Zuhruf Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 89 âyetten oluşan, adını 35. âyette yer alan ve “altın, yaldızlı zinet, süs” anlamındaki زُخْرُف zuhruf kelimesinden alan Zuhruf sûresi, inişe göre 83, resmî sıralamada ise 43. sûredir.

Zuhruf sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Şûrâ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Şûrâ 1; Zuhruf 1-2); “vahyin indiriliş gayesi” (Şûrâ 7; Zuhruf 3); “insanların çiftler halinde yaratılması” (Şûrâ 11; Zuhruf 12); “kâinat kitabından çeşitli âyetler” (Şûrâ 29, 32-33; Zuhruf 9-11); “Son Saat’le ilgili uyarı” (Şûrâ 17-18; Zuhruf 61, 66); “kötülere cehennem azabı, iyilere cennet ödüllerinin verilmesi” (Şûrâ 22, 23, 26, 45; Zuhruf 67-73) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir. Zuhruf sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin apaçık oluşu, anlaşılsın diye Arapça indirilişi ve Yüce Allah’ın katında yüce bir makamda oluşu mesajıyla başlamakta, geçmiş nesilllerin vahye dair çarpık algıları eleştirilmekte, müşriklerin Allah inancına sahip oldukları belirtilerek kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları verilmektedir.

15. âyetten itibaren, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a kız çocuk isnadı konusu ele alınmakta, meleklerin yaratılışlarına şahit olmadıkları, bu nedenle sorgulanacakları beyan edilmekte, müşriklerin taklide battıkları, eskilerden böyle olanların cezalandırıldığı, bu arada taklide karşı Hz. İbrâhim’in mücadele verdiği, müşriklerin Hz. Peygamber’in risaletini reddedişleri, peygamberliğin başkalarına verilmesi gerektiği, ilahi rahmeti başkalarının dağıtamayacağı mesajı verilmektedir.

33. âyetten itibaren, insanlar tekdüze olacak olmasalardı hepsine zinetlerle süslü imkanlar verilebileceği bildirilmekte, ancak bunların dünyanın geçimlikleri olduğu bildirilmekte, vahiyden uzak yaşayanların korkunç bir akıbete hazırlandıkları ifade edilerek vahye sarılmanın öneminde dikkat çekilmektedir.

46. âyetten itibaren, Hz. Musa’nın risalet öğretileri ve tebliğiyle ilgili birtakım detay denebilecek bilgiler verilmekte, Firavun’un baskıcı zulmüne dikkat çekilmekte, sonrasında konu Hz. İsa’ya getirilerek onun yaptığı tevhid mücadelesi ele alınmaktadır.

65. âyetten itibaren, insanların gruplara ayrılması eleştirilmekte, mahşerde iyi insanlardan başkaları arasında dostluk kalmayacağı, cennetliklere her türden ödüller verileceği, suçlulara ise ebedi cehennem azabının uygulanacağı belirtilerek, bu sonucu kendilerinin hak etmiş olacakları beyan edilmektedir.

77. âyetten itibaren, mahşerde yaşanacak sahnelerin bir kısmı dile getirilmekte, Yüce Allah’a çocuk isnadının ne kadar korkunç bir günah olduğuna dikkat çekilerek, bunu kabul edenlerin kendilerine vaad edilen azap gününe kadar bırakılmaları ifade edilmektedir.

84. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın her yerde ilah olduğu, bütün mahlûkatın hükümranlığının elinde bulunduğu, gerçeğe şahit olanlardan başkasının şefaate ehil olamayacağı, müşriklerin de aslında Yüce Allah’ın yaratıcılığını kabul ettikleri, ancak gerçeğe iman etmemekte ısrar ettikleri ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 81-89. âyetlerinde tevhide vurgu yapmakta, gücünü hatırlatmakta, inkârcılara zaman tanıdığını bildirmekte, her yerde var olduğunu haber vermekte, katında hakka şahit olan melekler hariç hiç kimsenin şefaat yetkisinin olamacağını ifade etmekte, buna göre muhataplarını bilgilendirmesini Hz. Peygamber’den istemektedir.

a) Tevhid Vurgusu

Yüce Allah, sûrenin 81-83. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitaben “De ki: Eğer Rahmân’ın bir çocuğu olsa(ydı), elbette ben (ona) kulluk edenlerin ilki olur(d)um!” demesini emretmekte, göklerin, yerin ve Arş’ın Rabbi olması itibariyle onların şirk içerikli nitelendirmelerinden yüce ve münezzeh olduğunu hatırlatmaktadır.

Ardından, inkârcılar için de Hz. Peygamber’e şunu demesini emrettiği bildirilmektedir: “O halde, sen onları (şimdilik) bırak da, kendilerine vaadedilen günlerine kavuşuncaya dek (boş ve anlamsız işlere) dalsınlar, oynayadursunlar.”

ı. Tek Allah’a Kulluk

قُلْ اِنْ كَانَ لِلرَّحْمٰنِ وَلَدٌ فَاَنَا۬ اَوَّلُ الْعَابِد۪ينَ “De ki: Rahmân’ın herhangi bir çocuğu olsa(ydı), elbette (ona) kulluk edenlerin ilki ben olur(d)um!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنْ كَانَ in kâne ifadesi “eğer olursa”; لِلرَّحْمٰنِ li’r-rahmâni ifadesi “Rahman için”; وَلَد veledün kelimesi “herhangi bir çocuk”; فَاَنَا۬ fe ene zamiri “ben”; اَوَّلُ الْعَابِد۪ينَ evvelü’l-‘âbidîne tamlaması ise “ibadet edenlerin öncüsü (olurum)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmediği gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek Allah’a çocuk isnat eden her kim varsa hepsini cevaplamasını sağlamakta ve “Rahmân’ın eğer çocuğu olsaydı ona ilk kulluk edenin kendisi olacağını ilan etmesini kendisine emretmektedir.

Zuhruf sûresinin 15-19. âyetlerinde de ele aldığımız üzere, Mekkeli müşrikler ve çevrede yaşayan din mensupları Yüce Allah’a erkek veya kız çocukları isnadında bulunuyorlardı. Onların hepsine cevap vermek üzere İhlâs 112/3’te Yüce Allah’ın hiç kimseyi doğurtmadığı, yani hiçbir çocuğun babası olmadığı gibi hiç kimse tarafından da doğurulmadığı beyan edilmektedir.

İşte bu cümle, Yüce Allah’ın “baba” olmadığı, dolayısıyla hiç kimsenin doğumuna fiziksel anlamda etken olmadığı için kendisine çocuk isnadının çok büyük bir hata oluşturacağını ortaya koymaktadır. Aslında önce “doğmamak”, daha sonra “doğurmamak”tan söz edilmesi gerekirken, İhlâs 112/3’te ilk sırada Yüce Allah’ın hiç kimseyi “doğurtmaması” ifade edilmektedir. Bunun nedeni, Yüce Allah’a çocuk isnad eden bütün müşrikleri susturmaktır.

Âyette لَمْ تلِدْ lem telid kalıbı kullanılmadığı için, burada kast edilen anlam Yüce Allah’ın -hâşâ- anne olmadığını değil, hiç kimseyi doğurtmayan varlık anlamında “baba” olmadığını ortaya koymaktır. Yüce Allah anne de değildir, baba da değildir. Kur’ân’ın indirildiği dönemde Allah’a çocuk isnadında bulunanların maksadı O’nu “baba” motifiyle buluşturmaktı.

İşte İhlâs 112/3. âyet bu algıyı kökünden reddetmektedir. Eşi de yoktur, çocuğu da yoktur. Dolayısıyla hiç kimsenin doğmasına fiziksel olarak neden olmadığı için “baba” da değildir. O sadece yaratandır; bütün babaları, anneleri ve çocukları O yaratmıştır; dolayısıyla annelik, babalık ve çocukluk sıfatlarından münezzehtir.

