Muhammed Suresi

Medine’de risâletin 13. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 38 âyetten oluşan, adını 2. âyette yer alan مُحَمَّد muhammed kelimesinden alan Muhammed sûresi, inişe göre 92, resmî sıralamada ise 47. sûredir. Bu sûre, 4 ve 20. âyetlerde geçen savaş vurgusu nedeniyle “Kıtâl sûresi” onlarak da anılmaktadır.

Muhammed sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Ahkâf sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Dahası Muhammed sûresi adeta Ahkâf sûresinin devamı gibidir. Nitekim Ahkâf’ın son âyetinde ulu’l-‘azm peygamberlerden söz edilmekte, onların sabrı gibi sabır, metanet ve kararlılık göstermesi Hz. Peygamber’den istenmekte, Muhammed sûresinde ise bu azim ve kararlılığın Hz. Peygamber’de zirve yaptığı görülmektedir. Ayrıca her iki sûrede de “iman edip salih ameller işleyenlerin cennete alınacakları” (Ahkâf 13-14; Muhammed 12, 15), “inkarcılara cehennem tehdidi” (Ahkâf 20, 34; Muhammed 8-9, 32), “mahşer hayatıyla ilgili çeşitli bilgiler” (Ahkâf 35; Muhammed 18) vs. ortak konular ele alınmaktadır.

Muhammed sûresi, inkar edip insanları Yüce Allah’ın yolundan engelleyenlerin amellerini Allah’ın boşa çıkaracağı, buna karşılık iman edip salih ameller işleyenlerin ve Hz. Muhammed’e iman edenlerin ise kötülüklerini sileceği, hallerini düzelteceği mesajıyla başlamakta, kafirlerin batıla, müminlerin de hakka tabi olmaları nedeniyle sonucun bu şekilde tecelli edeceği bildirilmektedir.

4. âyetten itibaren, kafirlerle karşılaştıklarında savaş meydanında onları öldürmeleri, esir alınanları ya bedelli veya bedelsiz olarak salıvermeleri gerektiği, Yüce Allah’ın yolunda öldürülenlerin amellerinin zayi edilmeyeceği, dahası cennetlik olacakları beyan edilmekte, Allah’a yardım edenlere O’nun da yardım edeceği ve ayaklarını sabit kılacağı, kafirlerin ise yıkımı hak ettikleri, çünkü Yüce Allah’ın indirdiklerini çirkin gördükleri ve amellerinin silindiği ifade edilmekte, onların helak edilen yurtlarının gezilip durumlarından dersler çıkartılması gerektiği dile getirilmektedir.

12. âyetten itibaren, iman edenlere mahşerde verilecek cennet ödülü, kafirlerin ve helak edilen kavimlerin durumu, müminlerle kafirlerin mukayesesi, muttakilere vaad edilen cennetin özellikleri anlatılmakta, inkarcıların bütün alametleri gelmiş olan ve artık kendilerine aniden gelecek Son Saat’ten başka bir şey beklemedikleri belirtilmektedir.

19. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in duası, kalplerinde hastalık bulunanların durumu, vahyi gereği gibi incelemeyenlerin kalplerinin kilitli oluşu, kafirlerin ölüm anında meleklerin onlara korkunç darbeler indirişi, kalplerinde hastalık bulunanların kinlerini Yüce Allah’ın ortaya çıkartacağı, dilemesi halinde bunları Hz. Peygamber’e bildirebileceği ve onları tanımasının sağlanabileceği ifade edilmektedir.

31. âyetten itibaren, insanların fedakarlıklarının denenmeye devam edeceği, kafirlerin amellerinin silineceği, müminlerin Yüce Allah’a ve Hz. Rasûl’e itaat etmeleri nedeniyle amellerinin iptal edilmeyeceği, inkarcıların asla ve asla bağışlanmayacağı, dünya hayatının oyun ve eğlence olduğu, iman edenlere bunun karşılığının fazlasıyla verileceği müjdelenmektedir.

Son âyette ise, gerçek zenginin Yüce Allah olduğu, diğer bütün insanların O’na muhtaç olduğu beyan edilmekte, eğer hak ve hakikatten yüz çevirirlerse yerlerine başka bir kavmin getirileceği ve inkarcı nankörlerin aksine onların çok düzgün olacağı bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 29-38. âyetlerinde kalplerinde nifak hastalığı bulunanların yanılgılarını, dilemesi halinde kendilerini deşifre edebileceğini, imtihanın devam edeceğini, inkârcıların amellerinin silineceğini, itaatkar olmanın önemini, kafir olarak ölenlerin durumunu, dünya hayatının oyun ve eğlence oluşunu, infak davetine karşı duyarsızlıklarını ve cimriliklerini beyan etmektedir.

a) Münafıkların Durumu ve Yüce Allah’ın Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 29-31. âyetlerinde kalplerinde nifak hastalığı olanların kinlerini ortaya çıkarmayacağını sandıklarını, oysa dilemesi durumunda onları Hz. Peygamber’e gösterebileceğini, böylece onun da onları simalarından ve sözlerindeki tarzlarından tanımış olacağını, nihayetinde Allah’ın insanların yapıp ettiklerini gayet iyi bildiğini ifade etmektedir.

Ardından, fedakarlık noktasında insanların denenmesi hakkında şöyle buyrulmaktadır: “Sizi mutlaka deneyeğiz; ta ki içinizden cihad edenlerle sabredenleri ortaya çıkaralım ve haberlerinizi(n doğruluğunu) sınayalım.”

ı. Münafıkların Yanlış Zannı

اَمْ حَسِبَ الَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ اَنْ لَنْ يُخْرِجَ اللّٰهُ اَضْغَانَهُمْ “Kalplerinde hastalık bulunanlar, Allah’ın onların kinlerini kesinlikle ortaya çıkarmayacağını mı sandılar!”

Âyetteki اَمْ حَسِبَ em hasibe fiili “yoksa sandı mı”; الَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ ellezîne fî kulûbihim ifadesi “kalplerinde (şöyle bir şey) bulunan kişi”; مَرَضٌ meradun kelimesi “hastalık”; اَنْ لَنْ يُخْرِجَ en len yurice ifadesi “asla ve asla ortaya çıkaramayacağını”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; اَضْغَانَهُمْ adğânehum tamlaması ise “onların kinlerini, öfkelerini” demektir.

Burada kalplerinde nifak hastalığı bulunanların bir zannı reddedilmektedir.

Yüce Allah daha önce yorumladığımız Muhammed sûresinin 26. âyetinde “onların sırlarını bildiği” beyanının sonrasında bu âyette de münafıkların sırlarını bildiği için onları meydana çıkarmayacağı şeklindeki zanlarını reddetmekte, dolayısıyla Târık 86/9’da dile getirildiği gibi mahşerde bütün sırların ortaya serileceğini, ‘Âdiyât 100/10’da belirtildiği gibi gönüllerde bulunanların ortaya döküleceğini bildirmektedir. Dahası, Bakara 2/284’te ise insanların kalplerinde, gönüllerinde bulunan şeylerden de hesaba çekileceklerini haber vermektedir.

Bu âyetler konunun âhiret boyutunu ortaya koymakta, hiçbir şeyin Yüce Allah’a gizli kalmayacağını dile getirmektedir. Meselenin dünya boyutuyla ilgili olarak da dilemesi halinde onları Hz. Peygamber’e bildirebileceğini ise bir sonraki âyette ve infak teklifinin işlendiği Muhammed 47/37. âyette beyan etmektedir.

Kur’ân’da bir kez de Muhammed 47/37. âyette geçen ve dığn kelimesinin çoğulu olan اَضْغَان adğân sözcüğü aslında “nefret”, “kin”, “garaz”(1) gibi anlamlara gelmekte, daha geniş manada olmak üzere, kişilerin bütün olumsuz özelliklerini, meyillerini, derin düşmanlıklarını, eğilimlerini veya olumsuz isteklerini, ahlâkî zaaflarını içermektedir.

Âl-i İmrân 3/118-119’da belirtildiği gibi, onların ağızlarından Hz. Peygamber’e, müminlere ve vahye karşı öfkeler taşmaktadır; gönüllerinde gizledikleri ise çok daha büyüktür. Dahası, öfkeleri nedeniyle parmak uçlarını ısırmaktadırlar. İşte böylece kalplerinde nifak hastalığı bulunanlar kendi kin ve öfkelerinin dışarı çıkartılmayacağı zannını Yüce Allah soru cümlesiyle dile getirmekte ve bu zannı reddetmektedir.

ıı. Allah’ın Dilemesi Halinde Münafıkları Tanıtması

وَلَوْ نَشَآءُ لَاَرَيْنَاكَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِس۪يمٰيهُمْ وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ ف۪ي لَحْنِ الْقَوْلِ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ اَعْمَالَكُمْ “Biz dileseydik onları sana elbette gösterirdik, sen de onları yüzlerinden elbette tanırdın; konuşma tarzlarından da onları tanıyor olurdun (onları sözlerinden tanıyorsun). Allah işlerinizi bilmektedir.”

Âyetteki وَلَوْ نَشَآءُ ve lev neşâu ifadesi “eğer dileseydik”; لَاَرَيْنَاكَهُمْ leeraynâkehum fiili “sana onları elbette gösterirdik”; فَلَعَرَفْتَهُمْ fe le‘araftehum fiili “sen onları elbette tanırdın”; بِس۪يمٰيهُمْ bisîmâhum ifadesi “onların simalarından”; وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ ve leta‘rifennehum fiili “sen onları elbette bilirsin, tanırsın, bilirdin, tanırdın”; ف۪ي لَحْنِ الْقَوْلِ fî lahni’l-kavli tamlaması “konuşma tarz(lar)ında”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir, bilir”; اَعْمَالَكُمْ a‘mâleküm tamlaması ise “sizin amellerinizi” demektir.

Burada Yüce Allah’ın dilemesi halinde münafıkları Hz. Peygamber’e gösterebileceği, onun da onları simalarından ve sözlerinden tanıyabileceği gündeme getirilmektedir.

1.وَلَوْ نَشَآءُ لَاَرَيْنَاكَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِس۪يمٰيهُمْ وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ ف۪ي لَحْنِ الْقَوْلِ “Biz dileseydik onları sana elbette gösterirdik, sen de onları yüzlerinden elbette tanırdın; konuşma tarzlarından da onları tanıyor olurdun (onları sözlerinden tanıyorsun).” Yüce Allah önceki âyette kalplerinde nifak hastalığı bulunanların kin ve öfkelerini deşifre etmeyeceğini düşünenlerin bu zanlarının yanlış olduğunu beyan ettikten sonra, bu âyette bunun nasıl olabileceğine dair bilgi vermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen لَحْن lahn kelimesi “tarz, üslup” manasına gelmekte, bu doğrultuda لَحْنِ الْقَوْلِ lahni’l-kavli ifadesi de “sözün söyleniş tarzı, edası, üslubu, eğilimi, kıvrımı”(2) gibi manalar içermekte, dolayısıyla münafıkların konuşma üsluplarındaki farka değinilmiş olmaktadır.

