, mahşerdeki yargılamada herkes için terazi kurulacağı konuları üzerinde durulmaktadır.

48. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un kıssası ile oldukça geniş bir şekilde Hz. İbrâhim’in kıssasına, ayrıca Hz. Lût, Hz. İshak, Hz. Ya‘kûb, Hz. Dâvûd, Hz. Süleyman, Hz. Eyyûb, Hz. Yûnus, Hz. Zekeriyya, Hz. Yahyâ peygamberlere ve ayrıca Hz. Meryem’e dair kısa da olsa bilgiler verilmektedir.

92. âyetten itibaren, insanların ihtilafları, kıyametin yaklaşması, putperestlerin ve putlarının cehenneme atılacakları, iyi insanların korku ve dehşetlerden korunacağı, verilen bu bilgilerin evrensel olarak diğer vahiylerde de bulunduğu beyan edilmekte, Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinin görüntüsü olarak Hz. Peygamber’in bütün alemlere gönderildiği ve Yüce Allah’ın tek ilah olduğu bilgisine yer verilmektedir.

109. âyetten itibaren, Hz. Peygamber dahil hiç kimsenin Son Saat’in zamanını bilemeyeceği, bütün gizli ve aşikar bilgilerin Yüce Allah’ta olduğu beyan edilerek, O’nun inkarcıların ve müşriklerin bütün nitelendirmelerinden uzak olduğu ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 48-75. âyetlerinde çok kısa bir şekilde Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un kıssasına, ayrıca detaylı bir şekilde Hz. İbrâhim’in kıssasına, yine kısaca Hz. Lût’un kıssasına yer vermektedir.

a) Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a Verilen Furkân

Yüce Allah, sûrenin 48-50. âyetlerinde Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a, takvâ sahipleri için el-Furkân’ı, aydınlığı ve gerçeği hatırlatan öğüdünü verdiğini beyan etmekte, onların gaybdaki Rablerine derin saygı duyduklarını ve Son Saat’ten de tir tir titrediklerini, Kur’an’ın da bereket kaynağı bir hatırlatma olduğunu, onu inkâr etmemeleri gerektiğini haber vermektedir.

ı. İlâhi Furkân ve Zikir

وَلَقَدْ اٰتَيْنَا مُوسٰى وَهٰرُونَ الْفُرْقَانَ وَضِيَآءً وَذِكْرًا لِلْمُتَّق۪ينَ “Yemin olsun ki biz Musa’ya ve Harun’a, muttakîler (duyarlı olanlar) için furkân’ı (doğruyu yanlıştan ayırma yeteneğini), aydınlığı ve (gerçeği) hatırlatan (öğüdü) vermiştik.”

Âyetteki وَلَقَدْ اٰتَيْنَا ve lekad âteynâ fiili “yemin olsun ki biz vermiştik”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa’ya”; وَهٰرُونَ ve hârûne kelimesi “ve Hârûn’a”; الْفُرْقَان el-furkâne kelimesi “doğruyu yanlıştan ayıran ölçüyü, vahyi”;وَضِيَآءً ve dıyâen sözcüğü “ve aydınlığı, gerçeğin ışığını”; وَذِكْرًا ve zikran kelimesi “ve (gerçeği) hatırla(t)mayı”; لِلْمُتَّق۪ينَ li’l-muttakîne ifadesi ise “takva sahipleri için, duyarlılık gösterenler için” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a verilen vahyin üç özelliği günde getirilmektedir.

Hz. Mûsâ’nın kıssası hakkındaki genel bilgileri Tâhâ 20/9’da vermiştik. Ayrıca A‘râf 7/103-168, Yûnus 10/75-93, İbrâhim 14/5-8, İsrâ’ 17/101-104, Meryem 19/51-53, Tâhâ 20/9-98, Furkân 25/35-36, Şu‘arâ’ 26/10-68, Neml 27/7-14, Kasas 28/4-46, Sâffât 37/114-119, Mü’min 40/23-37 ve Kamer 54/41-42 gibi âyetlerde çeşitli açıklamalar yaptığımız için burada herhangi bir detay vermeyeceğiz.

Yüce Allah genel manada bir tevhid, risalet ve âhiret bilgisi verdikten sonra, şimdi de sûreye adını veren peygamber kıssaları bağlamında sözü ilk olarak Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’dan başlatmaktadır. Bu bağlamda Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a verdiği vahiylere dair üç önemli nitelik üzerinde durmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/53’te şu bilgiler verilmektedir: “Doğru yolu bulasınız diye Mûsâ’ya el-kitâb’ı ve el-furkân’ı vermiştik.” Her iki âyeti birlikte düşündüğümüzde verilmek istenen mesajın “insanlığa rehberlik etmek ve onların önünü aydınlatmak üzere Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a gerçekleri ortaya koyan ilahi mesajlar manasında levhalar, doğruyu yanlıştan ayırt eden ölçü ve karanlıkların yerini aydınlığa terk eden bir aydınlık verildiği” anlaşılmakadır. Sonuçta her peygambere verilen vahyin bu nitelikte olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

Âyette söz konusu iki peygambere verilenlerle ilgili olarak şunlar zikredilmektedir:

1. الْفُرْقَان el-furkân: “İyi ile kötüyü, doğru ile yanlışı, faydalı ile zararlıyı, hak ile bâtılı, karanlık ile aydınlığı vs. ayıran değer veya ölçü”ye Furkân denilir. Bizzat ayırana da, kendisi ile bunların ayırt edildiği şeye de aynı isim verilir. Bu itibarla peygamberlere verilen vahiy, hakkı bâtıldan ayırt etmede en önemli ölçüdür. Kur’ân’da 7 kez geçen furkân/el-furkân kelimesi üç âyette(1) Kur’ân’ın ismi olarak yer almaktadır.

Bakara 2/53’te el-Furkân kelimesi “Hz. Mûsâ’ya”, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yani Enbiyâ’ 21/48’de ise “Hz. Mûsâ ile Hz. Hârûn’a verilen mesaj” manasında kullanılmaktadır. Ayrıca söz konusu kelime Kur’ân’da “Bedir”(2) ve “hakkı bâtıldan ayıran güç”(3) anlamlarında da yer almaktadır. Furkân sûresinin ilk âyetinde geçen el-furkân kelimesi aynı zamanda bu sûrenin ismidir.

2. وَضِيَآءً ve dıyâen: “Işık, aydınlık” anlamına gelen bu kelime Yûnus 10/5 ve Kasas 28/71’de de geçmekte ve o iki âyette Güneş’le ilgili olarak “ışık, ışık kaynağı” manası vermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise bu kelime Hz. Mûsâ ile Hz. Hârûn’a verilen vahyin özelliğidir ve cehalet, küfür gibi sapkınlıkların yerini aydınlığa bırakmasını sağlayacak bir ışık olarak sunulmaktadır.

3. وَذِكْرًا ve zikran: “(Gerçeği) hatırlatan şey veya (gerçeği) hatırlatma” manasına gelen zikr kelimesi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Mûsâ ile Hz. Hârûn’a verilen vahyin özelliğidir ve vahyin gerçeği hatırlatan yönünü ifade etmektedir.

Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya ve kardeşi Hz. Hârûn’a verdiği vahyin üç özelliğini beyan ederken bu üç özelliğin de muttaki olanlar için bir anlam ifade ettiğini, yani söz konusu vahyin takva sahipleri için furkân “doğruyu yanlıştan ayıran ölçü”, dıyâ’ “küfür ve cehalet karanlıkları aydınlatan ışık” ve zikr “gerçekleri hatırlatan öğüt” olduğunu ifade etmektedir.

ıı. Derin Saygılı Oluşları

اَلَّذ۪ينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَهُمْ مِنَ السَّاعَةِ مُشْفِقُونَ “Onlar (takvâ/duyarlılık sahipleri), gaybdaki (bilinemeyendeki) Rablerine saygı duyarlar; (dahası) onlar o (Son) Saat’ten de tir tir titreyenlerdir.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ يَخْشَوْنَ ellezîne yahşevne ifadesi “derin saygı duyanlar”; رَبَّهُمْ rabbehum ifadesi “onların Rabbine karşı”; بِالْغَيْبِ bi’l-ğaybi ifadesi “gaybda”;وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; مِنَ السَّاعَةِ mine’s-sâ‘ati ifadesi “o (Son) Saat’ten”; مُشْفِقُون müşfikûne kelimesi ise “korkanlar(dır), tir tir titreyenler(dir)” demektir.

Burada Hz. Mûsâ ve Hz. Harûn’a verilen vahyin muhataplarının duyarlılıkları gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّذ۪ينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ “Onlar (takvâ/duyarlılık sahipleri), gaybdaki (bilinemeyendeki) Rablerine saygı duyarlar.” Yüce Allah söz konusu muttakilerin gaybdaki Rablerine derin saygı duyduklarını veya kendileri yalnızken Rablerine saygı duyduklarını haber vermektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki الْغَيْبِ el-ğayb kelimesi tıpkı Fâtır 35/18, Yâsîn 36/11, Kâf 50/33 ve Mülk 67/12’de olduğu gibi, hem Rabbimizin gaybda oluşunu, yani görülemezliğini, bilinemezliğini, idrak ve tarif edilemezliğini ifade edebilir; hem de övülen müminlerin gaybdayken, yani kalabalıklar içerisinde değil, yalnız kaldıklarında Rablerine derin saygı duyduklarını ortaya koyabilir.

Enbiyâ’ 21/28 ve A‘lâ 87/10’da da ele alındığı üzere, “haşyet kavramı”, genellikle korku içerikli olarak düşünülse de “derin saygı duymak” şeklinde anlaşılmalıdır. Haşyet sadece Allah’a duyulur, başkasına duyulmaz. Bu yüzden, haşyette muhatabın yüceliği söz konusudur. Kur’ân’da bu kavramın nispet edildiği varlıklar arasında özellikle melekler de vardır.(4)

2. وَهُمْ مِنَ السَّاعَةِ مُشْفِقُونَ “(Dahası) onlar o (Son) Saat’ten de tir tir titreyenlerdir.” Hz. Mûsâ ve Hz. Harûn’un dönemindeki takva sahiplerinin aynı zamanda Son Saat’ten de adeta tir tir titrediklerini bildirmektedir. Bu özellik daha önce yorumladığımız Enbiyâ’ 21/28. âyette meleklerle ilgili olarak “Rablerinden korkuları” bağlamında zikredilmektedir.

a) “Son Saat” anlamındaki الساعة es-sâ‘ah sözcüğü s-v-‘a kökünden gelmektedir. Kur’ân’da 48 kez geçen bu kelime “Son Saat” anlamında eliflâmlı olarak السَّاعَة es-sâ‘ah(5) şeklinde kullanılmaktadır. Bu kelime eliflâmsız olarak سَاعَة sâ‘ah(6) şeklinde ise “bir saat, bir an” anlamına gelmektedir. السَّاعَة es-sâ‘ah kelimesi bu sistemin sona erdirilmesi ve yeni bir oluşumun meydana getirilme sürecinin başlama anıdır. السَّاعَة es-sâ‘ah, olayın başlama zamanını ifade ederken, bir sonraki başlıkta ele alacağımız üzere el-kıyâmeh kelimesi ise yeni sistemin yaratılış sürecini ortaya koymakta ve Kur’ân’da devamlı olarak yevmu’l-kıyâmeti “kıyâmet günü” tamlaması şeklinde geçmektedir.

b) Enbiyâ’ 21/28. âyette de ifade ettiğimiz gibi مُشْفِقُون muşfikûne kelimesi(7) “korkudan titreyenler” manasına gelmektedir. Bu ifade Son Saat’in ne kadar korkunç bir mahiyet arz edeceğini, Neml 27/87 ve Zümer 39/68’de de belirtildiği gibi Yüce Allah’ın diledikleri hariç göklerde ve yerde bulunan herkesin düşüp bayılmasına neden olacağını bildirmiş olmaktadı.

ııı. Kur’ân’ın Bereket Kaynağı Oluşu

وَهٰذَا ذِكْرٌ مُبَارَكٌ اَنْزَلْنَاهُ اَفَاَنْتُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ “İşte bu (Kur’an) da bizim indirdiğimiz bereket kaynağı bir hatırla(t)madır. Şimdi onu inkâr mı ediyorsunuz!”

Âyetteki وَهٰذَا ve hâzâ kelimesi “bu da”; ذِكْر zikrun kelimesi “hatırla(t)madır”; مُبَارَك mübârakün kelimesi “bereket kaynağı(dır)”; اَنْزَلْنَاهُ enzelnâhu fiili “onu biz indirdik”;اَفَاَنْتُمْ efeentüm sorusu “yoksa siz mi”; لَهُ lehû ifadesi “onu, onun için”; مُنْكِرُون münkirûne kelimesi ise “inkar edenler” demektir.

Burada Kur’ân vahyinin özellikleri ve ona karşı inkârcıların tutumu gündeme getirilmektedir.

Önceki peygamberlere verilen mesajlar ile Hz. Peygamber’e gönderilen vahyin aynı mesaj içeriğine sahip olduğu, böylece bütün peygamberlerin aynı kaynaktan beslenip gönderildikleri ve aynı hassas değerleri tebliğ ettikleri bu şekilde bir kez daha ortaya konulmuş olmaktadır.

1.وَهٰذَا ذِكْرٌ مُبَارَكٌ اَنْزَلْنَاهُ “İşte bu (Kur’an) da bizim indirdiğimiz bereket kaynağı bir hatırla(t)madır.” Yüce Allah Hz. Mûsâ ve Hz. Harûn’a verdiği vahyin üç özelliğini hatırlattıktan sonra, bu âyette de Kur’ân’ın özelliklerine dikkat çekmektedir. Bu bağlamda vahyin isimlerinden birisinin de tıpkı önceki peygamberlere verilende olduğu gibi ذِكْر zikr yani “(gerçeği) hatırlatan” olduğu ifade edilmektedir. Daha önce ele aldığımız beşinci âyette beyan edildiği üzere, müşriklerin vahye karşı olumsuz tutumları işte bu âyette cevaplandırılmakta, inkârcılar eleştirilmekte ve kınanmaktadır.

a) Kur’ân’ın Kur’ân’da geçen isimlerinden biri “hatırlatma ve öğüt” anlamında zikr, zikrâ veya tezkirah’tır. Kur’ân’da 70 kez geçen ذِكْر zikr/ez-zikr kelimelerinin önemli bir bölümü “Kur’ân, vahiy” anlamına gelmektedir.(8)

Bu arada zikrâ/ez-zikrâ kelimeleri de Kur’ân’da 23 kez geçmektedir ki bunların da bir bölümü “vahiy” manasındadır.(9) Ayrıca 9 kez geçen tezkirah/et-tezkirah kelimelerinin 2 tanesi hariç(10) diğerleri “Kur’ân” için kullanılmaktadır.(11) Bu arada vahiy için ذِكْر zikr kelimesinin kullanılması daha önce yorumladığımız Enbiyâ’ 21/10. âyette de belirttiğimiz üzere, vahyin müminler için bir şeref, onur, hassasiyet ve itibar kaynağı oluşunu da içermektedir.

b) Kur’ân’ın sıfatlarından birisi onun “bereket kaynağı” anlamında مُبَارَك mübârak oluşudur. Kur’ân’da sekiz âyette(12) geçen مُبَارَك mübârak kelimesi “bereketle donatılmış” demektir. Bunların dört tanesinde Kur’ân’ın,(13) diğerlerinde ise Kâbe’nin,(14) Hz. İsa’nın,(15) Hz. Nûh’un gemiden ineceği yerin(16) ve bir de yağmurun(17) sıfatı olarak zikredilmektedir. Bu kelimenin mübârakeh kalıbı da dört âyette(18) zikredilmektedir.

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/155’te şöyle buyrulmaktadır: “İşte bu (Kur’ân da), bizim indirdiğimiz bereket kaynağı bir kitaptır.” Kur’ân’ın bereket kaynağı oluşuyla iligili ifadeler En‘âm 6/92 ve Sâd 38/29 gibi âyetlerde de geçmektedir. Vahyin bereket kaynağı oluşuyla ilgili detay vermeye gerek yoktur. Zira vahyin bereket kaynağı oluşu hem kaynağı itibariyledir; hem de içerdiği hikmet dolu prensipler sebebiyledir. Kur’ân feyz ve bereketinde sınır olmayan ilahi bir sofradır.

2. اَفَاَنْتُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ “Şimdi onu inkâr mı ediyorsunuz!” Yüce Allah Kur’ân’ın gerçekleri hatırlatan ve bereket kaynağı olan özelliklerini hatırlattıktan sonra, müşriklerin onu inkar etmelerini ayıplamakta ve kınamaktadır.

