Kasas Suresi

Mekke’de risâletin 10-11. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 88 âyetten oluşan, adını 25. âyette geçen “kıssalar” anlamındaki الْقَصَص el-kasas kelimesinden alan Kasas sûresi inişe göre 67, resmî sıralamada ise 28. sûredir.

Kasas sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Neml sûresiyle de ondan bir önceki sûre olan Şu‘arâ’ suresiyle de yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, Hz. Mûsâ kıssası ile devam etmeleri en önemli ortak noktalardır (Neml 7-14; Kasas 3-46). Öyle ki bu durum iki sûrenin adeta birbirinin devamı olduğu izlenimi vermektedir. Ayrıca kâinat kitabından sunulan çeşitli konu başlıkları da iki sûrenin ortak konularındandır (Neml 59-64; Kasas 71-73). Dahası mahşere iyilik getirenlerle kötülük götürenlerin akıbetleri de her iki sûrede ele alınmaktadır (Neml 89-90; Kasas 84).

Kasas sûresi, büyük ölçüde Hz. Mûsâ’nın Firavun’la olan kıssasından söz etmektedir. Bu bağlamda Firavun’un korkunç zulmünün sonrasında Yüce Allah’ın İsrailoğularına olan ikramı dile getirilmekte, Hz. Mûsâ’nın ırmağa bırakılması ve sonrasında annesine geri döndürülmesiyle devam etmektedir.

14. âyetten itibaren, şehirde kendisinden yardım isteyen birisine destek olurken karşıdakini öldürmesi olayı gündeme getirilmekte, sonrasında o şehirden kaçıp Medyen’e doğru yola çıktığı ve Medyen suyunda iki kız kardeşle karşılaştığı, onlara hayvanları sulamakla yardım etmesinin sonucunda babalarının onu ödüllendirmek için çağırması ve orada 8 veya 10 yıl kalması hatırlatılmaktadır. 29. âyetten itibaren, Tûr’a doğru yola çıktığı, ailesiyle birlikte orada bir ışık gördüğü, kendisine ilahi hakikatlerin ulaştırılması anlamında seslenildiği, nihayet değneğiyle ilgili olarak bir tecrube yaşadığı beyan edilmektedir. Ayrıldığı şehre gönderilirken kardeşinin de yanında olmasını istediği, her ikisinin birlikte gönderildiği, kavminin onu şiddetle reddettiği, Firavun’un ona karşı küstahça davrandığı, ilahlık tasladığı, sonrasında Firavun’un ordusuyla birlikte denizde boğuldukları haber verilmektedir.

44. âyetten itibaren, konu Hz. Peygamber’e getirilmekte, müşrik muhataplarının sözleriyle Firavun zamanındakilerin davranışlarının benzeştiği beyan edilmektedir. Kitap ehlinden insanların iman etmesi durumunda kendilerine ödüllerinin iki kat verileceği hatırlatılarak, Mekkeli müşriklerin hadsiz çıkışları cevaplandırılmaktadır.

63. âyetten itibaren, azgınların akıbetlerinin feci olacağı haber verilmekte, iman edenlerin de kurtulmuş olacakları bildirilmektedir. Daha sonra kâinat kitabından bazı konu başlıkları ele alınmakta, Kârûn’un azgınlığına gönderme yapılmakta, onun gibilerin nasıl yerle bir edildiği bildirilmektedir.

Sûrenin son grup âyetinde, âhiret yurdunun muttakilere hazırlanmakta olduğu, iyilik getirenlerin ödüllendirileceği, diğerlerine de yaptıklarının karşılığının verileceği beyan edilmekte, Hz. Peygamber’in vahiy beklemediği, bu nedenle kendisine gelen vahiyler doğrultusunda bir duyarlılık ortaya koyması kendisinden istenmekte, sûre tek ilah vurgusuyla ve sadece O’nun bâkî kalacağı, hükmün O’na aidiyeti ve bütün insanların hesap vermek üzere O’na döndürüleceği bilgisiyle sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 44-51. âyetlerinde Hz. Mûsâ vahiy aldığında ve yaşadığı olaylar esnasında Hz. Peygamber’in onun yanında olmadığını, müşriklerin saçma isteklerini, heva ve heveslerine uyduklarını beyan etmektedir.

a) Hz. Peygamber ve Risaletle Buluşturulması

Yüce Allah, sûrenin 44-46. âyetlerinde Hz. Mûsâ’ya emrini vahyettiğinde Hz. Peygamber’in batı yönünde olmadığını, olayları görmediğini, esasında nice nesiller yarattığını, onların üzerinden uzun zamanlar geçtiğini, âyetlerini kendilerine okumak üzere Medyen halkı arasında oturmadığını ve bütün elçileri kendisinin gönderdiğini beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ’ya seslendiği zaman Hz. Peygamber’in Tûr’un yanında olmadığı, düşünüp gerçeği hatırlarlar diye kendilerıne uyarıcı bir peygamber gelmeyen bir kavmi, yani Mekkelileri uyarması için Rabbinden bir rahmet olarak bütün bunların Hz. Peygamber’e bildirildiği ifade edilmektedir.