Yüce Allah dileseydi o münafıkları Hz. Peygamber’e gösterebileceğini ve onun da onları simalarından ve konuşma üsluplarından tanımış olacağını bildirmektedir. Âyetin başında yer alan لَوْ نَشَآءُ lev neşâu ifadesi “dileseydik” manasına gelmekte ve Yüce Allah’ın bunu yapmadığını, dolayısıyla Hz. Peygamber’in de onları tanımadığını göstermektedir.

Sonuçta nifak denen inançsızlık ve ikiyüzlülük kişinin kalbiyle ilgili olduğu için bu durum esasında gaybın konusudur ve gayb da sadece Yüce Allah’ın bildiği bir alandır. Buna göre Yüce Allah dileseydi kimlerin münafık olduğunu Hz. Peygamber’e bildirebileceğini, dolayısıyla onun da münafıkları hem simalarından hem de konuşma tarzlarından tanıyabileceğini, buna gücünün yettiğini ifade etmek istemektedir.

Bu konuda mutlak surette bilinmesi gereken âyetlerden birisi Tevbe 9/101’dir: “Çevrenizdeki bedevî Araplardan ve Medine halkından birtakım münafıklar vardır ki, münafıklıkta maharet kazanmışlardır. Sen onları bilmezsin, biz biliriz onları. Onlara iki kez azap edeceğiz, sonra da onlar büyük bir azaba itileceklerdir.”

İşte bu âyette geçen “sen onları tanımaz, bilmezsin” ifadesi bu konudaki bakışımızı şekillendiren unsur olarak görülmelidir. Özellikle Tevbe sûresinin Muhammed sûresinden çok daha sonra indirildiği gerçeği göz önüne alınırsa, Medinenin son yılında bilinemeyen münafıkların daha önceki dönemlerde de tanınmadığını göstermektedir.

Bu arada Münâfikûn 63/4’te verilen bilgileri de hatırlamak gerekmektedir. Âyet mealen şöyledir: “Onları gördüğün zaman kalıpları hoşuna gider, konuşurlarsa sözlerini dinlersin. Onlar sanki duvara dayanmış kütükler gibidir. Her gürültüyü kendi aleyhlerine sanırlar. Düşman onlardır. Onlardan sakın. Allah onların canlarını alsın. Nasıl bu hale geliyorlar?!” Bu ve Tevbe 9/67 gibi benzer içerikte olan âyetlerde münafıklık alametleri gündeme getirilmekte, ancak herhangi bir şahıs için “bu mutlak surette münafıktır” denilmemesi gerektiği ortaya çıkmaktadır.

Kişi kendisi itiraf etmediği sürece karşıdakinin onu küfürle, şirkle veya nifakla nitelendirmesi doğru değildir. Biz de sözlerin ve davranışların şirk, küfür, nifak olduğunu söyleyebilirsek de bu sözlerin veya hareketlerin sahiplerine kafir, müşrik, münafık diyemeyiz. Bu türden isimlendirmeler sadece ve sadece Yüce Allah tarafından yapılabilir; başkalarının bu noktada etkisi ve yetkisi yoktur. Çünkü sözlerin de davranışların da hangi niyetle gerçekleştirildiklerini, yani kişilerin kalplerini sadece Yüce Allah bildiği için isimlendirme hakkı da sadece O’na aittir.

Bazı âlimlerimiz yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçenلَتَعْرِفَنَّهُمْ ف۪ي لَحْنِ الْقَوْلِ “Konuşma tarzlarından da tanırdın” cümlesini âyetin başından ayırarak yorumlamakta ve Hz. Peygamber’in muhatapların konuşma üsluplarından karşıdaki münafıkları tanıyabileceği sonucunu çıkarmaktadır. Önceki cümlede yer alan لَعَرَفْتَ le‘arafte fiilinin geçmiş zaman kalıbında gelmesine karşılık, bu cümledeki لَتَعْرِفَنَّ leta‘rifenne fiilinin geniş zaman kalıbında getirilmesi iki ifadenin farklı mesajlar içermesi şeklinde yorumlanmaktadır.

Buna göre, sözlerin söyleniş biçiminin sahiplerinin kimlikleri hakkında bir fikir verebileceği noktasında bu yaklaşım da isabetli olabilir. Zaten Münafıkûn 63/1’de de belirtildiği gibi münafıkların alametlerinin başında “yalan konuşmaları” gelmektedir. Sözün söylenme tarzı kişinin verdiği sözün gereğini yerine getirmemesi nedeniyle ilgili şahsın iç dünyası hakkında muhataplara işaret düzeyinde bilgi sunabilir. Bu açıdan bakıldığında bazı alimlerimizin konuya bakış açılarının da hatalı olmadığını rahatlıkla ifade edebiliriz.

Fakat bütünüyle âyette verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’ın bunu yani onları Hz. Peygamber’e göstermeyi ve onun da münafıkları tanımasını dilemediğini ortaya koymaktadır. Dolayısıyla bir kişiyi simasından tanımakla sözlerinden tanımak arasında sonuç itibariyle münafığın kim olduğunu bilmede herhangi bir fark yoktur.

Dahası لَتَعْرِفَنَّ leta‘rifenne fiilinin başındaki لَ lâm/le harfinin âyetin başındaki لَوْ lev edatının cevabı olduğu düşünüldüğünde, bu cümlenin de ilkine atıf olduğu ve Hz. Peygamber’in münafıkları simalarından tanımadığı gibi söz üsluplarından da tanımıyor olduğu özellikle hatırda tutulmalıdır. Konuya dair bizim yaklaşımımız budur.

Münafıkların tanınamayacağı, hatta Hz. Peygamber’in bile onları bilmediği gerçeğini gözardı etmeden âyetleri anlayıp yorumlamak en doğrusudur. Tevbe 9/83-84’te beyan edildiği üzere, bazı münafıkların savaşa katılmamayla ilgili talepleri dile getirildikten sonra, Hz. Peygamber’in onlara “Benimle beraber savaşa çıkmayacaksınız. Önceden oturmaya razı olmuştunuz; öyleyse geri kalanlarla birlikte siz de oturun” şeklinde beyan buyurması emredilmekte, sonrasında ise onlardan hiçbiri üzerinde dua etmemesi gerektiği bildirilmektedir.

Yüce Allah’ın bildirmesi hariç, başka şekillerde bu türden bilgilere ulaşmak mümkün değildir. Nitekim Münâfikûn 63/7-8’de Yüce Allah’ın münafıklarla ilgili verdiği bilgiler çerçevesinde yani Allah’ın bildirmesi sonrasında münafıkların özellikleri hakkında malumat sahibi olunmakta, kimlerin münafık olduğuna dair herhangi bir liste sunulmamaktadır. Aynı doğrultuda ‘Ankebût 29/10 ve Ahzâb 33/13 gibi âyetlerde münafıkların nitelikleriyle ilgili verilen bilgiler de aynı çerçevede değerlendirilmelidir.

Bu noktada bazı rivayetlerde yer alan ve Hz. Peygamber’in tek tek kimlerin münafık olduğunu bilip gösterdiğine dair bilgilerin abartı olduğunda şüphe yoktur. Pek çok âyette münafıklara ait niteliklerin bildirilme nedeni de müslümanların münafıkça bir üslup takınmamaları gerektiğini öğretmeyi amaçlamaktadır.

2. وَاللّٰهُ يَعْلَمُ اَعْمَالَكُمْ “Allah işlerinizi bilmektedir.” Yüce Allah kimlerin münafık olduğunu, kimlerin olmadığını, dolayısıyla kimlerin hangi davranışı nasıl ve niçin gerçekleştirdiğini gayet iyi bildiğini haber vermekte, bu şekilde müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

ııı. Hayatın İmtihan Alanı Oluşu

وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتّٰى نَعْلَمَ الْمُجَاهِد۪ينَ مِنْكُمْ وَالصَّابِر۪ينَ وَنَبْلُوَ۬ا اَخْبَارَكُمْ “Sizi mutlaka imtihan edeceğiz; ta ki içinizden cihad edenlerle (fedakârlık yapanlarla) sabredenleri bil(dir)ip (ortaya çıkaralım) ve haberlerinizi(n doğruluğunu) deneyelim.”

Âyetteki وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ ve leneblüvenneküm fiili “sizi muhakkak ki deneyeceğiz”; حَتّٰى نَعْلَمَ hattâ na‘leme ifadesi “bilinceye, ortaya çıkarıncaya kadar”; الْمُجَاهِد۪ين el-mücâhidîne kelimesi “cihad edenleri”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizin içinizden, sizden”;وَالصَّابِر۪ينَ ve’s-sâbirîne kelimesi “ve sabredenleri”; وَنَبْلُوَ۬ا ve neblüve fiili “ve denememiz için”; اَخْبَارَكُمْ ahbâraküm tamlaması ise “sizin haberlerinizi” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mücahidlerle sabredenleri ortaya çıkarmasıyla ilgili beyanı gündeme getirilmektedir.

1.وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتّٰى نَعْلَمَ الْمُجَاهِد۪ينَ مِنْكُمْ وَالصَّابِر۪ينَ “Sizi mutlaka imtihan edeceğiz; ta ki içinizden cihad edenlerle (fedakârlık yapanlarla) sabredenleri bil(dir)ip (ortaya çıkaralım).” Yüce Allah müminlere hitap etmekte, davranış ve fedakarlık bağlamında onları münafıklardan ayıran en önemli özelliğin “cihad ve sabır” olduğunu beyan etmektedir.

Hayatın ve dünyanın bir imtihan alanı olduğuyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(3) Ancak buradaki konu genel imtihandan ziyade münafıklarla müminlerin birbirinden ayrı olduğu bağlamdan anlaşılmaktadır. Konuyla ilgili olarak geniş açıklamalarımızı ‘Ankebût 29/3’te yapmıştık. Önemine binaen belli hatırlatmaları burada yeniden aktarmak istiyoruz.

‘Ankebût 29/3’te şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki, biz onlardan öncekileri de imtihandan geçirmişizdir. Elbette Allah, doğruları ortaya çıkaracak, yalancıları da mutlaka ortaya koyacaktır.” Yüce Allah insanları imtihan etme sebebini iman ve istikamet iddiasında sadık olanlarla yalancıları ayırıp ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır.

Konuyla ilgili olarak benzer bir mesaj içeren Tevbe 9/16’da şu bilgilere yer verilmektedir: “Yoksa, Allah, sizden, cihad edip “Allah, peygamber ve müminlerden başkasını kendilerine sırdaş edinmeyenleri’ ortaya çıkarmadan bırakılacağınızı mı sandınız? Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” Benzer kullanımlar Bakara 2/143, Âl-i İmrân 3/140, 142, 166, 167, Tevbe 9/16, ‘Ankebût 29/3, 11 ve Sebe’ 34/21 gibi âyetlerde de vardır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette iki kez yer alan نَعْلَمَ na‘leme fiili ile diğer iki âyette geçen aynı kökten kelimeler sözlükte “bilmek” manasına gelse de, Târık 86/9’da beyan edildiği gibi bunun edilgen kalıpta tüblâ şeklinde “ortaya çıkartılmak” manası da söz konusudur.