2. Bilindiği üzere, Mekkeliler, “Yüce Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları sayıyor ve O’na kız çocuklar isnat ediyorlardı. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet(1) yer almaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin öncelikle hedef aldığı kişiler, bu tür şirk içerisinde bulunanlardır. Öte yandan, cinlerle Yüce Allah arasında bir nesep ilişkisinin olduğunu sanarak, Yüce Allah’ın kız ve erkek çocukları olduğunu iddia edenler de vardı. En‘âm 6/100 ve Sâffât 37/158 gibi âyetlerde bunlar hakkında bilgiler yer almaktadır.

Dahası, bazı Hıristiyanlar Hz. İsa’nın,(2) bazı Yahudiler Hz. Üzeyir’in,(3) hatta Yahudî ve Hıristiyanlar bizzat kendilerinin “Yüce Allah’ın oğlu” olduklarını iddia ediyorlardı.(4) Bazı Mecusilerin “Hürmüz ve Ehremen Allah’ın oğullarıdır” şeklinde bir kabulü olduğu da iddia edilmektedir.(5) İşte, Ihlâs sûresinin üçüncü âyetinin ilk cümlesinde bütün bu iddiaların asılsız olduğu açıkça ortaya konulmakta olduğu gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz Zuhruf 43/81’de de dolaylı olarak bu iddialar reddedilmektedir.

Yüce Allah’ın çocukları yoktur. Bu konuda pek çok âyette(6) açık ifadeler yer almaktadır. Yüce Allah’ın çocuğu olamaz; çünkü O’nun benzeri gibi bir şey yoktur.(7) Bu gerçeğe rağmen konuyu ısrarla gündemde tutanları acıklı bir azap beklemektedir. Yüce Allah kesinlikle ve hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir. Eğer çocuk edinmek isteseydi yarattığı şeylerden dilediğini çocuk edinirdi.(8) İşte bu âyet, Yüce Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmediğini, yani hiç kimsenin babası olmadığını ilan etmektedir.

3. Âyette geçen اِنْ كَانَ لِلرَّحْمٰنِ وَلَدٌ ifadesiyle ilgili üç anlam ihtimali söz konusudur:

a) اِنْ كَانَ لِلرَّحْمٰنِ وَلَدٌ ifadesindeki اِنْ in edatının şart manası vermesi durumunda sözünü ettiğimiz hususlar aynen geçerlidir. Buna göre âyetin tercümesi şöyledir: “De ki: Eğer Rahmân’ın bir çocuğu olsa(ydı), elbette (ona) kulluk edenlerin ilki ben olur(d)um!”

b) Ancak bazı âlimlerimize göre buradaki اِنْ in edatı nâfiye yani “olumsuzluk” mana vermektedir. Bu durumda âyetin anlamı şöyle olur: “De ki: Rahmân’ın çocuğu olması mümkün değildir; (eğer olsa ona) ilk kul olan ben olurum.”(9) Bu tercümede “olamaz ya, eğer Rahmân’ın herhangi bir çocuğu olsa ona kulluk edenlerin ilki ben olurdum; sizden çok daha önce davranır, görevimi yapardım” mesajı yer almaktadır.

c) Burada aynı doğrultuda başka bir anlam daha mümkündür. Buna göre de âyet “De ki: Rahmân’ın çocuğu olması mümkün değildir. Ben (O’na) kulluk edenlerin öncüsüyüm” şeklinde anlaşılabilir. Bu durumda hem Yüce Allah’ın çocuk edinmediği vurgulanmış, hem de sadece O’na kulluk bilinci dile getirilmiş olmaktadır.

İşte bütün bu anlam ihtimalleri çerçevesinde âyette verilmek istenen mesaj bütün mutaplara tevhid duyarlılığı kazandırmak ve şirk denen korkunç hataya bulaşılmamasını sağlamaktır.

ıı. Yüce Allah’ın Yakıştırmalardan Münezzeh Oluşu

سُبْحَانَ رَبِّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ “Göklerin ve yerin Rabbi, arşın da Rabbi olan (Allah) onların yakıştırdıklarından yücedir.”

Âyetteki سُبْحَانَ sübhâne ifadesi “şanı yücedir, eksikliklerden münezzehtir”; رَبِّ السَّمٰوَاتِ rabbi’s-semâvâti tamlaması “göklerin Rabbinin”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin, yeryüzünün (Rabbinin)”; رَبِّ الْعَرْشِ rabbi’l-‘arşi tamlaması “Arş’ın Rabbinin”; عَمَّا يَصِفُونَ ‘ammâ yesıfûne ifadesi ise “onların, inkarcıların nitelendirdikleri şeylerden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak yaratıcılığı ile insanların O’na nispet ettiği şirk içerikli kabullerden münezzeh olduğu gündeme getirilmektedir.

Bağlam dikkate alındığında âyette verilmek istenen mesajın Yüce Allah’a çocuk isnadının şiddetle reddedildiği, bu türden yakıştırmalardan uzak olduğu beyan edilmekte, bir bilinç inşasına yer verilmektedir.

Enbiyâ’ 21/22’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer o ikisinde (yerde ve gökte) Allah’tan başka ilahlar bulunsaydı, (ikisi de yani bunların düzeni) kesinlikle bozul(up gitmiş)ti. Arş’ın Rabbi olan Allah, onların nitelendirdikleri (şeyler)den münezzehtir.” Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde(10) geçmekte ve Rabbimizin “çocuk edinmesi” veya “ortağının bulunması” iddiaları gibi şirk unsuru iftiralardan uzak ve münezzeh olduğu beyan edilmektedir.

Bu âyette Yüce Allah önce kendisinin sübhânlığını, yani şirk unsurları iddialarından münezzeh olduğunu bildirmekte, ardından “göklerin ve yerin yani bütün kâinatın yaratıcısı, sahibi ve terbiye edicisi” olduğunu beyan etmektedir. Sonrasında ise Enbiyâ’ 21/22’deki gibi burada benzerlerinden farklı olarak رَبّ الْعَرْشِ rabbu’l-‘arş tamlamasına yer vermektedir ki bu, Rabbimizin “Arş’ın sahibi” olduğu beyanını içermektedir.

Bu tamlamanın benzerleri Tevbe 9/129, Mü’minûn 23/86, 116 ve Neml 27/26’da da geçmektedir. Yüce Allah’a nispet edilen الْعَرْش el-‘arş “taht” elbette insanlara nispet edilenden çok farklıdır. Rabbimiz maddeden uzak ve münezzeh olduğu için, “O’nun arşı” ifadesi, “O’nun mutlak hükümranlık, mutlak otorite yetkisi”dir ve bilinen anlamdan ayrı olarak mecazi bir mana vermektedir.

Benzer bir konunun ele alındığı En‘âm 6/100 ve Sâffât 37/159’da Yüce Allah’ın cinlerle Allah arasında nesep bağı iftirasından oluşan nitelendirmelerden münezzeh ve çok yüce olduğu vurgulanmaktadır. Nahl 16/57’de Yüce Allah’ın sübhânlığı, yani çocuk isnadı nitelendirmelerinden münezzeh olduğu belirtilmektedir.

A‘râf 7/190’da da ortak koşanların bu yaklaşım ve iftiralarından Rabbimizin yüce olduğu beyan edilmektedir. Mü’minûn 23/91’deki hatırlatmada ise aynı konu ve içerik söz konusudur; çocuk isnadı gibi yakıştırmalardan Yüce Allah’ın münezzehliği dile getirilmektedir.

ııı. İnkarcılara Zaman Tanınması

فَذَرْهُمْ يَخُوضُوا وَيَلْعَبُوا حَتّٰى يُلَاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذ۪ي يُوعَدُونَ “Sen (şimdilik) bırak da kendilerine vadedilen günlerine kavuşuncaya kadar (boş işlere) dalsınlar, oynasınlar.”

