Mülk Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 30 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “hükümranlık, otorite” anlamına gelen الْمُلْك el-mülk kelimesinden alan Mülk sûresi, iniş olarak 60, resmî sıralamada ise 67. sûredir.

İlk dönem kaynaklarda adı vâkıye “koruyucu”, mâni‘a “engelleyen”, mücâdile “savunan” veya münciye “kurtarıcı” şeklinde de geçmektedir. Sûrenin risaletin 9. yılında ve 77. sırada indirildiği de iddia edilmektedir; ancak bizim kanaatimiz diğer görüşten yanadır.

Mülk sûresi, resmî sıralamada öncesinde Medenî bir sûre olan Tahrîm sûresiyle yakın bir anlam ilişkisine sahiptir. Sûre sıralamalarında konu ilişkisinin en güzel örneklerinden birisini bu iki sûrede görmekteyiz. Buna göre her iki sûrede de Hz. Peygamber’le ilgili esaslar yer almakta, nankör insanların mahşerde karşılaşacağı akıbet dile getirilmekte ve olumlu insan örnekleriyle olumsuz örnekler hakkında malumat verilmektedir.

Mülk sûresinin konusu, öncesi ve sonrasındaki sûreler gibi “risalet”, “âhirete iman” ve “Hz. Peygamber’in vahiy inşası”yla ilgilidir. Bu sûrede, ölüm ile hayatın yaratılış sebebi ele alınmakta, kâinattaki muhteşem yapısı hakkında temel bilgiler verilmektedir. Bu arada sistemin kusursuzluğunu incelemenin önemi vurgulanmakta, ancak Yüce Allah’ın yaratmasındaki eşsiz sanat karşısında aklın hayretler içerisinde kalacağı beyan edilmektedir. Bu erişilmez kâinat düzenini astroloji gibi gayba taş atma girişimlerine kurban edenleri nasıl bir sonun beklediği vurgulanmaktadır. 7. âyetten itibaren, inkâr edenlerin âhiretteki feci azap durumları, cehennemin şiddeti, inkarcıların itirafları ve azap durumları dile getirilmektedir.

12. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları yer almaktadır. Yüce Allah’ın yaptığına kimsenin engel olamayacağı, yürüyenle yerde sürünenin bir olamayacağı gerçeği ve kıyamet ile mahşeri inkâr edenlere Yüce Allah’ın verdiği muhteşem cevaplar sûrenin ana konularındandır.

23. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın kendisini tanıttığı çeşitli bilgiler, insanları yaratıp onları yeryüzüne yaymış olması, inkarcıların mahşerle alay edişleri, onlara verilen susturucu cevaplar dile getirilmektedir.

Hz. Peygamber’in görevinin apaçık uyarı ve kendisinin de apaçık bir uyarıcı olduğuna dikkat çekilmektedir. Bütün bunlara ilave olarak bu sûrenin işlediği temel konu, Allah-insan-kâinat ilişkisine dikkat çekmek ve vahyin rehberliğinin vazgeçilmezliğidir.

Yüce Allah sûrenin 1-6. âyetlerinden başlayarak sûrenin bütününde ilâhî kudrete, risalete ve âhiretle ilgili bir içeriğe sahip olduğu için, ilk grup âyette kâinat kitabına dikkat çekmekte, bu sistemde herhangi bir uyumsuzluk bulmanın imkânsız olduğunu açıkça ifade etmektedir.

Bu arada uzay cisimleri ile ilgili çalışmalar ve gözlemlerin yapılmasının önemi de vurgulanmaktadır. İnsanlığa en yakın olan gök hakkında ibret içerikli bakışları veya incelemeleri astrolojiye kurban edenler ile mutlak anlamda inkârcılar için korkunç bir azap tehdidine de yer verilmektedir.

Sûrenin Faziletine Dair Bazı Rivayetler

Kurtubî gibi bazı müfessirlerimiz bu sûreyi okuyan kişilerin kabir azabından korunacağını,(1) bu nedenle adının vâkıye veya nâciye diye de anıldığını beyan etmektedir. Rasûlüllah (as)’ın gece ve gündüz Secde ve Mülk sûrelerini okumayı terk etmediğine dair rivayetler vardır.(2)

Hatta Ebû Hureyre Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğunu da rivayet etmektedir: “Allah’ın kitabından ancak 30 âyet olan bir sûre vardır ki, Kıyamet gününde bir adama onu cehennem ateşinden çıkartıp cennete sokuncaya kadar şefaat edecektir ki bu Tebârake sûresidir.”(3)

Bu rivayetlerin sıhhatini bir tarafa bırakarak, şu kadarını söyleyelim ki, Kur’ân’ın ister bir âyetini, ister bir sûresini, isterse bütün sûrelerini “kıraat etmek” demek, onu anlamak, ona yoğunlaşmak ve onu yaşamak demektir. Yüce Allah’ın kelamı olma noktasında Kur’ân sûreleri arasında herhangi bir fark veya üstünlük söz konusu olamaz.

Bu nedenle, mesaisi kıraat etmek olan her eylem elbette bir ibadettir ve Yüce Allah’ın izniyle sahibine mutlaka yarar sağlayacaktır. Bu yarar ister hayatın aydınlanması aşamasında, ister ölüm anında ve sonrasında, isterse mahşerde olsun, mutlak surette muhatabını memnun edecek şekilde gerçekleşecektir.

“Kabir azabı” ifadesini ölüm sonrasında ruhun yaşayacağı sıkıntılar manasına alırsak, sûreyi kıraat etmenin elbette faydası olacağında şüphemiz yoktur. Bu ve benzer rivayetlerde “okumak” manasına alınan kelime kıraat sözcüğüdür. Bilindiği üzere, kıraat, anlayarak ve aklın devrede olduğu okumalar için kullanılmaktadır. Dolayısıyla her sure gibi Mülk sûresinin de insanı mahşer için daha duyarlı hale getirecek içeriği vardır ve sûreyi kıraat edenler bu anlamda donanımlı bir hale gelirler.

Bu arada “Kur’ân’ın şefaatini” onun arkadaşlığı şeklinde anladığımız için, Hadîd 57/12’de beyan edildiği üzere, bu kıraat eylemleri mahşerde sahibinin nuru olacaktır. Dolayısıyla ilgili rivayetleri de bu anlamda terğîb, yani “teşvik edici ve özendirici” olarak kabul etmemiz gerektiğini beyan etmeliyiz.

Çünkü özellikle incelenince görülecektir ki sûre içeriğinin kabirle bir ilgisi yoktur. Aksine, mesaj dünyada ibret almaya ve âhirette de mahcup olmamaya dayalı şekillendirilmiştir. Buradan bakılınca, rivayetlerle ilgili herhangi bir tereddüdümüzün olmadığını belirtmeliyiz.

a) Bereket Kaynağı Oluşun Sonuçları

Yüce Allah, sûrenin 1-4. âyetlerinde Mekke müşriklerinin inanç kusurlarını deşifre etmek üzere, bereket kaynağı olduğunu, hükümranlığın sadece kendisine ait olduğunu, her şeye gücünün yettiğini, ölüm ve hayatı var ediş amacını gündeme getirmekte, âhirete imanın önemini kavratmayı amaçlamakta, bu arada, âyetin sonunda yapılabilecek birtakım hatalara karşı bağışlayıcı ve merhamet sahibi olduğunu vurgulamaktadır.

Ardından, Yüce Allah’ın, kudreti ve mahlûkatın yaratılış amacı ifade edildikten sonra, “kâinat kitabı”ndan örnekler sıralanmakta, orada gerçekleştirdiği muhteşem sanatın incelenmesi gerektiği insanlara adeta ev ödevi olarak şu şekilde verilmektedir:

“Yedi kat göğü birbiriyle uyumlu, tabaka tabaka yaratan da O’dur. Rahmân’ın yaratmasında hiçbir uyumsuzluk göremezsin. Gözü(nü) çevir (de bir bak), herhangi bir bozukluk, kusur görebilecek misin? Sonra tekrar tekrar gözü(nü) çevir (de bak; sonunda) göz(lerin, aradığı bozukluğu bulamaması nedeniyle) bitkin bir vaziyette yorgun olarak sana geri dönecektir.”

ı. Mutlak Hükümranlık

تَبَارَكَ الَّذ۪ي بِيَدِهِ الْمُلْكُۘ وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Otoritenin tek sahibi olan (Allah) yüceler yücesidir. O her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki تَبَارَكَ tebârake fiili “ne yücedir, kutludur, yüceler yücesidir”;الَّذ۪ي بِيَدِهِ ellezî bi yedihî ifadesi “ki sadece O’nun elindedir”; الْمُلْكُۘ el-mülkü ifadesi “hükümranlık sadece kendi elinde bulunan”; وَهُوَ huve zamiri “O”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in tamlaması “her şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun kelimesi ise “kadir, gücü yeten(dir)” demektir.

Bu âyette Yüce Allah’ın kudretine vurgu yapılmakta ve tebârake fiilinin “ilk sonucu” verilmektedir.

1. تَبَارَكَ الَّذ۪ي بِيَدِهِ الْمُلْكُۘ “Otoritenin tek sahibi olan (Allah) yüceler yücesidir.” Sûrenin ilk cümlesi hakkında birtakım açıklamalar yapmak istiyoruz.

a) Tebârake Fiili

Furkân 25/1’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, “hayrın çokluğu ve fazla oluşu”,(4) “yüce ve ulu olmak”(5) gibi anlamlara gelen ve Kur’ân’da 9 yerde(6) geçen تَبَارَكَ tebârake fiiline, “yüceler yücesidir”, “ne yücedir!”, “ne cömerttir!”, “şanı ne yücedir!”, “bereket kaynağıdır”, “cömertler cömerdidir” ve “kutludur” gibi anlamlar verilebilir. Bu kelime Kur’ân’daki kullanımlarında Yüce Allah’a nispet edilmektedir ve yetebârakü şeklinde geniş zaman kalıbı kullanılmamaktadır.