İmâm Mukâtil gibi müfessirlerimizden bir kısmı bu fiile “göstermek” manası vermekte, ayrıca söz konusu fiilin “ortaya çıkarmak”, “görünür kılmak”, “ayırmak” manalarından da söz edilmektedir.(4) Yüce Allah bağlam gereği yorumunu yapmakta olduğumuz âyette münafıklarla sabırlı mücahidleri birbirinden iyice ayırıp seçeceğini bu şekilde beyan etmiş olmaktadır.

Bilgiye konu şeyler “gayb veya şehadet alemi”yle ilgili olduğu için ve Yüce Allah da Mâide 5/109 ve 116’da da belirtildiği gibi, gayb denen her bir şeyi en iyi kendisinin bildiğini beyan ettiği için O’nun bilmediği herhangi bir şey olamaz. Kur’ân’da defalarca geçtiği üzere “Allah her şeyi bilir” ifadelerinin yanı sıra Bakara 2/33’te de açıkladığımız üzere, O’nun eşsiz ve erişilmez bilginin sahibi olduğu gerçeği göz önüne alındığında, Yüce Allah’ın “olmuş”, “olmakta olan” ve “olacak olan” ne varsa hepsini, en küçük ayrıntısına varıncaya kadar her şeyi bilmektedir.

Bilgi zamana ve bilinene bağlı bir kavram olması nedeniyle insanlar gelecekte olanları bilemezler; çünkü insanlar zamanın mahkûmudurlar. Buna karşılık Yüce Allah’ın bilgisi bilinenin yaratılmış olmasını gerektirmediği ve zamana bağlı olmadığı gerçeğinden hareketle O’nun bilgisi insanlarınkiyle karşılaştırılamaz. Zira Yüce Allah insanlar gibi zamanın mahkûmu değil, bizzat hakimidir, yaratıcısıdır. Zaman O’nu değil, O zamanı çepeçevre kuşatmıştır. Bu durumda O bizzat kendisi herhangi bir şeyi bilmediğini söylemediği sürece -ki böyle bir beyanı asla ve asla yoktur- O’na bilgisizlik isnadında bulunmak korkunç bir hatadır.

Yüce Allah zerreden kürreye, olandan olacak olana, bilinenden bilinmeyene, görünenden görünmeyene vs. her ne varsa hepsini hakkıyla bilir. Buradan hareketle, konuyla ilgili âyetlerdeki mesajı Yüce Allah’ın “bilmesi” değil de “bildirmesiyle, ortaya çıkarmasıyla ve sabırlı mücahidlerle münafıkların ayrıştırılması”yla ilgili olduğunu söylemek zorundayız.

2. وَنَبْلُوَ۬ا اَخْبَارَكُمْ “Haberlerinizi(n doğruluğunu) deneyelim.” Yüce Allah muhataplarını deneyeceğini beyan ettiği bu âyette bir de muhatapların haberlerini denemekten söz etmektedir. Bunun ne anlama geldiğiyle ilgili olarak çeşitli kanaatler ileri sürülebilir. Bu çerçevede muhatapların “iman ve teslimiyet sözleri”, “cihad ve sabır”, “iman ve sadakat”, nihayet “bütün iddiaları” gibi ihtimaller zikredilebilir.

Muhammed sûresinin 20. âyetinde de geçtiği üzere, savaşla ilgili bir sûre indirilmesini istedikleri halde, içinde savaş emrinin yer aldığı vahiy geldiğinde kalplerinde nifak hastalığı bulunanların ölüm baygınlığına benzer bir şekilde Hz. Peygamber’e baktığından söz edilmektedir. Bu arada âyette geçen نَبْلُوَ۬ا neblüve fiiline “ortaya çıkarmak” manası da verilebilir. Zira daha önce de belirttiğimiz üzere, bu fiilin mana bakımından Târık 86/9’da tüblâ şeklinde edilgen kalıpta “ortaya çıkartılmak” manasında mesajı aynı olan bir kullanımı söz konusudur.

b) İnkarcılara Ve Müminlere Yönelik Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 32-34. âyetlerinde inkâr edenlerin, Allah yolundan alıkoyanların ve kendilerine doğru yol belli olduktan sonra Hz. Peygamber’e karşı gelenlerin Yüce Allah’a kesinlikle hiçbir zarar veremeyeceklerini, Allah’ın onların yaptıklarını boşa çıkaracağını ifade etmektedir.

Ardından, çok önemli bir mesaj içeren şu emrine yer verilmektedir: “Ey iman edenler! Allah’a itaat edin, Rasûl’e de itaat edin; işlerinizi boşa çıkarmayın!” Daha sonrasında ise inkâr edip insanları Yüce Allah yolundan alıkoyanların ve sonra da kâfir olarak ölenlerin asla ve asla bağışlanmayacağı haber verilmektedir.

ı. İnkarın Sonu: Amellerin Boşa Gidişi

اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ وَشَآقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدٰى لَنْ يَضُرُّوا اللّٰهَ شَيْـًٔا وَسَيُحْبِطُ اَعْمَالَهُمْ “Şüphesiz ki inkâr edip (insanları) Allah yolundan alıkoyanlar ve kendilerine doğru yol belli olduktan sonra Elçiye karşı gelenler, Allah’a asla hiçbir zarar veremeyeceklerdir. İleride onların yaptıklarını boşa çıkaracaktır.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا innellezîne keferû ifadesi “muhakkak ki kafir olanlar, inkar etmiş olanlar”; وَصَدُّوا ve saddû fiili “ve engellemiş (olanlar)”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâh tamlaması “Allah yolundan”; وَشَآقُّوا ve şâkkû fiili “ve karşı gelmiş (olanlar)”; الرَّسُولَ er-rasûle kelimesi “Rasûl’e, Elçi’ye, peygambere”; مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ min ba‘di mâ tebeyyene ifadesi “apaçık belli olduktan sonra”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlara, onlar için, kendilerine”; الْهُدٰى el-hüdâ kelimesi “hidayet, rehberlik”; لَنْ يَضُرُّوا len yedurrû fiili “asla ve asla zarar veremezler”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah(a)”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeyde, hiçbir şekilde”; وَسَيُحْبِطُ ve seyuhbitu fiili “ve ileride boşa çıkaracaktır, iptal edecektir”; اَعْمَالَهُمْ a‘mâlehum tamlaması ise “onların amellerini” demektir.

Burada inkarcı ve münafıkların yapıp ettiği şeylerin Yüce Allah’a hiçbir zararının olamayacağı ve Allah’ın onların amellerini boşa çıkaracağıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ وَشَآقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدٰى لَنْ يَضُرُّوا اللّٰهَ شَيْـًٔا “Şüphesiz ki inkâr edip (insanları) Allah yolundan alıkoyanlar ve kendilerine doğru yol belli olduktan sonra Elçiye karşı gelenler, Allah’a asla hiçbir zarar veremeyeceklerdir.” Yüce Allah bu âyette inkar eden, Allah yolundan engelleyen ve Rasûl’e karşı gelenlerden söz ederek, onların Allah’a hiçbir şekilde zarar veremeyeceklerini beyan etmektedir. Burada sözü edilenlerin Medine’deki Kurayza ve Nadîroğulları olması muhtemel olduğu gibi Bedir’de öldürülen Mekkeli müşrikler olma ihtimali de elbette vardır.(5)

a)اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ “Şüphesiz ki inkâr edip (insanları) Allah yolundan alıkoyanlar.” Âyetin bu bölümünde mutlak anlamda inkar edenler ve Allah yolundan hem kendilerini, hem de diğer insanları engelleyenler söz konusu edilmektedir ki bu ifadenin bir benzeri, daha önce yorumladığımız Muhammed sûresinin birinci âyetinde de yer almaktadır. Buradaki temel mesaj ve teknik kullanımlarla ilgili detayı orada verdiğimiz için bu âyette aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

b)وَشَآقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدٰى “Kendilerine doğru yol belli olduktan sonra Elçiye karşı gelenler.” Bu ifadenin bir benzeri Nisâ’ 4/115’te geçmektedir. Âyette geçen شَآقُّوا şâkkû fiili çeşitli kalıplarda Kur’ân’da yedi kez(6) geçmekte ve her geçtği yerde de “karşı gelmek”, “incitmek”, “düşmanlık etmek” gibi anlamlar içermektedir.

Yüce Allah kendisini veya gönderdiği prensipleri inkar eden, sonrasında insanları Allah yolundan engelleyenlerin bununla yetinmediğini, kendilerine “hakikatin apaçık belgesi” manasında “yol gösterici vahiy” demek olan الْهُدٰى el-hüdâ yani “hidayet rehberliği” geldikten sonra onu kendilerine tebliğ eden Hz. Peygamber’e de karşı çıktıklarını, onu incittiklerini, hatta ona karşı düşmanlık beslediklerini haber vermektedir. Burada zikredilen الْهُدٰى el-hüdâ kelimesi metin olarak “Kur’ân”, insan olarak da onu insanlara tebliğ eden “Hz. Muhammed”dir.

c) لَنْ يَضُرُّوا اللّٰهَ شَيْـًٔا “Allah’a asla hiçbir zarar veremeyeceklerdir.” Yüce Allah sözünü ettiği olumsuz üç özelliğin sahiplerine hitap etmekte ve onların böyle inanarak veya davranarak kendisine hiçbir şekilde zarar veremeyeceklerini de ilan etmekte, böylece müminlere moral, karşıtlarına, inkarcılara ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e moral vermek üzere üzülmemesini söyledikten sonra, hiç kimsenin Allah’a zarar veremeyeceğini bildirmektedir. İnancından dönenlerin veya insanları inançlarından döndürmeye çalışanların zararı kendilerine olacaktır; Yüce Allah’a hiç kimse hiçbir şekilde zarar veremez.

Âyette yer alan شَيْـًٔا şey’en kelimesinin nekra yani belirteç edatı olmadan kullanılması, Yüce Allah’a karşı hiçbir zararın söz konusu edilemeyeceği manasını içermektedir. Bu aradaيَضُرُّوا yadurrû fiilinin başındaki لَنْ len edatı da bunun ebediyyen imkansız olduğunu ortaya koymaktadır. Kulların veya hiç kimsenin Yüce Allah’a hiçbir şekilde zarar veremeyeceğiyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/144, 176, 177, Hûd 11/57, Muhammed 47/32’de çeşitli mesajlar vardır.

Âyette “Allah’a zarar verememek”ten söz edilmesinden maksat, onun gönderdiği “dine zarar verememek” şeklinde anlaşılmalıdır. Çünkü Muhammed 47/7. âyette de geçtiği üzere, Yüce Allah’a yani O’nun dinine yardım edenlere O da yardım edecek ve ayaklarını sabit kılacaktır. İlgili âyette belirtildiği gibi, burada da bizzat Yüce Allah’a değil de O’nun dinine zarar verememek söz konusu ediliyor demektir.