Âyetteki فَذَرْهُمْ fe zerhum emri “sen onları bırak”; يَخُوضُوا yehûdû fiili “(boş işlere) dalsınlar”; وَيَلْعَبُوا ve yel‘abû fiili “ve oynasınlar”; حَتّٰى يُلَاقُوا hattâ yülâkû ifadesi “buluşuncaya kadar, karşılaşıncaya dek”; يَوْمَهُمُ yevmehum tamlaması “onların (şu) günlerine, mahşer gününe”; الَّذ۪ي يُوعَدُونَ ellezî yû‘adûne ifadesi ise “kendilerine vaadedilmekte olan” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlere yönelik bir davranış modeli gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah tamamen aynı ifadelerle Me‘âric 70/42’de de geçen bu âyette Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve ona bir tebliğ metodu öğretmektedir. İlgili âyette gerekli izahımızı yapacağımız için burada benzer şeyleri tekrarlamayacak, sadece bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

1. Âyette yer alan يَخُوضُوا yehûdû fiili “(boş işlere) dalmak”, “lafazanlık yapmak”, “laf ebeliği yapmak” anlamlarına gelmektedir. Bu kelime Kur’ân’da hep olumsuz ve yerilen içeriklerde kullanılmaktadır.(11) Nisâ’ 4/140 ve En‘âm 6/68’den anlaşıldığına göre, bu kişilerin uğraşları daha çok Yüce Allah’ın âyetleri hakkında ileri geri konuşma ve alay şeklinde gerçekleşiyordu.

Burada inkârcılar için kullanılan bir diğer kelime ise “oynamak” anlamına gelen يَلْعَبُوا yel‘abû fiilidir. Bu fiil, Kur’ân’da daha çok sonuçsuz ve faydasız işlerle meşgul olmak anlamında kullanıldığı için çeşitli âyetlerde(12) yehûdu(û) fiiliyle birlikte gelmektedir.

2. İnkârcılar bir taraftan hakikati reddetmekte, diğer taraftan da gerçekleri bastırmak için onlar hakkında laf üretmeye çalışmakta, eylem ve söylemleriyle bu olumsuz tavrı devam ettirmekteydiler. İşi sulandırmak veya konuyu alaya almak için çeşitli argümanlar geliştirmekte, vahyin sesini kısmak için ellerinden gelen her şeyi yapmaktaylardı.(13)

Mekke’de bu bilinçli ve olumsuz davranış sahiplerinin dışında, meseleyi ciddiye almayıp vurdumduymaz bir tutum sergileyenler de vardı. Onlara yönelik olarak da Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Peygamber’e şöyle seslenmektedir:

“Onları kendi hallerine bırak, boş işlerle uğraşsınlar, ömürlerini oyunla geçirsinler; ancak sonunda kendilerine vaadedilen azapla mutlaka karşılaşacaklardır.” Onlar kıyâmet ve âhireti alaya alsalar da zamanı gelince bu gerçeklerle mutlaka yüzleşecekler ve pişman olacaklardır; fakat son pişmanlık fayda vermeyecektir.

İşte Yüce Allah onların bu tutumlarına karşılık Hz. Peygamber’i motive etmekte, yaptıklarına takılıp kalmamasını öğütlemekte ve sonuçta hak ettikleri azabın inkârcıları bulacağını beyan etmektedir. Böylece bir taraftan Hz. Peygamber’in ve müminlerin morali yükseltilirken, diğer taraftan da inkârcı muhataplara gözdağı verilmektedir. Yüce Allah, Hz. Peygamber’i, kendi işine bakması noktasında bilgilendirmekte ve vahiyden yararlanmak isteyenlerle meşgul olmasının daha doğru olacağını kendisine bildirmektedir.

Esasında vahyin ilk dönemlerinde Müslümanların sayısı çok az olduğu için, karşıtlarıyla fiziksel olarak mücadele etmeleri mümkün değildi. Bu nedenle, Yüce Allah inkârcılık ve düşmanlık yapan muhatapları Hz. Peygamber’in gündeminden düşürmek istemektedir. Onlarla fiziksel anlamda uğraşarak gereksiz düşmanlık filizlerinin yeşertilmesini engellemeyi amaçlamaktadır.

İnanmıyorlar diye hemen cezalandırmak doğru değildir. Kaldı ki sûrenin Mekke dönemi sûrelerinden olduğu düşünüldüğünde ceza vermekten değil, müşriklerin inanmamalarına üzülmemekten söz etmek çok daha doğrudur. Âyetlerin mesajı evrensel olduğu için, aynı duygular bugün de gelecekte de geçerliliğini devam ettirecektir. Kâfirlere nasıl davranılması gerektiğiyle ilgili geniş bir değerlendirmeyi Me‘âric 70/42’de yapacağımız için burada tekrara düşmek istemiyoruz.

b) Yüce Allah’ın Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 84-86. âyetlerinde “Gökteki ilah da O’dur; yerdeki ilah da. O, hikmet sahibidir; çok iyi bilendir” buyurarak tevhid vurgu yapmakta, göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunan her şeyin hükümranlığının sadece kendisine ait olduğunu bildirmektedir.

Ardından, Son Saat’in bilgisinin sadece O’nun katında olduğunu, insanların da sadece O’na döndürüleceğini haber vermekte, bu arada Allah’ın peşi sıra yalvardıkları varlıkların şefâat edemeyeceklerini, ancak bilerek hakka şahitlik eden meleklerin müstesna olduğunu bildirmektedir.

ı. Tek İlah Oluşu

وَهُوَ الَّذ۪ي فِي السَّمَآءِ اِلٰهٌ وَفِي الْاَرْضِ اِلٰهٌ وَهُوَ الْحَك۪يمُ الْعَل۪يمُ “Gökteki ilah da O’dur; yerdeki ilah da. O, el-hakîm’dir (hikmet sahibidir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyettekiوَهُوَ ve huve zamiri “O”; الَّذ۪ي فِي السَّمَآءِ ellezî fi’s-semâi ifadesi “gökte de olan”; اِلٰه ilâhun kelimesi “ilah(tır)”;وَفِي الْاَرْضِ ve fi’l-ardı ifadesi “yerde de”; اِلٰه ilâhun kelimesi “ilah(tır)”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı “(her işinde) hikmetli olan, hikmetsiz iş yapmayan(dır)”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı ise “(her şeyi) çok iyi bilen(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın göklerde ve yerde tek ilâh oluşu gerçeği ile konuyla ilgili iki sıfatı gündeme getirilmektedir.

1. وَهُوَ الَّذ۪ي فِي السَّمَآءِ اِلٰهٌ وَفِي الْاَرْضِ اِلٰهٌ“Gökteki ilah da O’dur; yerdeki ilah da.” Yüce Allah çocuk sahibi olmaktan münezzeh olduğunu, bütün mahlukatın Rabbi olduğunu, inkarcıların kendi hezeyanları içerisinde bırakılmaları gerektiğini beyan ettikten sonra, bu defa göklerde ve yeryüzünde yegâne ilâhın kendisi olduğunu belirtmektedir.

Bu ifadesiyle Yüce Allah göklerde ve yeryüzünde yani bütünüyle mahlukatın varlık âleminde kulluk edilmeye layık yegane kudretin kendisi olduğunu bildirmş olmaktadır. Dahası Fâtır 35/40, Ahkâf 46/5 ve Tûr 52/36 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, yaratıcılığı ve idare ediciliği noktasında herhangi bir ortağının bulunmadığını, Yûnus 10/3, Ra‘d 13/2, Secde 32/5 gibi âyetlerde de dile getirildiği üzere bütün mahlukatı kendisinin idare ettiğini, bu noktada da tek olduğunu ifade etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz ifadenin bir benzeri de En‘âm 6/3’te şu şekilde geçmektedir: “O, göklerde ve yerde (tek) Allah’tır. Gizlinizi, açığınızı bilir; (ayrıca hayır ve şerden) ne kazanacağınızı da bilir.” Bu iki âyet Yüce Allah’ın her yerde olduğunun açık bir delilidir.