“Bereket kaynağı” oluşu anlamıyla hem dünya ve bütünüyle kâinat sistemi, hem de mahşer şartlarının yegâne hâkimiyetini bildiren cümlelerin başında getirilen bu fiilin,(7) bir de nimet verme ve bilgilendirme içeriğinde(8) kullanıldığını özellikle hatırlatmak gerekir. İster yaratma, ister idare etme, ister nimet verme, isterse bilgilendirme anlamında kabul edilsin, bu fiilin verdiği anlam Yüce Allah’ın bütün bu ve benzer konularda bereket kaynağı olduğunu göstermektedir; başka hiçbir varlık bu sıfatla anılamaz.

Yüce Allah, En‘âm 6/155’te Kur’ân’ın bereket kaynağı ve Allah tarafından indirilen bereket timsali bir kitap olduğunu beyan ettikten sonra, ona uymak gerektiğini, böylece takvâ sahibi olunacağını, sonuçta bu kişilerin merhamete erdirileceğini bildirmektedir. Demek ki, Kur’ân bereket sahibi kılınmış bir rehberdir ve onun yol göstericiliği ile gerçek berekete ve üretkenliğe ulaşılabilecektir. Kur’ân’a tâbi olmak bereketten yararlanmayı sağlar ve sahibini sorumluluk bilinciyle donanımlı hale getirir.

Kur’ân demek bereket demektir, üretkenlik demektir, sorumluluk bilincine sahip olmak demektir ve sonuçta ilâhî merhametle buluşturulmak demektir. Kur’ân’da sadece Yüce Allah’a nispet edilen tebârake fiiliyle aynı kökten gelen mübârak kelimesinin Kur’ân ile ilişkisinin oldukça derin olduğunu bu vesileyle tekrar hatırlatmak istiyoruz.

Tebârake fiilinin bu sûrede üç sonucu vardır ki ilki “hükümranlık”la ilgilidir.

b) Hükümranlığın Yüce Allah’a Aidiyeti

بِيَدِهِ الْمُلْكُۘ bi yedihi’l-mülkü ifadesi, mülkün sadece Yüce Allah’ın elinde, yani O’nun kudretinde ve kontrolünde bulunması demektir.

Yâsîn 36/83’te de açıkladığımız üzere, mülk, “hükümranlık, hâkimiyet, iktidar, egemenlik, otorite” anlamlarıyla Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanını beyan eder; bu yapısıyla söz konusu kelime bütün yaratılmışları kapsamına alır. Âl-i İmrân 3/26-27’de bu kavram daha açık ifadelerle ve neleri kapsadığını ortaya koyacak şekilde bizlere öğretilmektedir.

“Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(9) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir.

Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da,(10) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(11) “Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada, hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Âyetlerde takdîm-te’hîr metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen “vurgulu” ifadeler O’nun bu konuda tek ve erişilmez olduğunun delilidir.

2. وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “O her şeye gücü yetendir.” Kur’ân’da Yüce Allah’ın her şeye gücünün yeteceği anlamında pek çok âyet(12) vardır. Âyetteki عَلٰ ‘alâ edatı kudretin otoritesini, yüceliğini ve baskınlığını ifade ederken, كُلِّ شَيْءٍ külli şey’in tamlaması “her bir şeyi, yani yaratılmış her bir varlığı veya olayı” içermektedir. قَد۪ير kadîr sıfatı ise قادر kâdir sıfatının daha ileri bir anlamını vermekte ve kudretin erişilmez yapısını zihinlere kazımayı amaçlamaktadır.

Âyetin bu cümlesi ilk cümledeki anlamı kuvvetlendirmektedir. Burada söylenmek istenen şu olsa gerektir: Bereketin kaynağı ve yüceler yücesi olan Yüce Allah, bu sıfatı gereği her bir şeyi yaratmıştır ve her bir şeyin hâkimiyetini ya da hükümranlığını kendi kudretine almıştır.

Bu özelliklerin sahibi olan Yüce Allah elbette her bir şeye kadirdir; hiçbir şey O’nun kudretinin kapsam alanı dışında değildir. Âl-i İmrân 3/26-27’de verilen mesaj ile bu âyetin mesajı aynı noktada buluşmakta, Yüce Allah’ın kudretinin erişilmezliğini ve her hayrı sadece O’nun yarattığını, dolayısıyla her şeye gücünün yettiğini ortaya koymaktadır.

ıı. Mutlak Yaratıcılık

اَلَّذ۪ي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيٰوةَ لِيَبْلُوَكُمْ اَيُّكُمْ اَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْغَفُورُ “Hanginizin daha güzel davranacağınızı denemesi için ölümü ve hayatı yaratan O’dur. O, el-‘azîz’dir (mutlak üstündür); el-ğafûr’dur (çok bağışlayandır).”

Âyetteki اَلَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka ifadesi “(O), yaratmış olan(dır), yaratan(dır)”; الْمَوْتَ el-mevte kelimesi “ölümü, cansız hali”; وَالْحَيٰوةَ ve’l-hayâte sözcüğü “ve hayatı, canlılığı”;لِيَبْلُوَكُمْ li yeblüveküm ifadesi “sizi denemek, imtihan etmek için”; اَيُّكُمْ eyyüküm ifadesi “hanginiz(in)”; اَحْسَنُ ahsenü kelimesi “en güzel, daha güzel”;عَمَلًا ‘amelen sözcüğü “iş, çalışma bakımından”;وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْعَز۪يزُ el-‘azîzü kelimesi “çok üstün, güçlü(dür)”; الْغَفُورُ el-ğafûru sözcüğü ise “çok bağışlayan(dır)” demektir.

Bu âyette Yüce Allah’ın kudreti bağlamında mutlak yaratıcı oluşu ve yaratılışın gayesi tebârake fiilinin “ikinci sonucu” olarak gündeme getirilmektedir.

Mutlak hükümran olup kâinatın yönetimini elinde bulunduran ve her bir şeye de kadir olan Yüce Allah, bir anlamda bu çok önemli ve alt edilemez özelliklerinin sonucu olarak tebârake fiilinin bir başka sonucunu dile getirmektedir. Biz buna “mutlak yaratıcılık ve yaratılmışların var ediliş gayesini belirlemek” diyebiliriz. Âyette ele alınan konu hakkında açıklamalar yapmak gerekmektedir.

1.اَلَّذ۪ي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيٰوةَ “Ölümü ve hayatı yaratan O’dur.” Bu cümlede sözü edilen الْمَوْت el-mevt ve الْحَيٰوة el-hayâh kelimelerinden maksadın ne olduğu âlimler arasında tartışılmıştır. Önemine binaen, biz de bu konuyu detaylı bir şekilde ele almak istiyoruz.

a) İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, âyetteki “ölüm”, kişilerin bu hayatın sonunda yaşayacağı ölümdür; “hayat” ise gerçek ve ebedî âlem olan âhiretteki hayattır.(13) Bu görüşün önemli bir yaklaşım olduğunu, çünkü mahşeri inkâr eden ilk ve bütün muhataplara öncelikle ölümün ve mahşerin hatırlatılmasının doğru olduğunu belirtmek gerekir.

Bu doğrultuda ölümün önemini, ötelenmemesi gerektiğini kavratmayı amaçlayan ve Hz. Peygamber’den bize kadar ulaşan çeşitli rivayetler vardır. İki tanesini aktarmakla yetinelim:

“Lezzetleri mağlup eden şeyi (ölümü) çokça hatırlayın!”(14)

“Eğer lezzetleri yok eden şeyi (ölümü) çok ansaydınız, bu durum benim sizi (yapmakta olduğunuzu) gördüğüm şeylerden uzaklaştırırdı.”(15)

Bu önemli görüşle ilgili olarak şöyle bir sorun söz konusudur: Bir sonraki cümlenin başındaki lâm edatı yaratılışın gerekçesini “imtihan” olarak belirlemektedir. Eğer “ölüm”ü bilinen şekliyle bu hayatın sonu, “hayat”ı da mahşerdeki diriltilme olarak alırsak, yaratılış gayesi olan imtihanı anlamakta zorluk çekilir. Ancak eğer âyetteki yeblüve fiiline ileride de değineceğimiz üzere “göstermek” anlamı verilirse bu sorun da çözülür. Bu nedenle diğer görüş üzerinde yoğunlaşmak gerektiği açıktır.

b) Bu görüşe karşıt değil, ancak farklı bir bakış açısıyla ve genelde kabul edilen yaklaşımı tercih ettiğimizi belirtmeliyiz. Bu nedenle, genelde benimsenen görüş doğrultusunda birtakım açıklamalar yapmak istiyoruz.

ı. Kur’ân’da “ölüm ve hayat” veya “hayat ve ölüm” anlamındaki kelimeler birlikte kullanıldığında “öldürmek”le ilgili kelime الْمَوْت el-mevt şeklinde isim olarak değil de, çeşitli kalıplarda ama mutlaka fiil olarak ve öncesinde genellikle “yaşamak, yaşatmak, diriltmek” kelimeleriyle kullanılmaktadır.(16) Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen الْمَوْت el-mevt kelimesinden maksadın bu hayattan sonraki ölüm olmadığını ifade etmeliyiz.

Bu söylediğimiz kuralın istisnası olan âyetler de vardır. Mü’minûn 23/37 ve Câsiye 45/24. âyetlerde “ölüm”ün “hayat”tan önce zikredilmesi, sözü söyleyenlerden kaynaklanmaktadır. Çünkü bunlar âhireti inkâr edip dehre, yani zamana tapan kâfirlerdir. Tâhâ 20/74 ve A‘lâ 87/13’te cehennemliklerin orada kalışlarıyla ilgili olarak önce “öldürmek”, sonra “diriltmek” fiilleri kullanılmıştır ki bunun sebebi de azabın süresiyle ilgilidir.