2. وَسَيُحْبِطُ اَعْمَالَهُمْ “İleride onların yaptıklarını boşa çıkaracaktır.” Daha önce yorumladığımız Muhammed 47/9. âyette de belirttiğimiz üzere, يُحْبِطُ/اَحْبَطَ ahbeta/yubitu fiilleri “silip yok etmek”, “boşa çıkarmak”, “iptal etmek”(7) gibi anlamlar içermektedir.

Buna göre Yüce Allah kendisini inkar eden, insanları Allah yolundan engellemeye çalışan ve kendilerine doğru yol belli olduktan sonra Hz. Peygamber’e karşı gelenlerin Yüce Allah’a kesinlikle hiçbir zarar veremeyecekleri gibi Allah’ın onların amellerini, yani yapıp etmek istedikleri her ne türlü fitne, fesat, küfür, inkar, nifak vs. türü eylem varsa hepsini iptal edeceğini, silip gidereceğini, her birinin boşa çıkaracağını haber vermektedir.

Âyette yer alan سَيُحْبِطُ seyuhbitu fiilindeki sîn/se harfi yakın gelecek manası verdiği için Yüce Allah’ın bunu yakında gerçekleştireceğini beyan ederek, yakın bir gelecekte onların fitne ve fesatlarını boşa çıkaracağını müminlere müjdelemiş olmaktadır.

ıı. İtaatin Sonu: Amellerin Mahşere Taşınması

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَط۪يعُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُوا الرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوٓا اَعْمَالَكُمْ “Ey iman edenler! Allah’a itaat edin, Elçiye de itaat edin! İşlerinizi (amellerinizi) boşa çıkarmayın!”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اَط۪يعُوا etî‘û emri “itaat edin”; اللّٰه allâhe “Allah’a”; وَاَط۪يعُوا ve etî‘û emri “ve yine itaat edin”; الرَّسُول er-rasûle kelimeleri “ve Rasûl’e”;وَلَا تُبْطِلُوا ve lâ tübtılû emri “ve iptal etmeyin”; اَعْمَالَكُمْ a‘mâleküm tamlaması ise “sizin amellerinizi” demektir.

Burada Yüce Allah’a ve Hz. Peygamber’e itaat ile amellerin iptal edilmemesi konusu gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَط۪يعُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُوا الرَّسُولَ “Ey iman edenler! Allah’a itaat edin, Elçiye de itaat edin!” Bu ifadenin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde zikredilmekte,(8) maksat putlara vs. varlıklara değil de sadece Yüce Allah’a ve O’nun emir ve yasaklarını yaşayıp ümmete tebliğ etmekle görevli Hz. Peygamber’e itaat edilmesi gerektiğini müminlere öğretmektir. Bu çerçevede tevhidden ayrılmayıp istikamet üzere yaşayabilmenin yolunun bu olduğu muhataplara bildirilmektedir.

Enfâl 8/24’te dile getirildiği gibi, “Yüce Allah’a ve Hz. Rasûl’e itaat” esasında Rasûl’ün aktardıkları Yüce Allah’tan kendisine gelen esaslardan ibaret olduğu için sonuçta “Yüce Allah’ın davetine icabet demek”tir. Bir anlamda Yüce Allah başka, Rasûlüllah başka şeyler söyler demek değildir. Esasında bu tür âyetlerde nebî kelimesinin değil de hep rasûl kelimesinin kullanılmasının manası da bu olsa gerektir.

Elçiye itaat O’nu gönderene itaattir. Eğer elçi kendisini gönderenin bildirimlerinde tasarrufa gider, ilave veya eksiltme yaparsa bu defa onun konumu değişir; -hâşâ- o da din koyucu konumuna gelir ki bu durum risalet ve nübüvvetin anlamıyla bağdaşmaz.

2. وَلَا تُبْطِلُوٓا اَعْمَالَكُمْ “İşlerinizi (amellerinizi) boşa çıkarmayın!” Yüce Allah kendisine ve peygamberine itaat etmeyi amellerin silinip iptal edilmemesinin gerekçesi olarak belirlemektedir. Burada sözü edilen ameller ve sahipleriyle ilgili Râzî’nin değerlendirmesini aktarmakta yarar görmekteyiz:

a) “Üzerinde olduğunuz şeye devam edin, onu sürdürün! Müşrik olmayın; şayet olursanız, amelleriniz boşa çıkar.” Nitekim Yüce Allah bu hususta Hz. Peygamber’e hitaben ‘Şayet şirk koşarsan, muhakkak ki amelin boşa gider’(9) buyurmuştur.”

b) “Ehl-i kitabın, Hz. Peygamber’i yalanlamaları ve ona isyan etmeleri yüzünden amellerini iptal edip boşa çıkarması gibi, ‘Ey iman edenler, sizler de Rasûl’e itaatı bırakmanız yüzünden amellerinizi boşa çıkarmayın.’ Bu manayı, ‘Ey iman edenler, seslerinizi yükseltmeyin. Sonra farkına varmadan amelleriniz boşa çıkar’(10) âyeti de destekler.”

c) “Bu, ‘Başa kakarak ve eziyyet ederek, yaptığınız iyilikleri boşa çıkarmayın’(11) demek olup, tıpkı ‘Müslüman olmalarını senin başına kakarlar. De ki, Müslüman oluşunuzu benim başımakakmayın’(12) âyeti gibidir. Bu böyledir; çünkü yaptığı taatı Rasûl’ün başına kakan kimse adeta, ‘Bunu senin gönlünü almak için yaptım. Şayet, sen bundan hoşnut olmasaydın ben bunu yapmazdım’ demiş gibi olur ki bu ihlâsa aykırı bir tutumdur. Halbuki Yüce Allah ancak hâlis (her türlü şaibeden arınmış) amelleri kabul eder.”(13)

ııı. İnkar Üzere Ölenlerin Bağışlanmaması

اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ثُمَّ مَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ فَلَنْ يَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُمْ “Şüphesiz ki inkâr edip (insanları) Allah yolundan alıkoyanları ve sonra da kâfir olarak ölenleri Allah asla bağışlamayacaktır.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا innellezîne keferû ifadesi “muhakkak ki kâfir olanlar, inkar edenler”; وَصَدُّوا ve saddû fiili “ve engellemiş (olanlar)”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi tamlaması “Allah yolundan”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; مَاتُوا mâtû fiili “öldüler, ölmüş (olanlar)”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; كُفَّارٌ küffârun sözcüğü “kafirler olarak”; فَلَنْ يَغْفِرَ fe len yağfira fiili “asla ve asla bağışlamayacaktır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَهُمْ lehum ifadesi ise “onları” demektir.

Burada inkar ve Yüce Allah’ın yolundan engelleyenlerin bu hal üzere ölmeleri durumunda ne olacağı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Muhammed 47/1 ve 32. âyetlerde de dile getirildiği gibi inkar eden ve Allah yolundan insanları engellemeye çalışanları dile getirmekte ve bu işe devam etmeleri durumunda kafirler olarak öleceklerini haber vermekte, sonrasında ise ebediyyen onları bağışlamayacağını ilan etmektedir.

İnsanların amelleri boşa çıkartıldıktan sonra, bu kişilerin bağışlanma ihtimali de artık ortadan kalkmaktadır. Bu âyetin Kalîb ashabı hakkında indirildiği söylendiği gibi küfür üzere ölen herkesi içerdiği de beyan edilmektedir. Kalîb ashabı olarak bilinenler Bedir’de öldürülüp kuyuya atılanlar demektir.

Ayrıca benzer ifadeler ve Bakara 2/161 ve Âl-i İmrân 3/91’deki ifadeler genel mana içermekte, kafir olarak ölenlerin lanette kalacakları, hiçbir fidye girişimlerinin kabul edilmeyeceği haber verilmektedir.

c) Müminlere ve Münafıklara Yönelik Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 35-38. âyetlerinde “Üstün durumda iken gevşeyip (mecburen) barışa çağırmayın! Allah sizinle beraberdir. O amellerinizi asla eksiltmeyecektir” buyurarak müslümanları daima dinç ve güçlü olmaları gerektiği noktasında uyarmaktadır.

Ardından, dünya hayatının ancak ve ancak bir oyun ve eğlenceden ibaret olduğu, eğer iman eder ve duyarlı davranırlarsa mükâfatlarının fazlasıyla verileceği ve kendilerinden mallarının tamamını infak etmelerinin istemeyeceği ifade edilmekte, zaten eğer servetlerinin tamamı istenseydi ve kendileri buna zorlasalardı cimrilik edecekleri ve Yüce Allah’ın da onların kinlerini bu şekilde ortaya çıkarmış olacağı beyan edilmektedir.

Daha sonra, şu ilahi bildirmle sûre sona erdirilmektedir: “İşte sizler, Allah yolunda infaka (harcamaya) çağırılıyorsunuz. İçinizden kiminiz cimrilik ediyor. Ama kim cimrilik ederse, ancak ve ancak kendisine cimrilik etmiş olur. Allah zengindir (kendi kendine yetendir); siz ise (O’na) muhtaçsınız. Eğer (Allah’a itaatten) yüz çevirirseniz, yerinize sizden başka bir toplum getirir; artık onlar sizin gibi de olmazlar.”

ı. Müminlerin Güçlüyken Gevşememeleri

فَلَا تَهِنُوا وَتَدْعُوٓا اِلَى السَّلْمِ وَاَنْتُمُ الْاَعْلَوْنَ وَاللّٰهُ مَعَكُمْ وَلَنْ يَتِرَكُمْ اَعْمَالَكُمْ “(Savaşta) üstün durumdayken gevşeyip barışa çağırmayın (barışa çağırmak zorunda kalmayın)! Allah sizinle beraberdir. O, yaptıklarınızı asla eksiltmeyecektir.”

Âyetteki فَلَا تَهِنُوا fe lâ tehinû emri “gevşemeyin”; وَتَدْعُوا ve ted‘û emri “davet ederken”; اِلَى السَّلْمِ ile’s-selmi kelimesi “barışa”; وَاَنْتُمُ ve entüm zamiri “sizler (şöyle iken)”; الْاَعْلَوْن el-a‘levne kelimesi “üstünler”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; مَعَكُمْ me‘aküm ifadesi “sizinledir”; وَلَنْ يَتِرَكُمْ ve len yetiraküm fiili “sizi asla ve asla eksiltmeyecektir”; اَعْمَالَكُمْ a‘mâleküm tamlaması ise “sizin amellerinizi” demektir.

Burada müminlerin gevşememleri ve üstünken zafiyet göstermemeleri gerektiğiyle ilgili uyarı gündeme getirilmektedir.