ı. Hz. Peygamber’in Hz. Mûsâ’nın Yanında Olmayışı

وَمَا كُنْتَ بِجَانِبِ الْغَرْبِيِّ اِذْ قَضَيْنَآ اِلٰى مُوسَى الْاَمْرَ وَمَا كُنْتَ مِنَ الشَّاهِد۪ينَ “Musa’ya emrimizi verdiğimiz sırada sen, batı tarafında bulunmuyordun ve (o olayı) görenlerden de değildin.”

Âyetteki وَمَا كُنْتَ ve mâ künte ifadesi “ve sen (şöyle) değildin”;بِجَانِبِ الْغَرْبِيِّ bicânibi’l-ğarbiyyi tamlaması “batı tarafında”; اِذْ iz edatı “hani, o zaman”; قَضَيْنَا kadaynâ fiili “hükmetmiştik, vahyetmiştik”; اِلٰى مُوسَى ilâ mûsâ kelimesi “Musa’ya”; الْاَمْر el-emra sözcüğü “emir, durum, buyruk”; وَمَا كُنْتَ ve mâ künte ifadesi “ve yine sen (şöyle) değildin”; مِنَ الشَّاهِد۪ينَ mine’ş-şâhidîne sözcüğü ise “şahitlerden, orada bulunanlardan” demektir.

Burada hitap Hz. Peygamber’e yönlendirilmekte, Hz. Mûsâ’ya emirler verildiğinde onun orada bulunmadığı gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا كُنْتَ بِجَانِبِ الْغَرْبِيِّ اِذْ قَضَيْنَآ اِلٰى مُوسَى الْاَمْرَ “(Ey Peygamber!) Mûsâ’ya emrimizi vahyettiğimiz sırada, sen batı yönünde bulunmuyordun.” Yüce Allah eski kavimlerden bilgi verme bağlamında Hz. Mûsâ’ya ilahi hükümleri veya yaşananları bildirirken Hz. Peygamber’in Sînâ Dağı’nda olmadığını ve olaya şahit olan İsrailoğulları arasında da bulunmadığını beyan etmektedir.

Âyette geçen جَانِبِ الْغَرْبِيِّ cânibi’l-ğarbiyyi tamlaması Mukaddes Vâdî’nin, yani Hz. Mûsâ’nın vahiy aldığı Sînâ Dağı’nın “batı yakası” manasına gelmekte,(1) dolayısıyla Hz. Peygamber’in olayın yaşandığı ortamda bulunmadığı ifade edilmektedir.

Bir kısım peygamber kıssasının anlatıldığı Âl-i İmrân 3/44, Hûd 11/49 ve Yûsuf 120/102. âyetlerinde “bütün kıssalar bağlamında anlatılanların gayb haberlerinden olduğu” ifade edilmektedir. Sıradan bir beşerin bilemeyeceği bu tür bilgiler noktasında muhatapların, yani Hz. Peygamber’in risaletini inkâr edenlerin aslında haksızlık yaptığı ortaya konulmak istenmekte, gaybdan gelen bilgilerin beşer kaynaklı olamayacağı, bunların mutlak surette gerçekleri bilen Yüce Allah tarafından bildirildiği, bir anlamda vahiy yoluyla görece gayb olan bazı olayların, bilgilerin peygamberlere ve dolayısıyla ümmetlerine aktarıldığı ortaya konulmaktadır.

Âyette Hz. Mûsâ’ya verildiği beyan edilen الْاَمْر el-emr kelimesinden kasıt, ona vahyedilen “ilkeler”, “bilgiler”, “ilâhî yasa”, “şeriat”, “buyruk”, “risalet”(2) olarak anlaşılmalıdır. Nitekim bir önceki âyette de ona verilen vahiy için el-kitâb kelimesi kullanılarak maksadın genel manada ona vahyedilen bilgiler olduğu anlaşılmaktadır.