Bu bağlamda âyette geçen مُنْكِرُونَ münkirûne sözcüğü Kur’ân’da üç kez(19) yer almakta ve hepsinde de “tanımamak, inkar etmek” gibi anlamlar içermektedir. “Onu inkar mı ediyorsunuz” cümlesi muhataplar müşrik oldukları için “siz onu inkar ediyorsunuz” manasını vermekte, böyle bir duyarsızlık ve inkara sahip olanlar ise dolaylı olarak kınanmaktadır.

b) Hz. İbrâhim’in Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 51-56. âyetlerinde Hz. İbrahim’e daha önce rüşdünü verdiğini, onu iyi tanıdığını, babasına ve kavmine “Şu karşısına geçip tapmakta olduğunuz heykeller de ne oluyor!” dediğini, onların da “Biz, atalarımızı bunlara tapar kimseler bulduk” cevabını verdiğini bildirmektedir.

Ardından, Hz. İbrâhim’in “Doğrusu, siz de atalarınız da apaçık bir sapıklık içindesiniz” dediği, onların da “Bize gerçeği mi getirdin, yoksa sen oyun oynayanlardan biri misin?” diye sordukları, buna karşılık Hz. İbrâhim’in “Hayır, sizin Rabbiniz, kendilerini yoktan yaratan göklerin ve yerin Rabbidir ve ben buna şahitlik edenlerdenim” cevabını verdiği aktarılmaktadır.

ı. Hz. İbrâhim’in Babasıyla ve Kavmiyle Diyalogu

وَلَقَدْ اٰتَيْنَآ اِبْرٰه۪يمَ رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ وَكُنَّا بِه۪ عَالِم۪ينَ اِذْ قَالَ لِاَب۪يهِ وَقَوْمِه۪ مَا هٰذِهِ التَّمَاث۪يلُ الَّت۪يٓ اَنْتُمْ لَهَا عَاكِفُونَ قَالُوا وَجَدْنَآ اٰبَآءَنَا لَهَا عَابِد۪ينَ “Yemin olsun ki İbrahim’e olgunluğunu daha önce vermiştik. Biz onu (çok) iyi bilirdik. Hani o, babasına ve kavmine ‘Şu tapmakta olduğunuz heykeller de ne oluyor?’ diye sormuştu. Onlar da ‘Biz atalarımızı bunlara tapanlar olarak bulduk.’ demişlerdi.”

Buradaki وَلَقَدْ اٰتَيْنَا ve lekad âteynâ fiili “yemin olsun ki vermiştik”; اِبْرٰه۪يم ibrâhîme kelimesi “İbrâhim’e”;رُشْدَهُ rüşdehû tamlaması “ona erişkinlik, yetişkinlik imkanını, özelliğini”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; وَكُنَّا ve künnâ fiili “ve biz (şöyle) idik”; بِه۪ bihî ifadesi “onu, (durumunu)”; عَالِم۪ينَ ‘âlimîne kelimesi “biliyorduk”;اِذْ قَالَ iz kâle fiili “hani demişti ki”; لِاَب۪يهِ li ebîhi ifadesi “onun babasına”; وَقَوْمِه۪ ve kavmihî ifadesi “ve onun kavmine”; مَا هٰذِهِ mâ hâzihî sorusu “bunlar mıdır, bunlar nedir”; التَّمَاث۪يل et-temâsîlü kelimesi “heykeller”; الَّت۪يٓ اَنْتُمْ elletî entüm ifadesi “sizin (şöyle) olduğunuz”; لَهَا lehâ ifadesi “kendilerine”; عَاكِفُونَ ‘âkifûne kelimesi “boyun eğmekte olanlar”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; وَجَدْنَا vecednâ fiili “bulduk”; اٰبَآءَنَا âbâenâ tamlaması “bizim atalarımızı, bizim babalarımızı”; لَهَا lehâ ifadesi “onlara, o putlara”; عَابِد۪ين ‘âbidîne kelimesi ise “kulluk edenler olarak” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’e verilen olgunluk ve muhakeme gücü ile onun babasına ve kavmine yönelik sorusu ve aldığı cevap gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ اٰتَيْنَآ اِبْرٰه۪يمَ رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ وَكُنَّا بِه۪ عَالِم۪ينَ “Yemin olsun ki İbrahim’e olgunluğunu daha önce vermiştik. Biz onu (çok) iyi bilirdik.” Hz. İbrahim’in Kur’ân’da geçen kıssası konusunda çeşitli âyetlerde bilgilerin yer aldığı bilinmektedir. Hz. İbrâhim’in kıssası için İbrâhim 14/35’te genel bilgiler vermiştik. Ayrıca Meryem 19/41-50, Tâhâ 20/41-50, Şu‘arâ’ 26/69-77 ve Sâffât 37/83-113 gibi âyetlerde de çeşitli bilgilendirmelerin yer aldığını belirtmek istiyoruz.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde Hz. İbrahim’in putlara ve putperestlere karşı nasıl bir duruş ortaya koyduğuyla ilgili bilgiler verilmektedir.

a) وَلَقَدْ اٰتَيْنَآ اِبْرٰه۪يمَ رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ “Yemin olsun ki İbrahim’e olgunluğunu daha önce vermiştik.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’e peygamberlik vermeden önce ruşdünü verdiğini beyan etmektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçen رُشْد rüşd kelimesi(20) “yetişkinlik”, “doğru yolu bulma yeteneği”, “Allah’ın kudretini eşsiz ve benzersiz oluşunu anlayan bir muhakeme gücü”, “muhteşem bir zihinsel kavrama yeteneği”, “belli bir erişkinlik” gibi anlamlar içermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu içeriğe uygun olarak Hz. İbrahim’in aklî olgunluğu ve muhakeme yönünden sahip kılındığı ayrıcalığı ortaya konulmaktadır.

Âyette geçen “daha önce” manasına gelen مِنْ قَبْل min kablü ifadesi “Hz. Mûsâ’dan önce”(21) manasına alınırsa maksat ona verilen “peygamberlik”tir.(22) Bu bağlamda maksat eğer Hz. Mûsâ’dan önce manası olsaydı hem kablü kelimesinin sonunda bir zamir olmalıydı; hem de Hz. Mûsâ ile birlikte Hz. Hârûn da zikredildiği için bu zamirin tesniye yani “ikisi” anlamında himâ/humâ şeklinde getirilmeliydi.

İmâm Mücâhid’in de beyan ettiği gibi, biz bunun Hz. İbrâhim’e “risalet görevi verilmeden önceki durumunu” ifade ettiği kanaatindeyiz.(23) Çünkü En‘âm 6/75-79’da geçen “gezegen”, “Ay” ve “Güneş”le ilgili tecrübelerde ortaya koyduğu muhteşem tavır sahip kılındığı sıra dışı aklî muhakemeyi göstermektedir.

b) وَكُنَّا بِه۪ عَالِم۪ينَ “Biz onu (çok) iyi bilirdik.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’e daha önce verdiği muhakeme gücüyle ilgili olarak onun ortaya koyacağı performansı, tevhid sadakatini, şirke düşmanlık edeceğini vs. çok iyi bildiğini beyan ederek, kime, neyi, ne kadar vereceğini en iyi bilenin kendisi olduğunu bu şekilde dile getirmiş olmaktadır. Bu bilgisi nedeniyle, kendisine hem muhakeme gücü hem de risalet vermiş, bu vesileyle de Nisâ’ 4/125’te belirttiği gibi onu halîl yani dostu ilan etmiştir.

2. اِذْ قَالَ لِاَب۪يهِ وَقَوْمِه۪ مَا هٰذِهِ التَّمَاث۪يلُ الَّت۪يٓ اَنْتُمْ لَهَا عَاكِفُونَ “Hani o, babasına ve kavmine ‘Şu tapmakta olduğunuz heykeller de ne oluyor?’ diye sormuştu.” Hz. İbrâhim putperest olan ve put yapan babası Âzer’e ve kavmine seslenmiş ve kendilerine tapınıp durdukları heykellerin ne olduğunu, nasıl bir mahyet arz ettiklerini, arkaplanlarında nelerin bulunduğunu sormuştu.

Burada ve Sebe’ 34/13’te geçen التَّمَاث۪يل et-temâsîl kelimesi “heykeller”, “biçimsel nesneler” manasına gelmektedir. Bu arada âyetin sonundaki عَاكِفُون ‘âkifûne(24) ve aynı kökten benzer kelimeler(25) ise “tapınıp duranlar”, “boyun eğenler”, “kendini adayanlar”, “(bir şeyin) karşısında boyun eğenler” gibi anlamlar içermekte,(26) bu şekilde Hz. İbrâhim’in babasının ve kavminin sapkın durumlarını ortaya koymaktadır.

Konuyla ilgili olarak çeşitli âyetlerde çeşitli ifadeler yer almaktadır. Bu bağlamda Şu‘arâ’ 26/70’te şu bilgiler yer almaktadır: “Hani o (İbrahim), babasına ve kavmine ‘Neye tapıyorsunuz?’ diye sormuştu.” Bu ifadenin bir benzeri Sâffât 37/85’te de geçmektedir. Bu soruda Hz. İbrâhîm’in babasının ve kavminin tapındığı varlıklar için مَا mâ edatı kullanılmakta, dolayısıyla onların taptığı şeylerin elleriyle yaptıkları ve En‘âm 6/74’te de belirtildiği gibi adına asnâm denilen çeşitli nesnelerden oluştuğu anlaşılmaktadır.

Bu soru, insanın nelere inanıyorsa onlarla ilgili sorular sormasını, inancını ve davranışların sorgulaması gerektiğini öğretmektedir. Bu arada kişinin yaşına ve konumuna bakılmadan bilen insanlar tarafından hakikatin herkese tebliğ edilmesi gerektiği anlaşılmaktadır.

Hz. İbrâhîm konunun ele alındığı Meryem 19/42-45’te babasına şu şekilde hitap etmişti: “Ey babacığım! Duyamayan, göremeyen ve sana hiçbir fayda sağlayamayacak şeylere niçin tapıyorsun? Ey babacığım! Gerçekten sana gelmeyen bir ilim (Allah tarafından) bana geldi. Bana uy ki, sana düzgün (dosdoğru) yolu göstereyim. Ey babacığım! Şeytana kulluk etme! Çünkü şeytan, Rahmân’a âsi oldu. Ey babacığım! Rahmân’dan sana azap dokunup da şeytanın dostu olmandan korkuyorum.” Bu cümlelerde yer alan ifadeler dini tebliğde nasıl cümlelerin kurulması gerektiğini de muhataplara öğretmektedir.

Bunlara ilave olarak Hz. İbrâhîm, hem babasına hem de kavmine yönelik bu soruları değişik ifadelerle sormuş, putperestliğin farklı yönlerine dikkat çekmiştir. Buna göre Hz. İbrâhim En‘âm 6/74’te babasına hitaben “Putları ilah mı ediniyorsun?”, Meryem 19/42’de babasına hitaben “duymayan, görmeyen ve hiçbir faydası olmayan şeylere neden taptığı” sorusunu sormuş, Sâffât 37/85-86’da “Neye tapınıyorsunuz? Allah’ın peşi sıra uydurma ilahlar mı istiyorsunuz?” şeklindeki sözlerini dile getirmiştir.

3. قَالُوا وَجَدْنَآ اٰبَآءَنَا لَهَا عَابِد۪ينَ “Onlar da ‘Biz atalarımızı bunlara tapanlar olarak bulduk.’ demişlerdi.” Hz. İbrâhim’in sorduğu soruya putperest karşıtları işte bu taklitçi cevabı vermişlerdir. Şu‘arâ’ 26/71’de “Putlara tapıyoruz ve onlara tapmaya devam edeceğiz”, Şu‘arâ’ 26/74’te ise “Hayır, ama biz babalarımızı böyle yapar bulduk” cevabını vermişlerdi.

Râzî, bu putperest tavırla ilgili çok önemli bir tespitte bulunmuş ve şunları belirtmiştir: “Bu durum, taklidin bâtıl olduğunun, buna karşılık delillere sarılmanın ise zorunlu oluşunun en güçlü delillerindendir. Meseleyi tersinden alarak “taklidi övüp delile sarılmayı kötülersek”, bu tavrımız, Yüce Allah’ın kötülediği kâfirlerin yolunu övmek, övdüğü Hz. İbrahim’in yolunu da kötülemek olur.”(27)

Taklidin ne kadar kötü bir şey olduğuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/74’te geniş bilgilendirmelerde bulunacağız. Burada ise konuyla ilgili sadece bazı ayetleri hatırlatmakla yetineceğiz.

Hz. Nûh’a karşı çıkan kavmi, “Biz geçmişteki atalarımızdan böyle bir şey duymadık” sözünü söylemişti.(28) Firavun, Hz. Nûh’un kavminin dediğinin aynısını Hz. Mûsâ’ya karşı dile getirmişti.(29) Dahası, Firavun bile kavmini Hz. Mûsâ’ya karşı şekillendirirken, “(Mûsâ)’nın, sizin dininizi değiştirmesinden korkuyorum” demişti.(30)

Hz. Peygamber’e yönelik olarak müşriklerin sözü de aynı mantığın sonucuydu. Bu konuda bazı âyetleri hatırlatmak istiyoruz:

Mâide 5/104: “Onlara, ‘Allah’ın indirdiğine ve Rasûl’e gelin’ denildiği vakit, ‘Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (yol) bize yeter’ derler. Ataları hiçbir şey bilmiyor ve doğru yol üzerinde bulunmuyor iseler de mi?”

A‘râf 7/28: “Onlar bir çirkinlik yaptıkları zaman, ‘Babalarımızı bu yolda bulduk. Allah da bize bunu emretti’ derler. De ki: Allah çirkinliği emretmez. Allah’a karşı bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?”

Yûnus 10/78: Onlar ‘Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (dinden) bizi döndüresin ve yeryüzünde ululuk sizin ikinizin olsun diye mi bize geldin? Hâlbuki biz, hiçbir şekilde size inanacak değiliz’ demişlerdi.

Sâd 38/6-7: “İçlerinden ileri gelenler öne atılarak (taraftarlarına şöyle dediler): (Eski inancınızda) yürüyün, tanrılarınıza bağlılığınıza devam edin/karşı isteklere direnin, sizden istenen (şimdi artık yapmanız gereken) budur. Son dinde/yaşayan son inançların hiç birisinde bile böyle bir şey işitmedik. Bu, uydurmadan başka bir şey değildir.”

Zuhruf 43/22-23: “Hayır! ‘Muhakkak ki babalarımızı bir din üzerinde bulduk; biz de onların izinde gidiyoruz’ dediler. Senden önce de hangi memlekete uyarıcı göndermişsek mutlaka oranın varlıklıları ‘Babalarımızı bir din üzerinde bulduk, biz de onların izlerine uyarız’ derlerdi.”

Bu ve benzer âyetlerde dile getirilen “Atalarımızı üzerinde bulmuştuk” sözü taklitçiliğin göstergesidir ve bu ümmet içerisinde öncelikle Mekkeli müşrikler bu hatalı yolu izleyenler olmuştur. Ancak mesaj elbette onlarla sınırlı değildir. Şeytanın izini takip eden herkesin bu noktada muhatap olduğu unutulmamalıdır.

“Atalarımızı böyle yapıyor bulduk” sözü taklidin itirafıdır ve taklit de elbette korkunç bir inanç bozukluğudur. Bütün peygamberlere yönelik karşı çıkışların gerekçesi böyle belirlenmiş, “babalarımızı ne yapıyor halde bulduysak biz de onu yaparız” diyerek risalet öğretilerini reddetmişlerdi.

Hz. Nûh’a karşı çıkan kavmi, “Biz geçmişteki atalarımızdan böyle bir şey duymadık” sözünü söylemişti.(31) Firavun bile kavmini Hz. Mûsâ’ya karşı şekillendirirken, “(Mûsâ)’nın, sizin dininizi değiştirmesinden korkuyorum” demişti.(32)

Nihayet Hz. Peygamber’e yönelik olarak müşriklerin sözü de aynı mantığın sonucuydu: “İçlerinden ileri gelenler öne atılarak (taraftarlarına şöyle dediler): (Eski inancınızda) yürüyün, tanrılarınıza bağlılığınıza devam edin/karşı isteklere direnin, sizden istenen (şimdi artık yapmanız gereken) budur. Son dinde/yaşayan son inançların hiç birisinde bile böyle bir şey işitmedik. Bu, uydurmadan başka bir şey değildir.”(33) Benzer bir sapkınlık ifadesi A‘râf 7/28’de müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik sözlerinde yer almaktadır.

Taklidin ne kadar kötü bir şey olduğuyla alakalı olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Bu vesileyle Bakara 2/170, Mâide 5/104, A‘râf 7/28, Yûnus 10/78, Hûd 11/53-54, 62, 87, Enbiyâ’ 21/53, Şu‘arâ’ 26/70-74, Lokmân 31/21, Sebe’ 34/43, Sâffât 37/69-74 ve Zuhruf 43/21-24 gibi âyetleri hatırlatmakla yetinelim.