Buna göre Mülk 67/16-17’de geçen مَنْ فِي السَّمَآءِ men fi’s-semâi “gökteki zat” ifadelerinde herhangi bir “mekân” değil bir “makam” kastının olduğunu, Rabbimizin “mekân olarak yüksekliğine” değil, “makam olarak yüceliğine” değinildiğini söylemek gerekmektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’a herhangi bir mekân tahsisinden söz edilmediğini, çünkü O’nun her yerde hazır ve nazır olduğunu ifade etmek zorundayız.

Yüce Allah’ın kişiye yakınlığı,(14) herkese şah damarından,(15) ölmekte olan kişiye de çevresindekilerden çok daha yakın olması,(16) kişiyle kalbi arasına girebilecek özellikte bulunması,(17) gizli gizli konuşanlarla birlikteliği(18) ve kişiler her neredelerse Yüce Allah’ın da onlarla birlikte orada olması(19) gibi âyetler Yüce Allah’ın mekândan münezzeh olduğunu, her an her yerde bulunduğunu açıkça göstermektedir.

Bu gerçeğin ışığında yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesajın mecaz olduğunu ve Yüce Allah’ın bulunduğu mekânı değil, makamı ve insanlar üzerindeki erişilmez kuvvet ve kudretini ifade ettiğini belirtmeliyiz. Bizim Kur’ân bütünlüğünde âyetlerden anlayabildiğimiz budur; gerçeği elbette sadece Rabbimiz bilmektedir.

2. وَهُوَ الْحَك۪يمُ الْعَل۪يمُ “O, el-hakîm’dir (hikmet sahibidir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah tek ilah olduğu gereceğini dile getirdikten sonra âyetin sonunda iki sıfatına dikkat çekmektedir. Bunlar Rabbimizin الْحَك۪يم el-hakîm yani “her işinde hikmetli olan, hikmetsiz iş yapmayan” sıfatı ile الْعَل۪يم el-‘alîm yani “her şeyi çok iyi bilen” sıfatlarıdır. Bu kelimelerin başında yer alan eliflâm takıları Rabbimizin hükümlerindeki hikmetine ve bilgi sahibi oluşundaki eşsizliğe ve erişilmezliğe dikkat çekmektedir. Gerçek manada hikmetli iş yapan ve hikmet sahibi olan kudret Yüce Allah’tır; gerçek anlamda bilgi sahibi olan da sadece ve sadece O’dur.

Âyette zikredilen Yüce Allah’ın el-‘alîm/‘alîm ve el-hakîm/hakîm sıfatları birlikte çeşitli âyetlerde(20) de ifade edilmektedir. Yüce Allah her şeyi hakkıyla, aracısız bir şekilde ve tam olarak bilmektedir. Ayrıca Yüce Allah verdiği hükümlerde de sınırsız hikmet sahibidir; çünkü O, hikmetsiz bir işle asla ve asla anılamaz.

Bir önceki âyetle bağlantılı olarak düşünüldüğünde Yüce Allah’ın الْحَك۪يم el-hakîm sıfatı, müşrikleri kendi hezeyanları, alaycılıkları ve oyunları içinde bırakması gerektiği hükmünü kendisinin isabetli bir şekilde vermiş olduğunu, bu arada الْعَل۪يم el-‘alîm sıfatı da bu hükmünü eşsiz ve erişilmez bilgisiyle verdiğini göstermektedir.

ıı. Hükümranlığın Kendisine Aidiyeti

وَتَبَارَكَ الَّذ۪ي لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَعِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَاِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “Göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunan her şeyin otoritesi sadece kendisine ait olan (Allah) ne yücedir! O (Son) Saat’in bilgisi, yalnızca O’nun katındadır. Yalnızca O’na döndürüleceksiniz.”

Âyettekiوَتَبَارَكَ ve tebârake fiili “ve yüceler yücesidir”; الَّذ۪ي لَهُ ellezî lehû ifadesi “ki O’nun içindir, sadece O’na aittir”; مُلْكُ السَّمٰوَاتِ mülkü’s-semâvâti tamlaması “göklerin hakimiyeti, otoritesi”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin, yeryüzünün (hükümranlığı, egemenliği)”; وَمَا بَيْنَهُمَا ve mâ beynehumâ ifadesi “ve onların ikisinin arasındakilerin”; وَعِنْدَهُ ve ‘ındehû ifadesi “ve sadece O’nun katındadır”; عِلْمُ السَّاعَةِ ‘ılmu’s-sâ‘ati tamlaması “o (Son) Saat’in bilgisi”; وَاِلَيْهِ ve ileyhi ifadesi “ve sadece ve sadece O’na”; تُرْجَعُونَ türce‘ûne edilgen fiili ise “döndürüleceksiniz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinata dair mutlak hükmranlığı, Son Saat’in bilgisinin sadece kendi katında oluşu ve insanların sadece ve sadece O’na döndürüleceği gündeme getirilmektedir.

1.وَتَبَارَكَ الَّذ۪ي لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا “Göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunan her şeyin otoritesi sadece kendisine ait olan (Allah) ne yücedir!” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde kâinatın mutlak yaratıcısı olmasının yanında bütün mahlukatın hükümranlığının da sadece ve sadece kendi kontrolünde olduğunu beyan etmektedir.

a) وَتَبَارَكَ “Ne yücedir!” Furkân 25/1’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, “hayrın çokluğu ve fazla oluşu”,(21) “yüce ve ulu olmak”(22) gibi anlamlara gelen ve Kur’ân’da 9 yerde(23) geçen تَبَارَكَ tebârake fiiline, “yüceler yücesidir”, “ne yücedir!”, “ne cömerttir!”, “şanı ne yücedir!”, “bereket kaynağıdır”, “cömertler cömerdidir” ve “kutludur” gibi anlamlar verilebilir. Bu kelime Kur’ân’daki kullanımlarında Yüce Allah’a nispet edilmektedir ve yetebârakü şeklinde geniş zaman kalıbı kullanılmamaktadır.

“Bereket kaynağı” oluşu anlamıyla tebârake fiili Yüce Allah’ın kâinata koyduğu ve işletmeye devam ettiği sistemindeki erişilmez gücünü ifade etmektedir. Yaratma ve idare etmedeki etkinliği ile varlıkların yaratılışına koyduğu kanunlardan söz eden âyetlerde geçen bu fiil, Yüce Allah’ın benzer konulardaki bereket kaynağı oluşunu da ortaya koymaktadır.

“Bereket kaynağı” oluşu anlamıyla yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi hem gökler ve yeryüzü yani bütünüyle kâinat sistemi, hem de mahşer şartlarının yegâne hâkimiyetini bildiren cümlelerin başında getirilen bu fiilin,(24) bir de nimet verme ve bilgilendirme içeriğinde(25) kullanıldığını özellikle hatırlatmak gerekir. İster yaratma, ister idare etme, ister nimet verme, isterse bilgilendirme anlamında kabul edilsin, bu fiilin verdiği anlam Yüce Allah’ın bütün bu ve benzer konularda bereket kaynağı olduğunu göstermektedir; başka hiçbir varlık bu sıfatla anılamaz.

b) الَّذ۪ي لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا “Göklerin, yerin ve ikisi arasındaki her şeyin hükümranlığı sadece kendisine ait olan (Allah).” Bu ifade burada tebârake fiilinin bir sonucu olarak zikredilmektedir. Bu cümlenin kısaltılmış şekli Mülk 67/1’de بِيَدِهِ الْمُلْكُۘ bi yedihi’l-mülkü “hükümranlık sadece O’nun elindedir” cümlesiyle dile getirilmektedir. Bu iki cümlede de mülkün sadece Yüce Allah’ın elinde, yani O’nun kudretinde ve kontrolünde bulunduğu bildirilmektedir.

Yâsîn 36/83’te de açıkladığımız üzere, mülk, “hükümranlık, hâkimiyet, iktidar, egemenlik, otorite” anlamlarıyla Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanını beyan eder; bu yapısıyla söz konusu kelime bütün yaratılmışları kapsamına alır. Âl-i İmrân 3/26-27’de bu kavram daha açık ifadelerle ve neleri kapsadığını ortaya koyacak şekilde bizlere öğretilmektedir.

“Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(26) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir.

Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da,(27) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(28) “Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada, hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Konuyla ilgili âyetlerde takdîm-te’hîr metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen “vurgulu” ifadeler O’nun bu konuda tek ve erişilmez olduğunun delilidir.

2.وَعِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ “O (Son) Saat’in bilgisi, yalnızca O’nun katındadır.” Yüce Allah göklerin, yerin ve ikisi arasında her ne varsa hepsinin hükümranlığının kendi elinde olduğunu beyan ettikten sonra, müşriklerin inanmadıkları, ancak mutlak sûrette gerçekleşecek olan Son Saat’in bilgisinin sadece kendisine ait olduğunu haber vermekte, başkalarının bu konuda bilgi sahibi kılınmadıklarını ifade etmek istemektedir.

Konuyla ilgili olarak Lokmân 31/34’te şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki o (Son) Saat’in bilgisi sadece Allah’ın katındadır.” Yüce Allah Son Saat’in bilgisinin sadece kendi katında olduğunu vurgulamaktadır. Burada عِنْدَهُ ‘ındehû ifadesi عِلْمُ السَّاعَةِ ‘ılmu’s-sâ‘ati tamlamasından önce geldiği için, cümleye “vurgu” manası katmakta ve Son Saat’in bilgisinin sadece ve sadece Yüce Allah’ın katında olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

Son Saat’in melekler ve Hz. Peygamber dâhil hiç kimse tarafından bilinmeyeceği konusunda Kur’ân’da yer alan bütün âyetleri ve konunun detaylı bir şekilde incelemesini Nâzi‘ât 79/42-44’te ve Zuhruf 43/61’de yaptığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

3. وَاِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “Yalnızca O’na döndürüleceksiniz.” Âyetin son cümlesi yaratılışın akıbetini özetlemektedir. Yüce Allah Kur’ân’da sıklıkla mahşere dikkat çekmekte, bu hayatın mutlak surette bir ikincisinin olacağını, bu sayede insanların duyarlı olmaları gerektiğini kendilerine beyan etmektedir.

Yüce Allah’a kavuşmayı inkâr edenler bilmelidirler ki elbette O’na döndürüleceklerdir. Bilindiği üzere mahşer için yedi aşama yaşanacaktır. Bunlar “diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme” ve “cennete veya cehenneme sevk edilme” şeklinde yaşanacaktır.(29) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin son cümlesinde de bu aşamaların “üçüncüsü” yani “Allah’a arz edilme, sunulma” gündeme getirilmektedir.

ııı. Meleklerin Şefaati

وَلَا يَمْلِكُ الَّذ۪ينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفَاعَةَ اِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ “O’nun peşi sıra yalvardıkları varlıklar, şefaat (yetkisine) sahip olamazlar. Ancak bilerek gerçeğe şahitlik eden (melek)ler hariç!”

Âyetteki وَلَا يَمْلِكُ ve lâ yemlikü fiili “ve sahip olamaz, sahip olmayacak”; الَّذ۪ينَ يَدْعُونَ ellezîne yed‘ûne ifadesi “yalvaranlar, onların yalvardıkları varlıklar”; مِنْ دُونِهِ min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra (başka varlıklara)”; الشَّفَاعَة eş-şefâ‘ate kelimesi “şefaate”;اِلَّا مَنْ شَهِدَ illâ men şehide istisnası “şahit olanlar hariç”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “hakka”; وَهُمْ ve hum zamiri “(oysa) onlar”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili ise “bilmektedirler, bilenlerdir” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin beklentisi olarak putların şefaat edemeyecekleri, sadece hakka şahit olanların şefaat edebileceği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette Mekkeli müşriklerin beklediği türden bir şefaatin olmadığını, kendilerinden şefaat edeceklerini umdukları için(30) Allah’ın peşi sıra yalvarıp durdukları putların şefaat hakkına sahip olamayacaklarını beyan etmekte, bu arada bir istisna cümlesine yer vererek şefaat edebilecek varlıkların bulunduğuna dair bir açıklama getirmektedir.

1.وَلَا يَمْلِكُ الَّذ۪ينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفَاعَةَ “O’nun peşi sıra yalvardıkları varlıklar, şefaat (yetkisine) sahip olamazlar.” Yüce Allah bağlam gereği düşünüldüğünde Allah’a çocuk isnat etmeleri bakımından Mekkeli müşriklerin beklentisi olarak “meleklerin”, Yahudilerin beklentisi olarak “Hz. Üzeyr’in”, Hıristiyanların beklentisi olarak da “Hz. İsa’nın” şefaat edemeyeceğini ifade etmek istemiş olabilir. Âyet metin olarak Yüce Allah’ın peşi sıra hiçbir varlığın şefaate sahip olmayacağını ortaya koymaktadır ki bu anlam “De ki: Şefaat bütünüyle sadece ve sadece Allah’a aittir” mealindeki Zümer 39/44’le de uyumludur.

Şefaat konusunu detaylı bir şekilde Zümer 39/44’te ele aldığmız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söyleyelim ki müşriklerin beklediği türden şefaat kesinlikle olmayacaktır. Bakara 2/48’de şöyle buyrulmaktadır: “Öyle bir güne karşı duyarlı olun ki, o günde hiç kimse başkası için herhangi bir ödemede bulunamaz; hiç kimseden şefaat kabul olunmaz, fidye alınmaz, onlara asla yardım da yapılmaz.”

Ayrıca Bakara 2/254’te de şu bilgilere yer verilmektedir: “Ey iman edenler! Kendisinde artık alış-veriş, dostluk ve şefaat (kayırma) bulunmayan gün (kıyâmet) gelmeden önce, size verdiğimiz rızıktan hayır yolunda harcayın. Gerçekleri inkâr edenler elbette zâlimlerdir.” Bu iki âyet, meseleyi açıkça ortaya koymaktadır. Ancak bilinmelidir ki bu konuda pek çok âyet vardır.(31)

2. اِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ “Ancak bilerek gerçeğe şahitlik eden (melek)ler hariç!” Yüce Allah mutlak anlamda putların hiçbir şekilde şefaat hakkına sahip olamayacaklarını beyan ettikten sonra, burada bir istisna cümlesine yer vermektedir. “Bilerek hakka şahit olanlar” ifadesinden maksadın kimler olduğu konusu tartışmalıdır. Bu ifade “bildiklerini doğru anlatanlar” manasına alınırsa burada sözü edilenlerin şefaati bir anlamda “şahitlik etmeleri” demektir ki maksat “meleklerin şahitliği” olarak yorumlanabilir.

Biz bu istisna cümlesini “kimlerin şefaat edebileceği” şeklinde anlıyoruz.(32) Burada “kimlere şefaat edileceğinin” kast edilmediği kanaatindeyiz. Âyetin ilk cümlesini de düşünerek bütünüyle âyeti “Allah’ın peşi sıra yalvardıkları varlıkların hakka şahitlik edenlere şefaat edebilecekleri” şeklinde yorumlamayı kesinliklikle doğru bulmamaktayız.(33)

Bu âyetlerin ilk muhataplarının yalvardıkları, bir anlamda tapındıkları varlıklar putlardı. Putların şefaat edebileceği elbette düşünülemez; çünkü Yûnus 10/18’de bu beklenti şiddetle reddedilmektedir. Bu durumda “bilerek hakka şahitlik edenler” ifadesinden mesaj olarak geriye “meleklerin şefaat edeceği” gerçeği kalır. Çünkü konuyla ilgili başka âyetlerde meleklerin şefaatinden söz edilmektedir.

“Hakka bilerek şahitlik edenler” Meryem 19/87 gereği “Rahmân’ın katından söz alan melekler”dir. Ayrıca konuyla ilgili açıkça bilgi veren ayetlerden biri Necm 53/26’dır: “Allah’ın dilediği ve razı olduklarına yönelik olarak izin vermediği sürece göklerde nice melekler vardır ki onların şefaati hiçbir fayda sağlamaz.”