1.فَلَا تَهِنُوا وَتَدْعُوٓا اِلَى السَّلْمِ وَاَنْتُمُ الْاَعْلَوْنَ “(Savaşta) üstün durumdayken gevşeyip barışa çağırmayın (barışa çağırmak zorunda kalmayın)!” Bu âyetin metin olarak benzeri Âl-i İmrân 3/139’da “Gevşemeyin; hüzünlenmeyin; eğer müminlerseniz siz üstünsünüz” şeklinde geçmektedir. Üstünlük veya üstün gelme vaadiyle ilgili olarak Mâide 5/56, Tâhâ 20/68, Sâffât 37/172-173 ve Mücâdile 58/21 gibi âyetlerde mesajlar yer almaktadır. Bu âyet hakkında temelde iki yaklaşım söz konusu edilmektedir.

a) Yüce Allah müminlere hitap etmekte, öncelikle gevşeklik göstermemeleri gerektiğini beyan etmektedir.

ı. Sûre genelinde konu savaşla ilgili olduğu için, burada sözü edilen gevşememe emrinin savaş ortamıyla ilişkili olduğu anlaşılmaktadır. Bu doğrultuda âyette yer alan تَدْعُوا ted‘û ifadesinin başında bir “nehiy lâ’sı” bulunduğu ve mesajın “barışa çağırmamak” şeklinde anlaşılması gerektiği ifade edilmektedir.

Esasında bu kelimenin başındaki vâv harfinin atıf manası verdiği düşünüldüğünde, ifadenin لَا تَهِنُوا lâ tehinû nehiy cümlesine bağlandığı ve تَدْعُوا لَا lâ ted‘û şeklinde olduğu belirtilmelidir. Nihayetinde bu tür kullanımların Kur’ân’da başkaca örnekleri de vardır. Bu bağlamda Bakara 2/42 ve Enfâl 8/27 gibi âyetleri örnek olarak zikredebiliriz.

ıı. Burada verilmek istenen mesaj, şartlar ne olursa olsun barışa yanaşmamak değildir; aksine ilk uyarı gevşememeyle ilgilidir. Eğer müminler gevşeklik gösterirlerse bu defa barış istemek zorunda kalırlar ve düşman karşısında herhangi bir varlık gösteremezler. Barış karşıtlığı, adı İslâm yani “barış” demek olan bir dinle elbette bağdaşmaz.

Dahası Enfâl 8/61’de “Onlar barışa kanat gererlerse sen de kanat ger ve Allah’a güven” şeklinde bir beyana yer verilmekte, dolayısıyla barış karşıtlığı reddedilmektedir. Benzer şekilde Bakara 2/208’de şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Hep birden barışa girin! Şeytanın adımlarını izlemeyin! Muhakkak ki o sizin için apaçık bir düşmandır.”

ııı. Ayette sözü edilen durum farklıdır. Söylenmek istenen husus, gevşeklik göstererek, zillet ve meskenet içerisinde kalarak, düşman karşısında ezik bir duruma gelerek barış diye yavarmak zorunda kalmama emridir. Nitekim Tevbe 9/25’te de beyan edildiği gibi, bazen Müslümanlar sayısal çoğunluklarına bakarak gevşeklik göstermişler ve adeta bozgun yaşamışlardı. İşte Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu noktada uyarıda bulunmakta ve savaş esnasında gevşeklik göstererek dağılma sürecine girmememelerini ve barış istemek zorunda kalmamalarını Müslümanlara öğütlemektedir.

ıv. Kendileri üstün olmalarına rağmen bunun gereğini yerine getirmeyenler galip, yani üstün olmalarına rağmen eğer bir zillet içerisine girerlerse artık barışa sığınmak zorunda kalacaklardır. Bu durumda karşıdaki düşmanın onları hoşgörüp barışa yanaşması mümkün değildir. Nitekim Nisâ’ 4/89 ve Mümtehıne 60/2’de bu durum gayet açıkça dile getirilmektedir.

İşte böyle savaşta üstün bir hal söz konusu iken gevşemeyerek barışa mecbur kalmamak gerektiği âyette verilmek istenen temel mesajdır. “Barıştan yana olmamak” başka bir şeydir; “barışa mecbur kalıp sığınmak” bambaşka bir şeydir. Burada sözü edilen durum ikincisidir. Yoksa İslâm’ın savaş ve barış konusundaki duruşunu Muhammed sûresinin dördüncü âyetinde de daha başka âyetlerde de ifade etmeye çalışmıştık.

b) Bir başka yaklaşıma göre âyetin anlamı şöyledir: “Artık gevşeklik göstermeyin; ama siz üstün durumdaysanız barışa davet edersiniz (davet edin)! Çünkü Allah sizinle beraberdir. O, sizin emeklerinizi asla zayi etmeyecektir.” Bu yaklaşım sahiplerine göre ted‘û ifadesi fiil olarak kabul edilmekte ve başında lâ harfinin var olduğu düşünülmemektedir.

c) Bağlamdan bağımsız olarak ayetin tercümesinde şöyle bir ihtimal daha olabilir: “Barışa davet ederken ve sizler üstün durumda iken gevşeklik yapmayın!” Bu tercümede mesaj tamamen değişmekte, barışa davet ederken gevşeklik gösterilmemesi gerektiği bildirilerek Bakara 2/208 ve Enfâl 8/61’deki mesajlarla uyumlu bir yorum söz konusu edilebilmektedir.

2. وَاللّٰهُ مَعَكُمْ وَلَنْ يَتِرَكُمْ اَعْمَالَكُمْ “Allah sizinle beraberdir. O, yaptıklarınızı asla eksiltmeyecektir.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَتِرَ yetira fiili “zayi etmek”, “eksiltmek”, “zulmetmek”(14) gibi anlamlar içermekte ve Yüce Allah’ın müminlerin fedakarlıklarını boşa çıkarmayacağı manasını vermektedir.

Yüce Allah bu cümlelerde müminlerin imanlarını inşa etmekte ve sahip oldukları üstünlüğün sadece kendi çabalarının ürünü olduğunu düşünmemeleri gerektiğini ilan etmekte, kendileriyle olan beraberliğini özellikle hatırlatmaktadır. Bu çerçevede desteğinin geçici değil, devamlı olduğunu beyan etmek üzere de yaptıkları davranışları ve gösterdikleri fedakarlıkları, ortaya koydukları çabaları kesinlikle zayi etmeyeceğini, bu şekilde de yardımının süreceğini ifade etmiş olmaktadır.

Muhammed 47/1, 8, 9, 28, 32. âyetlerde “kafirlerin amellerinin boşa çıkartılacağı” beyan edilmişken, bu âyette “müminlerin fedakarlıklarının zayi edilmeyeceği” müjdelenerek kendilerine moral verilmesi amaçlanmaktadır.

ıı. Dünya Hayatı ve Mümince Duyarlılığın Sonu

اِنَّمَا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَاِنْ تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا يُؤْتِكُمْ اُجُورَكُمْ وَلَا يَسْـَٔلْكُمْ اَمْوَالَكُمْ “Dünya hayatı, sadece bir oyun ve eğlenceden ibarettir. İman eder ve takvâlı (duyarlı) davranırsanız (Allah) size ödüllerinizi verecek ve sizden mallarınızın (tamamını) istemeyecektir.”

Âyetteki اِنَّمَا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا inneme’l-hayâtü’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatı sadece ve sadece şöyledir”; لَعِبٌ le‘ıbun kelimesi “oyun(dur)”; وَلَهْوٌ ve lehvun sözcüğü “ve eğlence(dir)”;وَاِنْ تُؤْمِنُوا ve in tü’minû ifadesi “ve eğer iman ederseniz”; وَتَتَّقُوا ve tettekû fiili “ve takvalı olursanız, duyarlılık gösterirseniz”; يُؤْتِكُمْ yü’tiküm fiili “size verir”; اُجُورَكُمْ ücûraküm kelimesi “sizin ecirlerinizi”; وَلَا يَسْـَٔلْكُمْ ve lâ yes’elküm fiili “ve sizden istemez”; اَمْوَالَكُمْ emvâleküm ifadesi ise “sizin mallarınızı(n tamamını)” demektir.

Burada dünya hayatının geçiciliği ile müminlerin sorumluluk göstermeleri durumundaki ödülleri gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّمَا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ “Dünya hayatı, sadece bir oyun ve eğlenceden ibarettir.” Yüce Allah dünya hayatının nasıl kabul edilmesi gerektiğini beyan etmek üzere, vurgulu bir ifade kullanmakta, anlam ve amacından soyutlanırsa bu hayatın tamamıyla bir oyun ve eğlenceye dönüşmüş olacağını beyan etmektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(15) de geçen لَعِب le‘ıb kelimesi “oyun”, aynı şekilde bir çok âyette(16) yer alan لَهْو lehv kelimesi ise “eğlence” manasına gelmektedir.

Bu ifadenin benzerleri مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları kullanılarak En‘âm 6/32 ve ‘Ankebût 29/64’te de geçmektedir. Bu ifadenin اِنَّمَا innemâ edatı kullanılarak aynı şekilde “vurgulu” olarak Hadîd 57/20’de de geçtiğini belirtmek gerekir. Yüce Allah ilgili âyetlerde bu yakın hayatın yani dünya hayatının bir oyun ve eğlenceden ibaret olduğunu bildirmektedir.

Konuyla doğrudan ilgili olması nedeniyle özellikle Hadîd 57/20. âyetin mealini hatırlatmak istemekteyiz: “Bilin ki dünya hayatı ancak bir oyun, eğlence, bir süs, aranızda bir övünme ve daha çok mal ve evlât sahibi olma isteğinden ibarettir. Tıpkı bir yağmur gibidir ki, bitirdiği ziraatçilerin hoşuna gider. Sonra kurur da sen onun sapsarı olduğunu görürsün; sonra da çer çöp olur. Ahirette ise çetin bir azap vardır. Yine orada Allah’ın mağfireti ve rızası vardır. Dünya hayatı aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey değildir.”

Aynı şekilde, benzer bir bağlamda geçmekte olan Kehf 18/45’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlara şunu da misal göster: Dünya hayatı, gökten indirdiğimiz bir su gibidir ki, bu su sayesinde yeryüzünün bitkisi (önce gelişip) birbirine karışmış; arkasından rüzgârın savurduğu çerçöp haline gelmiştir.”

Bu âyetlerin bir benzeri de Yûnus 10/24’te şu şekildedir: “Dünya hayatının durumu, gökten indirdiğimiz bir su gibidir ki, insanların ve hayvanların yiyeceklerinden olan yeryüzü bitkileri o su sayesinde gürleşip birbirine girer. Nihâyet yeryüzü ziynetini takınıp, (rengârenk) süslendiği ve sahipleri de onun üzerinde kudret sahibi olduklarını sandıkları bir sırada, bir gece veya gündüz ona emrimiz (âfetimiz) gelir de onu sanki dün yerinde yokmuş gibi kökünden koparılarak biçilmiş bir hale getiririz. İşte iyi düşünecek kavimler için âyetlerimizi böyle açıklıyoruz.” Dünya hayatının kısa bir geçimlik olduğu, âhiret yurdunun ise ebedi kalınacak yer olduğu Mü’min 40/39’da da dile getirilmektedir.