Bütün bu ve benzer âyetlerde dikkat çekilen husus, taklidin son derece kötü bir şey olduğu ve sahiplerini ateşe götüreceğidir. “Bir şeyin önce gelmesi doğruluğunun delili olamaz. Bâtıl olan bir şey, öncelik arz ederek hakka dönemez, hak diye tanıtılıp kabul edilemez.”(34) Demek ki hakikat, değerini önceliğinden, eskiliğinden ve taraftar kalabalıklığından değil, hakka olan uygunluğundan ve doğru kaynağa sahip oluşundan alır. Buna karşılık taklit ise şeytandan yana olmaktır ve şeytanı takibin sonu ise elbette cehennem ateşidir.

Bu noktada müşriklerin suçu Yüce Allah’a atma ve kaderci bir anlayışa sığınmalarıyla ilgili olarak En‘âm 6/148’de şöyle buyrulmaktadır: “Putperestler (şöyle) diyecekler: Allah dileseydi ne biz ortak koşardık ne de atalarımız. Hiçbir şeyi de haram kılmazdık.” Benzer ifadeler Nahl 16/35’te de yer almaktadır. Her iki âyette de ileri sürülen bu tür bahaneler Yüce Allah tarafından reddedilmekte ve bu tür sözlerin sahipleri bu tür bahanelerle kurtulamayacaklardır.

ıı. Hz. İbrâhim’in Kavmini Suçlaması, Kavminin Cevabı

قَالَ لَقَدْ كُنْتُمْ اَنْتُمْ وَاٰبَآؤُكُمْ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ قَالُوٓا اَجِئْتَنَا بِالْحَقِّ اَمْ اَنْتَ مِنَ اللَّاعِب۪ينَ “(İbrahim) ‘Şüphesiz ki siz de atalarınız da apaçık bir sapkınlık içindesiniz!’ demişti. Onlar da ‘Bize gerçeği mi getirdin yoksa sen oyun oynayanlardan biri misin?’ demişlerdi.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; لَقَدْ كُنْتُمْ lekad küntüm ifadesi “muhakkak ki siz (şöyle) oldunuz”; اَنْتُمْ entüm zamiri “siz”; وَاٰبَآؤُكُمْ ve âbâüküm ifadesi “ve sizin atalarınız da”; ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ fî dalâlin mübînin ifadesi “apaçık bir sapkınlıkta”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اَجِئْتَنَا eci’tenâ sorusu “sen bize getirdin mi”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı sorusu “hakkı, gerçeği”; اَمْ اَنْتَ em ente zamiri “yoksa sen (şöyle) misin”; مِنَ اللَّاعِب۪ينَ mine’l-lâ‘ıbîne ifadesi ise “(bizimle) oyun oynayanlardan (mısın), (bizimle oyun mu oynuyorsun)” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in kavmine sözleri ve onların kendisine verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ لَقَدْ كُنْتُمْ اَنْتُمْ وَاٰبَآؤُكُمْ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “(İbrahim) ‘Şüphesiz ki siz de atalarınız da apaçık bir sapkınlık içindesiniz!’ demişti.” Hz. İbrâhim aldığı cevaptan sonra onların gidişatının sapkınlık olduğunu pekiştirici bir beyanla açıkça ifade etmişti.

Âyette لَقَدْ كُنْتُمْ lekad küntüm “muhakkak ki siz oldunuz” dendikten sonra, yeniden اَنْتُمْ وَاٰبَآؤُكُمْ entüm ve âbâüküm “siz ve atalarınız” denmesi manayı pekiştirme ve muhatapların sapkınlığını vurgulamaya yönelik bir ifade biçimidir. Hz. İbrâhim kavminin durumuyla ilgili olarak En’âm 6/74’te de şu beyanlarda bulunmuştu: “Hani İbrahim, babası Âzer’e ‘Birtakım putları ilahlar mı ediniyorsun? Doğrusu ben seni de kavmini de apaçık bir sapıklık içinde görüyorum’ demişti.”

Hz. İbrâhim’in kavmine sözlediği bu sözünün öncesinde Şu‘arâ’ 26/72-77’de belirtildiği gibi aralarında şu diyaloglar yaşanmıştı: “(İbrahim), ‘Peki, kendilerine yalvardığınızda sizi işitiyorlar veya size fayda ya da zarar verebiliyorlar mı?’ diye sorunca; onlar, ‘Hayır, ama biz babalarımızı böyle yapar bulduk’ cevabını vermişlerdi. (Buna karşılık Hz. İbrahim) şöyle demişti: Sizler ve önceki atalarınız neye taptığınızı hiç düşündünüz mü? Onlar (putlar) benim düşmanımdır; sadece âlemlerin Rabbi’ne (kulluk ederim).”

Meryem 19/42’de beyan edildiği gibi, Hz. İbrâhîm babasına hitaben “duymayan, görmeyen ve hiçbir faydası olmayan şeylere neden taptığını” sormuştu. Benzer şekilde yorumunu yapmakta olduğumuz Enbiyâ’ 21/66-67’de “Faydası ve zararı olmayan varlıklara tapmaları nedeniyle muhataplarını ayıplamış, ‘Size ve taptığınız şeylere de yazıklar olsun; hiç mi aklınızı kullanmıyorsunuz?’ diyerek” tepkisini ortaya koymuştu.

2. قَالُوٓا اَجِئْتَنَا بِالْحَقِّ اَمْ اَنْتَ مِنَ اللَّاعِب۪ينَ “Onlar da ‘Bize gerçeği mi getirdin yoksa sen oyun oynayanlardan biri misin?’ demişlerdi.” Hz. İbrâhim kavminin apaçık bir sapkınlık içerisinde bulunduğunu beyan edince, bu defa onlar da kendisiyle alay etmiş, gerçeği mi getirdiğini yoksa onlarla oyun mu oynadığını sormuşlardı.

Enbiyâ’ 21/16 ve Dühân 44/38’de de geçen اللَّاعِب۪ين el-lâ‘ıbîne/lâ‘ıbîne kelimesi “oyun oynayanlar”, “şaka yapanlar” gibi anlamlar içermektedir. Buradan hareketle, kavminin gözünde Hz. İbrâhim’in ciddiye alınabilecek biri olmadığı izlenimi verilmek istenmiştir.

Bu arada cümlenin başında yer alan اَجِئْتَنَا بِالْحَقِّ eci’tenâ bi’l-hakkı ifadesi de her ne kadar doğrudan bir tercüme olarak “bize hakkı getirmek” manasına gelse de peşinden gelen ifade gereği bu cümle “tamamen ciddi misin”, “emin misin” gibi bir anlam vermekte, putperest kavminin şaşkınlık içerisinde “Sen bizimle resmen alay ediyorsun”(35) manasında Hz. İbrâhim’le alay ettiklerini göstermektedir.

ııı. Hz. İbrâhim’in Tevhid İlanı

قَالَ بَلْ رَبُّكُمْ رَبُّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ الَّذ۪ي فَطَرَهُنَّ وَاَنَا۬ عَلٰى ذٰلِكُمْ مِنَ الشَّاهِد۪ينَ “(İbrahim) ‘Hayır, sizin Rabbiniz, yoktan yarattığı göklerin ve yerin Rabbidir; ben buna şahitlik edenlerdenim.’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; بَلْ bel edatı “bilakis”; رَبُّكُمْ rabbuküm tamaması “sizin Rabbiniz”; رَبُّ السَّمٰوَاتِ rabbu’s-semâvâti tamlaması “göklerin Rabbi(dir)”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin, yeryüzünün (Rabbidir)”; الَّذ۪ي فَطَرَهُنَّ ellezî fetarahunne ifadesi “onları yoktan yaratan(dır)”; وَاَنَا ve ene zamiri “ve ben”; عَلٰى ذٰلِكُمْ ‘alâ zâliküm ifadesi “size yönelik”; مِنَ الشَّاهِد۪ينَ mine’ş-şâhidîne ifadesi ise “şahit olanlardan(ım)” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in kavmine yönelik tevhid öğretisi gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ بَلْ رَبُّكُمْ رَبُّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ الَّذ۪ي فَطَرَهُنَّ “(İbrahim) ‘Hayır, sizin Rabbiniz, yoktan yarattığı göklerin ve yerin Rabbidir’ demişti.” Âyetteki بَلْ bel edatı “aksine”, “bilakis” şeklinde bir mana vermekte ve putperest kaviminin bütün kabullerinin hatalı olduğunu ortaya koyan bir mesaj içermektedir. Cümlenin sonunda yer alan هُنَّ hünne zamiri “göklere ve yeryüzüne” ait olabileceği gibi önceki âyette geçen “heykellere” de hepsine de gidebilir.(36)

Hz. İbrâhim putperest kavminin kendisiyle alay etmesine karşılık o bu durumu fırsat bilerek onlara güçlü bir şekilde tevhid öğretisi sunmuş, inkar etseler bile kendilerinin de tek Rabbi olan Yüce Allah’ın aynı zamanda göklerin ve yerin yani her şeyin yoktan yaratıcısı olduğunu ve dolayısıyla her şeyin Rabbi olduğunu beyan etmiştir.

Hz. İbrâhim’in verdiği bu tevhid sunumu Şu‘arâ’ 26/77-81’de şu ifadelerle beyan edilmektedir: “Beni yaratan ve bana doğru yolu gösteren, beni yediren ve içiren, hastalandığımda bana şifa veren; beni öldürecek, sonra diriltecek olan da O’dur.”

Hz. İbrâhîm, bu âyetlerde Yüce Allah’ın çeşitli sıfatlarını saymakta, bir anlamda bir varlığın mabud, yani ilah olabilmesinin şartlarını sayarak babasına ve kavmine adeta ders vermektedir. Çünkü onların tapındığı putlarda bu özelliklerin hiçbiri olmadığı gibi, dua ve yakarışları duymayan, kendilerine yarar da zarar da veremeyen bu nesnelere tapmanın ne kadar yersiz ve saçma olduğunu onlara bildirmektedir.

Konuyla ilgili olarak Sâffât 37/96’da da Hz. İbrâhim sapkın kavmine “Sizi de tapındığınız bu şeyleri de Allah yaratmıştır” diyerek bir tevhid vurgusu dile getirmişti. Hz. İbrâhîm, “âlemlerin Rabbi” olarak tanıttığı Yüce Allah’ın sıfatlarına tıpkı Hz. Mûsâ’nın Firavun’un sorusuna verdiği cevaptaki(37) gibi “yaratıcılık” ve “hidayet edicilik”ten başlamıştır.

Burada geçen خَلَقَ haleka fiili her ne kadar “bir şeyi bir şeyden yaratmak” manasına gelse de maksadın “yoktan yaratmak” olduğu kesindir. Şu‘arâ’ 26/78 ve Sâffât 37/96’da geçen خَلَقَ haleka fiilinin yerinde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve Zuhruf 43/27’de فَطَرَ fetara fiili zikredilmektedir. Bu fiil “yoktan var etmek” manasında sadece ve sadece Yüce Allah’a nispet edilmektedir ve anlaşılıyor ki Hz. İbrâhim’in kastı da bu manaya dikkat çekmektir.

2. وَاَنَا۬ عَلٰى ذٰلِكُمْ مِنَ الشَّاهِد۪ينَ “Ben buna şahitlik edenlerdenim.” Hz. İbrahim tevhid beyanını dile getirdikten sonra, kendisinin de buna yürekten iman ettiğini, bu gerçeğin şahitlerinden olduğunu ifade etmiştir. Şâhid kelimesinin “problemi çözen” manasından hareket edilirse, Hz. İbrâhim’in bu sözüyle iddiasını ispatlayabileceğini, muhtaplarının sapkınlığı gibi kuru bir iddiada bulunmadığını, kendi sözlerini ispatlayabileceğini söylemek istemiş olabilir.

Âyette yer alan ذٰلِكُمْ zâliküm ifadesinden maksat, inkarcı ve müşrik muhataplarının durumuna işaret de olabilir ki bu durumda maksat “ben sizin bu sapkın durumunuza şahitlik edenlerdenim” şeklini alır.

c) Hz. İbrâhim’in Putları Kırması

Yüce Allah, sûrenin 57-63. âyetlerinde putperestler dönüp gittikten sonra Hz. İbrâhim’in putlara bir oyun oynayacağını söylediğini, sonunda belki ona müracaat ederler diye büyükleri hariç diğer putları paramparça ettiğini, onların “Bunu ilahlarımıza kim yaptı? Muhakkak ki o, zalimlerden biridir” dediklerini, bir kısmının “Bunları diline dolayan bir genç duyduk; kendisine İbrahim denilirmiş” dediklerini, bunun üzerine “O halde, onu hemen insanların gözü önüne getirin! Belki bunu onun yaptığına şahitlik ederler” dediklerini haber vermektedir.

Ardından, putperestlerin “Bunu ilâhlarımıza sen mi yaptın ey İbrahim?” diye sordukları, Hz. İbrâhim’in de kendilerine “Belki de bu işi şu büyükleri yapmıştır. Hadi eğer konuşabiliyorlarsa onlara sorun!” diye karşılık verdiği aktarılmaktadır.

ı. Kurduğu Tuzak

وَتَاللّٰهِ لَاَك۪يدَنَّ اَصْنَامَكُمْ بَعْدَ اَنْ تُوَلُّوا مُدْبِر۪ينَ فَجَعَلَهُمْ جُذَاذًا اِلَّا كَب۪يرًا لَهُمْ لَعَلَّهُمْ اِلَيْهِ يَرْجِعُونَ “Allah’a yemin olsun: Siz dönüp gittikten sonra putlarınıza elbette bir plan uygulayacağım! (İbrahim), sonunda belki ona dönerler (sorarlar) diye büyükleri hariç onları (putları) paramparça etmişti.”

Buradakiوَتَاللّٰهِ ve tellâhi ifadesi “ve Allah’a yemin olsun ki”; لَاَك۪يدَنَّ le ekîdenne fiili “muhakkak ki inceden inceye uygulayacağım”; اَصْنَامَكُمْ asnâmeküm tamlaması “sizin putlarınıza”; بَعْدَ ba‘de kelimesi “sonra”;اَنْ تُوَلُّوا en tüvellû ifadesi “gittikten (sonra)”; مُدْبِر۪ينَ müdbirîne ifadesi “siz dönüp gidenler (olarak)”; فَجَعَلَهُمْfe ce‘alehum ifadesi “onları (şu) hale getirmişti”; جُذَاذًا cüzâzen kelimesi “kırıp paramparça hale”;اِلَّا كَب۪يرًا illâ kebîran kelimesi “büyük olanı hariç”; لَهُمْ lehum ifadesi “onların”; لَعَلَّهُمْ le‘allehum ifadesi “umulur ki onlar”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona”; يَرْجِعُونَ yarci‘ûne fiili ise “müracaat ederler, müracaat ederler (ümidiyle), geri dönüp müracaat ederler” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in putlara yönelik bir eylem yapacağı ve bunu bir süre sonra gerçekleştirme planı yaptığı gündeme getirilmektedir.

1. وَتَاللّٰهِ لَاَك۪يدَنَّ اَصْنَامَكُمْ بَعْدَ اَنْ تُوَلُّوا مُدْبِر۪ينَ “Allah’a yemin olsun: Siz dönüp gittikten sonra putlarınıza elbette bir plan uygulayacağım!” Hz. İbrâhim kavminin kendisiyle alay edişi sonrasında gerçekleştirdiği tevhid sunumunu reddettikleri için, onlar yanından ayrılıp gittikten sonra putlarına bir tuzak kuracağını söylemişti.

Âyette yer alan لَاَك۪يدَنَّ le ekîdenne fiili “inceden inceye tasarladığı şeyi uygulamak” demektir. Çünkü putlar cansız varlıklar olduğu için onlara tuzak kurmanın bir anlamı yoktur. Bu durumda bu fiilin “ince bir planı uygulamak” manasına geldiği anlaşılmış olmaktadır. Çeşitli âyetlerde(38) geçen اَصْنَام asnâm kelimesi ise daha çok madeni bir kaynaktan yapılmış “putlar” manasına gelmektedir.

Bu âyetin başında تَاللّٰهِ tellâhi “Allah’a yemin olsun ki” şeklinde bir yemin ifadesi yer almaktadır. Yemin ifadelerinde genellikle ilgili kelimelerin başına “kasem/yemin” edatı olarak vâv harfi getirilir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi tâ harfi kullanılarak تَاللّٰهِ tallâhi “Allah’a yemin olsun ki” şeklinde yemin örneklerine de Kur’ân’da yer verilmektedir.(39) Ayrıca lâ uksimu “yemin ediyorum” cümlesi de Kur’ân’da yemin ifadeleri arasında yer almakta ve toplam sekiz yerde geçmektedir.(40)

Hz. İbrâhim hem bu yemin ifadesini kullanmış, hem de sonrasında kullandığı fiilin başına لَ lâm/le, sonuna ise نَّ “şeddeli nûn” pekiştirme edatları getirerek, yapacağı işte son derece kararlı olduğunu muhataplarına göstermişti. Esasında Enbiyâ’ 21/55. âyette de dile gitirildiği gibi, onlar Hz. İbrâhim’i alaya aldıkları için bu âyetteki yeminli ve pekiştirme edatlarıyla dile getirdiği sözünü de ciddiye almamışlardı. Durum ya böyledir veya Hz. İbrahim bu sözünü söylememiş, ancak böyle yapacağını içinden geçirmiş de olabilir. Metin iki türlü anlamaya da müsaittir.