Burada dikkat çekilen husus, belli şartlar gerçekleşince meleklerin şefaat edebileceğidir. Bu konuda diğer bir âyet de Enbiyâ’ 21/28’dir: “Allah, onların (meleklerin) önlerindekini de, arkalarındakini de bilir. (Melekler) Allah rızasına ulaşmış olanlardan başkasına şefaat etmezler. Onlar, Allah korkusundan titrerler!” Bu âyetin öncesindeki âyetlerde ele alınan konu meleklerle ilgilidir ve şefaatinden söz edilen varlıklar da sadece meleklerdir. Gerçeği Yüce Allah bilir.

c) İnkârcılara Karşı Davranış

Yüce Allah, sûrenin 87-89. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitap ederek inkârcılara kendilerini kimin yarattığını sorması durumunda “Allah yarattı” cevabını vereceklerini, o halde Allah’a kulluktan çevrilmelerini kınadığını, ayrıca Nebî (as)’ın “Ey Rabbim! Bunlar iman etmeyen bir kavimdir” dediğini bildiğini ifade etmektedir.

Ardından, buna karşılık olarak sûrenin son âyetinde Hz. Peygamber’e yönelik olarak “(Şimdilik) onlardan yüz çevir ve (onlara) ‘selam’ de. İleride (gerçekleri) bilecekler!” şeklinde bir davranış modeli kazandırılmak istendiği bildirilmektedir.

ı. İnkarcıların Yüce Allah’ı İtiraf Etmeleri

وَلَئِنْ سَاَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللّٰهُ فَاَنّٰى يُؤْفَكُونَ “Onlara ‘kendilerini kimin yarattığını’ sorsan elbette ‘Allah’ derler. Nasıl da (gerçeklerden) döndürülüyorlar!”

Âyetteki وَلَئِنْ سَاَلْتَهُمْ ve lein seeltehum fiili “ve muhakkak ki onlara sorsan”; مَنْ خَلَقَهُمْ men halekahum sorusu “onları kim yarattı (diye)”; لَيَقُولُنَّ leyekûlünne fiili “mutlaka (şöyle) derler”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; فَاَنّٰى fe ennâ edatı “nasıl da”; يُؤْفَكُونَ yü’fekûne edilgen fiili ise “(haktan) çevrilmektedirler” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin Allah inancı noktasında nasıl derin bir çelişki içerisinde oldukları gündeme getiirlmektedir.

1.وَلَئِنْ سَاَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللّٰهُ “Onlara ‘kendilerini kimin yarattığını’ sorsan elbette ‘Allah’ derler.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve onların olumsuz tavırları nedeniyle üzülmemesini, inanç noktasında nasıl mantıksızlıklar içerisinde bulunduklarını ortaya koymakta, Mekkeli müşriklerin inkârcılıkta nasıl bir çelişki içerisinde bulunduklarını, kendilerince Allah ile ilişkilerini nasıl yanlış bir şekilde belirlediklerini, Allah inancına sahip olmalarına rağmen duyarlı davranmadıklarını dikkatlere sunmaktadır.

Bu anlamda benzer sorular ve verilen cevaplar Yûnus 10/31, Mü’minûn 23/84-89, ‘Ankebût 29/61, 63, Lokmân 31/25, Zümer 39/38 ve Zuhruf 43/9, 87’de de yer almaktadır. Benzer içerikte, ancak cevabını Yüce Allah’ın verdiği başka örnekler de En‘âm 6/12, Ra‘d 13/16, Sebe’ 34/24 ve Mü’min 40/16’te zikredilmektedir.

Yüce Allah daha önce yorumladığımız Zuhruf sûresi dokuzuncu âyette de geçtiği üzere, Mekkeli müşriklerin göklerin ve yerin yaratıcısı olarak kendisini itiraf ettiklerini haber vermektedir. Konunun işlendiği âyetlerde görüldüğü şekliyle, müşriklere kâinatı kimin yarattığı sorulduğunda hemen ve kesin ifadeler kullanarak “Allah yarattı” cevabını verecekleri beyan edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu ifade لَيَقُولُنَّ leyekûlünne şeklinde yer almaktadır ki hem fiilin başındaki lâm/le hem de sonundaki “şeddeli nûn” harfleri pekiştirici mana vererek onların bu noktadaki pozisyonları net bir şekilde ortaya konulmaktadır. Yaratıcı Allah’ı kabul eden bu insanlar Yüce Allah’ın risalet görevlendirmesini, kitap göndermesini, hayata müdahale etmesini ve öldükten sonra mahşerdeki diriltmeyi reddetmekte, bu arada Allah’a ulaşabilmek için aracı ilahlar edinerek tevhid inancını ortadan kaldırmaktalardı.

2. فَاَنّٰى يُؤْفَكُونَ “Nasıl da (gerçeklerden) döndürülüyorlar!” Bu ifade “(Hayret!) Nasıl oluyor da (gerçeklerden) çevriliyorlar!” şeklinde de tercüme dilebilir. Esasında yoktan yaratma noktasında etkin tek gücün Yüce Allah olduğunu kabul eden müşrikler, konu risalet, vahiy ve âhiret olunca inkâra saplanmaktalardı. İşte bu hususa dikkat çekmek üzere Yüce Allah âyetin sonunda “Nasıl da yoldan saptırılıyorlar!” buyurarak müşrikleri kınamaktadır.

Fâtır 35/3’te de açıkladığımız üzere, buradaki اَنّٰى ennâ edatı “nasıl da”, “hangi sebepten dolayı” gibi anlamlar vermektedir. Bu edatın “hayret” manası da elbette vardır ve burada o mana da hesaba katılmalıdır: “(Hayret!) Nasıl oluyor da (gerçeklerden) çevriliyorsunuz!”

“Yalanlamak” anlamına gelen e-f-k/ifk kökünden türetilen يُؤْفَكُونَ yü’fekûne fiili, “yalanlamak” manasında da yorumlanmaktadır. Buna göre cümlenin manası, “sizi de Allah’ın yarattığını bilmenize rağmen neden yalanlıyorlar?” şeklini almaktadır. Âyette geçen bu kınama ifadesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(34) zikredilmekte, muhatapların inkârcılar, müşrikler, yanlış inanç sahipleri ve münafıklar olduğu görülmektedir.

Bu kelimenin “döndürülmek” manası da vardır.(35) Bu durumda cümleye, “nasıl oluyor da tevhidden şirke döndürülüyorsunuz!” manası verilebilir.

Buradaki يُؤْفَكُونَ yü’fekûne edilgen fiili “iftira atmak” şeklindeki asıl manasına uygun olarak, “nasıl da iftiraya uğratılıyor, iftiraya kurban ediliyorlar” şeklinde de anlaşılabilir. Yûnus 10/31’de “gökten ve yerden size kim rızık veriyor” diye onlara sorulduğunda “Allah rızıklandırıyor” cevabını verecekleri beyan edilmektedir. Bu itirafa rağmen, nasıl oluyor da hakikati kabulden döndürüldükleri, gerçeklerden savruldukları ve Yüce Allah’a kulluktan ayrılıp şirke bulaştıkları soruya konu edinilmekte, “hayret ki ne hayret” manası kast edilmektedir.

ıı. Hz. Peygamber’in Şikâyeti

وَق۪يلِه۪ يَا رَبِّ اِنَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ قَوْمٌ لَا يُؤْمِنُونَۢ “(Peygamber’in:) ‘Ey Rabbim!’ demesine yemin olsun ki şüphesiz ki bunlar iman etmeyen bir toplumdur.”