Bunlara ilave olarak, Şu‘arâ 26/81 ve Necm 53/44. âyetlerde, Hz. İbrahim, tevhid ilanında Yüce Allah’ı tanıtırken önce O’nun öldürmesinden, sonra da diriltmesinden söz etmektedir. Bu durum da, yaşamakta olan birinin böyle konuşmasının zorunluluğundan kaynaklanmaktadır.

ıı. Yorumunu yapmakta olduğumuz Mülk 67/2’deki الْمَوْت el-mevt kelimesi, insan bedeninin yaratılmadığı, ruhuyla bedenin henüz buluşmadığı, onun tabiattaki potansiyel insan hücreleri anlamındaki hali olabilir. Yüce Allah, bu duruma “ölüm” hali demekte, yani insan için henüz ruh ve beden buluşmasının gerçekleşmemiş haline dikkat çekmektedir.

Vefat ettirilen insanın bedenine nasıl ki “ölü” deniliyorsa, mutlak anlamda “ölüm” de insanın cansız hale gelmesine denmektedir. Bu ifade bir taraftan insanın ruh ve beden birlikteliğinin oluşmadığı dönemi ve şartları ortaya koymaktadır. Zira insan henüz insan diye anılmaya müsait değilken, üzerinden uzun bir sürenin geçtiği Kur’ân’da açıkça ifade edilmektedir.(17) Öte yandan, bu ifade kişinin ruhunun bedeninden ayrılmasını da belirtir ki bu ise bilinen manada ölümdür.

ııı. Burada özellikle vurgulamak gerekir ki, âyette sözü edilen husus Yüce Allah’ın hem ölümü hem de hayatı yaratan oluşudur. Dolayısıyla الْمَوْت el-mevt kelimesine “yokluk” anlamı verilmemesi gerekir; çünkü “yokluk” dendiğinde akla hiçbir şey gelmediği için, onun yaratılmasından söz edilmesinin de bir anlamı olmasa gerektir. Meselelerin veya varlıkların zıddıyla anlatılması usulü gereği, hayatı bir gerçeklik kabul ettiğimize göre, ölümü de benzer şekilde bir varlık olarak kabul etmeliyiz.

ıv. Bu noktada özellikle “iki ölüm” ve “iki hayat”tan söz eden Mü’min 40/11’le ilgili olarak bazı müfessirlerimizin yaklaşımını hatırlatmak istiyoruz. İbn Kayyim, bu âyetteki “ilk ölüm” ifadesinin, aslında insanların, babalarının sulbünde ve annelerinin rahmindeki nutfe (zigot) hali olduğunu kabul etmektedir.(18)

Taberî, çeşitli âlimlerden yaptığı nakillerle “ilk ölüm”ü “hayat öncesi yokluk durumu”, “ikinci ölüm”ü “ecellerin sona ermesi, yani dünyadaki ölüm”, “ilk hayat”ı “insanın ana rahmindeyken ruhların üfürülmesi”, “ikinci hayat”ı da “diriltilmede ruhların bedenlere tekrar iadesi” olarak yorumlamış ve bu âyeti Bakara 2/28. âyetle ilişkilendirerek konuyu izah etmiştir.(19)

v. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/28. âyette de çok çarpıcı bilgiler verilmektedir: “Ey kâfirler! Siz ölü iken sizi dirilten (dünyaya getirip hayat veren) Allah’ı nasıl inkâr ediyorsunuz? Sonra sizi öldürecek, tekrar sizi diriltecek ve sonunda O’na döndürüleceksiniz.” Buradaki “ölülerdiniz” ifadesi, aynı hale işaret etmektedir; yani ruh ve bedenin henüz buluşturulmadığı hali veya dönemi ifade etmektedir.

vı. Putların güçsüzlüğünü beyan eden Furkân 25/3. âyette de benzer bir kullanım söz konusudur: “(Kâfirler) Allah’ı bırakıp, (O’nun aşağısında, altında, peşi sıra) hiçbir şey yaratamayan, kendileri yaratılmakta olan, kendilerine zarar da fayda da veremeyen, ölüm, hayat ve ölüleri yeniden diriltme (konularında) güçleri olmayan çeşitli tanrılar edindiler.”

Buradaki, “Ölüme güç yetiremezler” ifadesi “hayat” ve “yeniden diriltilme” işleminden önce zikredilmektedir. Buna göre, putların, insanın fizyolojik olarak orijinini, yani tabiattaki nesnel kaynağını dahi yapmaya güçleri yetmeyeceği için, onu yaşatmaya ve yeniden diriltmeye de haliyle muktedir olamayacaklardır. Cansız bir nesneyi yaratamayanın canlandırmasından da diriltmesinden de elbette söz edilemez.

vıı. Bakara 2/28, Furkân 25/3, Mü’min 40/11 ve Mülk 67/2’deki “ölüm” veya “ilk ölüm” ifadeleri, “insanın nesnel kaynağı, yani ruh ve beden birlikteliğinin henüz sağlanmadığı hal veya dönem” diye açıklanmak durumundadır. Nitekim müfessir Mükâtil, Mülk 67/2’deki “ölüm”ü döllenme sonrasında sırasıyla oluşan nutfeh (zigot), ‘alakah (embriyo) ve mudğah (bir çiğnem et); “hayat”ı ise onun insan olarak yaratılması ve kendisine ruh üfürülerek canlı hale getirilmesi şeklinde yorumlamıştır.(20) Biz, bunun zigot halinden başladığını söylemiyoruz; çünkü zigot da canlıdır.

Bu anlayışı diğerlerine göre daha farklı görsek de, el-mevt kelimesinden kastın hücre oluşumu sürecinde cansız nesnelerden oluşan elementer dönem olduğunu tekrar ve özellikle belirtmeliyiz.

vııı. Eğer الْمَوْت el-mevt kelimesiyle bilinen “ölüm” olayının kast edildiğini iddia edersek, o zaman Kur’ân’da şu çok önemli iki âyetteki bilgileri anlamakta zorluk çekeriz:

- Bu konudaki âyetlerden birisi dünyadaki ilk ölümden başka ölümün olmayacağının beyan edildiği şu ifadelerdir: “Birinci ölümümüz hariç, biz bir daha ölmeyecek ve azâba da uğratılmayacağız, değil mi?”(21) Buradaki birinci ölüm, kişinin dünya hayatının sonunda tadacağı ölümdür.

- Bu konudaki âyetlerden diğeri de âhirette, cennetlikler için dile getirilecek olan şu ifadedir: “İlk tattıkları ölüm dışında orada artık ölüm tatmazlar. Allah onları cehennem azabından korumuştur.”(22) Burada sözü edilen “ilk ölüm”, önceki âyette de belirttiğimiz üzere kişinin dünya hayatının sonunda yaşadığı ve tattığı ölümdür.

Ölüm bir kez tadılacaktır ki o da ruhun bedenden ayrılıp Yüce Allah’ın kontrolüne gittiği vefat zamanındadır.(23) Bundan başka herhangi bir yerde ve zamanda ruhun bir daha dönmeyecek şekilde bedeni tamamen terk etmesi anlamında bedensel bir ölüm tadılmayacaktır.

Eğer yorumunu yapmakta olduğumuz Mülk 67/2. âyet ve benzerlerindeki “ölüm”den kasıt, hayattan sonraki normal ve bilinen ölüm olsaydı, o zaman dünyada birden çok yaratılma ve ölüm söz konusu olurdu ki, bu durumda yeniden bedenlenmeye inananların haklılığı kaçınılmaz bir hal alırdı. Demek ki ilgili âyetlerdeki “ölüm” ifadesi, ruh ve beden birlikteliğinin henüz oluşmadığı, insanın elementer olarak tabiattaki ruhsuz, bir anlamda cansız halidir.

ıx. Âyetle ilgili olarak özellikle son bir yorum olarak da şunu hatırlatmak istiyoruz: Bilimsel olarak canlı organizmaların yaratılışında özellikle insan embriyosu meydana gelmeden, yani zigot oluşmadan önce erkek hücrenin dişi yumurtası ile birleşmesi için pek çok erkek hücrenin öldüğü bilinmektedir.

Bir anlamda hayatın meydana gelebilmesi için öncelikle ölümlerin gerçekleşmesi gerekmektedir. Bu itibarla, kâinatın yaratılışında da canlılığın var edilişinde de öncelikle bir ölüm halinin var olduğu ifade edilebilir. Her canlının kendisinden yaratıldığı suyun(24) cansız, bir anlamda ölü olduğu da gözden kaçırılmamalıdır.

Âyetleri izah ederken insan merkezli yorumlar önde geldiği için hayatın diğer alanları genellikle ihmal edilmektedir. Bu nedenle benzer bir hataya düşmemek için şunu söylemeliyiz:

Mülk sûresinin ilk âyetinde dile getirilen ve Yüce Allah’ın bereket kaynağı oluşu, bütün varlıkların kontrolünü elinde bulundurması ve her bir şeye kadir oluşunun ardından, ölümü ve hayatı yaratmasının anlam örgüsü içerisinde bütün yaratıkları görmekte yarar vardır. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyetin ilk cümlesini sûrenin ilk âyetinin mesajıyla buluşturmak bu açıdan çok önemlidir. Ancak asıl maksadın ikinci cümlede ortaya konulduğunu da özellikle belirtmeliyiz.

2. لِيَبْلُوَكُمْ اَيُّكُمْ اَحْسَنُ عَمَلًا “Hanginizin daha güzel davranacağınızı denemesi için.” Bu cümle yaratılışın asıl ve en önemli gayesini ortaya koymaktadır.

a) لِيَبْلُوَكُمْ liyeblüveküm ifadesindeki lâm edatı ölümün ve hayatın yaratılma gerekçesini göstermekte, böylece devam eden ifadeler gereği maksadın “daha güzel veya en güzel davranış sahiplerinin kimler olacağını denemek” olduğu beyan edilmektedir. İnsanın yaratılış sürecine gönderme yapılan İnsân 76/1. âyetin peşinden ikinci âyette onun döllenmiş yumurtadan yaratıldığı dile getirilmekte ve “imtihan edileceği” için de “işiten” ve “gören” bir varlık haline getirildiği bildirilmektedir.