2. فَجَعَلَهُمْ جُذَاذًا اِلَّا كَب۪يرًا لَهُمْ لَعَلَّهُمْ اِلَيْهِ يَرْجِعُونَ “(İbrahim), sonunda belki ona dönerler (sorarlar) diye büyükleri hariç onları (putları) paramparça etmişti.” Kur’ân’da sadece burada geçen جُذَاذ cüzâz kelimesinin yer aldığı فَجَعَلَهُمْ جُذَاذًا fece‘alehum cüzâzen ifadesi “Onları kırıp parçalamak”, “paramparça etmek”(41) manasına gelmektedir. Sâffât 37/93’te de belirtildiği gibi Hz. İbrâhim bu işi yanlarına gelip sağ eliyle çok güçlü bir şekilde vurmuş, onları kırıp geçirmişti.

Putları Hz. İbrâhim’in kırmasının nedeni, onların hiçbir güç ve kuvvetlerinin bulunmadığını, dolayısıyla ilah olmadıklarını ispatlama amacına yönelik olabileceği gibi, İbrâhim 14/36’da beyan edildiği üzere, putların pek çok insanı saptırması veya sapmaları nedenine de bağlanabilir ki amaç aynı şekilde putların güçsüzlüğünü ortaya koymaktır.

Buradaki zamirlerin هُنَّ hünne değil de erkekler ve canlılar için kullanılan هُمْ hum şeklinde getirilmesinin nedeni putlara saygı duyulmada onları birer canlı varlık ve saygın insan gibi düşünmeleri olabilir.(42) Önceki âyette putlar için هُنَّ hunne zamiri kullanılmıştı. Oysa putlar hakiki müennes (gerçek dişi) olmadıkları için bunlarla ilgili olarak هَا hâ zamiri kullanılabilirdi. Belli ki bazen zamir kullanımlarında değişkenlikler yaşanabilmektedir.

Hz. İbrâhim kavmi yanından ayrılıp gittikten sonra putların bulunduğu yere gitmiş, büyük put hariç, diğerlerini paramparça etmişti. Sağlam bıraktığı puta كَب۪ير kebîr yani “büyük” demesinin nedeni, en çok saygı duyulan veya fiziksel olarak da en büyük olması şeklinde ifade edilebilir.

“Büyük putu” sağlam bırakmasının nedeni ise putperest kavmine bu tupa tapıcılığın ne kadar saçma bir şey olduğunu “büyük put” üzerinden göstermek istemesiydi. Daha sonra gelecek olan Enbiyâ’ 21/63. âyette de belirtildiği gibi, kavmi yanına geldiğinde kendilerini o büyük puta yönlendirip onlarla alay etmeyi planlamıştı.

Konunun burada değil de başka bir sûrede geçen ara bilgileri de vardır. Buna göre Sâffât 37/88-92’de belirtildiği gibi, Hz. İbrâhim putperest muhataplarına önceki âyette geçen sözünü söyledikten bir süre sonra kavmine hasta olduğunu söylemiş, bunun üzerine onlar da oradan ayrılıp gitmişlerdi. Hz. İbrâhim bu arada putların yanına varmış ve şu olaylar yaşanmıştı:

“Yavaşça putlarının yanına vardı. (Oraya konmuş yemekleri görünce) ‘Yemiyor musunuz? Neden konuşmuyorsunuz?’ demişti.” Buna göre Hz. İbrahim putların yanına gizlice sokulmuş ve kendilerine yemeleri için putperest kavminin verdiği şeyleri yemediklerini görünce “Yemez misiniz?” demişti. Bu ifadesiyle onların cansız varlıklar olduğunu ve kendilerine tapınılmaması gerektiği mesajını vermiş olmaktadır.

Bu arada, onlara hitaben çok daha önemli başka bir cümleye yer vererek “Size ne oluyor; yoksa siz konuşamıyor musunuz?” demiş ve putların acziyetine alaycı bir şekilde vurgu yapmıştır.(43) Hz. İbrâhim bunları söylerken yanında birileri var mıydı bunu bilmiyoruz. Eğer birileri varsa bu sözlerle onlara mesaj verdiği açıktır. Ancak eğer birileri yok idiyse, o zaman bu sözlerin gelecek nesillere mesaj verme amacı taşıdığı ve güçsüz varlıklara tapınmanın ne kadar saçma bir işlem olduğu ortaya konulmuş demektir.

ıı. Kavminin Faili Bulma Çabası

قَالُوا مَنْ فَعَلَ هٰذَا بِاٰلِهَتِنَآ اِنَّهُ لَمِنَ الظَّالِم۪ينَ قَالُوا سَمِعْنَا فَتًى يَذْكُرُهُمْ يُقَالُ لَهُٓ اِبْرٰه۪يمُ قَالُوا فَاْتُوا بِه۪ عَلٰىٓ اَعْيُنِ النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَشْهَدُونَ “(Kavmi) ‘Bunu ilahlarımıza kim yaptı? Şüphesiz ki o (bunu yapan kişi) zalimlerden biridir.’ demişlerdi. (Bir kısmı) ‘Bunları diline dolayan, kendisine ‘İbrahim’ denen bir genç duyduk.’ demişlerdi. ‘Onu hemen insanların gözü önüne getirin! Belki şahitlik ederler.’ demişlerdi.”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; مَنْ فَعَلَ هٰذَا men fe‘ale hâzâ sorusu “bunu kim yaptı”; بِاٰلِهَتِنَا biâlihetinâ ifadesi “bizim ilahlarımıza”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَمِنَ الظَّالِم۪ينَ lemine’z-zâlimîne ifadesi “zalimlerden(dir), haksızlık edenlerden(dir)”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; سَمِعْنَا semi‘nâ fiili “işitmiştik”; فَتًى feten kelimesi “(şöyle) bir delikanlı”;يَذْكُرُهُمْ yezküruhum fiili “onları (putları) diline dolamaktaydı”; يُقَالُ yukâlü edilgen fiili “denilmektedir”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; اِبْرٰه۪يم ibrâhîmu kelimesi “İbrâhim”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”;فَاْتُوا fe’tû emri “getirin”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; عَلٰىٓ اَعْيُنِ النَّاسِ ‘alâ a‘yuni’n-nâsi tamlaması “insanların gözlerinin önüne”; لَعَلَّهُمْ يَشْهَدُونَ le‘allehum yeşhedûne ifadesi ise “belki şahitlik ederler, onu teşhis ederler” demektir.

Burada putları kimin kırdığıyla ilgili soruşturmalar gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوا مَنْ فَعَلَ هٰذَا بِاٰلِهَتِنَآ اِنَّهُ لَمِنَ الظَّالِم۪ينَ “(Kavmi) ‘Bunu ilahlarımıza kim yaptı? Şüphesiz ki o (bunu yapan kişi) zalimlerden biridir.’ demişlerdi. (” Hz. İbrâhim putları kırıp parçaladıktan sonra, yöre halkı durumu görmüş ve ilahlarına bunu kimin yaptığını sorgulamaya başlamış, bu arada bunu yapanın kesin olarak “zalim” yani yanlış bir iş yapan, yoldan çıkmış biri olduğunu söylemişlerdi.

2. قَالُوا سَمِعْنَا فَتًى يَذْكُرُهُمْ يُقَالُ لَهُٓ اِبْرٰه۪يمُ “Bir kısmı) ‘Bunları diline dolayan, kendisine ‘İbrahim’ denen bir genç duyduk.’ demişlerdi.” İçlerinden bir grup bu bağlamda Hz. İbrâhim’in bunu yapmış olabileceğini, çünkü ilahlarını sürekli onun diline doladığını belirtmişlerdi. Âyette Hz. İbrâhim için فَتًى feten “genç” denmesinin nedeni, muhtemelen onu küçümsemeye devam etmeleridir. Bu cümlede geçen يَذْكُرُ yezküru fiili “diline dolamak, ileri geri konuşmak” manasında Enbiyâ’ 21/36’da şu şekilde geçmektedir: “(Ey Peygamber!) Kâfirler seni gördükleri zaman ‘Sizin ilâhlarınızı diline dolayan bu mu?’ diyerek seni hep alaya alırlar.”

3. قَالُوا فَاْتُوا بِه۪ عَلٰىٓ اَعْيُنِ النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَشْهَدُونَ “‘Onu hemen insanların gözü önüne getirin! Belki şahitlik ederler.’ demişlerdi.” Putlarının kırılması karşısında öfkelenen şehir halkı ve yöneticiler Hz. İbrâhim’in halkın gözünün önüne, yani meydana, huzura getirilmesini istemişlerdi. Maksatları içlerinden birinin bu putların kırılması olayını Hz. İbrâhim’in gerçekleştirdiğine dair şahitlik etmeleri, onu teşhis etmelerini sağlamasıydı. Belliki her ne kadar putperest olsalar da yargısız infazı düşünmeyecek kadar da bir duyarlılıkları vardır. Bu yüzden olayı kimin yaptığını tespite çalışmışlardı.

Bu arada âyetin sonundaki لَعَلَّهُمْ يَشْهَدُونَ le‘allehum yeşhedûne ifadesi Hz. İbrahim’in cezalandırılmasına şahitlik etmeleri, böylece bir daha böyle bir işe hiç kimsenin kalkışmamasını sağlamak da ikinci bir gerekçe olarak düşünülebilir.(44) Bu yaklaşım bir ihtimal olsa da, asıl doğru olan ilkidir. Maksatları Hz. İbrâhim’i milletin huzuruna çıkarmaları ve onların da görgü şahitliği yapmalarını sağlamalarıydı.

ııı. Hz. İbrâhim’in Cevabı ve Teklifi

قَالُوٓا ءَاَنْتَ فَعَلْتَ هٰذَا بِاٰلِهَتِنَا يَآ اِبْرٰه۪يمُ قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَب۪يرُهُمْ هٰذَا فَسْـَٔلُوهُمْ اِنْ كَانُوا يَنْطِقُونَ “Onlar ‘Bunu ilahlarımıza sen mi yaptın ey İbrahim?’ demişlerdi. (İbrahim ise): ‘Belki de bu işi şu büyük olan yapmıştır. Konuşabiliyorlarsa onlara sorun!’ demişti.”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; ءَاَنْتَ eente sorusu “sen mi”; فَعَلْتَ fe‘alete fiili “yaptın”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bu, bunu”; بِاٰلِهَتِنَا biâlihetinâ ifadesi “bizim ilahlarımıza”; يَآ اِبْرٰه۪يمُ yâ ibrâhîmu hitabı “ey İbrahim”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; بَلْ bel edatı “bilakis, esasında”;فَعَلَهُ fe‘alehû fiili “(belki) onu yapmıştır”;كَب۪يرُهُمْ هٰذَا kabîruhum hâzâ ifadesi “şu büyükleri, şu büyük olanı”; فَسْـَٔلُوهُمْ fes’elûhum emri “onlara sorun”; اِنْ كَانُوا in kânû fiili “eğer onlar (şöyle) isler”; يَنْطِقُونَ yentıkûne fiili ise “konuşabiliyorlar(sa), konuşabilirler(se)” demektir.

Burada Hz. İbrahim’in sorgulanması ve onun kendilerine teklifi gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوٓا ءَاَنْتَ فَعَلْتَ هٰذَا بِاٰلِهَتِنَا يَآ اِبْرٰه۪يمُ “Onlar ‘Bunu ilahlarımıza sen mi yaptın ey İbrahim?’ demişlerdi.” Hz. İbrâhim’i halkın önüne çıkardıktan sonra ona bu fiili kendisinin mi yaptığını sormuşlardı. Onların bu tavrından azgın ve sapkın müşrik olsalar da birisini suçsuz yere yargısız infaz etmedikleri anlaşılmaktadır. Zaten halkın önüne çıkartılıp “belki birileri bu işi onun yaptığına şahitlik eder” sözlerindeki maksatları da aynıydı.

2. قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَب۪يرُهُمْ هٰذَا فَسْـَٔلُوهُمْ اِنْ كَانُوا يَنْطِقُونَ “(İbrahim ise): ‘Belki de bu işi şu büyük olan yapmıştır. Konuşabiliyorlarsa onlara sorun!’ demişti.” Hz. İbrâhim kendisine soru soranlara “ben yapmadım” dememiş, aksine “ince bir planım var” dediğinde de işte bunu hesaplamıştı. Onun amacı, “putları kırarken büyüğünü bırakıp mesele sorgulanacağı zaman onun üzerinden tebliğe devam etmesiydi.”

İşte tam da bu aşamada kendisine soru soranlara son derece kıvrak bir zeka ile karşılık vermiş ve “kim bilir belki de şu büyükleri yapmıştır” diyerek konuyu putperestliğin çıkmazına getirmek istemiştir. Öyle ya “eğer konuşabiliyorlarsa onlara sorun” diyerek bu defa da kırılmış olanlar üzerinden bir mesaj vermiş, konuşamayan ve dahası parçalanan, kırılmasına engel olamayan bir varlığın tanrı olamayacağını bu vesileyle dile getirmek istemiştir.

Bu âyetteki bilgilerden hareketle, bazıları Hz. İbrâhim’in üç kez yalan konuştuğuna dair sonuçlar çıkarmışlar ve bunun üzerinden çeşitli söylemler geliştirmişlerdir. Bu konuyu Sâffât 37/88-89’da oldukça geniş bir şekilde ele alacak ve Râzî’nin harika yorumlarını orada aktaracağız. Detaya girmemek kaydıyla Râzî’nin bu kabule dair kanaatini burada öncelikle hatırlatmak istiyoruz:

“Müfessirlerimizin bir bölümü bir rivayete dayanarak Hz. İbrahîm’in üç kez yalan konuştuğunu ve bunlardan birisinin de hasta olmamasına rağmen hasta olduğunu söylemesini ifade etmektedirler. Rivayete göre Hz. Peygamber’e şöyle bir söz isnad edilmiştir: “İbrâhim üç yalandan başka yalan konuşmamıştır. Bunlardan birisi ‘Ben hastayım’ demesi, ikincisi ‘kendi kırdığı putları büyük put kırdı’ demesi, üçüncüsü ise çok güzel bir kadın olan eşi Sâre’yi ‘kızkardeşi diye tanıtması’dır.”(45)

“Bazı kimseler, Hz. İbrahim’in bu sözünün yalan olduğunu ve bu hususta Hz. Peygamber’in “İbrahim, ancak üç yalan söylemiştir”(46) buyurduğunu rivayet etmişlerdir. Ben bu kimselere bu hadisin kabul edilmemesi gerektiğini, çünkü Hz. İbrahim’e yalan nisbet etmenin caiz olamayacağını söylediğimde, “Sen nasıl olur da âdil râvinin yalan söylediğini söylüyorsun?” şeklinde bu sözüme soruyla karşılık vermişlerdi.”

“Ben de kendilerine dedim ki: “Yalanın, hadisi rivayet edenle Yüce Allah’ın dostu Hz. İbrahim'e nisbet edilmesi hususunda bir tereddüt meydana geldiğinde, bu yalanın söz konusu râviye nispet edilmesi gerektiği” zorunlu olarak bilinen bir gerçektir. Hem sonra, hadisteki “yalan” sözü ile “yalana benzer bir haber” manasının kastedilmiş olması niçin söz konusu olmasın?”(47)

Râzî’nin konuya yaklaşımı görüldüğü üzere son derece ikna edicidir. Özellikle en son yorumda sözü edilen müfessirlerin “Hz. İbrâhim’in söylediği üç yalan vardır”(48) rivayetine yaklaşımı ise harikadır. Çünkü rivayeti aktaran kişinin yalan konuşması veya rivayetin aktarımında kasıtsız da olsa bir hatanın yapılmış olma ihtimali ulu’l-‘azm bir peygamber olan Hz. İbrâhim’in yalan konuşması ihtimalinden çok daha yüksektir. Durum böyle olunca, diğer yorumlar da bu son yorum da konuyu açıklamada yeterince bilgi içermektedir, diyebiliriz.

Bu vesileyle teknik bir konuya kısaca değinmekte yarar görmekteyiz: Çeşitli ayetlerde örnekleri bulunduğu üzere, burada geçen هٰذَا hâzâ ism-i işareti tamlama halindeki bir ifadeyi nitelendiriyorsa tamlamadan sonra zikredilir ki bu kuralın Kur’ân’daki örneklerinden birisi de yorumunu yapmakta olduğumuz ayette yer alan كَب۪يرُهُمْ هٰذَا kabîruhum hâzâ “şu büyükleri, şu büyük olanı” ifadesidir.