İşte bütün ve benzer âyetler dünya hayatının ebedi olmadığını, abartılmaması gerektiğini, bir oyun ve eğlence mesabesindeki yapısını göstermektedir. İnsanlar dünyaya orada ne kadar kalacaklarsa o kadar önem vermeli, âhirete de orada ne kadar kalacaklarsa o kadar önem ve değer vermelidirler.

2. وَاِنْ تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا يُؤْتِكُمْ اُجُورَكُمْ وَلَا يَسْـَٔلْكُمْ اَمْوَالَكُمْ “İman eder ve takvâlı (duyarlı) davranırsanız (Allah) size ödüllerinizi verecek ve sizden mallarınızın (tamamını) istemeyecektir.” Bu cümlenin bir benzeri Âl-i İmrân 3/179’da zikredilmektedir. Yüce Allah müslümanların sağlıklı bir toplum oluşturmak için gereken fedakarlıklarda bulunmasını istediği için dünya hayatının sadece ve sadece bir oyun ve ğelence olduğunu beyan ettikten sonra, çok önemli başka bir hususa değinmektedir.

a) وَاِنْ تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا يُؤْتِكُمْ اُجُورَكُمْ “İman eder ve takvâlı (duyarlı) davranırsanız (Allah) size ödüllerinizi verecektir.” Bu çerçevede Allah’a inanıp sapasağlam bir şekilde güvenirler de muttakice davranırlarsa, yani sorumluluğunu bilip sorumlu davranırlarsa, bir anlamda her hususta gereken duyarlılığı gösterirlerse Yüce Allah’ın onlara ecirlerini vereceğini ve mallarının hepsini onlardan istemeyeceğini bildirmektedir. Benzer müjdeler başka bazı âyetlerde de zikredilmektedir.(17)

ı. وَاِنْ تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا “Eğer iman eder ve takvâlı (duyarlı) davranırsanız.” Âyette ilk olarak zikredilen hususlar “iman” ve “takvâ”dır. Âl-i İmrân 3/120, 125 ve 186’daki beyanlarda “iman” yerinde “sabır” kullanılarak, imanın aslında değerlere sahip çıkmada bir sebat ve kararlılık gerektirdiği mesajı verilmiş olmaktadır. Âyetteki “iman”, inanılması gereken bütün esasları içermekte, “takvâ” ise bütün sorumluluk gereklerini kapsamaktadır. İman istisna kabul etmediği gibi takvâ da bütün farzları yapmayı ve haramlardan kaçınmayı içermektedir.

Bakara 2/3’te ele aldığımız üzere îmân, “inanılması gereken değerlere inanmak, inandığı değerlere güvenmek, bu sayede kendini güvende hissetmek ve çevresine güven vermek” demektir. Böylece imanın topumsal hayattaki karşılığı “güven” manasına geldiği için bu âyette geçen تُؤْمِنُوا tü’minû fiili mutlak anlamda Allah’a “güvenmek” manası içermekte, onların “tevhid üzere istikamet göstermeleri”(18) manasını vermektedir.

Bu arada Bakara 2/2’de açıkladığımız üzere, takvâ kavramı da “korunmak”, “korunaklı olmak”, “sorumluluğunu bilmek”, “sorumlu davranmak” manalarını içermektedir. Âyetin bağlamını dikkate aldığımızda, buradaki maksadın “duyarlılık göstermek” ve dolayısıyla hem bedensel hem de ekonomik anlamda infak olduğu aşikardır. Müslümanlar yaşadıkları toplumun gereklerini iyice belirleyip sorumluluklarını yerine getirmek zorunda olduklarını unutmamalı, duyarlılıklarını elden bırakmamalıdır.

ıı. يُؤْتِكُمْ اُجُورَكُمْ “(Allah) size mükâfatlarınızı verecektir.” Müminler eğer imanlı olup muttakice davranırlarsa Yüce Allah’ın onlara çeşitli ecirler vereceği müjdelenmekte, bu arada اُجُور ücûr kelimesinin çoğul getirilmesi nedeniyle bu ödüllerin hak edilenden çok daha fazla bir şekilde ihsan edileceği anlaşılmaktadır. اُجُور ücûr kelimesi Kur’ân’da 12 âyette(19) geçmekte ve “ecirler, ödüller, ödenekler” manasına gelmektedir.

Kur’ân’daki kullanımlarına bakıldığında, ecr veya ucûr kelimelerinin birlikte kullanıldığı kelimeler çerçevesinde ‘azîm “büyük”,(20) kebîr “ulu”,(21) kerîm “değerli”,(22) ğayru memnûn “başa kakılmayan, engellenmeyen”(23) ve hasen “güzel”(24) gibi sıfatlarla kullanıldığı için Yüce Allah bu türden fedakarlık yapanlara ödülün her çeşidinden vereceğini bu şekilde müjdelemiş olmaktadır.

b) وَلَا يَسْـَٔلْكُمْ اَمْوَالَكُمْ “Sizden mallarınızı (tamamen infak etmenizi) istemeyecektir.” Âyetin sonunda yer alan bu ifade gereği, Yüce Allah “fedakarlıklar için sahip oldukları malların hepsini onlardan istemeyeceği”ni de belirtmiş olmaktadır. Yüce Allah cihad için infakta bulunmalarını muhataplardan istemekte, mallarının tamamını vermelerini emretmemektedir.

Âyette verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’ın müminlere hitabında korunmaları ve gerekli fedakarlıkları göstermeleri için gereken harcama her ne kadarsa o kadarını kendilerinden isteyeceğini, sahip olduklarının hepsini onlardan almayacağını ifade etmek istemektedir.

ııı. Münafıkların Cimriliği

اِنْ يَسْـَٔلْكُمُوهَا فَيُحْفِكُمْ تَبْخَلُوا وَيُخْرِجْ اَضْغَانَكُمْ “Onları sizden isteseydi ve (buna) sizi zorlasaydı, cimrilik ederdiniz ve (Allah) da sizin kinlerinizi ortaya çıkarmış olurdu.”

Âyetteki اِنْ يَسْـَٔلْكُمُوهَا in yes’elkümûhâ ifadesi “sizden onları istese(ydi)”; فَيُحْفِكُمْ fe yuhfiküm fiili “sizi zorlasa(ydı)”; تَبْخَلُوا tebhalû fiili “cimrilik yapardınız”;وَيُخْرِجْ ve yuhric fiili “ve ortaya çıkarırdı”; اَضْغَانَكُمْ adğâneküm tamlaması ise “sizin öfkelerinizi” demektir.

Burada münafıkların ne kadar cimri oldukları ve bunun sonucunda deşifre edilebilecekleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin mesajı öncelikle münafıklara yönelik olsa da genel kapsamda müminlere yönelik olarak da değerlendirilebilir.(25)

1. Yüce Allah önceki âyetin sonunda müminlerden sahip oldukları bütün mallarını veya servetlerini istemediğini beyan ettikten sonra, özellikle toplumun bir parçası olan münafıkları bir anlamda deşifre etmemek için, ancak ne durumda olduklarını da ortaya koymak üzere bir beyana yer vermektedir.

Bu çerçevede Muhammed 47/29. âyetteki mesajın cevabı mahiyetinde, eğer muhataplarından mal ve servetlerini isteseydi ve bu şekilde kendilerini zorlasaydı, muhatapların cimrilik edeceğini bildirmekte, sonuçta içlerindeki kin, öfke ve nefreti dışarı çıkarmış olacağını haber vermektedir. Münafıkların cimriliğiyle ilgili olarak Tevbe 9/67 ve Münâfıkûn 63/7’de çeşitli bilgiler verilmektedir.

Kur’ân’da fiili kalıbında sadece bu âyette geçen يُحْفِ yuhfi fiili(26) “sıkıştırmak”, “zorlamak”, “köşeye sıkıştırmak”, “her şeyini alarak, kökünü kazımak”, “çıplak bırakmak”(27) gibi anlamlara gelmektedir. Demek ki önceki âyette muhataplardan istenen mal veya ekonomik servetin sahip olunanın hepsi olmadığı, bir kısmının istendiği bu fiilin kullanımıyla ortaya konulmuş olmaktadır. Yüce Allah münafıkların cimriliğini vurgulamak üzere söz konusu isteği dile getirmiş olsaydıi onların cimrilik edeceğini beyan etmekte, bunun sonucunda da onların kin ve öfkelerini meydana çıkarmış olacağını ifade etmektedir.

Yüce Allah daha önce yorumladığımız Muhammed 47/29. âyette şöyle buyurmaktadır: “Kalplerinde (nifak) hastalığı olanlar, yoksa Allah’ın, onların kinlerini ortaya çıkarmayacağını mı sandılar!?” Bu âyette münafıkların kin ve öfkelerini Yüce Allah’ın ortaya çıkarmayacağı zannı reddedilmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise bunun nasıl olacağı örneklendirilmektedir. Eğer malların tamamı istense ve bu konuda zorlama yapılsaydı onların cimrilik edecekleri, böylece içlerinde sakladıkları kin, öfke ve nefretin meydana çıkacağı beyan edilmiş olmaktadır.

2. Bu âyetteki mesaj bağlam gereği öncelikli olarak münafıklarla ilgili olsa da Şems 91/8’de belirtildiği gibi yaratılış itibariyle her insanın fıtratına ilham edilmiş olan fücûrla da ilgili kabul edilebilir. Buna göre, bir insanın elinde avucunda olan her şeyin ondan istenmesi durumunda onun cimrileşebileceği, fücûr özelliğinin devreye girebileceği, çünkü Nisâ’ 4/28’de belirtildiği gibi onun zayıf bir şekilde yaratıldığı hatırlanmalıdır. Bu durumda, âyetin bağlam gereği hem münafıklarla, hem de daha genel bir bakşla her insanla ilgili olduğunu söyleyebiliriz.

ıv. Cimriliğin Kişilere Zararı ve Allah’ın Zenginliği

هَآ اَنْتُمْ هٰٓؤُ۬لَآءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ فَمِنْكُمْ مَنْ يَبْخَلُ وَمَنْ يَبْخَلْ فَاِنَّمَا يَبْخَلُ عَنْ نَفْسِه۪ وَاللّٰهُ الْغَنِيُّ وَاَنْتُمُ الْفُقَرَآءُ وَاِنْ تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ ثُمَّ لَا يَكُونُوٓا اَمْثَالَكُمْ “İşte siz şöyle kişilersiniz ki Allah yolunda infaka (vermeye) çağrılıyorsunuz. Sizden cimrilik eden(ler) var. Kim cimrilik ederse sadece kendisine cimrilik etmiş olur. Allah zengindir, siz (O’na) muhtaçsınız. (Allah’a itaatten) yüz çevirirseniz, yerinize sizden başka bir toplum getirir; artık onlar sizin gibi olmazlar.”