Kâinatın yaratılış gayesinin insanın imtihanı olduğunu ifade eden âyetin(25) yanında, onun abes olsun diye yaratılmadığı(26) ve hem dünyada hem de mahşerde başıboşluğa terk edilmeyeceği beyan edilmektedir.(27)

İnsanoğlu sadece “inandım” demekle salıverilmeyecektir;(28) niteliği ve şartları farklı olsa da önceki milletler gibi mutlak surette çeşitli sınavlara tâbi tutulacaktır. İmanda, ahlâkta ve davranışlarda yanlış, bozuk, eksik ve çirkin olan her şey, yerini doğru, sağlam ve iyi olana terk edinceye kadar bu değişim süreci devam edecektir.(29)

“Ben cinleri ve insanları sadece Bana kulluk etsinler diye yarattım”(30) âyetinin verdiği anlam ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ve konuyla ilgili diğer âyetlerin mesajları arasında da paralellikler vardır. Anlaşılan o ki, ölümün ve hayatın yaratılış amacı “imtihan”dır. Buna göre imtihan “sebep”, yaratmak ise “sonuç”tur.

Bu arada belirtelim ki, yaratılışın amaçları, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de beyan edildiği üzere, çeşitli şekillerde “imtihan edilmek”,(31) “sadece Allah’a kulluk etmek”,(32) “Allah’a duada, niyazda bulunmak”,(33) “ilâhî merhametin, rahmetin tecellilerine muhatap olmak”(34) ve “verdiği sayısız nimete karşı Yüce Allah’a şükretmek”tir.(35)

Kimlerin ne ile imtihan edileceği konusundaki temel öğreti de Mâide 5/48’de “Fakat size verdiğinde (yol ve şerîatlarda) sizi denemek için (böyle yaptı)” şeklinde belirlenmektedir. Benzer mesajlar En‘âm 6/165 ve Talâk 65/7’de de söz konusudur.

b) Bazı âlimler, âyetteki لِيَبْلُوَكُمْ liyeblüveküm ifadesine “imtihan etmek” değil de, “göstermek” anlamını vermişlerdir.(36) Bu durumda anlam “Allah, hanginizin daha güzel davranış sahibi olacağınızı size göstermek için ölümü ve hayatı yaratmıştır” şeklini almaktadır. Bu anlam tercihinin Yüce Allah’ın her şeyi bildiği gerçeğiyle ilgili çok önemli bir katkısı vardır. Esasında Târık 86/9’da geçen tüblâ edilgen fiilinin “ortaya çıkartılmak” manası ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki يَبْلُوَ yeblüve fiilinin anlamı aynı noktada buluşturulabilir.

Bilindiği gibi, insana nispet edilen imtihan aslında bir bilgilenme biçimidir. Yani imtihan eden insan muhatabın elde edeceği sonucu bilmemekte, zorunlu olarak imtihanın neticesine göre bilgilenmektedir. Bu arada muhatabın muhtemel karşı çıkışının engellenmesi de elbette söz konusudur. Ancak ne olursa olsun, imtihanda insan için bir bilgilenme unsuru daima vardır.

Oysa Rabbimizin bu şekilde bilgilenmesi elbette söz konusu değildir. Öyleyse ilgili fiile “göstermek” anlamının verilmesi Yüce Allah için “sonradan bilgi sahibi olma” ihtimalini devre dışı bıraktırmaktadır ve mesaja çok önemli bir anlam zenginliği katmaktadır. Ayrıca bu tercih, ölüm ve hayatla ilgili aktardığımız ilk görüşün anlaşılmasında da hayatî bir önem arz etmektedir.

3. وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْغَفُورُ “O, el-‘azîz’dir (mutlak üstündür); el-ğafûr’dur (çok bağışlayandır).” Yüce Allah âyeti iki sıfatıyla bitirmektedir. Âyet sonlarının âyetin içeriğiyle yakından bir anlam ilişkisi olduğu için bu iki sıfat hakkında bazı açıklamalar yapmak istiyoruz.

a)الْعَز۪يزِ el-‘azîz kelimesi “güçlü, üstün, baskın” anlamlarına gelmekte ve pek çok âyette “Yüce Allah’ın sıfatı” olarak kullanılmaktadır.

Çeşitli âyetlerde de ele aldığımız üzere, الْعَز۪يزِ el-‘azîz kelimesi, Mülk 67/2’de Yüce Allah’ın ilk sıfatı olarak kullanılmaktadır. Bu kullanımın amacı, asıl gücün ve kudretin sahibinin Cenâb-ı Hakk olduğunu beyan etmek, O’ndan daha üstün hiçbir varlığın bulunamayacağını hatırlatmak, izzet ve şerefi O’nun yanında arayanların asla mağlup edilemeyeceklerini ilan etmektir.

Bereket kaynağı olan, mülkü elinde bulunduran, her bir şeye gücü yeten, ölümü ve hayatı yaratan, böylece muhatapları imtihan edebilen yegâne üstün gücün Yüce Allah olduğu işte bu sıfatla ortaya konulmaktadır. Demek ki, الْعَز۪يزِ el-‘azîz sıfatı Yüce Allah’ın eşsiz yaratıcı ve üstün güç oluşuyla ilgilidir.

b) الْغَفُور el-ğafûr sözcüğü ise “çok bağışlayan” demektir. Önceki sıfatta verilen mesajı doğru ve yeterince anlamayan veya bu noktada çeşitli eksiklikleri bulunan, birtakım hatalara bulaşan, hayat imtihanını başarma noktasında eksiklikleri bulunanların tevbe edebilmesi için de Yüce Allah çok bağışlayıcı olduğunu haber vermektedir.

Her şeyi en ince detayına kadar bilen Yüce Allah olduğu için, kulları arasında O’nun kudretini tam anlamak istemeyenlerin de çıkacağını elbette bilmektedir. Bu yüzden, bu tür hataları yapanları bağışlayabileceğini beyan ederek, tevbe kapısını açık tuttuğunu bildirmek istemektedir.

ııı. Göğün Kusursuz Yaratılışı

اَلَّذ۪ي خَلَقَ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ طِبَاقًا مَا تَرٰى ف۪ي خَلْقِ الرَّحْمٰنِ مِنْ تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرٰى مِنْ فُطُورٍ “Yedi kat göğü tabaka tabaka (birbiriyle uyumlu) yaratan da O’dur. Rahmân’ın yaratmasında hiçbir uyumsuzluk göremezsin. Gözü(nü) çevir (de bir bak), herhangi bir kusur görebilecek misin!”

Âyetteki اَلَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka ifadesi “(O), yaratan(dır), yaratmış olan(dır)”; سَبْعَ سَمٰوَاتٍ seb‘a semâvâtin tamlaması “yedi (kat) göğü, gökleri”; طِبَاقًا tıbâkan kelimesi “birbiriyle uyumlu, tabaka tabaka”; مَا تَرٰى mâ terâ fiili “göremezsin”;ف۪ي خَلْقِ الرَّحْمٰنِ fî halkı’r-rahmâni tamlaması “Rahman’ın, Allah’ın yaratmasında”;مِنْ تَفَاوُتٍ min tefâvütin sözcüğü “hiçbir düzensizlik, uyumsuzluk”; فَارْجِعِ ferci‘ emri “çevir, bak, döndür”; الْبَصَرَ el-besara kelimesi “gözü, bakışı”; هَلْ تَرٰى hel terâ ifadesi “görebilir misin?”; مِنْ فُطُورٍ min fütûrin sözcüğü ise “herhangi bir çatlak, kusur, bozukluk” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinat kitabına dair bir başlık yer almakta ve onun incelenmesi gündeme getirilmektedir.

Sûrenin başındaki tebârake fiilinin “üçüncü sonucu” olan bu âyet, üç değişik cümleden oluşmaktadır. Biz bunların her birine daha yakından bakmaya çalışacağız.

1. اَلَّذ۪ي خَلَقَ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ طِبَاقًا “Yedi kat göğü tabaka tabaka (birbiriyle uyumlu) yaratan da O’dur.” Mesaj açısından benzer bir cümle Nûh 71/15’te de yer almaktadır. Âyetin bu ilk cümlesi Yüce Allah’ın kâinat kitabından bir başlığı içermekte ve göklerin yapısı hakkında çok kısa bilgi içermektedir. Göğün yapısı bağlamında “bina kılınması” ifadesi Bakara 2/22 ve Mü’min 40/64’te geçmektedir. Buna göre Zâriyât 51/47’de belirtildiği gibi Yüce Allah göğü “güçlü bir şekilde” bina etmiş, Enbiyâ’ 21/32’de geçtiği gibi onu “korunmuş bir tavan” halinde düzenlemiştir.

- “Yedi Kat Gök” Kavramı

a) Öncelikle âyetteki سَبْعَ سَمٰوَاتٍ seb‘a semâvâtin tamlamasındaki “yedi” sayısının ne anlama geldiğini incelemek istiyoruz.

ı. Bakara 2/29 ve Talâk 65/12. âyetlerde ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da bu türden sayısal ifadeler her zaman rakamsal değer ifade etmeyebilirler. Bunları “çokluktan kinaye” kabul etmek mümkündür.

ıı. Özellikle göklerin “yedi kat” oluşu hakkındaki ifadeleri “hakikat” anlamında kabul etmek de elbette mümkündür. Çünkü Kur’ân’da “göklerin yedi kat” olduğuyla ilgili yedi âyet vardır.(37) Ayrıca üzerimizdeki “yedi yol”(38) ifadesi ile “yedi sağlam şey”(39) de bu kapsamda düşünülürse “yedi kat gök” tamlamasının Kur’ân’da dokuz âyette geçtiğini söyleyebiliriz.