Âyettekiوَق۪يلِه۪ ve kîlihî ifadesi “onun sözü (şöyledir)”; يَا رَبِّ yâ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اِنَّ هٰٓؤُ۬لَآء inne hâülâi ifadesi “muhakkak ki bunlar”; قَوْمٌ kavmun kelimesi “(şöyle) bir topluluk(tur)”; لَا يُؤْمِنُونَۢ lâ yü’minûne fiili ise “iman etmezler, iman etmeyen” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in kavmi ile ilgili bir şikâyeti gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah Hz. Peygamber’in kavmiyle ilgili bir şikâyetini dile getirmekte ve “Ey Rabbim, bunlar inanmayan bir topluluktur” dediğini haber vermektedir. Nebî (as)’ın bu ifadesi tıpkı Hz. Nûh’un kavmi için dediği “Gerçekten onlar bana isyan ettiler; malı ve çocukları kendisininin ziyanını arttırmaktan başka bir şey olamayan kişilere uydular”(36) sözüne benzemektedir.

Hz. Peygamber’in bu şikâyeti Furkân 25/30’da da mahşerde yaşanacak şikâyetinin dünyada da yaşandığını göstermektedir. Zira لَا يُؤْمِنُونَۢ fiilindeki lâ edatı yakın da olsa geleceği ifade eden olumsuzluk edatıdır. İkinci bir ihtimal olarak eğer yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu ifadenin mahşerde şikâyet için söyleneceğini kabul edersek o zaman Furkân 25/30 ile aynı mesajı verdiğini düşünebiliriz.

2. Âyette geçen وَق۪يلِه۪ ve kîlihî ifadesinin okunuşu hakkında başlı başına iki ihtimalden söz edilmektedir.

a) İlki bu ifadenin ق۪يلِه۪ kîlihî şeklinde mecrûr yani kesra okunmasıdır. Bunun gerekçesi başında gizli bir üzkür vakte ifadesinin bulunması olabilir ki anlam “Onun (Peygamber’in) ‘Ey Rabbim, bunlar inanmayan bir kavimdir’ sözünün vaktini hatırla” şeklini alır. Ayrıca bu kelime Zuhruf 43/85. âyetteki ‘ılm kelimesine bağlı da kabul edilebilir.

Buna göre âyetin anlamı “Son Saati’in ve (Peygamber’in) bu sözünün bilgisi O’nun katındadır” şeklini alır. Bu doğrultuda aynı şekilde âyetin şöyle de tercümesi mümkündür: “(Peygamber’in:) ‘Ey Rabbim! Bunlar iman etmeyen bir kavimdir’ demesini de (Allah biliyor).”

b) Bazı kıraat imamlarına göre ق۪يله۪ ifadesi kîlehû şeklinde mansûb yani “fetha/üstün” okunmaktadır. Buna göre bu ifade Zuhruf 43/80. âyetteki nesme‘u fiilinin mef‘ullerine atıf olabilir. Bu durumda âyetin anlamı “Bizim onların sırlarını, özel gizli görüşmelerini ve Peygamber’in ‘Ey Rabbim, bunlar inanmayan bir kavimdir’ sözünü işitmediğimizi mi sanıyorlar?” şeklini alır.

Kelimenin mansûb yani fetha/üstün okunma ihtimallerinden birisi de başında gizli bir قَالَ kâle fiili var düşünülerek mef‘ûlü mutlak kabul edilmesidir. Buna göre âyetin tercümesi “O (Peygamber) ‘Ey Rabbim, bunlar inanmayan bir kavimdir’ sözünü (dedi)” şeklini alır.

Bu ifadenin ötre okunma ihtimalinden de söz edilmektedir; ancak onun delili çok güçlü değildir.(37)

ııı. İnkârcılardan Yüz Çevirme

فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَقُلْ سَلَامٌ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ “(Şimdilik) onlardan yüz çevir ve (onlara) ‘Selam!’ de! İleride (gerçeği) bilecekler!”

Âyetteki فَاصْفَحْ fasfah emri “yüz çevir”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; وَقُلْ ve kul emri “ve (onlara) de ki”; سَلَام selâmun kelimesi “esenlik dileği, (size) selam olsun”; فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ fe sevfe ya‘lemûne fiili ise “ileride, er ya da geç (gerçeği) bilecekler” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e yönelik bir davranış öğretisi ile inkârcılara yönelik bir tehdit gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in kavminin iman etmemesiyle ilgili şikâyetini naklettikten sonra, kendisine yönelik olarak onlardan güzelce ayrılmasını, kendilerine esenlik dilemesini ifade ederek, ileride gerçeğin farkına varacaklarını haber vermektedir.

Âyetin sonundaki فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ fe sevfe ya‘lemûne ifadesi inkârcılara yönelik bir tehdittir. Verilmek istenen mesaj açıktır: Eğer gerçeğe kulak vermezler, hak ve hakikatin izini takip etmezlerse er ya da geç bunun ne korkunç bir akıbete hazırlanmak olduğunu bileceklerdir.

Âyette geçen اصْفَحِ ısfah kelimesi “müsamahalı muamelede bulunmak”, “hoşgörülü davranamak”, “olgunlukla karşılamak” gibi anlamlar içermektedir. Dolayısıyla verilmek istenen mesaj, inkârcı ve müşriklere davranışta dışlayıcı bir üslup takınmamak gerektiğini öğretmekle ilişkilidir.

Bu kelimenin değişik kalıpları Kur’ân’da sekiz kez geçmekte ve ikisi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olmak üzere yedi kez(38) “af, mağfiret, bağışlama” içeriklerinde kullanılmaktadır. Buradan hareketle, bu âyette de muhataplara bağışlayıcı ve hoşgörülü bir üslupla yaklaşılması gerektiği üzerinde duruluyor demektir.

Konuyla ilgili olarak Müzzemmil 73/10’da şöyle buyrulmaktadır: “O (müşriklerin) söylediklerine karşı (inancında) sabırlı (kararlı) ol ve onlardan güzellikle uzaklaş.” Yüce Allah, inkârcıların olumsuz tavırlar sergileyeceğini Hz. Peygamber’e haber vererek, onlarla nasıl bir ilişki içerisinde bulunması gerektiğini kendisine öğretmektedir.

Bu bağlamda, incitici söz ve davranışlara karşı direnç göstermek ilk emirdir; inkârcı düşmanlardan güzelce uzaklaşmak da ikinci görev olarak belirlenmektedir.

Kur’ân’da yer alan “inkârcılardan güzelce uzaklaş” emri, aslında onların “davranışlarından uzaklaşma”yı içermektedir. Kasas 28/55’te yer alan “Selâm size, yolunuz açık olsun; biz kendini bilmezlerle bir arada bulunmak istemeyiz” ifadesi gereği, inkârcılarla iletişimde gözetilecek esas, onlarla alaya veya hakarete dönüşecek konuşmalar yapmamak ve bu şartlarda aynı ortamı paylaşmamaktır.

Benzer bir anlam, Furkân 25/63’te söz konusudur: “Kendini bilmezlerle karşılaştıklarında ‘selâm’ der geçerler.” Buradaki mümin özelliği de aynı anlamı içermektedir. “Onlardan yüz çevir, onlara nasihate devam et, kendilerine açık ve etkili sözler söyle”(39) âyetinde öne çıkan mesaj da bu şekildedir. Yüz çevirmek, ebediyyen irtibatı kesmek şeklinde anlaşılmamalıdır.

Bütün bu örnekler ışığında söylemek istediğimiz şudur: Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki “Onlardan güzelce ayrıl” emri, konuyla ilgili âyetleri doğru anlamada çok önemli bir yer tutmalıdır. Diğer âyetleri de bu âyet ışığında anlamak durumundayız.

A‘râf 7/199’da olduğu gibi, eğer muhataplar şiddetli bir inkârın içerisindeyseler, bu takdirde onlardan yüz çevrilmesi istenir; ancak yine ilişkinin tamamen kesilmesi üzerinde durulmaz. Bugün yüz çevirenlerin yarın hakkı kabul etmeyeceklerinin garantisi hiç kimsede yoktur.

Biz tebliğle yükümlüyüz; alay ve hakaretten uzak durmalı, durum neyi zorunlu kılıyorsa ona göre davranmalıyız. Şartlar mutlaka ayrılmayı gerektiriyorsa, geçici sürelerle ayrılmakla yetinmeliyiz. Çünkü onların yeniden kazanılması için tebliğe devam etmekle yükümlüyüz.