Bir tefsire göre Yâsîn 36/52’de zikredilen min markadinâ hâzâ “şu bizim kabrimizden” ifadesi de örneklerden birisi olarak görülebilir. Bir diğer örnek Kasas 28/27’de ibneteyye hâteyni “şu iki kızım” şeklinde tesniye “ikili” kullanım olarak zikredilmektedir. Buradaki hâteyni “şu iki” işaret ismi ibneteyye “iki kızım” tamlamasının sonunda getirilmiştir. Tevbe 9/28’de geçen ‘âmihim hâzâ ifadesi de bu kullanımın başka bir örneği olarak yer almaktadır. Yûsuf 12/15’te geçen emrihim hâzâ “onların şu durumunu” ifadesindeki hâzâ ism-i işareti de tamlamadan sonra geldiği için aynı durum orada da söz konusudur. Kehf 18/19’da geçen biverıkıküm hâzihî ifadesi de aynı kullanımın bir başka örneğidir ve anlamı “şu sizin paranızla” şeklindedir. Bu arada Kehf 18/62’de geçen min seferina hâzâ “şu bizim yolculuğumuzdan dolayı” ifadesi de Yûsuf 12/93’te yer alan bikamîsî hâzâ “şu benim gömleğimi” anlamında, Neml 27/28’de geçen bikitâbî hâzâ “şu benim mektubunu” ifadesi de benzer kullanımların örnekleri arasındadır.

d) Hz. İbrâhimle Kavminin Son Diyalogu

Yüce Allah, sûrenin 64-70. âyetlerinde putperestlerin birbirlerine “Zalimler sizlersiniz, sizler!” dediğini, sonra eski kafalarına dönüp “Sen bunların konuşmadığını pekâlâ biliyorsun” diye devam ettiklerini, buna karşılık Hz. İbrahim’in de onlara “Allah’ın peşi sıra size hiçbir fayda ve zarar veremeyen şeylere (hâla) tapacak mısınız?” diye sorduğunu, ardından da “Size de, Allah’ın peş sıra tapmakta olduğunuz şeylere de yuh olsun (yazıklar olsun)! Siz hiç akıllanmaz mısınız?” dediğini aktarmaktadır.

Daha sonra putperestlerin bir kısmının “Eğer (bir iş) yapacaksanız, onu yakın da ilahlarınıza yardım edin!” deyince Yüce Allah’ın da ateşe “Ey ateş! İbrahim için serinlik ve esenlik ol!” dediği, böylece ona bir tuzak kurmak istedikleri, fakat onların daha çok hüsrana uğrayanlar durumuna getirildikleri ifade edilmektedir.

ı. Kavminin Kendi Aralarındaki Sözleri

فَرَجَعُوٓا اِلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ فَقَالُوٓا اِنَّكُمْ اَنْتُمُ الظَّالِمُونَ ثُمَّ نُكِسُوا عَلٰى رُؤُ۫سِهِمْ لَقَدْ عَلِمْتَ مَا هٰٓؤُ۬لَآءِ يَنْطِقُونَ “Kendilerine (birbirlerine) dönüp ‘Zalimler sizsiniz, siz!’ demişlerdi. Sonra (eski) kafalarına dönmüşler de ‘Sen bunların konuşamadığını pekâlâ biliyorsun!’ (demişlerdi).”

Buradaki فَرَجَعُوٓا fe race‘û fiili “dönmüşlerdi”; اِلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ ilâ enfüsihim tamlaması “onların nefislerine, kendilerine (işlerine, meşguliyetlerine)”; فَقَالُوا fe kâlû fiili “demişlerdi ki”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; اَنْتُمُ entüm zamiri “sizler”; الظَّالِمُون ez-zâlimûne kelimesi “zalimler(siniz), haksızlık edenler(siniz)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; نُكِسُوا nükisû edilgen fiili “dönmüşlerdi”; عَلٰى رُؤُ۫سِهِمْ ‘alâ ruûsihim ifadesi “tekrar onların kendi başlarına (eski inanç ve tartışmalarına)”;لَقَدْ عَلِمْتَ lekad ‘alimte fiili “muhakkak ki bilirsin”; مَا هٰٓؤُ۬لَآءِ mâ hâülâi ifadesi “onlar (şöyle) değillerdir”; يَنْطِقُونَ yentıkûne fiili ise “konuşanlar, onlar konuşamazlar” demektir.

Burada halkın Hz. İbrâhimle ilgili bir dönüş hali ile yeniden eski suçlayıcı tutumlarına geri dönüşleri gündeme getirilmektedir.

1. فَرَجَعُوٓا اِلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ فَقَالُوٓا اِنَّكُمْ اَنْتُمُ الظَّالِمُونَ “Kendilerine (birbirlerine) dönüp ‘Zalimler sizsiniz, siz!’ demişlerdi.” Hz. İbrâhim’i suçladıktan ve o da konuyu putlara sormalarına havale ettikten sonra, oradakiler birbirlerine dönüp ona haksızlık ettiklerini söylemişlerdi.

Âyette geçen فَرَجَعُوٓا اِلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ ifadesi “kendilerine döndüler”, “birbirlerine döndüler”, “kendileriyle başbaşa kaldılar” manalarını içermekte ve bu halleriyle birbirlerine düştükleri anlaşılmaktadır. Çünkü devam eden cümlede vurgulu bir şekilde “zalimler sizlersiniz, sizler” demelerinin anlamı da budur. Delil getirmeden Hz. İbrâhim’i suçlu ilan etmelerinin ona karşı haksızlık olduğunu belirtmişlerdi.(49)

Bu ifadenin kendi kendilerine, vicdanlarıyla başbaşa kalmaları, bu şekilde iç dünyalarında seslenmeleri manası da ileri sürülmektedir. Bu durumda kınama konusu onların Hz. İbrâhim’den etkilenip puta tapmalarının yanlış olduğunu anlamaları şeklide yorumlanmaktadır.(50)

2. ثُمَّ نُكِسُوا عَلٰى رُؤُ۫سِهِمْ لَقَدْ عَلِمْتَ مَا هٰٓؤُ۬لَآءِ يَنْطِقُونَ “Sonra (eski) kafalarına dönmüşler de ‘Sen bunların konuşamadığını pekâlâ biliyorsun!’ (demişlerdi).” Yüce Allah bunların pişmanlıklarını veya iç muhasebelerini aktardıktan sonra, bu kişilerin çok geçmeden yine aynı eski düşüncelerine geri döndüklerini, putların konuşamadığını zaten kendisinin de bildiğini Hz. İbrâhim’e söylediklerini beyan etmektedir.

Âyette geçen ثُمَّ نُكِسُوا عَلٰى رُؤُ۫سِهِمْ “Sonra tekrar eski inanç ve tartışmalarına dönmüşlerdi” cümlesi “başları üzerine geri döndürülmüşlerdi” manasında “zihnen tepetaklak olmayı”, “fikrinden aniden caymayı”, “başaşağı çevrilmiş bir bilince dönmeyi”, “eski kafalarına dönmeyi”(51) içeren deyimsel bir ifadedir.

Burada söz konusu halkın Hz. İbrâhim’i temize çıkarma temayülünden vazgeçip eski suçlayıcı tavırlarına geri dönmeleri ifade edilmektedir. Zaten devam eden cümlede de “Onların konuşamadığını bildiğini” söylemeleri bunun delilidir. Halkın veya putperest yöneticilerin Hz. İbrâhim’e bunu hatırlatmalarının sebebi, ikna olmadıklarını göstermeleri ve onu kendilerince sorgulamaya devam istekleri olabilir. Onların bu tavrına karşı Hz. İbrâhim devam eden cümleleri söylemiştir.

ıı. Hz. İbrâhim’in Kavmini ve Putları Kınaması

قَالَ اَفَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَا لَا يَنْفَعُكُمْ شَيْـًٔا وَلَا يَضُرُّكُمْ اُفٍّ لَكُمْ وَلِمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اَفَلَا تَعْقِلُونَ “(İbrahim) ‘Allah’ın peşi sıra size hiçbir yarar ve zarar veremeyen şeylere (hâlâ) tapacak mısınız?’ demişti. Size de Allah’ın peşi sıra tapmakta olduğunuz şeylere de yazıklar olsun! Akıl etmiyor musunuz?”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اَفَتَعْبُدُونَ efeta‘büdûne sorusu “kulluk mu ediyorsunuz”; مِنْ دُونِ اللّٰهِmin dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”;مَا لَا يَنْفَعُكُمْ mâ lâ yanfe‘uküm ifadesi “size fayda da veremeyecek olan şeylere”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeyde, hiçbir şekilde”;وَلَا يَضُرُّكُمْ ve lâ yadurruküm ifadesi “size zarar da veremeyecek (şeylere de)”; اُفٍّ üffin kelimesi “yuh olsun, yazıklar olsun”; لَكُمْ leküm ifadesi “size de”;وَلِمَا تَعْبُدُونَ ve limâ ta‘büdûne ifadesi “tapındıklarınıza da”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; اَفَلَا تَعْقِلُونَ efelâ ta‘kılûne cümlesi ise “aklınızı çalıştırmıyor musunuz, akletmiyor musunuz” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in müşrik kavmine yönelik kınayıcı ve ayıplayıcı sözleri gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ اَفَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَا لَا يَنْفَعُكُمْ شَيْـًٔا وَلَا يَضُرُّكُمْ “(İbrahim) ‘Allah’ın peşi sıra size hiçbir yarar ve zarar veremeyen şeylere (hâlâ) tapacak mısınız?’ demişti.” Hz. İbrâhim kendisinden şüphelenmeye devam eden kavmine karşı tapınmakta oldukları varlıkların kendilerine hiçbir yararının da zararının da bulunmadığını hatırlatarak, onlara neden tapmaya devam ettiklerini sormuş, bu sorusuyla onları kınamıştı.

Âyetteki مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka” manasına alınmaktadır. Konu müşriklerle ilgili olduğu ve müşrikler esasında yaratıcı olarak Yüce Allah’ı kabul ettikleri için bu ifadeyi “Allah’ın peşi sıra, O’nun altında, aşağısında, astında” manalarında yorumlamak gerekmektedir.

Furkân 25/3 ve Yâsîn 36/74-75’te de açıklayacağımız üzere, putlar bırakın başkalarına yarar veya zarar verebilmeyi, kendileri için bile böyle bir imkana sahip değillerdir. Putların kendilerine veya başkalarına yönelik hiçbir zararı gideremeyecekleri ve menfaatleri bağlamında hiçbir yarar sağlayamayacaklarıyla ilgili başka âyetler de vardır.(52)

Putlar başkalarına yönelik bir faaliyet ortaya koyamayacakları gibi, bizzat kendileri için herhangi bir zararı defedemeyecekleri ve hiçbir yararı da celbedemeyecekleri beyan edilmektedir. Kendisine faydası olmayanın başkasına yarar sağlayabileceği kabul edilebilir bir şey değildir.

İşte Hz. İbrâhim muhakemesi oldukça güçlü bir peygamber olarak, müşrik kavmine hitabında konuyu “putları kimin kırdığı”ndan çıkarmış ve “putperestlerin tapındıkları varlıkların cansız olduklarını ve kendilerine hiçbir şekilde yararlarının da zararlarının da bulunmadığını yüzlerine adeta haykıran bir içeriğe” dönüştürmüştür.

2. اُفٍّ لَكُمْ وَلِمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Size de Allah’ın peşi sıra tapmakta olduğunuz şeylere de yazıklar olsun! Akıl etmiyor musunuz?” Hz. İbrâhim kınamalarına devam ederek onlara “size de taptıklarınıza da yazıklar olsun” diyerek durumun vahametini ortaya koymaya çalışmış, akıllarını kullanmamalarını şiddetli bir şekilde kınamıştı.

Âyette geçen اُفّ üff kelimesi ikisi ana-babaya kötü davranışın kınandığı pasajda olmak,(53) biri de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olmak üzere Kur’ân’da toplam üç kez geçmekte ve muhataplar için bir ayıplama ve kınama manası içermektedir. İşte Hz. İbrâhim de müşrik kavminin puta tapmasını eleştirmek üzere, hem kendilerini, hem de tapındıkları putları bir kınama sebebi olarak gördüğünü beyan etmiştir. Buradaki hitapta sözü söyleyen Hz. İbrâhim’in de bu durumdan dolayı adeta bıktığını, bıkkınlığının yüzüne ve sözlerine yansıdığını söyleyebiliriz.(54)

Yüce Allah bunca bilgilendirmenin ardından muhatapların aklını kullanmasını istemekte, ancak ifadeyi soru kalıbında getirmektedir. Bu konuda Kur’ân’da çeşitli örnek kullanımların bulunduğunu belirtmekle yetinelim.(55)

Ayetin sonunda yer alan اَفَلَا تَعْقِلُونَ “Akletmez misiniz?” ifadesi “Neden aklınızı çalıştırmıyorsunuz?” “Aklınızı çalıştırsanıza” gibi bir anlam vermektedir. Aklını çalıştırmayanlara Yüce Allah’ın pislik yağdıracağının yer aldığı Yûnus 10/100’la birlikte düşünüldüğünde, insanların neden bu kadar duyarsız davrandığı anlaşılmaktadır. Aklını kullanmayanların yapmayacağı hata, düşmeyeceği tuzak ve çukur olmaz. Bu yüzden, vahyin çağrısı akıllı olmaktır; aklını doğru kullanmaktır; yoksa akılcı olmak değildir.

ııı. Ateşe Yönelik İlâhi Emirler

قَالُوا حَرِّقُوهُ وَانْصُرُوٓا اٰلِهَتَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ فَاعِل۪ينَ قُلْنَا يَا نَارُ كُون۪ي بَرْدًا وَسَلَامًا عَلٰىٓ اِبْرٰه۪يمَ وَاَرَادُوا بِه۪ كَيْدًا فَجَعَلْنَاهُمُ الْاَخْسَر۪ينَ “(Bir kısmı) ‘(Bir iş) yapacaksanız onu (İbrahim’i) yakın da ilahlarınıza yardım edin!’ demişti. Biz de ‘Ey ateş! İbrahim için serinlik ve esenlik ol!’ demiştik. Ona tuzak kurmak istemişlerdi; biz de onları, en çok kaybedenler hâline getirmiştik.”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; حَرِّقُوهُ harrikûhu emri “onu yakın”;وَانْصُرُوٓا vensuru isteği “ve (böylece) yardım edin”; اٰلِهَتَكُمْ âliheteküm tamlaması “sizin ilahlarınıza”; اِنْ كُنْتُمْ in küntün fiili “eğer (şöyle) iseniz”; فَاعِل۪ينَ fâ‘ılîne kelimesi “(bir şey) yapanlar”; قُلْنَا kulnâ fiili “demiştik ki”; يَا نَارُ yâ nâru hitabı “ey ateş”; كُون۪ي kûnî emri “(şöyle) ol”; بَرْدًا berden kelimesi “serinlik”; وَسَلَامًا ve selâmen sözcüğü “ve esenlik”; عَلٰىٓ اِبْرٰه۪يمَ ‘alâ ibrâhîme ifadesi “İbrâhim’e”; وَاَرَادُوا ve erâdû fiili “ve istemişlerdi”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla ilgili”;كَيْدًا keyden kelimesi “tuzak, tuzak kurmak”;فَجَعَلْنَاهُمُ fe ce‘alnâhum fiili “biz de onları (şöyle) yapmıştık, kılmıştık”; الْاَخْسَر۪ين el-ahserîne kelimesi ise “ziyana uğrayanlar, en çok kaybedenler” demektir.

Burada putperest kavminin Hz. İbrâhim’e yönelik planları ve bunun sonrasında yaşananlar gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوا حَرِّقُوهُ وَانْصُرُوٓا اٰلِهَتَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ فَاعِل۪ينَ “(Bir kısmı) ‘(Bir iş) yapacaksanız onu (İbrahim’i) yakın da ilahlarınıza yardım edin!’ demişti.” Müşrik kavminin Hz. İbrâhimle ilgili düşünceleri bağlamında ‘Ankebût 29/24’te şu bilgiler verilmektedir: “Kavminin (İbrahim’e) cevabı ise ‘Onu öldürün yahut yakın!’ demelerinden ibaret oldu. Ama Allah onu ateşten kurtardı. Doğrusu bunda, iman eden bir kavim için ibretler vardır.”