Aynı konuyla ilgili bunca âyette hep aynı sayının kullanılmış olması, maksadın hakikat anlamında bir rakamsal değer ifade etmek olduğunu gösterebilir. Ancak bu “yedi” rakamının sınırı ve her bir sayısının teker teker, tam olarak neyi ifade ettiği noktasında kesin ifadelerden kaçınmak gerekir.

b) Âyetteki طِبَاقًا tıbâkan kelimesi Nûh 71/15’te olduğu gibi “birbirine uygun, uyumlu” anlamına da geldiği için, göklerin birbiriyle muhteşem bir uyum içerisinde olduğunu söylemek durumundayız. Zaten âyetin devam eden bölümlerinde bu uyuma dikkat çekilmekte, herhangi bir uyumsuzluğun ve çatlağın bulunmadığı beyan edilmektedir.

Ayrıca, göğün “tabaka tabaka” oluşu ile ilgili olarak da şunu söyleyebiliriz: Mü’minûn 23/17’de geçen tarâık “yollar” kelimesinden destek alarak, bu ifadeyi “yedi kozmik sistem”le ilgili açıklayabileceğimiz gibi, içinde bulunduğumuz güneş sistemiyle de, atmosferin tabakalarıyla da ilişkili anlayabiliriz. Her hâlü kârda uzayın yapısı Müslüman’ın gündemine getirilmekte, onu incelemenin sonucunda hem yapısı hem de düzeni hakkında şaşkınlık verecek bilgilerin elde edilebileceği hissettirilmektedir.

2. مَا تَرٰى ف۪ي خَلْقِ الرَّحْمٰنِ مِنْ تَفَاوُتٍ“Rahmân’ın yaratmasında hiçbir uyumsuzluk göremezsin.” Yüce Allah, bu cümlede kâinata yerleştirdiği sisteminde herhangi bir “aksaklık, düzensizlik, uygunsuzluk veya kusur” görülemeyeceğini ilan etmektedir. Her şeyi hakkıyla bilen, her şeye kaderini, yani ölçüsünü takdir eden ve en ince ayrıntısına kadar eşsiz bir düzen koyan Rabbimiz, kâinatın yaratılışında da hiçbir rastgeleliğe, düzensizliğe veya uyumsuzluğa yer vermemiştir.

Âyetteki muhatap her ne kadar Hz. Peygamber olarak algılansa da bundan sonraki ifadelerde yer alan emirlerde de olduğu gibi aslında maksat herkestir. Mümin olarak bakanlar Yüce Allah’ın kudretini ve erişilmez sanat inceliklerinin az bir kısmını görüp ibret alabilirken, nankörler veya inkârcılar ise aradığı kusur veya eksikliği bulamamanın derin mahcubiyeti ile baş başa kalırlar.

Âyetteki مَا تَرٰى mâ terâ “görememek” fiili, Kur’ân’da pek çok örnekte de olduğu gibi, “çıplak gözle görememe”yi değil, daha çok “akıl ve ibret gözüyle görememe”yi ifade etse gerektir. Çünkü çok çok uzaklardan çıplak gözle gerçekleştirilen bakışlar uzaydaki yapıyı kavramaya yetmez. Astronomi biliminin imkânları olmadan veya en basit ifadesiyle söyleyelim ki teleskopsuz bakışlar hakikatle ilgili doğru bilgi vermeye yetmez.

Bu gerçeğe rağmen, vahyin indirildiği dönemin şartlarını düşündüğümüzde, söz konusu âyetteki fiilin “aklın devrede olduğu çıplak gözle bakma”yı ifade ettiğini belirtmek gerekir. Çünkü dönem itibariyle henüz teknolojik şartlar ileri düzeyde olmadığı için, maksadı “düşünerek ama çıplak gözle bakmak” şeklinde anlamak durumundayız. Bu nedenle, göğe doğru bakınca görülen eşsiz güzellikler onları düşünmeyi ve ustasının yüceliğini itirafı gerektirir. İşte âyetteki mesaj da bununla ilgilidir ve Yüce Allah’ın yaratmasında hiçbir uyumsuzluğun olmadığı beyan edilmektedir.

Günümüzde ve gelecekte bu âyetle ilgili tutumu elbette “teknolojik imkânları kullanmak” şeklinde belirlenmelidir. Yapılacak çalışmalarda uzayda uyumsuzluk aramak değil, oradaki uyumun keşfi amaçlanmalıdır. “Kâinat kitabı” ile “vahyedilen Kur’ân”ın ortaya koyduğu bilgilerin örtüştüğü gerçeği bir başka kitap olan “insan aklı” ile buluşturulmalıdır. Bütünüyle insanoğlunun, özellikle de Müslümanların bu önemli hedefi tutturmak için her türlü çabayı ortaya koyması ve bu noktada azami gayreti göstermesi açık bir görevdir.

Rahman 55/5-8’de beyan edildiği üzere, Yüce Allah Güneş’i ve Ay’ı ya da başka bir ifadeyle yıldızları ve gezegenleri mükemmel bir hesapla yörüngelerinde hareket ettirdiğini, gövdeli ve gövdesiz bütün bitkileri kendisine boyun eğdirdiğini, göğü özenle yükseltip sisteme ölçü koyduğunu ve kâinattaki bu dengeyi bozmamak gerektiğini insanlara görev olarak yüklemiştir.

Ra‘d 13/2 ve Lokmân 31/10’da “göklerin bizim görebileceğimiz direkler olmadan yaratılıp yükseltildiği”, Hacc 22/65 ve Fâtır 35/41’de de beyan edildiği gibi gökleri ve yeri bu sistemlerinde tutan Yüce Allah’tır; eğer zeval bulurlarsa Allah’tan başka hiç kimse onları tutup sistemlerini sürdüremez.

Yûnus 10/5’te Güneş’e ve Ay’a biçilen rolün insanların gündelik hayatlarını devam ettirecek zaman kavramını ve hesabı öğretmeyi amaçladığı belirtilerek, bütün yaratılmışların bir anlam ve amaç uğrunda var edildiği ifade edilmekte, aklını çalıştıranlar için Yüce Allah’ın bütün bu kevnî âyetlerin görevlerini açıkladığı haber verilmektedir. Yüce Allah’ın açıkladığı bu gerçekleri kavramak için çaba sarf etmek yaratılışın gayesine ulaşmada bir ibadet değeri taşıyacağı için, bu husus Müslümanın vazgeçilmez görevleri arasında yer almalıdır.

خَلْقِ الرَّحْمٰنِ “Rahmân’ın yaratması” ifadesindeki “yaratma”, bağlam gereği “yedi kat göklerin yapısı” olarak anlaşılabileceği gibi, O’nun yarattığı bütün varlıklar olarak da anlaşılabilir. Buradan hareketle, tüm kâinatın Müslümanın laboratuvarı olarak belirlendiğini, her nesne ile ilgili araştırmalar yapmasının da onun ödevi olduğunu belirtmekte yarar görmekteyiz. Ayrıca bu cümlede “yaratma”nın rahmân sıfatına nispet edilmesi bütün mahlûkatın Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinin tecellisi olduğunu göstermektedir.

3. فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرٰى مِنْ فُطُورٍ “Gözü(nü) çevir (de bir bak), herhangi bir kusur görebilecek misin!” Buradaki mesaj, Yüce Allah’ın uzayda veya bütünüyle kâinata yerleştirdiği ilâhî sistemde hiçbir şekilde herhangi bir uyumsuzluğun, çatlağın, kusurun veya bozukluğun olmadığını beyanla ilgilidir.

a) فَارْجِعِ الْبَصَرَ “Gözü(nü) çevir!” Bu ifade, aslında dikkatle bakmak, özellikle ibret nazarıyla incelemek demektir. الْبَصَرَ el-besar kelimesinin belirteç edatıyla, yani eliflâmlı marife getirilmesinin elbette bir amacı olmalıdır. Kanaatimizce bu kullanım, özel bir bakışın, yani hedefi ve amacı olan bir bakışın gerçekleştirilmesini istemektedir. Herhangi bir bakış değil, özellik arz eden bir incelemenin burada kast edildiğini söylemek gerekir.

Önceki cümlede de belirttiğimiz üzere, âyetin ilk muhatapları bakımından düşündüğümüzde, bu bakış elbette çıplak gözle yapılacak olandır. Ancak günümüzde ve daha sonraki dönemlerde bu bakışın şeklinin değişmesi ve bir anlamda incelemeye dönüştürülmesi gerektiği açıktır. İster Müslümanların ilâhî kudretin ihtişamını görmeleriyle ilgili ibret içerikli olsun, isterse inkârcıların küfürlerini desteklemek amacıyla olsun, yapılacak iş, tamamen teknolojik imkânların kullanılmasıyla gerçekleştirilmelidir.

Buradaki emri mutlak anlamda olumsuz düşünmek doğru olmasa gerektir; yani “nasıl olsa bir uyumsuzluk göremeyeceksiniz, öyleyse bakmanıza da gerek yoktur” şeklinde bir anlamın kast edilmediği açıktır. Çünkü bir sonraki âyette bu incelemenin defalarca yapılmasının gerekliliği üzerinde durulmaktadır. Enfâl 8/42’de belirtilen “helâk olacakların da hayatta kalacakların da bir delili olsun” esasına göre bütün bu söylenenler gerçekleştirilmelidir.

b) هَلْ تَرٰى مِنْ فُطُورٍ “Herhangi bir bozukluk (kusur) görebilecek misin?” ifadesindeki soru edatı, cevabı beklenen bir soru anlamı vermemektedir. “Görebilecek misin?” demek “göremeyeceksin” demektir. Bu tür soru ifadelerine “inkârî soru” denmektedir ve maksat, muhatabın bu yolla da bilgilenmesini sağlamaktır.

Bundan önceki cümlede yer alan مَا تَرٰى mâ terâ “görememek” ifadesinde olduğu gibi, burada da verilmek istenen asıl mesaj, herhangi bir uyumsuzluğun veya kusurun görülemeyeceğini beyan etmektir. Mesaj birinde doğrudan olumsuz cümle ile, diğerinde ise olumsuz anlam veren soru edatıyla ortaya konulmaktadır; her ikisinin de mesaj hedefi aynıdır.