Ayetteki هَآ اَنْتُمْ هٰٓؤُ۬لَآءِ hâ entüm hâülâi ifadesi “işte sizler şöyle kişilersiniz”; تُدْعَوْنَ tüd‘avne edilgen fiili “davet ediliyorsunuz”; لِتُنْفِقُوا li tünfikû ifadesi “infak etmeniz için”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; فَمِنْكُمْ fe minküm ifadesi “sizden (şöylesi) vardır”; مَنْ يَبْخَلُ men yebhalü ifadeleri “cimrilik yapan(lar)”; وَمَنْ يَبْخَلْ ve men yebhal ifadesi “her kim cimrilik yaparsa”; فَاِنَّمَا يَبْخَلُ fe innemâ yabhalü ifadesi “mutlak surette cimrilik yapmış olur”; عَنْ نَفْسِه۪ ‘an nefishî ifadesi “onun nefsine, kendisine, kendi aleyhine”; وَاللّٰهُ vellâhu kelimesi “Allah”; الْغَنِيُّ el-ğaniyyü kelimesi “zengin(dir)”; وَاَنْتُمُ ve entüm zamiri “ve sizler ise”; الْفُقَرَآء el-fukarâu sözcüğü “muhtaç olanlar(sınız)”; وَاِنْ تَتَوَلَّوْا ve in tetevellev fiili “eğer yüz çevirirseniz”; يَسْتَبْدِلْ yestebdil fiili “değiştirir”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir toplulukla, kavimle”; غَيْرَكُمْ ğayraküm ifadesi “sizden başka”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَا يَكُونُوا lâ yekûnû fiili “onlar da (şöyle) olmazlar”; اَمْثَالَكُمْ emsâleküm ifadesi ise “sizin misaliniz, örneğiniz gibi, sizin gibi” demektir.

Burada muhatapların infaka davet edilmeleri, cimrilik yapanların bunu kendi aleyhlerine yapmış olacakları ve Yüce Allah’ın gerçek zengin olduğu, insanların O’na muhtaçlığı gündeme getirilmektedir.

1. هَآ اَنْتُمْ هٰٓؤُ۬لَآءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ “İşte siz şöyle kişilersiniz ki Allah yolunda infaka (vermeye) çağrılıyorsunuz.” Âl-i İmrân 3/66 ve Nisâ’ 4/109’da da geçen هَآ اَنْتُمْ هٰٓؤُ۬لَآءِ hâ entüm hâülâi ifadesi “şu kimseler sizler misiniz”, “hadi şunu yapan siz misiniz?”, “siz ey şu kimseler”,(28) “işte siz şöyle kimselersiniz” gibi bir anlam vermektedir ki buradaki هَا hâ zamiri “tenbih” anlamı içermektedir.(29)

Yüce Allah muhataplarının Allah yolunda infaka davet edildiğini beyan etmektedir. Bu davetin öncelikle Medineli müslümanlara yönelik olduğu anlaşılsa da mesajı evrensele taşımamızın önünde hiçbir engel de yoktur. Çünkü Medineli müslümanların o gün sıkıntılı ortamlarda infaka davet edilmiş olamaları tarihi açıdan elbette doğrudur; ancak Allah yolunda infak daveti evrensel manada herkesi içermektedir.

Davete konu olan infak dar anlamda “cihad” için gerekli olan harcamalar olsa da bu maksadı bütün infak kalemlerini içerecek şekilde “zekat, sadaka, fitre, fidye”(30) vs. şeklinde yorumlamamızın önünde de hiçbir engel yoktur.

2. فَمِنْكُمْ مَنْ يَبْخَلُ وَمَنْ يَبْخَلْ فَاِنَّمَا يَبْخَلُ عَنْ نَفْسِه۪ “Sizden cimrilik eden(ler) var. Kim cimrilik ederse sadece kendisine cimrilik etmiş olur.” Yüce Allah bu evrensel çağrısını beyan ettikten sonra, muhatapların içinden kimilerinin cimrilik edeceğini bildirmekte ve böyle davrananların sadece ve sadece kendileri aleyhine cimrilik etmiş olacaklarını haber vermektedir.

İfadenin başında yer alan مِنْكُمْ minküm ifadesindeki مِنْ min edatı bazıyet manası verdiğine göre, Medine Müslüman toplumunun çoğunun cömert olduğunu, sadece bir kısmının cimrilik yaptığını ortaya koymaktadır. Bu arada âyette yer alan اِنَّمَا innemâ edatı cümleye vurgu manası katmakta ve cimrilik yapanların Yüce Allah’a veya başkalarına değil, sadece ve sadece kendi aleyhine cimrilik yapmış olacağını manaya katmaktadır. Cimrilikle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/180, Nisâ’ 4/37, Hadîd 57/24 gibi âyetlerin mesajları da bu bağlamda özellikle hatırlanmalıdır.

İnfak edenlerin başkalarına verdiklerini şeklen ellerinden çıkarmış olacakları görülse de aslında görevlerini yaptıkları için sevabı kendilerine yönelecektir. İşte tıpkı bunun gibi, cimriliğin sonucu da cimrilik edenin kendisinedir. Akıllı yatırım mahşerde kişiye dönendir. Her kim cimrilik ederse mahşerdeki yatırımından kısmış demektir. Bu yönüyle bakıldığında, cimrilik muhataplarla değil, yapanıyla ilgili bir sonuç vermektedir; âyette dikkat çekilen ve üzerinde durulan nokta budur.

İlaç almak için para vermekten kaçınan kişinin zararı nasıl kendisine ait olacaksa, cimrilik yapanın da sevap alamaması, aksine günah alması kendi aleyhine bir sonuçtan başka bir şey değildir. İnsanların infaklarının Yüce Allah’ın zatıyla hiçbir ilgisinin bulunmadığı, Yüce Allah’ın buna muhtaç olmadığı bir sonraki cümlede ele alınmaktadır.

3. وَاللّٰهُ الْغَنِيُّ وَاَنْتُمُ الْفُقَرَآءُ “Allah zengindir, siz (O’na) muhtaçsınız.” Yüce Allah kullarının hiçbir şeyine muhtaç olmadığını, cömertliğin de cimriliğin de sonuç itibariyle kişileri ilgilendirdiğini, çünkü gerçek zengin olanın kendi zatı olduğunu beyan etmektedir. Yüce Allah insanların mallarına ve mülklerine muhtaç değildir; ancak insanlar O’nun sevap, merhamet, af ve mağfiretine muhtaçtırlar.

Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/15’te şöyle buyrulmaktadır: “Ey insanlar! Sizler Allah’a muhtaçsınız. Asıl zengin olan, övülmeye layık olan ise Allah’tır.” Bu cümlede iki nokta üzerinde durulmaktadır.

a) وَاللّٰهُ الْغَنِيُّ “Allah el-ğaniyy’dir (gerçek zengindir, kendi kendine yetendir).” Bu cümlenin mana olarak benzerleri başka âyetlerde de yer almaktadır.(31) Yüce Allah, cimriliği ve cimrileri kınadıktan sonra, kendisinin hiçbir şeye ve hiç kimseye muhtaç olmadığını, çünkü gerçek zenginin O olduğunu ifade etmektedir. İnsanlar yardımcısız bir şey yapmaya muktedir değildir.

Yöneticiler, ticaret ehli veya herhangi bir meşguliyetin sahibi olanlar daima başkalarına muhtaçtır. Yüce Allah’ın zenginliği ise hiçbir şekilde böyle değildir; Allah hiçbir mahlûka muhtaç değildir.

b) وَاَنْتُمُ الْفُقَرَآءُ “Siz ise (O’na) muhtaçsınız.” Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(32) zikredilen الْفُقَرَآء el-fukarâ’ sözcüğü “muhtaçlar, fakirler” manasına gelmekte ve istiğnânın karşıtı bir anlam içermektedir.

‘Alak 96/6’da açıkladığımız üzere, insanlar için istiğnâ “lâyık olmamasına, gerekli özellikleri taşımamasına rağmen, öyleymiş gibi görünmek”, “zengin ve ihtiyaçsız olmamasına rağmen kendini böyle sanmak”, “ukalalık yapmak”, “pervasız ve fütursuz davranmak” demektir. Bu tipler kibirli insanlar oldukları için ilâhî rehberliğe ihtiyaç hissetmezler.

Bunlar, imandan da Yüce Allah’tan da uzak yaşamayı yeğler. Bu manalarıyla istiğnâ, Müslüman’ın bir sıfatı olamaz, olmamalıdır. Gerçek zengin olan ve kullarına da başka şeylere de asla ve asla muhtaç olmayan kudret manasında istiğnâ Yüce Allah’a ait bir sıfattır ve bu husus Teğâbun 64/6’da beyan edilmektedir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen الْفُقَرَاء el-fukarâ’ kelimesi, her bir insanın Yüce Allah’a muhtaç olduğunu ortaya koymakta, şirk içerisindeki bir hayatın sahteliklerle dolu olacağını haber vermektedir. İnsanlar kime ve neye muhtaç olduklarını bilmeden sorunlarına çare bulamazlar.

Vahiy, insanın bu yönünü ele almakta ve eksikliklerini gidermeyi hedeflemektedir. Yüce Allah onların yönelişlerinin ve yöneldikleri adreslerin yanlış olduğunu çeşitli ifadelerle ortaya koyarak, asıl müracaat etmeleri gereken yerin ve makamın kendi katı olduğunu ilan etmektedir.

Rabbimiz bu gerçeği kavratmak için Hz. Peygamber’e risalet görevini vermiş ve insanlardan buna itibar etmelerini istemiştir. Bu sayede kendisine sahte zenginlik süsü veren veya başkaları tarafından böyle sunulan putlara itibar edilmemesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

Âyetteki اَنْتُمُ الْفُقَرَآءُ “Gerçek muhtaçlar sizsiniz” ifadesi, din ve ibadet Yüce Allah’ın ihtiyacı değildir; buna insanlar muhtaçtır, manasını içermektedir. Yarattıkları içinde Yüce Allah’a ihtiyacı en çok olan fakirler sadece insanlardır;(33) çünkü Nisâ’ 4/28’de ve Rûm 30/54’te belirtildiği gibi “insanlar zayıf yaratılmıştır.”

Hayatın devamı için gerekli şartları yaratan Yüce Allah’tır; rızık vermede ve bağışlamada yegâne makam da O’nun katıdır. Ancak burada asıl vurgulanan husus, bununla birlikte insanın ruhi ihtiyaçlarını, dinî kabullerini, yaratılış amacını ve kulluk bilincini yöneltecekleri makamı doğru belirlemede muhtaç oldukları rehberliktir.

İşte Yüce Allah, insanoğlunun kendisine olan muhtaçlığını böyle bir konu bağlamında hatırlatmakta, Allah’a yönelik bir kulluk bilinci geliştirmede risalet kurumuna sadakatle sarılmak gerektiğini bütün insanlara beyan etmektedir.

4. وَاِنْ تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ ثُمَّ لَا يَكُونُوٓا اَمْثَالَكُمْ “(Allah’a itaatten) yüz çevirirseniz, yerinize sizden başka bir toplum getirir; artık onlar sizin gibi olmazlar.” Yüce Allah gerçek ihtiyaçsız olanın kendisi olduğunu, bütün insanların, hatta bütün mahlukatın O’na muhtaç olduğunu beyan ettikten sonra, Allah’ın başta infak ve fedakarlık gibi emirleri olmak üzere, belirlediği bütün prensiplere itibar etmeyip onlardan yüz çevirmeleri durumunda yerlerine başkalarını değiştirip getirebileceğini ve getirilen yeni insanların da böyleleri gibi duyarsız ve cimri davranmayacaklarını haber vermekte, böylece duyarsız muhatapları uyarmaktadır.