Hz. İbrâhim müşrik kavmine yönelik olarak kınama va ayıplama ifadelerini söyledikten sonra, bu insanlar birbirlerine seslenmişler ve “eğer işe yarar bir şeyler yapmak istiyorsanız o zaman onu yakın; böylece ilahlarınıza yardımcı olmuş olursunuz” diyerek korkunç bir teklifte bulunmuşlardı. Onların “ilahlara yardım”dan kasıtları muhtemelen intikamlarının alınmasıydı.(56)

Müşrik kavmi bu teklifi ileri sürdükten sonra hemen kabul görmüş olmalı ki Sâffât 37/97’de belirtildiği gibi bu defa içlerinden birileri şunları dile getirmişti: “Onun için bir bina yapın ve derhal onu ateşe atın! demişlerdi.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in kavminin onu cezalandırmak üzere harekete geçtiklerini, özel bir yer bina edip orada yaktıkları ateşe onu atma girişiminde bulunduklarını haber vermektedir. Yapılmasına karar verilen yerin tandıra benzediği, içerisine odunlar doldurulduğu ve ateşin tutuşturulduğu dile getirilmektedir.(57)

2. قُلْنَا يَا نَارُ كُون۪ي بَرْدًا وَسَلَامًا عَلٰىٓ اِبْرٰه۪يمَ “Biz de ‘Ey ateş! İbrahim için serinlik ve esenlik ol!’ demiştik.” Yüce Allah müşrik kavmi Hz. İbrâhim’in yakılması için teklifte bulunup bununla ilgili olarak bir de özel bir bina inşa ettiklerini haber verdikten sonra, bu defa ateşe hitap ettiğini ve Hz. İbrâhim için serinlik ve esenlik olmasını emrettiğini bildirmektedir. Ateşin “serinlik olması” Hz. İbrâhim’e “zarar vermemesi”; “selâm olması” ise ona “zarar verecek şekilde dokunmaması” olarak yorumlanabilir.

A‘râf 7/89 ve Meryem 19/72’de de ele aldığımız üzere, neccâ, encâ, necceynâ, enceynâ gibi fiillerin verdiği anlam çerçevesinde, birini bir şeyden kurtarmanın ne anlama geldiğini doğru kavramak gerekmektedir. “Muttakîlerin kurtarılması” ifadesinde geçen نُنَجِّي nüneccî fiili ve aynı kökten gelen kelimelerin çeşitli kalıpları bazı kullanımlar hariç,(58) diğer yerlerde “azaba veya sıkıntıya girmeden kurtarılmak” manasını vermektedir.

Nitekim çeşitli şekillerde helak edilen kavimlerinin akıbetinden peygamberlerin ve müminlerin kurtarılmasından söz edilen âyetlerdeki kullanımlarda da bu kökten kelimeler kullanılmıştır ve elbette maksat o helake uğramadan kurtarılmak şeklinde belirlenmiştir.(59) Peygamberler tarihi dikkatle incelenirse onların ve müminlerin azap ve gazaptan kurtarılmış oldukları gibi, ilgili ortamlardan da uzak tutulmuş oldukları rahatlıkla görülebilecektir.

Konuyla ilgili bilinmesi gereken âyetlerden birisi A‘râf 7/89’da zikredilen Hz. Şu‘ayb’ın söylediği şu sözdür: “Allah, bizi o (yanlış inanış)tan kurtardıktan sonra sizin dininize dönersek Allah’a yalan iftira etmiş oluruz.” Âyette yer alan “Bizi o (yanlış inanış)tan kurtardıktan sonra” ifadesi, bazılarının iddia ettiği gibi “Hz. Şu‘ayb’ın da daha önce söz konusu yanlış inanışta bulunduğunu” göstermez.(60)

Esasında âyette geçen نَجّٰي neccâ fiili, peygamber kıssalarında müminlerin felaketlerden kurtarılması, helakten uzak tutulmaları gibi Hz. Şu‘ayb’ın ve beraberindekilerin söz konusu olumsuz inançtan uzak tutulduğu manasına alınmalıdır. Esasında söz konusu âyette geçen milletiküm “Sizin dininiz” ifadesi de o şirk içerikli sapkın inanç türünün dışlandığını göstermektedir.

İşte bu çerçevede Hz. İbrâhim’in de ateşe hiç atılmadan kurtarılmış olma ihtimali çok yüksektir.

Konuyla ilgili olarak geleneksel yorumlardan farklı olan iki yorumu burada aktarmayı uygun bulmaktayız:

a) “Kur’ân’ın hiçbir yerinde Hz. İbrâhim’in fiilen ve maddi varlığıyla ateşe atıldığı ve mucizevi bir şekilde ateşin içinde yanmadan tutulduğu ifade edilmemektedir; aksine ‘Ankebût 29/24’te geçen “Allah onu ateşten korudu” ifadesi daha çok onun ateşe hiç atılmamış olduğunu göstermektedir. Öte yandan klasik müfessirlerin bu âyetle ilgili yorumlarını süsleyen ayrıntılı (ve tutarsız) pek çok hikayenin izi, değişmez biçimde Talmud’daki menkıbelerde bulunabilir ve bunun için de rahatlıkla gözardı edilebilir.”

“Bu âyette ve ayrıca ‘Ankebût 29/24 ile Sâffât 37/97’de Kur’ân bize Hz. İbrâhim’in zulüm ateşine maruz kaldığını, ama buna karşı gösterdiği direnç sayesinde sonraki hayatında üstün bir manevi güce, ruhsal kararlılığa ve iç huzura eriştiğini temsili bir şekilde anlatmaktadır.”(61)

b) “Bu tür âyetleri metnin desteklemediği yorumlarla tevil etmek gereksizdir. Bu yorumların rasyonelleştirme veya irrasyonelleştirme istikametinde olup olmaması fark etmez. Sâffât 37/97 bu âyetlerdeki anlatımı pekiştirir. Âyetler/mucizeler, ilâhî-kevnî yasalarla uyum içinde gerçekleşir. Zira nasıl ki vahiylerin Kur’an’ında bir âyet bir başka âyetle çelişmezse, tabiatın Kur’an’ında da bir yasa bir başka yasayla çelişmez. Ateşin yakması ilâhî bir yasadır. Ateşte insan vücudu da yanar, bu da ilâhî yasadır. Vücudun ateşte yanmaması buna aykırıdır.”

“Bu âyette ‘İbrahim yanmadı’ denilmiyor, aksine ‘Ey ateş. “İbrahim’e zarar verme, ona karşı serin ve selamet ol!’ deniliyor. Burada kesin olan bir şey var: İbrahim’e ateş zarar vermemiş. Bu durumda akla iki ihtimal geliyor: 1) Hz. İbrahim göstere göstere, ayan beyan yakılmış da mı ateş onu yakmamış? 2) Yoksa onu yakmak isteyenler, bu işi göstere göstere değil de gizli bir tuzak ve komplo ile suikast suretinde yapmak istemişler de yaktıkları ateş mi ona zarar vermemiş?”

“Bu iki ihtimalden hangisinin doğru olduğu sorusunun cevabı ‘Ey ateş, İbrahim’e serin ve selamet ol!’ âyetinin hemen ardından gelen 70. âyette açıkça verilmektedir: Olay bir göstere göstere yakma olayı değildir. Olay bir ‘komplo ve tuzak kurarak suikast yapma’ (keyd) olayıdır. Zira 70. âyet şöyle diyor: ‘Ona komplo ve tuzak kurarak suikast yapmak (keyd) istediler, biz onları hüsrana uğrattık.’ Olayın keyd olduğunu haber veren 70. âyetten yola çıkarak, olayın boşluklarını şöyle doldurabiliriz: İbrahim nebinin tevhid davetinden rahatsız olan kâfir hemşehrileri, onu yakarak yok etmeye karar vermişler ve bunun için de komploya dayalı bir suikast planı hazırlamışlardır. Bu, Hz. İbrahim’i evinde yakmak için bir kundaklama planıdır. Fakat suikast başarısız olmuş, Allah onu putperest hemşehrilerinin bu suikastinden kurtarmıştır. Allahu a‘lem.”

“İlginç olan bir başka nokta da, Kur’an’da bu olay nakledilirken, olayın ‘mucize’ anlamına gelen âyet/âyât kelimesiyle nitelendirilmemesidir. Bu surenin hicretin hemen öncesinde, sevgili Peygamberimize suikast hazırlıklarının yapıldığı bir zaman diliminde indirildiği hatırlanmalıdır. Nüzul ortamıyla doğrudan ilgili olan bu olay ile, Hz. Peygamber’e karşı müşriklerin hazırlayacağı her suikastin boşa çıkarılacağı teminatı verilmiş oluyor.”

“Kur’an bu olayı ‘hayret ve şaşkınlığımızı’ artırmak için değil, ‘öğüt ve ibret’ almamız için anlatıyor. Fakat işin öğüt ve ibret tarafını bırakanlar, ‘olağanüstülük’ aramak gibi, âyetlerde hiç kastedilmeyen şeylerin peşine düşerler. Mucize istismarcıları, bu tavrı ‘mucizeyi inkâr’ iftirasıyla karalarlar...”(62)

Naklettiğimiz bu iki yorumdan da anlaşılacağı üzere, meseleyi Hz. İbrâhim’in fiilen ateşe atılması ve oradan kurtarılmış olması şeklinde anlama zorunluluğu yoktur. Çünkü Kur’ân’da kavminin onu ateşe attığı ve onun orada bir süre kaldığı, sonrasında oradan kurtarıldığı gibi anlatımlar söz konusu değildir. Zaten hem bir sonraki âyette yani Enbiyâ’ 21/70’de hem de Sâffât 37/98’de bunun bir tuzak yani kundaklama girişimi olduğu, ancak başarıya ulaşmadığı anlaşılmaktadır. Gerçeği Yüce Allah bilir.

3. وَاَرَادُوا بِه۪ كَيْدًا فَجَعَلْنَاهُمُ الْاَخْسَر۪ينَ “Ona tuzak kurmak istemişlerdi; biz de onları, en çok kaybedenler hâline getirmiştik.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in müşrik kavminin kendisini yakmak üzere bir tuzak kurmak istediklerini, ancak bunun başarıya ulaşmadığını, sonuçta bunu düşünenlerin çok daha perişan ve hüsran durumuna düşürüldüklerini bildirmektedir. Sonuçta Hz. İbrahim delilleriyle onlara galip gelmiş, Yüce Allah da kurdukları tuzaktan onu kurtarmıştır.(63)

e) Hz. İbrâhim’e Yönelik Lütuflar

Yüce Allah, sûrenin 71-73. âyetlerinde Hz. İbrâhim’i ve Hz. Lût’u kurtararak bütün insanlar için bereketli kıldığı topraklara ulaştırdığını, Hz. İbrahim’e bir bağış olarak oğlu Hz. İshâk’ı ve torunu Hz. Ya‘kûb’u lütfettiğini, her birini sâlih insanlar yaptığını beyan etmektedir.

Ardından, onları, ilahi buyruğuyla doğru yola ileten önderler yaptığı ve kendilerine hayırlı işler yapmayı, namaz kılmayı, zekât vermeyi vahyettiği, onların daima Yüce Allah’a ibadet eden kimseler olduğu ifade edilmektedir.

ı. Hz. İbrâhim ve Hz. Lût’un Kurtarılmaları

وَنَجَّيْنَاهُ وَلُوطًا اِلَى الْاَرْضِ الَّت۪ي بَارَكْنَا ف۪يهَا لِلْعَالَم۪ينَ “Onu ve Lut’u kurtararak, insanlar için bereketli kıldığımız toprağa (ulaştırmıştık).”

Âyettekiوَنَجَّيْنَاهُ ve necceynâhu fiili “ve onu da biz kurtarmıştık”; وَلُوطًا ve lûtan kelimesi “ve Lût’u da”; اِلَى الْاَرْضِ ile’l-ardı ifadesi “(şöyle) yere yere, toprağa, bölgeye (göndererek); الَّت۪ي بَارَكْنَا elletî bâraknâ ifadesi “bereketli kıldığımız”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada, orasını”; لِلْعَالَم۪ينَ li’l-‘âlemîne ifadesi ise “âlemler için, insanlar için” deme ktir.

Burada Hz. İbrâhim’in ve yeğeni Hz. Lût’un o zalim insanların yaşadığı yöreden kurtarılıp Filistin’e gönderilmesi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah müşrik kavminin kurduğu kundaklama tuzağından Hz. İbrâhim’i ve yeğeni Hz. Lût’u kurtardığını beyan etmekte, onları tüm insanlık için bereketli kıldığı topraklara yani Filistin-Şam topraklarına onları ulaştırdığını haber vermektedir. Bu âyetten anlaşıldığına göre, Yüce Allah Hz. İbrâhim’i ve yeğeni Hz. Lût’u bulunduğu topraklardan hicret ettirmiş ve yeni bir coğrafyada tevhid nurunun yaygınlaşması için onları görevlendirmiştir.

Enbiyâ’ 21/81. âyette de geçen الْاَرْضِ الَّت۪ي بَارَكْنَا ف۪يهَا “Bereketli kıldığımız toprak(lar)” ifadesinden maksat muhtemelen Filistin’dir. Yeni gelinen coğrafyanın berekli kılınmasından maksat, o yörede pek çok peygamberin görev yapacak olması şeklinde anlaşılabileceği gibi, burasının tarım ürünleri noktasındaki bereketine işaret edilmesi de muhtemeldir.(64) Bu olayın hatırlatılmasının muhtemel nedeni, Hz. Peygamber’in de yakın bir zamanda hicret ettirileceğinin kendisine önceden yavaş yavaş hatırlatılması olabilir.

ıı. Hz. İshâk’ın ve Hz. Ya‘kûb’un İhsan Edilmesi

وَوَهَبْنَا لَهُٓ اِسْحٰقَ وَيَعْقُوبَ نَافِلَةً وَكُلًّا جَعَلْنَا صَالِح۪ينَ “Ona (İbrahim’e) ilave (bir bağış) olarak İshak’ı ve (torunu) Yakup’u lütfetmiştik. Hepsini iyi insanlar yapmıştık.”

Âyettekiوَوَهَبْنَا ve vehebnâ fiili “ve vermiştik, ikram etmiştik”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; اِسْحٰق ishâka kelimesi “İshâk’ı”; وَيَعْقُوبَ ve ya‘kûbe kelimesi “ve Yakub’u da”; نَافِلَة nâfileten sözcüğü “ilave olarak, ekstradan”;وَكُلًّا ve küllen kelimesi “ve hepsini”; جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili “yapmıştık, kılmıştık”; صَالِح۪ين sâlihîne kelimesi ise “salihler, iyi kişiler” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’e yönelik peygamber oğul ve peygamber torun ihsanı gündeme getirilmektedir.

1. وَوَهَبْنَا لَهُٓ اِسْحٰقَ وَيَعْقُوبَ نَافِلَةً “Ona (İbrahim’e) ilave (bir bağış) olarak İshak’ı ve (torunu) Yakup’u lütfetmiştik.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in fedakar duruşuna ödül olarak önce oğlu Hz. İshâk’ı, ardından da onun oğlu Hz. Ya‘kûb’u peygamber olarak ikram ettiğini, neticede hepsinin de salih insanlar kılındığını bildirmektedir.

Bir kez de İsrâ’ 17/79’da geçen نَافِلَة nâfileh kelimesi “ilave olarak”, “fazladan”, “armağan olarak” gibi anlamlar içermekte ve yıllarca süren çocuksuzluk döneminden sonra yaşlılık çağında ona verdiği Hz. İsmâil’e ilave olarak bir de Hz. İshâk’ı kendisine armağan ettiğini haber vermektedir.

Burada geçen ve “ilave olarak” manasını verdiğimiz نَافِلَة nâfileh kelimesi öncelikle Hz. İshâk’ın verilmesiyle ilişkilidir; yoksa konunun Hz. Ya‘kûb’la doğrudan bir ilgisi yoktur. Bazı yaklaşımlara göre maksadın sadece Hz. Ya‘kûbla ilişkili gösterilmesindense نَافِلَة nâfileh kelimesinin her ikisini de kapsadığını kabul etmek daha doğrudur.(65)

2. وَكُلًّا جَعَلْنَا صَالِح۪ينَ “Hepsini iyi insanlar yapmıştık.” Sâffât 37/100’de beyan edildiği gibi, Hz. İbrâhim Yüce Allah’a dua etmiş ve kendisine iyilerden bir çocuk ihsan etmesini isteyince ona Hz. İsmail’i vermiş, daha sonra böyle bir duası olmadan, tamamen bir armağan olarak da Hz. İshâk’ı ve sonrasında da torunu Hz. Ya‘kûb’u vermiştir. Bu âyetlerde ismi geçmesi itibariyle hem Hz. İbrâhim, hem Hz. Lût, hem Hz. İshâk hem de Hz. Ya‘kûb’un salihlerden yani peygamberlerden ve dolayısıyla Yüce Allah’a itaate devam edip haramlardan kaçınan kullar kılındığı ifade edilmektedir.

ııı. Evrensel Prensipler

وَجَعَلْنَاهُمْ اَئِمَّةً يَهْدُونَ بِاَمْرِنَا وَاَوْحَيْنَآ اِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَاِقَامَ الصَّلٰوةِ وَا۪يتَآءَ الزَّكٰوةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِد۪ينَ “Onları, emrimizle doğru yolu gösteren önderler yapmış ve kendilerine hayırlı işler yapmayı, namazı kılmayı ve zekât vermeyi vahyetmiştik. Onlar daima bizim kullarımızdılar. (Onlar daima Bize kulluk edenler idiler).”