Tercümede “herhangi bir bozukluk, kusur” anlamını verdiğimiz فُطُور futûr kelimesinin tekil değil, fatr isminin çoğulu olduğunu belirtmekte yarar vardır.

ıv. Kusursuzluğun Gözlemlenmesi

ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ كَرَّتَيْنِ يَنْقَلِبْ اِلَيْكَ الْبَصَرُ خَاسِئًا وَهُوَ حَس۪يرٌ “Sonra tekrar tekrar gözü(nü) çevir (de bak; sonunda) göz(lerin) bitkin bir şekilde yorgun olarak sana geri dönecektir.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; ارْجِعِ ırci‘ emri “çevir, bak, döndür”; الْبَصَرَ el-besara kelimesi “gözü, bakışı”; كَرَّتَيْنِ kerrateyni kelimesi “iki kez, tekrar tekrar”; يَنْقَلِبْ yenkalib fiili “dönecektir”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; الْبَصَرُ el-besaru kelimesi “göz, bakış”; خَاسِئًا hâsi’en sözcüğü “yorgun olarak”; وَهُوَ ve hüve zamiri “o (gözler şöyle iken)”; حَس۪يرٌ hasîrun kelimesi ise “bitkin bir şekilde” demektir.

Yüce Allah önceki âyetteki emrini burada yeniden gündeme getirmekte ve muhatapların bunu defalarca yapmaları gerektiğini kendilerine emretmektedir.

1.ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ كَرَّتَيْنِ “Sonra tekrar tekrar gözü(nü) çevir (de bak)!” Âyetteki كَرَّتَيْنِ kerrateyni kelimesi Zemahşerî’nin de beyan ettiği gibi “tekrar tekrar” demektir. لبيك lebbeyke veسعديك sa‘deyke ifadelerinde nasıl ki “art arda, sürekli olarak emre amadeyim” anlamı varsa, كَرَّتَيْنِ kerrateyni kelimesinde de aynı şekilde “süreklilik” veya “pek çok defa” anlamı vardır.(40) Aksi takdirde, iki kez bakmaktan gözün yorulması gerekirdi ki böyle bir şey söz konusu değildir; belli ki maksat defalarca bakmayla ilgilidir.

2. يَنْقَلِبْ اِلَيْكَ الْبَصَرُ خَاسِئًا وَهُوَ حَس۪يرٌ “(Sonunda) göz(lerin) bitkin bir şekilde yorgun olarak sana geri dönecektir.” Bu cümle, sözü edilen bakışların sonucunu vermektedir. “Gözlerin bitkin ve yorgun bir şekilde kişiye geri dönmesi” ifadesi “gözlerin bitkin ve yorgun düşmesi”dir. Verilmek istenen mesaj şudur: Göklerin yaratılışı hakkında ister olumlu ve ibret içerikli, isterse olumsuz ve kusur (!) arama niyetli olsun, yapılacak her türlü çalışma, sonuçta sahibini yoracaktır.

a) Eğer bakış veya inceleme “olumlu” anlamda ise bu çalışma, evrenin sırlarını kavrama noktasında sahibini şaşkına çevirecek ve hayretler içerisinde bırakacak, sonuçta kişiyi derin bir yorgunluğa sevk edecektir. Bakara 2/255’te de beyan edildiği üzere, insanlar Yüce Allah’ın bilgisini kuşatamaz, onun sınırlarına ulaşamazlar.

Çünkü Rabbimizin yaratması devam etmektedir(41) ve O her gün yeni bir iştedir.(42) Buna göre ibret içerikli inceleme devam etmeli, ancak “evrenin sırları kavrandı” şeklinde sonuca ulaşıldığı gibi bir yanılgıya düşülmemelidir. Yapılacak iş, çalışmanın sonunda acziyet ve hayret itirafıdır.

b) Eğer bakış veya inceleme “olumsuz” anlamda ise mesaj çok daha kolay bir şekilde anlaşılmaktadır. Buna göre Yüce Allah’ın sanatında herhangi bir kusur (!) arayan kişi ne kadar arasa da sonuçta aradığını bulamayacak ve yorgun düşecektir. Gözlerin yorgunluğu aslında bir mağlubiyeti ve bıkkınlığı da beraberinde getirecektir. Bu durum, sahibinin derin bir mahcubiyet içerisinde kalacağını da zımnen ifade etmektedir. Gözlerin geri dönüşü, aslında sahibinin mahcup, şaşkın ve bezgin bir şekilde başının öne eğilmesini sembolize etmektedir.

c) Bu arada göklerde herhangi bir çatlak veya yarık bulunamamasının muhtemel bir nedeni de şudur: Nankör veya inkârcı insan dünyada yaptığı kötülükler nedeniyle bu âlemden ve mahşerdeki sorgulamadan kaçıp kurtulmak isteyebilir. İşte bu ifade ile başka bir âlem bulamayacağı kendisine bildirilmektedir.

Onlar ne kadar çaba sarf etseler de Yüce Allah’ın kuşatıcı kudretinden kaçamayacak ve yaptıklarının hesabını mutlak surette vereceklerdir. Mahşerdeki diriltilmeyi inkâr eden Mekkeli müşrik ileri gelenlerin azarlanması bağlamında ve genelde Mekkî sûrelerin konu içerikleri bakımından bu anlam son derece önemli ve ufuk açıcı bir mahiyet arz etmektedir.

b) İlâhî Kudret ve Kâfirlerin Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 5-6. âyetlerinde insanlara “yakın gök” olan bu sistemde çeşitli kandiller yarattığını beyan ederek, onların misyonlarını “onları şeytanlar için kovucular yaptık. O (şeyta)nlar için yakıp kavurucu azabı hazırladık” şeklinde belirlediğini ifade etmekte, bu arada istismara kalkışanları ve mutlak anlamda inkârcıları korkunç bir azabın beklediğini şu şekilde haber vermektedir: “Rablerine karşı kafir olanlar için cehennem azabı vardır. O, ne kötü sondur (duraktır)!”

ı. Yakın Göğün Süsü ve İnsanların İstismarı

وَلَقَدْ زَيَّنَّا السَّمَآءَ الدُّنْيَا بِمَصَاب۪يحَ وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِلشَّيَاط۪ينِ وَاَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّع۪يرِ “Yemin olsun ki biz yakın göğü kandillerle süsledik ve onları şeytanlar için kovucular yaptık. Onlar için kavurucu azabı hazırladık.”

Âyetteki وَلَقَدْ زَيَّنَّا ve lekad zeyyennâ fiili “yemin olsun ki süsledik, bezedik”; السَّمَآءَ الدُّنْيَا es-semâe’d-dünyâ tamlaması “en yakın göğü, aşağı göğü”; بِمَصَاب۪يحَ bimesâbîhe kelimesi “kandillerle”; وَجَعَلْنَاهَا ve ce‘alnâhâ fiili “ve onları kıldık, yaptık, yarattık”;رُجُومًا rucûmen sözcüğü “kovucular olarak”; لِلشَّيَاط۪ينِ li’ş-şeyâtîni kelimesi “şeytanları, şeytanlar için”; وَاَعْتَدْنَا ve a‘tednâ fiili “ve hazırladık”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; عَذَابَ السَّع۪يرِ ‘azâbe’s-sa‘îri tamlaması ise “yakıp kavurucu olan azap” demektir.

Burada yakın göğün süslendiği kandillerin şeytanlar için kovucu oluşu gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ زَيَّنَّا السَّمَآءَ الدُّنْيَا بِمَصَاب۪يحَ “Yemin olsun ki biz yakın göğü kandillerle süsledik.” Bu ifadenin benzerleri Hıcr 15/16’da “burçlar, yıldız kümeleri”, Sâffât 37/6’da “gezegenlerden oluşan süs”, Fussılet 41/12’de ise “kandillerle süslenmesi” şeklinde zikredilmektedir. Kâf 50/7’de ise göğün sadece süslenmesinden söz edilmektedir.

Âyetteki وَلَقَدْ زَيَّنَّا ve lekad zeyyennâ “Andolsun ki süsledik” ifadesi, insanların kendi evlerini veya mabedlerini kandillerle süslemelerini hatırlatmakta ve insan kaynaklı süslemeye göre ilâhî süslemenin ihtişamını ve erişilmezliğini zihinlere kazımaktadır.

Kur’ân’da zikredilen السَّمَآءَ الدُّنْيَا es-semâe’d-dünyâ “yakın gök” ifadesi, bir sıfat tamlamasıdır ve “dünya seması” şeklinde değil de “yakın gök” karşılığıyla tercüme edilmelidir. Bu göğe “en yakın gök” denmesinin sebebi yeryüzüne yakın oluşudur.(43) Süslere konu olan مَصَاب۪يح mesâbîh kelimesi ise “yıldızlar ve gezegenlerden oluşan kandiller” anlamına gelmektedir.

“Yakın gök” ifadesinden kasıt “kâinat” da olabilir; gözle gördüğümüz ve ayaltı âlem denilen atmosfer içi gök de olabilir.(44) Burada önemli olan husus, “yakın gök” dendiğine göre uzaklarının da bulunduğunu gözden kaçırmamaktır. Sûrenin üçüncü âyetinde sözü edilen “yedi kat gök” ifadesi, birden çok gök sisteminin bulunduğunun bir başka delilidir. Âyetteki mesaj, o yedi gökten bize en yakın olanının kandillerle süslendiğini beyandır.