Aslında âyette verilmek istenen en temel mesajlardan birisi, “nankör insanların Yüce Allah için vazgeçilmez olmadıklarını” kendilerine öğretmektir.

Bu âyette verilmek istenen mesajla ilişkili olan bir başka âyet Mâide 5/54’te şu şekilde zikredilmektedir: “Ey iman edenler! Sizden kim dininden dönerse (bilsin ki) Allah, kendilerini sevdiği ve onların da kendisini sevdiği, müminlere karşı alçak gönüllü (şefkatli), kâfirlere karşı onurlu ve zorlu bir toplum getirecektir. (Bunlar) Allah yolunda cihad ederler ve hiçbir kınayanın kınamasından korkmazlar (hiçbir kimsenin kınamasına aldırmazlar). Bu, Allah’ın, dilediğine verdiği lütfudur. Allah’ın lütfu ve ilmi geniştir.”

Bakara 2/217’de şöyle buyrulmaktadır: “Sizden kim, dininden döner ve kâfir olarak ölürse onların yaptığı işler dünyada da âhirette de boşa gider.” Yüce Allah bu cümlede müşriklerin etkisinde kalarak herhangi bir Müslüman eğer dininden döner, eski inkârcı ve sapkın halini tercih eder de tevbe etmeden o küfür hali üzere ölürse, onun yapıp ettiği bütün amellerin dünyada ve âhirette silinip gideceğini haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/19 ve Fâtır 35/16’da şöyle buyrulmaktadır: “(Allah) dilerse sizi yok eder ve yeni bir halk getirir.” Bu âyetlerde genelde insanlara, özelde ve bağlam gereği inkârcılara seslenilmekte ve Yüce Allah için vazgeçilmez olmadıkları beyan edilmek istenmektedir. Allah’a muhtaç olanlar insanlardır; Allah’ın hiçbir şeye ihtiyacı yoktur; Samed oluşunun manası da budur.

Öyleyse sınırsız gücün sahibi olan Yüce Allah insanları yok edebilir ve yerlerine yenilerini elbette yaratabilir. Bu âyetlerin mesaj ve metin olarak daha geniş olan bir benzeri En‘âm 6/133’te şu şekilde geçmektedir: “Dilerse sizi yok eder ve sizi başka bir kavmin zürriyetinden yarattığı gibi sizden sonra yerinize dilediği bir kavmi yaratır.” Benzer bir mesaj Tevbe 9/39’da da söz konusu edilmektedir.

Kâf 50/15’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, müşrikler yeniden diriltilme konusunda şüphedeydiler; hatta bazıları bu noktada alay da ediyorlardı.(34) Yüce Allah, hem Mâide 5/54’te ve yorumunu yapmakta olduğumuz Muhammed 47/38’de ifade ettiği gibi inkârcıların veya dinden dönenlerin yerine başka topluluklar yaratmaya, hem de insan türünü giderip başka varlıklar yaratmaya da kadirdir.

İlgili âyetlerdeki halk-ı cedîd tamlaması hem başka insanlar, hem de başka yaratıklar manasına gelebilir. Her iki durumda da sonuç inkârcılar aleyhinde bir tehdide ve onlara gözdağı verilmesine dayalıdır.

Yüce Allah’a muhtaç olanlar insanlardır; eğer kendilerini yeterli ve ihtiyaçsız görürlerse Yüce Allah onların yerine başkalarını da yaratabilir; başka türden varlıklar da meydana getirebilir. Bu noktada Nisâ’ 4/133’te de şöyle buyrulmaktadır: “(Ey inkarcı ve nankör) insanlar! Allah dilerse sizi giderir (yok eder) ve (yerinize) başkalarını getirir; Allah buna kadirdir.”

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 305; Taberî, age., XXVI, 60; Zemahşerî, age., IV, 319.
• 2 - Zemahşerî, age., IV, 319.
• 3 - Bakara 2/155; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163, 168; Hûd 11/7; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; Mülk 67/2; İnsân 76/2.
  • Bakara 2/155 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 A‘râf 7/168 Hûd 11/7 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 Mülk 67/2 İnsân 76/2
• 4 - Semerkandî, age., II, 652; III, 305; Taberî, age., XX, 129; Zemahşerî, age., III, 426.
• 5 - Semerkandî, age., III, 305; Zemahşerî, age., IV, 320.
• 6 - Nisâ’ 4/115; Enfâl 8/13; Nahl 16/27; Muhammed 47/32; Haşr 59/4.
  • Nisâ 4/115 Enfâl 8/13 Nahl 16/27 Muhammed 47/32 Haşr 59/4
• 7 - Semerkandî, age., III, 305; Taberî, age., XXVI, 60.
• 8 - Âl-i İmrân 3/32, 132; Nisâ’ 4/59; Mâide 5/92; Enfâl 8/1, 20, 46; Nûr 24/52, 54; Ahzâb 33/71; Muhammed 47/33; Feth 48/17; Mücâdile 58/13; Teğâbun 64/12.
  • Âl-i İmrân 3/32 Âl-i İmrân 3/132 Nisâ 4/59 Mâide 5/92 Enfâl 8/1 Enfâl 8/20 Enfâl 8/46 Nûr 24/52 Nûr 24/54 Ahzâb 33/71 Muhammed 47/33 Fetih 48/17 Mücâdele 58/13 Teğâbun 64/12
• 9 - Zümer 39/65.
  • Zümer 39/65
• 10 - Hucürât 49/2. 11 - Bakara 2/264. 12 - Hucürât 49/17. 13 - Râzî, age., XXVIII, 72.
  • Hucurât 49/2 Bakara 2/264 Hucurât 49/17
• 14 - Semerkandî, age., III, 306; Taberî, age., XXVI, 64; Zemahşerî, age., IV, 321.
• 15 - Mâide 5/57, 58; En‘âm 6/32, 70; A‘râf 7/51; ‘Ankebût 29/64; Muhammed 47/36; Hadîd 57/20. 16 - En‘âm 6/32, 70; A‘râf 7/51; Enbiyâ’ 21/17; ‘Ankebût 29/64; Lokmân 31/6; Muhammed 47/36; Hadîd 57/20; Cum‘a 62/11.
  • Mâide 5/57 Mâide 5/58 En‘âm 6/32 En‘âm 6/70 A‘râf 7/51 ‘Ankebût 29/64 Muhammed 47/36 Hadîd 57/20 En‘âm 6/32 En‘âm 6/70 A‘râf 7/51 Enbiyâ 21/17 ‘Ankebût 29/64 Lokmân 31/6 Muhammed 47/36 Hadîd 57/20 Cum‘a 62/11
• 17 - Bakara 2/62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/57, 179, 185, 199; Nisâ’ 4/152, 173; Nahl 16/96, 97; Kasas 28/54; Ahzâb 33/31; Fâtır 35/30; Zümer 39/10, 35; Şûrâ 42/40; Muhammed 47/36; Hadîd 57/19, 27.
  • Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/179 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/152 Nisâ 4/173 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Kasas 28/54 Ahzâb 33/31 Fâtır 35/30 Zümer 39/10 Zümer 39/35 Şûrâ 42/40 Muhammed 47/36 Hadîd 57/19 Hadîd 57/27
• 18 - Semerkandî, age., III, 307.
• 19 - Âl-i İmrân 3/57, 185; Nisâ’ 4/24, 25, 152, 173; Mâide 5/5; Ahzâb 33/50; Fâtır 35/30; Muhammed 47/36; Mümtehıne 60/10; Talâk 65/6.
  • Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/185 Nisâ 4/24 Nisâ 4/25 Nisâ 4/152 Nisâ 4/173 Mâide 5/5 Ahzâb 33/50 Fâtır 35/30 Muhammed 47/36 Mümtehine 60/10 Talâk 65/6
• 20 - Âl-i İmrân 3/172, 179; Nisâ’ 4/40, 67, 74, 95, 114, 146, 162; Mâide 5/9; Enfâl 8/28; Tevbe 9/22; Ahzâb 33/29, 35; Feth 48/10, 29; Hucürât 49/3; Teğâbun 64/15; Talâk 65/5; Müzzemmil 73/20. 21 - Hûd 11/11; İsrâ’ 17/9; Kehf 18/2; Fâtır 35/7; Hadîd 57/7; Mülk 67/12. 22 - Ahzâb 33/44; Yâsîn 36/11; Hadîd 57/11, 18. 23 - Fussılet 41/8; Kalem 68/3; İnşikâk 84/25; Tîn 95/2. 24 - Feth 48/16.
  • Âl-i İmrân 3/172 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/40 Nisâ 4/67 Nisâ 4/74 Nisâ 4/95 Nisâ 4/114 Nisâ 4/146 Nisâ 4/162 Mâide 5/9 Enfâl 8/28 Tevbe 9/22 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Fetih 48/10 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Teğâbun 64/15 Talâk 65/5 Müzzemmil 73/20 Hûd 11/11 İsrâ 17/9 Kehf 18/2 Fâtır 35/7 Hadîd 57/7 Mülk 67/12 Ahzâb 33/44 Yâsîn 36/11 Hadîd 57/11 Hadîd 57/18 Fussilet 41/8 Kalem 68/3 İnşikâk 84/25 Tîn 95/2 Fetih 48/16
• 25 - Semerkandî, age., III, 307.
• 26 - Diğer kalıpları için bk. A‘râf 7/187; Meryem 19/47. 27 - Semerkandî, age., III, 307; Taberî, age., XXVI, 65; Zemahşerî, age., IV, 321; Yazır, age., VII, 150.
  • A‘râf 7/187 Meryem 19/47
• 28 - Semerkandî, age., I, 221. 29 - Zemahşerî, age., I, 364.
• 30 - Zemahşerî, age., IV, 321.
• 31 - Bakara 2/267; İbrâhim 14/8; Hacc 22/64; Lokmân 31/12, 26; Hadîd 57/24; Mümtehıne 60/6; Teğâbun 64/6.
  • Bakara 2/267 İbrâhîm 14/8 Hacc 22/64 Lokmân 31/12 Lokmân 31/26 Hadîd 57/24 Mümtehine 60/6 Teğâbun 64/6
• 32 - Bakara 2/271, 2373; Tevbe 9/60; Nûr 24/32; Fâtır 35/15; Muhammed 47/38; Haşr 59/8.
  • Bakara 2/271 Bakara 2/237 Tevbe 9/60 Nûr 24/32 Fâtır 35/15 Muhammed 47/38 Haşr 59/8
• 33 - Yazır, age., VI, 381.
• 34 - Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Secde 32/10; Sebe’ 34/7; Kâf 50/15.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Secde 32/10 Sebe' 34/7 Kâf 50/15