Ayetteki وَجَعَلْنَاهُمْve ce‘alnâhum fiili “ve onları yapmıştık, kılmıştık”; اَئِمَّة eimmeten sözcüğü “önderler, peygamberler”; يَهْدُونَ yehdûne fiili “doğru yola iletmektedirler”;بِاَمْرِنَا biemrinâ ifadesi “bizim buyruğumuz gereği”; وَاَوْحَيْنَاve evhaynâ fiili “ve vahyetmiştik”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara”; فِعْلَ الْخَيْرَاتِ fi‘le’l-hayrâti tamlaması “hayırlı işler”;وَاِقَامَ الصَّلٰوةِ ve ikâme’s-salâti tamlaması “ve ibadeti yerine getirmeyi, namaz kılmayı”;وَا۪يتَآءَ الزَّكٰوةِ ve îtâe’z-zekâti tamlaması “ve zekatı vermeyi”; وَكَانُوا ve kânû fiili “ve onlar (şöyle) idiler”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için, bize”; عَابِد۪ينَ ‘âbidîne kelimesi ise “kulluk edenler, kullar (idiler)” demektir.

Burada peygamber kılınan bazı isimler ve onlara vahyedilen çeşitli yükümlülükler gündeme getirilmektedir.

1. وَجَعَلْنَاهُمْ اَئِمَّةً يَهْدُونَ بِاَمْرِنَا “Onları, emrimizle doğru yolu gösteren önderler yapmıştık.” Yüce Allah bu âyet grubunda geçmeleri itibariyle Hz. İbrâhim, Hz. Lût, Hz. İshâk ve Hz. Ya‘kûb gibi peygamberleri önderler yani peygamberler kıldığını ve kendi emirleri sayesinde insanlara doğru yolu gösterdiklerini bildirmektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçen اِمَام imâm ve bunun çoğulu olan اَئِمَّة eimmeh kelimeleri farklı manalarda kullanılmaktadır. Buna göre اِمَام imâm ve اَئِمَّة eimmeh kelimeleri “önde olmak, önder olmak” manasında “semboller, ibretler”,(66) “amel defteri veya Levh-ı Mahfûz”,(67) “ilâhi mesajlar”,(68) “önde olanlar, önderler”(69) ve “peygamberler”(70) için de kullanılmaktadır. Bu bağlamda peygamberlerin imâm veya eimmeh “imamlar” kılınmaları onların ümmetlerine “önderler” olması manasına gelmektedir.

Bu fadenin bir benzeri Secde 32/24’te İsrailoğullarının içinden çıkarılan “önderler” için şu şekilde zikredilmektedir: “Sabrettikleri ve âyetlerimize kesinlikle inandıkları zaman, onların içinden, buyruğumuzla doğru yola ileten önderler çıkarmıştık.” Burada sözü edilen اَئِمَّة eimmeh imamların “önderler” manasına geldiği, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise “peygamberler” manasına geldiğinde herhangi bir şüphemiz bulunmamaktadır.

2. وَاَوْحَيْنَآ اِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَاِقَامَ الصَّلٰوةِ وَا۪يتَآءَ الزَّكٰوةِ “Kendilerine hayırlı işler yapmayı, namazı kılmayı ve zekât vermeyi vahyetmiştik.” Yüce Allah burada sözü edilen peygamberler başta olmak üzere bütün peygamberlere vahyettiği üç temel görevi dile getirmektedir. Bu çerçevede فِعْلَ الْخَيْرَاتِ fı‘le’l-hayrâti denen bütün “hayırlı işleri”, ayrıca اِقَامَ الصَّلٰوةِ ikâmeti’s-salâti “namaz kılmayı” ve ا۪يتَآءَ الزَّكٰوةِ îtâi’z-zekâti “zekat vermeyi” emrettiğini bildirmektedir. Buradan anlaşılıyor ki, risalet öğretileri evrenseldir ve bütün peygamberler de bu öğretileri ümmetlerine tebliğ etmişlerdir.

İlahi öğretilerin evrenselliği noktasında mutlak sûrette hatırlanması gereken âyetlerden birisi Beyyine 98/5’te şu şekilde beyan edilmektedir: “Hâlbuki onlara, dini yalnız O’na (Allah’a) has kılarak ve hanifler olarak O’na kulluk etmeleri, namaz kılmaları ve zekât vermeleri emrolunmuştu. Sağlam din işte budur.” Bu âyetten de anlaşılacağı üzere, evrensel hakikatler bağlamında öncelikle “dini yalnız O’na (Allah’a) has kılarak ve hanifler olarak O’na kulluk etmeleri” insanlara emrolunmuştu. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen “bütün hayırlı işler” bu ifadenin karşılığı olarak düşünülmelidir.

İkinci emir hayırlı işlerin bedensel anlamda en önemli göstergelerinden biri hatta birincisi olan “namaz kılmak” olarak belirlenmektedir. Üçüncüsü ise “zekat vermek”tir. Namaz nasıl ki bedensel ibadet ve eylemleri içeriyorsa, zekât da ekonomik yardımlaşmaların tamamını içermektedir.

Konuyla ilgili çok önemli örneklerden birisi de En’âm 6/160-163’tedir: “De ki: Muhakkak ki Rabbim beni doğru yola, dosdoğru dine, (Allah’ı) birleyen ve müşriklerden olmayan İbrahim’in dinine iletti. De ki: Şüphesiz benim salâtım, kurbanım, hayatım ve ölümüm hepsi âlemlerin Rabbi Allah içindir. O’nun ortağı yoktur. Bana özellikle bu emrolundu ve ben müslümanların ilkiyim/öncüsüyüm.”

Meselenin daha iyi anlaşılabilmesi için özellikle iki âyetin meâlini zikretmek istiyoruz:

Bakara 2/83: “Vaktiyle biz, İsrailoğullarından ‘Yalnızca Allah’a kulluk edeceksiniz; ana-babaya, yakın akrabaya, yetimlere ve yoksullara iyilik edeceksiniz’ diye söz almıştık. İnsanlara güzel söz söyleyin; namazı kılın ve zekâtı verin. Sonunda azınız müstesna, yüz çevirerek dönüp gitmiştiniz.”

Şûrâ 42/13: “Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin diye Nûh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Mûsâ’ya ve İsâ’ya tavsiye ettiğimizi Allah size de din kıldı. (Fakat) kendilerini çağırdığın bu (din, Allah’a) ortak koşanlara ağır geldi. Allah dilediğini kendisine (peygamber olarak) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola iletir.”

Tekrar hatırlatmak gerekirse, önceki milletlere de emredilen hususlar arasında şunlar vardı: “Din koyma yetkisini Allah’a ait bilerek, sadece O’na kulluk etmek, bâtıl olan şeylerden uzak durmak,(71) daima Hakk’a ibadet eden Müslümanlar olmak, ibadeti (namazı) hakkıyla eda etmek, zekâtı vermek (her türlü arınmayı gerçekleştirmek).”

Bu âyetin hatırlattığı husus, Kur’ân’da çeşitli âyetlerde ifade edildiği üzere, ilâhî kaynaklı mesajların ve peygamberlerin ortak değerlere sahip olduğu gerçeğidir.(72) İşte bu temel değerlerin oluşturduğu bütünün adı د۪ينُ الْقَيِّمَةِ dînü’l-kayyimeh yani “doğru din” şeklinde belirlenmektedir.

Yûsuf 12/40’ta ifade ettiğimiz üzere, En‘âm 6/161 ve Rûm 30/30’da da benzerleri geçen ve ilâhî kaynaklı esasların oluşturduğu bu değerler sistemine dîn-i kayyim yani “dosdoğru din” denmektedir.

Tek üstün ve hükümran güç olan Yüce Allah’a kulluk etmek, hükmün ve emrin kaynağında Yüce Allah’ı görmek, dini sadece Allah’a ait kılmak, fıtrata sadakat göstermek, ilâhî yasalara itibar etmek, namaz kılıp zekât vermek, sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yolu” takip etmek, Hz. İbrâhim’in milletini, yani dinini ve yolunu izlemek, şirkten uzak durup tevhide sarılmak ilâhî dinin olmazsa olmazlarındandır. Bütün bu değerler, esasında bu mesajı vermek içindir. Elmalılı’nın da belirttiği gibi “sabit ve payidar kalacak olan milletin dini”(73) bu esaslardan meydana gelmektedir.

3. وَكَانُوا لَنَا عَابِد۪ينَ“Onlar daima bizim kullarımızdılar. (Onlar daima Bize kulluk edenler idiler).” Bu ifade şöyle de anlaşılabilir: “Onlar bizim için kullar idiler”, “Onlar bizim için (rızamızı kazanmak için gayret eden) kullar idiler”. Yüce Allah bütün peygamberlerin kendisine kulluk ettiklerini, bir anlamda kulluk sözleşmesine riayet ettiklerini, fıtratlarına, vicdanlarına, akıllarına ve iradelerine sadakat gösterdiklerini bildirmektedir. Bu ifade peygamberlerin Yüce Allah’a ibadette herhangi bir şekilde tembellik, kibir, istikbar ve tereddüt içinde olmadıklarını, “derin bir saygı” demek olan haşyet içerisindeki duyarlılıklarını ortaya koymaktadır.

İfadenin لَنَا lenâ şeklinde “çoğul” getirilmesinin nedeni, Yüce Allah’ın makamının yüceliği, O’na yönelik saygı ve azamettir; yoksa başka varlıklar da bu manada maksatlar arasında kesinlikle yer almamaktadır. Hiçbir âyette “bize kulluk edin”, “bize dua edin” gibi bir emrin bulunmaması da aynı doğrultuda bir mesaj içermekte, sadece Yüce Allah’ın ibadete layık olduğunu göstermektedir. Zümer 39/2, 3, 11, 14, Mü’min 40/14, Beyyine 98/5 gibi âyetlerde belirtildiği gibi “din sadece ve sadece Allah’a kulluk esasına sahip kılınmış bir kurum”dur; insanlar da “sadece ve sadece Yüce Allah’a kulluk etmek”le emrolunmuşlardır.

f) Hz. Lut’a Yönelik Lütuflar

Yüce Allah, sûrenin 74-75. âyetlerinde Hz. Lût’a da hüküm ve ilim verdiğini, onu çirkin işler yapmakta olan şehirden kurtardığını, o memleketin halkının gerçekten fena işler yapan kötü bir kavim olduğunu, Hz. Lût’u ilahi rahmete kabul ettiğini, onun da sâlihlerden olduğunu belirtmektedir.

ı. Hz. Lût’un Risaleti ve Kavminin Feci Akıbeti

وَلُوطًا اٰتَيْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْقَرْيَةِ الَّت۪ي كَانَتْ تَعْمَلُ الْخَبَآئِثَ اِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَاسِق۪ينَ “Lut’a gelince, ona da (doğru) hüküm verme yeteneği ve ilim vermiştik. Onu çirkin işler yapmakta olan şehir (halkın)dan kurtarmıştık. Şüphesiz ki onlar kötü iş yapan yoldan çıkan bir toplumdu.”

Âyetteki وَلُوطًا ve lûtan kelimesi “ve Lût’a da”; اٰتَيْنَاهُ âteynâhu fiili “ona vermiştik”;حُكْمًا hükmen kelimesi “hüküm, muhakeme gücü”; وَعِلْمًا ve ‘ılmen sözcüğü “ve bilgi”;وَنَجَّيْنَاهُ ve necceynâhu fiili “ve onu kurtarmıştık”;مِنَ الْقَرْيَةِ mine’l-karyeti kelimesi “(şu) şehirden, ülkeden, şehir halkından”; الَّت۪ي كَانَتْ elletî kânet ifadesi “o (şöyle) idi”; تَعْمَلُ ta‘melü fiili “yapar, yapmaktadır”, الْخَبَآئِثَ el-habâise kelimesi “kötü işler”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) oldular, idiler”; قَوْمَ سَوْءٍ kavme sev’in tamlaması “kötü bir topluluk”; فَاسِق۪ين fâsikîne kelimesi ise “yoldan çıkanlar” demektir.

Burada Hz. Lût’a yönelik ilahi ihsan ve ikramlardan bir bölümü ve kavminin feci akıbeti gündeme getirilmektedir.

Hz. Lût’un ve kavminin kıssası hakkında genel bilgileri Şu‘arâ’ 26/160’ta vereceğiz. Burada kıssanın sûrede yer alan kısacık bölümünü ele alacak ve yorumlarımızı bu çerçevede yapmaya çalışacağız.

1.وَلُوطًا اٰتَيْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْقَرْيَةِ الَّت۪ي كَانَتْ تَعْمَلُ الْخَبَآئِثَ “Lut’a gelince, ona da (doğru) hüküm verme yeteneği ve ilim vermiştik. Onu çirkin işler yapmakta olan şehir (halkın)dan kurtarmıştık.” Bu âyette, ayrıca 76, 78 ve devam eden diğer âyetlerde geçen peygamber isimlerinin fetha “üstün” harekeyle okunmasının sebebi onların da “vahiyde hatırlanması emri”nin gereğidir. Bu yüzden bu kelimelerin başında gizli bir üzkür veya ütlü emri var kabul edilir.

Yüce Allah bu bağlamda Hz. İbrâhim’in yeğeni olan Hz. Lût’a da hüküm ve ilim verdiğini beyan etmekte, onu çirkinliklerin sahibi olan kavminden kurtardığını ifade etmekte, böylece hak ve hakikat yolcularının da benzer şekilde ilahi yardımla buluşturulacağı beyan edilmek istenmektedir.

a) وَلُوطًا اٰتَيْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا “Lut’a gelince, ona da (doğru) hüküm verme yeteneği ve ilim vermiştik.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Yûsuf’a olduğu gibi Hz. Lût’a da hüküm ve ilim verdiğini bildirmektedir. Bu iki değerden maksat “ilim ve akıl”, “peygamberlik ve muhakeme”, “peygamberlik öncesinde fıkıh, akıl ve amel”, “peygamberlik”, “ilim”, “akıl”, “hikmet”, “anlayış”, “muhakeme gücü” şeklinde anlaşılabilir.(74)

Bu bağlamda Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman gibi bütün peygamberlere(75) de hüküm ve ilim verildiği ifade edilmektedir. Şu‘arâ’ 26/21’de geçtiği üzere, Hz. Mûsâ’ya hukm verilmesinin peşinden onun “peygamber” olarak görevlendirildiği beyanı gereği, buradaki maksadı “peygamberlik” olarak anlayabiliriz. Zaten pek çok peygamberin sayıldığı Âl-i İmrân 3/79 ve En‘âm 6/83-89’da bütün peygamberlere “kitap”, “hıkmet” ve “nübüvvet” verildiği ifade edilmektedir.

b) وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْقَرْيَةِ الَّت۪ي كَانَتْ تَعْمَلُ الْخَبَآئِثَ “Onu çirkin işler yapmakta olan şehir (halkın)dan kurtarmıştık.” Yüce Allah Hz. Lût’u çok çirkin işler yapan şehirden çıkartarak onu hem o çirkinliklerden hem de onların korkunç akıbetinden kurtardığını beyan etmektedir. Hz. Lût’un الْقَرْيَة el-karyeh dendiği üzere Sodom diye bilinen “şehir”den(76) kurtarılmasından maksat, elbette şehrin halkından ve onların ahlaksızlıklarından kurtarılması demektir. Âyette geçen الْخَبَآئِث el-habâis kelimesi ise onların yapmayı sürdürdükleri eşcincellik manasında homoseksüellik olarak bilinmektedir. İşte Yüce Allah Hz. Lût’u ve onunla birlikte iman etmiş olanları o şehrin helak edilişinden kurtarmıştır.(77)

2. اِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَاسِق۪ينَ “Şüphesiz ki onlar kötü iş yapan yoldan çıkan bir toplumdu.” Yüce Allah Hz. Lût’un kavminin yoldan çıkan çok kötü bir topluluk olduğunu haber vermektedir. Kur’ân’da dokuz kez(78) geçen سَوْء/السَّوْء sev’/es-sev’ kelimesi “kötü” manasına gelmektedir. Bu âyette bu anlama uygun olarak Hz. Lût’un kavminin kötü insanlar olduğu, isyan içine daldıkları ve yoldan çıktıkları ifade edilmiş olmaktadır.

ıı. Hz. Lût’un Rahmete Layık Görülmesi

وَاَدْخَلْنَاهُ ف۪ي رَحْمَتِنَا اِنَّهُ مِنَ الصَّالِح۪ينَ “Onu (Lut’u) merhametimize yerleştirmiştik. Şüphesiz ki o da iyilerdendi.”

Âyettekiوَاَدْخَلْنَاهُ ve edhalnâhu fiili “ve onu koymuştuk, almıştık, yerleştirmiştik”; ف۪ي رَحْمَتِنَا fî rahmetinâ ifadesi “bizim rahmetimize”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; مِنَ الصَّالِح۪ينَ mine’s-sâlihîne ifadesi ise “salihlerden, iyi kişilerden (idi)” demektir.