- Gök Cisimlerinin Yaratılma Sebepleri

Sözün burasında yıldızların ve gezegenlerin var edilme gerekçeleri hakkında bazı hatırlatmalarda bulunmak faydalı olacaktır:

a) Güneş ve Ay’ın insanların hayatında çok önemli bir yeri vardır. Yûnus 10/5’te dile getirildiği üzere, bunlar sayesinde insanlar hesap kavramıyla buluşturulmuş, yılların sayısını takip edip zaman bilincine sahip kılınmışlardır.

b) Özellikle Müslümanların hayatında bu iki gök cisminin ayrı bir önemi vardır. Çünkü Güneş sayesinde namaz ve oruç gibi günlük ibadetlerimizi, Ay’ın hareketleriyle de Ramazan, bayram günleri, bayram namazları, oruç, hac, zekât, kurban, keffaret gibi sorumluluklarımızın gereğini yerne getirmekteyiz. Güneş ve Ay, Müslüman’ın ömrünü ibadetle geçirmesi için vazgeçilmez öneme sahiptir.

c) Güneş dünyanın ışık ve ısı kaynağıdır; onun önemini hatırlatmaya bile gerek yoktur. Yıldızlar veya gezegenler ise karanlık gecelerde az da olsa çevreyi aydınlatırlar.

d) Nahl 16/16’da da beyan edildiği üzere, yıldızlar geceleyin yol bulmada rehberdirler.

e) Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette de dile getirildiği gibi, yakın göğün süslenmesi, insan ve cin şeytanlarının kovulması ve müneccimliğin reddedilmesi de sayılabilecek faydalar arasında yer almaktadır. Bu sayede insanlar şeytani düşünceleri değil, ilâhî vahyin rehberlik ettiği gerçeğin bilgisini takip etmiş olurlar. Bu son iki maddede ifade ettiğimiz hususlar, müfessir Katâde’nin de yıldızların yaratılma gerekçeleri bağlamındaki kanaatidir.(45)

f) Hıcr 15/16, Sâffât 37/6, Fussılet 41/12, Kâf 50/7 ve Mülk 67/5 gibi âyetlerde bütün bunların “süs” olduğu beyan edilmektedir.

Yıldız ve gezegenlerin elbette bunlardan çok daha fazla önemi ve yaratılış gayesi vardır. Biz sadece akla ilk gelenleri itibariye bunları ifade etmeye çalıştık. Kozmik âlemin içerisinde hangi gök cisminin hangi görevi üstlendiği elbette Rabbimiz tarafından bilinmektedir.

Âl-i İmrân 3/191, Enbiyâ’ 21/16, Sâd 38/27, Dühân 44/38 gibi âyetlerde bütünüyle kâinatın yaratılışının boşuna olmadığı ve mutlak surette bir anlam ve amacının bulunduğu beyan edilmektedir. Esasında “Allah demek anlam demektir; amaç demektir”; dolayısıyla O’nun yarattığı varlıkların da elbette bir yaratılış amacı ve anlamı vardır.

2. وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِلشَّيَاط۪ينِ “Onları şeytanlar için kovucular yaptık.” Yıldız veya gezegenlerin şeytanlar için kovucular olması ve şeytanların gökten bilgi çalma girişimleri hakkında Cinn 72/8-9. âyetlerde geniş açıklamalar yapacağız. Bu nedenle burada kısa hatırlatmalarla yetinmek istiyoruz.

Sâffât 37/8’de bu olay, “şeytanların yüce katın sakinlerini dinleme girişiminden engellenip her yandan yüz geri edilmeleri” şeklinde yer almaktadır. Hıcr 15/17-18’de söz konusu “yıldız kümelerinin şeytani güçlerden korunduğu, kulak hırsızlığı girişiminde bulunanlar olursa onların da açık ve parlak bir alev tarafından engelleneceği” dile getirilmektedir.

Âyetteki رُجُوم rucûm kelimesi, aslında “asılsız söz söyleyen, bol keseden atan, iftira edenler” için kullanılmaktadır. Vahyin indirildiği dönemde inanılan “gökten söz veya bilgi çalma girişimi”ne karşılık, Yüce Allah’ın kesin iradesi olmadan böyle bir girişimin başarılı olamayacağı ifade edilmekte ve kandillerin ilgili teşebbüsleri engelleyeceği beyan edilmektedir.

Bu arada âyette yer alan الشَّيَاط۪ينِ eş-şeyâtîn kelimesi, sanıldığı gibi sadece cinlerden oluşan şeytanları ifadeyle sınırlı değildir. En‘âm 6/112 ve Nâs 114/6. âyetlerin delaletiyle, insanlardan da şeytanlık yapanlar, şeytanlaşmaya özenenler ve şeytan gibi diğer insanları saptırmaya çalışanların bulunduğu bilinmektedir. Bu cümleden olarak, yıldızlara bakarak çeşitli bilgiler ortaya koymaya çalışan, bunu bir zan sebebi ve gayb hakkında ileri geri konuşma nedeni haline getiren, sonuçta insanların hayatı hakkında ahkâm kesen müneccimler de ayette kast ediliyor olabilir.(46)

Bu tür işler veya sözler gaybî konularda “gayba taş atmak” kavramıyla ilişkilendirilmekte ve tıpkı mağara delikanlılarının sayısıyla ilgili farklı kanaatler ortaya koyanların durumu gibi, bunlar da yaptıkları tahminler de reddedilmektedir.(47) Âyetin vermek istediği mesajın özü şudur: Gaybdan haber verme teşebbüsleri şeytanlıktır.(48)

3. وَاَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّع۪يرِ “Onlar için kavurucu azabı hazırladık.” Burada kendileri için yakıp kavurucu azabın hazırlandığı belirtilen kişiler, önceki cümlede sözü edilen şeytanlardır. Bu şeytanlar ister cinlerden olsun, isterse insanlardan olsun, sonuç değişmemektedir.

Cinlerden olan şeytanların cehennemlik olduğu zaten bilinmektedir. Burada biraz daha öne çıkan husus, şeytanlaşmış insanlar için ateş azabının hazırlandığının beyan edilmesidir. Zira âyetteki لَهُمْ lehüm ifadesindeki hüm zamiri, maksadın insan şeytanları olduğunu gösterebilir.

Astroloji gibi işlerle uğraşıp müneccimlik yapanlar, insanların hayatları hakkında gayba taş atmaktan öte bir anlam taşımayan ve onlara herhangi bir yarar da sağlamayan meşguliyetlerin sahipleridirler. İşte bu kişiler elbette insanlar hakkınd yanlış şeyler söyledikleri ve gaybı bilemeyen varlıklar olarak adeta gayba taş attıkları için hiçbir şekilde itibara alınmamalıdır.

Bu arada Kur’ân’da geçen اَعَدَّ e‘adde(49) veya اَعْتَدْنَا a‘detnâ(50) etken (ma‘lûm) veya اُعِدَّتْ u‘ıddet(51) edilgen (meçhul) fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin sebebi, azabın veya ödülün hazırlanmış olduğunu değil, hazırlanacağını gösteren bir mana vermektedir ki böyle gelecekte mutlak surette yaşanacak olaylar için Kur’ân’da bazen geçmiş zaman kalıbı kullanılmaktadır ki bu bir Kur’ân üslubudur.

ıı. Küfrün Sonu: Cehennem

وَلِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “Rablerine karşı inkarcı olanlar için cehennem azabı vardır. Ne kötü varış yeridir (orası)!”

Âyetteki وَلِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا ve lillezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar, nankörlük edenler, inkar etmiş kişiler için vardır”; بِرَبِّهِمْ birabbihim ifadesi “onların Rablerini, Rablerine karşı”; عَذَابُ جَهَنَّمَ ‘azâbü cehenneme tamlaması “cehennem azabı”;وَبِئْسَ ve bi’se kelimesi “ne kötüdür!”; الْمَص۪ير el-mesîru sözcüğü ise “dönüş yeri, son durak” demektir.

Yüce Allah, bu âyette önceki âyetlerle bağlantılı olarak kafirlerin akıbetiyle ilgili yeni bir mesaj gündeme getirilmektedir.

1. وَلِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ “Rablerine karşı inkarcı olanlar için cehennem azabı vardır.” Âyette bir taraftan kâinat kitabındaki muhteşem yapıyı inkâra kalkışanlar hedef alınmakta, diğer taraftan da astroloji ile uğraşıp gayba dair bilgiler verdiğini sananlar uyarılmaktadır. Muhatapların müşrikler olduğu düşünüldüğünde, burada sözü edilen “Rablerine karşı kâfir olanlar” ifadesinin mutlak olarak Yüce Allah’ın varlığını inkâr edenler anlamına gelmediğini söylemeliyiz.

Müşrikler Yüce Allah’a inanan, ancak O’nun çeşitli sıfatlarını kabul etmeyenler olduğu için, onlara yönelik inkârcılık ifadesi Allah’ın kâinattaki yaratıcılığı, idare ediciliği, hükümranlığı ve sonraki hayatı inşa ediciliği gibi hususlarda düşünülebilir. Bu itibarla önceki âyetlerle de uyumlu olacak şekilde, kâinattaki nizamı inkâra kalkışanlar ve insanları aldatmak gayesiyle gayba dair yalanlar söyleyen insan şeytanları için cehennem ateşinin hazırlandığı beyan edilmiş olmaktadır. Böylece konu bağlamı dikkate alınarak âyetin mesajı anlaşılmış olur.

Âyetin mesajını bağlamdan bağımsız olarak da anlayabiliriz. Buna göre, mutlak anlamda “Allah’a karşı kâfir olanlar”, “yaratılış amacının imtihan olduğunu kabul etmeyenler” ve “her türlü ilâhî ilkeyi reddedenler” için cehennem azabının gerçekleşeceğini söyleyebiliriz. Çünkü bu insan tipi sadece bir defalık küfürle sınırlı kalmayıp hayatını küfre endeksleyen, küfürden beslenen, küfrü hayat tarzı edinen ve adeta küfürsüz zamanı bulunmayan bir özellik içerisine girmiştir.

Yüce Allah’ın mutlak anlamda kudretini görmezlikten gelip, inkârcılara karşı üstün, ancak tevbe edenlere karşı da bağışlayıcı olduğunu kabul etmeyen bu insan tipi için cehennem azabının hazırlandığı beyan edilmektedir.

2. وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “Ne kötü varış yeridir (orası)!” Âyetin sonundaki “Orası ne kötü bir varış yeridir!” ifadesi sonraki âyetlerde de dile getirildiği üzere cehennemin korkunç yapısını ortaya koymaktadır. Bazı insanlar her ne kadar mahşerdeki diriltilmeyi inkâr etseler de sonuçta varıp gidecekleri yer orasıdır.

Kur’ân’da 37 kez(52) yer alan بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmektedir. Âyetteki بِئْسَ bi’se “ne kötüdür!” kelimesinin verdiği anlam budur. الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(53) geçmekte ve “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir.

Hayatın yaratılış gayesi imtihan olduğuna göre bunun değerlendirilmesinin yapılması gerekir; işte imtihanın sonucunun şekilleneceği yer de mahşerdir. Kâinattaki eşsiz düzenin ve sanatın sahibi olan Yüce Allah, bu erişilmez kudretine uygun olarak mahşerde de korkunç azap ortamı hazırlamaya kadir olduğunu ifade etmek istemektedir. Nasıl ki bu kâinat sisteminde O’nun tekliği tartışılmaz ise, mahşer şartlarındaki düzenlemelerinde de hiçbir şekilde ortağı olmayacaktır.

Dipnotlar

• 1 - Rivayetler için bk. Tirmizî, Sevâbü’l-Kur’ân, 9; Taberânî, el-Mu‘cemü’l-Kebîr, XII, 174. 2 - Suyûtî, Tefsîr, VIII, 232.
• 3 - Tirmizî, Sevâbü’l-Kur’ân, 9; İbn Mâce, Edeb, 52; Ahmed b. Hanbel, II, 299, 321. Tirmizî, bu rivayetlerin “hasen ve ğarîb” olduğunu beyan etmektedir.
• 4 - Zemahşerî, age., III, 255. 5 - Semerkandî, age., II, 552. 6 - A‘râf 7/54; Mü’minûn 23/14; Furkân 25/1, 10, 61; Mü’min 40/64; Zuhruf 43/85; Rahmân 55/78; Mülk 67/1.
  • A‘râf 7/54 Mü'minûn 23/14 Furkân 25/1 Furkân 25/10 Furkân 25/61 Mü'min 40/64 Zuhruf 43/85 Rahmân 55/78 Mülk 67/1
• 7 - A‘râf 7/54; Mü’minûn 23/14; Furkân 25/61; Mü’min 40/64; Zuhruf 43/85; Rahmân 55/78; Mülk 67/1. 8 - Furkân 25/1, 10.
  • A‘râf 7/54 Mü'minûn 23/14 Furkân 25/61 Mü'min 40/64 Zuhruf 43/85 Rahmân 55/78 Mülk 67/1 Furkân 25/1 Furkân 25/10
• 9 - Bakara 2/107; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Teğâbun 64/1. 10 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 11 - Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83. 12 - Bakara 2/20, 103, 109, 148, 259, 284; Âl-i İmrân 3/26, 29, 165, 189; Nisâ’ 4/133, 149; Mâide 5/17, 19, 40, 120; En‘âm 6/17; Enfâl 8/41; Tevbe 9/39; Hûd 11/4; Nahl 16/70, 77; Hacc 22/6, 39; Nûr 24/45; Furkân 25/54; ‘Ankebût 29/20; Rûm 30/50, 54; Ahzâb 33/27; Fâtır 35/1, 44; Fussılet 41/39; Şûrâ 42/9, 29, 50; Ahkâf 46/33; Feth 48/21; Hadîd 57/2; Haşr 59/6; Mümtehıne 60/7; Teğâbun 64/1; Talâk 65/12; Tahrîm 66/8; Mülk 67/1.
  • Bakara 2/107 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Teğâbun 64/1 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83 Bakara 2/20 Bakara 2/103 Bakara 2/109 Bakara 2/148 Bakara 2/259 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/26 Âl-i İmrân 3/29 Âl-i İmrân 3/165 Âl-i İmrân 3/189 Nisâ 4/133 Nisâ 4/149 Mâide 5/17 Mâide 5/19 Mâide 5/40 Mâide 5/120 En‘âm 6/17 Enfâl 8/41 Tevbe 9/39 Hûd 11/4 Nahl 16/70 Nahl 16/77 Hacc 22/6 Hacc 22/39 Nûr 24/45 Furkân 25/54 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/50 Rûm 30/54 Ahzâb 33/27 Fâtır 35/1 Fâtır 35/44 Fussilet 41/39 Şûrâ 42/9 Şûrâ 42/29 Şûrâ 42/50 Ahkâf 46/33 Fetih 48/21 Hadîd 57/2 Haşr 59/6 Mümtehine 60/7 Teğâbun 64/1 Talâk 65/12 Tahrîm 66/8 Mülk 67/1
• 13 - Râzî, age., XXX, 55.
• 14 - İbn Mâce, Zühd, 31. 15 - Tirmizî, Kıyâm, 26.
• 16 - Örnek kullanımlar için bk. Bakara 2/258; Âl-i İmrân 3/156; A‘râf 7/25, 158; Tevbe 9/116; Yûnus 10/56; Hıcr 15/23; Hacc 22/66; Mü’minûn 23/80; Rûm 30/40; Mü’min 40/68; Dühân 44/8; Câsiye 45/26; Kâf 50/43; Hadîd 57/2.
  • Bakara 2/258 Âl-i İmrân 3/156 A‘râf 7/25 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Yûnus 10/56 Hicr 15/23 Hacc 22/66 Mü'minûn 23/80 Rûm 30/40 Mü'min 40/68 Duhân 44/8 Câsiye 45/26 Kâf 50/43 Hadîd 57/2
• 17 - İnsân 76/1.
  • İnsân 76/1
• 18 - İbn Kayyim, er-Rûh, s. 35. Benzer içerikte değerlendirilebilecek bir izaha göre ilk ölüm insanın ana rahmindeki hali, ikinci ölüm dünya hayatının sonu, ilk hayat insanın ana rahminde hayat sahibi kılınması, ikinci hayat da öldükten sonra diriltilme olarak Şevkânî’den nakledilerek ifade edilmiştir. (Bilgi için bk. Heyet, Kur’ân Yolu, IV, 560).
• 19 - Taberî, age., XXIV, 47-48; Merâğî, age., XXIV, 51.
• 20 - Semerkandî, age., III, 473-474.
• 21 - Sâffât 37/58-59. 22 - Dühân 44/56.
  • Sâffât 37/59 Duhân 44/56
• 23 - Zümer 39/42.
  • Zümer 39/42
• 24 - Enbiyâ’ 21/30.
  • Enbiyâ 21/30
• 25 - Hûd 11/7. 26 - Mü’minûn 23/115. 27 - Kıyâmet 75/36.
  • Hûd 11/7 Mü'minûn 23/115 Kıyâmet 75/36
• 28 - ‘Ankebût 29/2-3. 29 - Âl-i İmrân 3/179. 30 - Zâriyât 51/56. 31 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16. 32 - Zâriyât 51/56. 33 - Furkân 25/77. 34 - Hûd 11/119. 35 - Nahl 16/78; Secde 32/9.
  • ‘Ankebût 29/3 Âl-i İmrân 3/179 Zâriyât 51/56 Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16 Zâriyât 51/56 Furkân 25/77 Hûd 11/119 Nahl 16/78 Secde 32/9
• 36 - Zemahşerî, age., IV, 562-563.
• 37 - Bakara 2/29; İsrâ’ 17/44; Mü’minûn 23/86; Fussılet 41/12; Talâk 65/12; Mülk 67/3; Nûh 71/15. 38 - Mü’minûn 23/17. 39 - Nebe’ 78/12.
  • Bakara 2/29 İsrâ 17/44 Mü'minûn 23/86 Fussilet 41/12 Talâk 65/12 Mülk 67/3 Nûh 71/15 Mü'minûn 23/17 Nebe' 78/12
• 40 - Zemahşerî, age., IV, 564.
• 41 - Nahl 16/8; Yâsîn 36/36. 42 - Rahmân 55/29.
  • Nahl 16/8 Yâsîn 36/36 Rahmân 55/29
• 43 - Semerkandî, age., III, 136.
• 44 - İslâmoğlu, age., s. 1150’de 9. not.
• 45 - Buhârî, Bed’ü’l-Halk, Bâb fi’n-Nücûm, 3.
• 46 - Râzî, age., XXX, 60.
• 47 - Kehf 18/22. 48 - İslâmoğlu, age., s. 1150’de 11. not.
  • Kehf 18/22
• 49 - Nisâ’ 4/93, 102; Tevbe 9/100; Ahzâb 33/8, 29, 35, 44, 57, 64; Feth 48/6; Mücâdele 58/15; Talâk 65/10; İnsân 76/31. 50 - Nisâ’ 4/18, 37, 151, 161; İsrâ’ 17/10; Kehf 18/29, 102; Furkân 25/11, 37; Ahzâb 33/31; Feth 48/13; Mülk 67/5; İnsân 76/4. 51 - Bakara 2/24; Âl-i İmrân 3/131, 133; Hadîd 57/21.
  • Nisâ 4/93 Nisâ 4/102 Tevbe 9/100 Ahzâb 33/8 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Ahzâb 33/44 Ahzâb 33/57 Ahzâb 33/64 Fetih 48/6 Mücâdele 58/15 Talâk 65/10 İnsân 76/31 Nisâ 4/18 Nisâ 4/37 Nisâ 4/151 Nisâ 4/161 İsrâ 17/10 Kehf 18/29 Kehf 18/102 Furkân 25/11 Furkân 25/37 Ahzâb 33/31 Fetih 48/13 Mülk 67/5 İnsân 76/4 Bakara 2/24 Âl-i İmrân 3/131 Âl-i İmrân 3/133 Hadîd 57/21
• 52 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6. 53 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6