En‘âm 6/69’da verilmek istenen mesaj da bu istikamettedir. Âyet şöyledir: “Takva (duyarlılık) sahiplerine, onların (inkârcıların) hesabından herhangi bir şey (sorumluluk) yoktur. Fakat belki takvalı (duyarlı) olurlar diye (gerçekleri onlara) hatırlatmak (gerekir).”

Konuyu böyle anlayıp tebliğ görevini sürdürebilen yiğitlere selam olsun.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Nahl 16/57-62; İsrâ’ 17/40, 111; Kehf 18/4; Meryem 19/87-92; Enbiyâ’ 21/26; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-19; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Nahl 16/62 İsrâ 17/40 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Enbiyâ 21/26 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/19 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3
• 2 - Mâide 5/17, 72, 73; Tevbe 9/30. 3 - Tevbe 9/30. 4 - Mâide 5/18. 5 - Yazır, age., III, 480-481. 6 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Yûnus 10/68; İsrâ’ 17/111; Meryem 19/39, 92; Mü’minûn 23/91; Furkân 25/2; Zümer 39/4; Zuhruf 43/81; Cinn 72/3. 7 - Şûrâ 42/11; Ihlâs 112/4. 8 - Zümer 39/4.
  • Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/73 Tevbe 9/30 Tevbe 9/30 Mâide 5/18 Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Yûnus 10/68 İsrâ 17/111 Meryem 19/39 Meryem 19/92 Mü'minûn 23/91 Furkân 25/2 Zümer 39/4 Zuhruf 43/81 Cinn 72/3 Şûrâ 42/11 İhlâs 112/4 Zümer 39/4
• 9 - Semerkandî, age., III, 265; Taberî, age., XXV, 101-102; Zemahşerî, age., IV, 259.
• 10 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/100; Tevbe 9/31; Yûnus 10/18, 68; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/43; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/26; Mü’minûn 23/91; Kasas 28/68; Rûm 30/40; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/82; Tûr 52/43; Haşr 59/23.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/100 Tevbe 9/31 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/43 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/26 Mü'minûn 23/91 Kasas 28/68 Rûm 30/40 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23
• 11 - Nisâ’ 4/140; En‘âm 6/68, 91; Tevbe 9/65, 69; Zuhruf 43/83; Tûr 52/12; Müddessir 74/45. 12 - En‘âm 6/91; Tevbe 9/65; Zuhruf 43/83; Tûr 52/12. 13 - Fussılet 41/26.
  • Nisâ 4/140 En‘âm 6/68 En‘âm 6/91 Tevbe 9/65 Tevbe 9/69 Zuhruf 43/83 Tûr 52/12 Müddessir 74/45 En‘âm 6/91 Tevbe 9/65 Zuhruf 43/83 Tûr 52/12 Fussilet 41/26
• 14 - Bakara 2/186. 15 - Kâf 50/16. 16 - Vâkı‘a 56/85. 17 - Enfâl 8/24. 18 - Mücâdele 58/7. 19 - Hadîd 57/4.
  • Bakara 2/186 Kâf 50/16 Vâkı‘a 56/85 Enfâl 8/24 Mücâdele 58/7 Hadîd 57/4
• 20 - Bakara 2/32; Nisâ’ 4/11, 12, 17, 24, 26, 35, 92, 104, 111, 170; En‘âm 6/83, 128, 139; Enfâl 8/71; Tevbe 9/15, 28, 60, 97, 106, 110; Yûsuf 12/6, 83, 100; Hıcr 15/25; Hacc 22/52; Nûr 24/18, 58, 59; Neml 27/6; Ahzâb 33/1, 51; Zuhruf 43/84; Feth 48/4; Hucürât 49/8; Zâriyât 51/30; Mümtehıne 60/10; Tahrîm 66/2; İnsân 76/30.
  • Bakara 2/32 Nisâ 4/11 Nisâ 4/12 Nisâ 4/17 Nisâ 4/24 Nisâ 4/26 Nisâ 4/35 Nisâ 4/92 Nisâ 4/104 Nisâ 4/111 Nisâ 4/170 En‘âm 6/83 En‘âm 6/128 En‘âm 6/139 Enfâl 8/71 Tevbe 9/15 Tevbe 9/28 Tevbe 9/60 Tevbe 9/97 Tevbe 9/106 Tevbe 9/110 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/83 Yûsuf 12/100 Hicr 15/25 Hacc 22/52 Nûr 24/18 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Neml 27/6 Ahzâb 33/1 Ahzâb 33/51 Zuhruf 43/84 Fetih 48/4 Hucurât 49/8 Zâriyât 51/30 Mümtehine 60/10 Tahrîm 66/2 İnsân 76/30
• 21 - Zemahşerî, age., III, 255. 22 - Semerkandî, age., II, 552. 23 - A‘râf 7/54; Mü’minûn 23/14; Furkân 25/1, 10, 61; Mü’min 40/64; Zuhruf 43/85; Rahmân 55/78; Mülk 67/1.
  • A‘râf 7/54 Mü'minûn 23/14 Furkân 25/1 Furkân 25/10 Furkân 25/61 Mü'min 40/64 Zuhruf 43/85 Rahmân 55/78 Mülk 67/1
• 24 - A‘râf 7/54; Mü’minûn 23/14; Furkân 25/61; Mü’min 40/64; Zuhruf 43/85; Rahmân 55/78; Mülk 67/1. 25 - Furkân 25/1, 10.
  • A‘râf 7/54 Mü'minûn 23/14 Furkân 25/61 Mü'min 40/64 Zuhruf 43/85 Rahmân 55/78 Mülk 67/1 Furkân 25/1 Furkân 25/10
• 26 - Bakara 2/107, 116; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5. 27 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 28 - Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83
• 29 - Bu konuda kaleme aldığımız “Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret” adlı eserimize müracaat edilebilir.
• 30 - Yûnus 10/18; Zümer 39/3.
  • Yûnus 10/18 Zümer 39/3
• 31 - Bakara 2/48, 123, 254; En‘âm 6/51, 70, 94; A‘râf 7/53; Yûnus 10/18; Şu‘arâ’ 26/100; Rûm 30/13; Secde 32/4; Yâsîn 36/23; Zümer 39/43; Mü’min 40/18; Müddessir 74/48.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/123 Bakara 2/254 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 En‘âm 6/94 A‘râf 7/53 Yûnus 10/18 Şu‘arâ 26/100 Rûm 30/13 Secde 32/4 Yâsîn 36/23 Zümer 39/43 Mü'min 40/18 Müddessir 74/48
• 32 - Zemahşerî, age., IV, 260. 33 - Semerkandî, age., III, 266; Taberî, age., XXV, 104-105.
• 34 - Mâide 5/75; En‘âm 6/95; Tevbe 9/30; Yûnus 10/34; ‘Ankebût 29/61; Rûm 30/55; Fâtır 35/3; Mü’min 40/62; Zuhruf 43/87; Münâfikûn 63/4.
  • Mâide 5/75 En‘âm 6/95 Tevbe 9/30 Yûnus 10/34 ‘Ankebût 29/61 Rûm 30/55 Fâtır 35/3 Mü'min 40/62 Zuhruf 43/87 Münâfikûn 63/4
• 35 - Râzî, age., XXVI, 4.
• 36 - Nûh 71/7.
  • Nûh 71/7
• 37 - Semerkandî, age., III, 266; Taberî, age., XXV, 106; Zemahşerî, age., IV, 2161; Râzî, age., XXVII, 233-234.
• 38 - Bakara 2/109; Mâide 5/13; Hıcr 15/85; Nûr 24/22; Zuhruf 43/89; Teğâbun 64/14.
  • Bakara 2/109 Mâide 5/13 Hicr 15/85 Nûr 24/22 Zuhruf 43/89 Teğâbun 64/14
• 39 - Nisâ’ 4/63.
  • Nisâ 4/63