Burada Hz. Lût’a yönelik ilahi bir lutuf ve onun salihlerden oluşu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Lût’u rahmetine aldığını ve Enbiyâ’ 21/72’de de belirtildiği gibi onun da diğer peygamberlerin de “salihlerden” olduğunu haber vermektedir. Bu âyette geçen الصَّالِح۪ين es-sâlihîne “salihler” kelimesi peygamberler manasına gelebileceği gibi Yüce Allah’a itaate devam edip haramlardan kaçınan kullar manasına da gelebilir. Bu anlamlar söz konusu kelimenin dünyevi manası itibariyledir; konu mahşerle ilişkili olunca maksat Hz. Lût’un da cennete alınacaklardan birisi olduğu beyan edilmiş olmaktadır.(79)

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/185; Âl-i İmrân 3/4; Furkân 25/1. 2 - Enfâl 8/41. 3 - Enfâl 8/29.
  • Bakara 2/185 Âl-i İmrân 3/4 Furkân 25/1 Enfâl 8/41 Enfâl 8/29
• 4 - Enbiyâ’ 21/28.
  • Enbiyâ 21/28
• 5 - En‘âm 6/31, 40; A‘râf 7/187; Yûsuf 12/107; Hıcr 15/85; Nahl 16/77; Kehf 18/21, 36; Meryem 19/75; Tâhâ 20/15; Enbiyâ’ 21/49; Hacc 22/1, 7, 55; Furkân 25/11; Rûm 30/12, 14, 55; Lokmân 31/34; Ahzâb 33/63; Sebe’ 34/3; Mü’min 40/46, 59; Fussılet 41/47, 50; Şûrâ 42/17, 18; Zuhruf 43/61, 66, 85; Câsiye 45/27, 32; Muhammed 47/18; Kamer 54/1, 46; Nâzi‘ât 79/42. 6 - A‘râf 7/34; Tevbe 9/117; Yûnus 10/45, 49; Nahl 16/61; Rûm 30/55; Sebe’ 34/3; Ahkâf 46/35.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/40 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Hicr 15/85 Nahl 16/77 Kehf 18/21 Kehf 18/36 Meryem 19/75 Tâhâ 20/15 Enbiyâ 21/49 Hacc 22/1 Hacc 22/7 Hacc 22/55 Furkân 25/11 Rûm 30/12 Rûm 30/14 Rûm 30/55 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/63 Sebe' 34/3 Mü'min 40/46 Mü'min 40/59 Fussilet 41/47 Fussilet 41/50 Şûrâ 42/17 Şûrâ 42/18 Zuhruf 43/61 Zuhruf 43/66 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Câsiye 45/32 Muhammed 47/18 Kamer 54/1 Kamer 54/46 Nâzi‘ât 79/42 A‘râf 7/34 Tevbe 9/117 Yûnus 10/45 Yûnus 10/49 Nahl 16/61 Rûm 30/55 Sebe' 34/3 Ahkâf 46/35
• 7 - Kehf 18/49; Enbiyâ’ 21/28, 49; Mü’minûn 23/57; Şûrâ 42/18, 22; Tûr 52/26; Me‘âric 70/27.
  • Kehf 18/49 Enbiyâ 21/28 Enbiyâ 21/49 Mü'minûn 23/57 Şûrâ 42/18 Şûrâ 42/22 Tûr 52/26 Me‘âric 70/27
• 8 - Hıcr 15/6, 9; Nahl 16/44; Kehf 18/101; Tâhâ 20/124; Enbiyâ’ 21/7; Furkân 25/29; Şu‘arâ’ 26/5; Yâsîn 36/11; Sâffât 37/3; Sâd 38/8; Fussılet 41/41; Zuhruf 43/36; Kamer 54/25; Kalem 68/51; Cinn 72/17. 9 - En‘âm 6/69, 90; A‘râf 7/2; Tâhâ 20/42; ‘Ankebût 29/51; Zümer 39/21; Muhammed 47/18; Müddessir 74/31. 10 - Vâkı‘a 56/73; Hâkka 69/12. 11 - Tâhâ 20/3; Hâkka 69/48; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/49, 54; İnsân 76/29; ‘Abese 80/11. 12 - Âl-i İmrân 3/96; En‘âm 6/92, 155; Meryem 19/31; Enbiyâ’ 21/50; Mü’minûn 23/29; Sâd 38/29; Kâf 50/9. 13 - En‘âm 6/92, 155; Enbiyâ’ 21/50; Sâd 38/29. 14 - Âl-i İmrân 3/96. 15 - Meryem 19/31. 16 - Mü’minûn 23/29. 17 - Kâf 50/9. 18 - Nûr 24/35, 61; Kasas 28/30; Dühân 44/3.
  • Hicr 15/6 Hicr 15/9 Nahl 16/44 Kehf 18/101 Tâhâ 20/124 Enbiyâ 21/7 Furkân 25/29 Şu‘arâ 26/5 Yâsîn 36/11 Sâffât 37/3 Sâd 38/8 Fussilet 41/41 Zuhruf 43/36 Kamer 54/25 Kalem 68/51 Cinn 72/17 En‘âm 6/69 En‘âm 6/90 A‘râf 7/2 Tâhâ 20/42 ‘Ankebût 29/51 Zümer 39/21 Muhammed 47/18 Müddessir 74/31 Vâkı‘a 56/73 Hâkka 69/12 Tâhâ 20/3 Hâkka 69/48 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/49 Müddessir 74/54 İnsân 76/29 ‘Abese 80/11 Âl-i İmrân 3/96 En‘âm 6/92 En‘âm 6/155 Meryem 19/31 Enbiyâ 21/50 Mü'minûn 23/29 Sâd 38/29 Kâf 50/9 En‘âm 6/92 En‘âm 6/155 Enbiyâ 21/50 Sâd 38/29 Âl-i İmrân 3/96 Meryem 19/31 Mü'minûn 23/29 Kâf 50/9 Nûr 24/35 Nûr 24/61 Kasas 28/30 Duhân 44/3
• 19 - Yûsuf 12/58; Enbiyâ’ 21/50; Mü’minûn 23/69.
  • Yûsuf 12/58 Enbiyâ 21/50 Mü'minûn 23/69
• 20 - Bakara 2/256; Nisâ’ 4/6; A‘râf 7/146; Kehf 18/66; Enbiyâ’ 21/51; Cinn 72/2. 21 - Taberî, age., XVII, 36; Zemahşerî, age., III, 118. 22 - Râzî, age., XXII, 180.
  • Bakara 2/256 Nisâ 4/6 A‘râf 7/146 Kehf 18/66 Enbiyâ 21/51 Cinn 72/2
• 23 - Semerkandî, age., II, 448; Taberî, age., XVII, 36.
• 24 - Bakara 2/187; Enbiyâ’ 21/52. 25 - Bakara 2/125, 187; A‘râf 7/138; Tâhâ 22/91, 97; Hacc 22/25; Şu‘arâ’ 26/71. 26 - Semerkandî, age., II, 448; Taberî, age., XVII, 36.
  • Bakara 2/187 Enbiyâ 21/52 Bakara 2/125 Bakara 2/187 A‘râf 7/138 Hacc 22/91 Hacc 22/97 Hacc 22/25 Şu‘arâ 26/71
• 27 - Râzî, age., XXIV, 142.
• 28 - Mü’minûn 23/24. 29 - Kasas 28/36. 30 - Mü’min 40/26.
  • Mü'minûn 23/24 Kasas 28/36 Mü'min 40/26
• 31 - Mü’minûn 23/24. 32 - Mü’min 40/26. 33 - Sâd 38/6-7.
  • Mü'minûn 23/24 Mü'min 40/26 Sâd 38/7
• 34 - Zemahşerî, age., III, 309.
• 35 - Zemahşerî, age., III, 119.
• 36 - Zemahşerî, age., III, 119.
• 37 - Tâhâ 20/50.
  • Tâhâ 20/50
• 38 - En‘âm 6/74; A‘râf 7/138; İbrâhîm 14/35; Enbiyâ’ 21/57; Şu‘arâ’ 26/71.
  • En‘âm 6/74 A‘râf 7/138 İbrâhîm 14/35 Enbiyâ 21/57 Şu‘arâ 26/71
• 39 - Yûsuf 12/73, 85, 91, 95; Nahl 16/56, 63; Enbiyâ’ 21/57; Şu‘arâ’ 26/97; Sâffât 37/56. 40 - Vâkı‘a 56/75; Hâkka 69/38; Me‘âric 70/40; Kıyâmet 75/1, 2; Tekvîr 81/15; İnşikâk 84/16; Beled 90/1.
  • Yûsuf 12/73 Yûsuf 12/85 Yûsuf 12/91 Yûsuf 12/95 Nahl 16/56 Nahl 16/63 Enbiyâ 21/57 Şu‘arâ 26/97 Sâffât 37/56 Vâkı‘a 56/75 Hâkka 69/38 Me‘âric 70/40 Kıyâmet 75/1 Kıyâmet 75/2 Tekvîr 81/15 İnşikâk 84/16 Beled 90/1
• 41 - Semerkandî, age., II, 449; Taberî, age., XVII, 37-38; Zemahşerî, age., III, 120.
• 42 - Râzî, age., XXII, 183.
• 43 - Zemahşerî, age., IV, 48.
• 44 - Semerkandî, age., II, 450; Taberî, age., XVII, 40; Zemahşerî, age., III, 121.
• 45 - Buhârî, Enbiyâ’, 8; Nikâh, 12; Müslim, Fedâil, 154; Ebû Dâvûd, Talâk, 16; Tirmizî, Tefsîr Sûre-i Enbiyâ’, 3; Ahmed b. Hanbel, II, 403. 46 - Semerkandî, age., III, 145; Taberî, age., XXIII, 71.
• 47 - Râzî, age., XXVI, 147-148. 48 - Semerkandî, age., III, 145; Taberî, age., XXIII, 71.
• 49 - Semerkandî, age., II, 450; Taberî, age., XVII, 41.
• 50 - Râzî, age., XXII, 186. 51 - Semerkandî, age., II, 450; Taberî, age., XVII, 41-42; Zemahşerî, age., III, 122; Esed, age., s. 656; Süleyman Ateş, Meâl, s. 326; İslâmoğlu, age., s. 628.
• 52 - Mâide 5/76; A‘râf 7/192, 197; Yûnus 10/18, 106; Ra‘d 13/16; Nahl 16/73; İsrâ’ 17/56; Tâhâ 20/89; Enbiyâ’ 21/43, 66; Hacc 22/12; Furkân 25/3; ‘Ankebût 29/17; Sebe’ 34/22, 42; Fâtır 35/13; Yâsîn 36/23, 75; Zümer 39/38; Zuhruf 43/86.
  • Mâide 5/76 A‘râf 7/192 A‘râf 7/197 Yûnus 10/18 Yûnus 10/106 Ra‘d 13/16 Nahl 16/73 İsrâ 17/56 Tâhâ 20/89 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/66 Hacc 22/12 Furkân 25/3 ‘Ankebût 29/17 Sebe' 34/22 Sebe' 34/42 Fâtır 35/13 Yâsîn 36/23 Yâsîn 36/75 Zümer 39/38 Zuhruf 43/86
• 53 - İsrâ’ 17/23; Ahkâf 46/17. 54 - Zemahşerî, age., III, 122.
  • İsrâ 17/23 Ahkâf 46/17
• 55 - Bakara 2/44, 76; Âl-i İmrân 3/65; En‘âm 6/32; Arâf 7/163; Yûnus 10/16; Hûd 11/51; Yûsuf 12/109; Enbiyâ’ 21/10, 67; Mü’minûn 23/80; Kasas 28/60; Sâffât 37/138;
  • Bakara 2/44 Bakara 2/76 Âl-i İmrân 3/65 En‘âm 6/32 A‘râf 7/163 Yûnus 10/16 Hûd 11/51 Yûsuf 12/109 Enbiyâ 21/10 Enbiyâ 21/67 Mü'minûn 23/80 Kasas 28/60 Sâffât 37/138
• 56 - Semerkandî, age., II, 450.
• 57 - Taberî, age., XXIII, 75.
• 58 - Bakara 2/49; En‘âm 6/63; A‘râf 7/165; Yûnus 10/22, 23, 92; Yûsuf 12/45; Tâhâ 20/40; Enbiyâ’ 21/88. 59 - Bakara 2/50; En‘âm 6/63, 64; A‘râf 7/63, 72, 83, 89, 141; Yûnus 10/73, 86, 103; Hûd 11/58, 66, 94, 116; Yûsuf 12/110; İbrâhim 14/6; İsrâ’ 17/67; Tâhâ 20/80; Enbiyâ’ 21/9, 71, 74, 76, 88; Mü’minûn 23/28; Şu‘arâ 26/65, 118, 119, 169, 170; Neml 27/53, 57; ‘Ankebût 29/15, 24, 32, 65; Kasas 28/21, 25; Lokmân 31/32; Sâffât 37/76, 115, 134; Fussılet 41/18; Dühân 44/30; Kamer 54/34; Saff 61/10; Tahrîm 66/11; Me‘âric 70/14.
  • Bakara 2/49 En‘âm 6/63 A‘râf 7/165 Yûnus 10/22 Yûnus 10/23 Yûnus 10/92 Yûsuf 12/45 Tâhâ 20/40 Enbiyâ 21/88 Bakara 2/50 En‘âm 6/63 En‘âm 6/64 A‘râf 7/63 A‘râf 7/72 A‘râf 7/83 A‘râf 7/89 A‘râf 7/141 Yûnus 10/73 Yûnus 10/86 Yûnus 10/103 Hûd 11/58 Hûd 11/66 Hûd 11/94 Hûd 11/116 Yûsuf 12/110 İbrâhîm 14/6 İsrâ 17/67 Tâhâ 20/80 Enbiyâ 21/9 Enbiyâ 21/71 Enbiyâ 21/74 Enbiyâ 21/76 Enbiyâ 21/88 Mü'minûn 23/28 Şu‘arâ 26/65 Şu‘arâ 26/118 Şu‘arâ 26/119 Şu‘arâ 26/169 Şu‘arâ 26/170 Neml 27/53 Neml 27/57 ‘Ankebût 29/15 ‘Ankebût 29/24 ‘Ankebût 29/32 ‘Ankebût 29/65 Kasas 28/21 Kasas 28/25 Lokmân 31/32 Sâffât 37/76 Sâffât 37/115 Sâffât 37/134 Fussilet 41/18 Duhân 44/30 Kamer 54/34 Saff 61/10 Tahrîm 66/11 Me‘âric 70/14
• 60 - Semerkandî, age., I, 533.
• 61 - Esed, age., s. 656’da 64. not.
• 62 - İslâmoğlu, age., s. 629’da 6. not.
• 63 - Zemahşerî, age., IV, 50.
• 64 - Semerkandî, age., II, 451; Taberî, age., XVII, 46; Zemahşerî, age., III, 123; Râzî, age., XXII, 190.
• 65 - Taberî, age., XVII, 48.
• 66 - Hıcr 15/79. 67 - Yâsîn 36/12. 68 - Hûd 11/17; Ahkâf 46/12. 69 - Tevbe 9/12; Furkân 25/74; Kasas 28/5, 41; Secde 32/24. 70 - Bakara 2/124; İsrâ’ 17/71; Enbiyâ’ 21/73.
  • Hicr 15/79 Yâsîn 36/12 Hûd 11/17 Ahkâf 46/12 Tevbe 9/12 Furkân 25/74 Kasas 28/5 Kasas 28/41 Secde 32/24 Bakara 2/124 İsrâ 17/71 Enbiyâ 21/73
• 71 - Esed, age., s. 1292. 72 - Bakara 2/83; En‘âm 6/90; A‘râf 7/156; Hûd 11/87; Meryem 19/31; Enbiyâ’ 21/73; Şûrâ 42/13.
  • Bakara 2/83 En‘âm 6/90 A‘râf 7/156 Hûd 11/87 Meryem 19/31 Enbiyâ 21/73 Şûrâ 42/13
• 73 - Yazır, age., IX, 363.
• 74 - Semerkandî, age., II, 452; Taberî, age., XVII, 49; Zemahşerî, age., III, 124. 75 - Enbiyâ’ 21/79.
  • Enbiyâ 21/79
• 76 - Semerkandî, age., II, 452; Taberî, age., XVII, 49; Zemahşerî, age., III, 124. 77 - A‘râf 7/83; Şu‘arâ’ 26/170; Sâffât 37/134. 78 - Tevbe 9/98; Nahl 16/60; Meryem 19/28; Enbiyâ’ 21/74, 77; Furkân 25/40; Feth 48/6, 12.
  • A‘râf 7/83 Şu‘arâ 26/170 Sâffât 37/134 Tevbe 9/98 Nahl 16/60 Meryem 19/28 Enbiyâ 21/74 Enbiyâ 21/77 Furkân 25/40 Fetih 48/6 Fetih 48/12
• 79 - Zemahşerî, age., III, 124.