2. وَمَا كُنْتَ مِنَ الشَّاهِد۪ينَ “Ve (o olayı) görenlerden de değildin.” Âyetin sonunda yer alan bu ifade, İbn Abbâs’tan gelen bilgiye göre “orada bulunsaydın da o olayları göremezdin; çünkü orada görmeden de bulunmak mümkündür” şeklinde yorumlanmalıdır.(3) Âyetin başındaki bilgiye rağmen sonunda yeniden bu cümleye yer verilmesinin muhtemel sebebi Hz. Peygamber’in naklettiği bu bilgilerin vahiy sayesinde kendisine ulaştırıldığını muhataplara güçlü bir şekilde kavratmaktır.

ıı. Hz. Peygamber’in Medyen’de Olmayışı

وَلٰكِنَّآ اَنْشَاْنَا قُرُونًا فَتَطَاوَلَ عَلَيْهِمُ الْعُمُرُ وَمَا كُنْتَ ثَاوِيًا ف۪يٓ اَهْلِ مَدْيَنَ تَتْلُوا عَلَيْهِمْ اٰيَاتِنَا وَلٰكِنَّا كُنَّا مُرْسِل۪ينَ “(Oysa) biz nice nesiller var etmiştik de onların üzerinden uzun zaman geçmişti. Sen ayetlerimizi kendilerine tilâvet etmek (okuyup aktarmak) üzere Medyen halkı arasında oturmuş da değildin. Ancak bütün elçileri gönderen bizdik.”

Âyetteki وَلٰكِنَّا ve lâkinnâ ifadeleri “ve ancak biz”; اَنْشَاْنَا enşe’nâ fiili “yaratmıştık, var etmiştik”;قُرُونًا kurûnen kelimesi “nice nesiller”; فَتَطَاوَلَ fe tetâvele fiili “ve uzun olmuştu, uzun yaşamışlardı”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadeleri “onlara”; الْعُمُر el-‘umuru sözcüğü “ömür”; وَمَا كُنْتَ ve mâ künte ifadesi “ve sen (şöyle) değildin”; ثَاوِيًا sâviyen kelimesi “kalan, yaşayan”;ف۪يٓ اَهْلِ مَدْيَنَ fî ehli medyene tamlaması “Medyen halkı arasında”; تَتْلُوا tetlû fiili “okumakta, aktarmakta (olan)”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadeleri “onlara”; اٰيَاتِنَا âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”; وَلٰكِنَّا ve lâkinnâ edatı “ve lakin biz”; كُنَّا künnâ fiili “bizler (şöyle) idik”; مُرْسِل۪ين mursilîne kelimesi ise “elçi gönderenler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın uzun zaman sonrasında da çeşitli nesiller yarattığı, Medyen halkına vahyi kendisinin tilavet etmediği ve peygamberleri kendisinin görevlendirdiğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَلٰكِنَّآ اَنْشَاْنَا قُرُونًا فَتَطَاوَلَ عَلَيْهِمُ الْعُمُرُ “(Oysa) biz nice nesiller var etmiştik de onların üzerinden uzun zaman geçmişti.” Yüce Allah Hz. Peygamber ile önceki kavimler arasında nice nesiller yarattığını ve üzerlerinden çok uzun zaman geçtiğini beyan etmektedir. Hz. Peygamber, Hz. Mûsâ’nın yaşadıklarına nasıl ki şahit olmadıysa, ondan önceki ve sonraki nesillerin başına gelenlere de elbette şahit olmamıştı.

İşte bu ifadesi gereği olarak Yüce Allah Hz. Peygamber’e gönderdiği ilahi bilgileri sahiplenmekte ve bütün bunların gayb bilgilerinden oluştuğunu, bir insanın kendisinden asırlar önce yaşananları vahyin bilgilendirmesi olmadan bilemeyeceğini tekrar vurgulamış olmaktadır.

Bu arada öncekilerle Hz. Peygamber arasında ne kadar zaman geçtiğine dair tarihi ortaya koyacak şekilde herhangi bir rakam verilmemekte, فَتَطَاوَلَ عَلَيْهِمُ الْعُمُرُ “Üzerlerinden nice ömürler uzun uzun geçip gitti” denilerek bu sürenin çok uzun olduğu ifade edilmek istenmektedir. Bu ifadenin bir benzeri Enbiyâ’ 21/44’te geçmektedir. Buradaki الْعُمُر el-‘umur kelimesine “yıllar”, “ömürler”, “asırlar”, “zamanlar”, “çağlar” gibi manalar verilmektedir ki bunların hepsi de doğrudur. Bu arada تَطَاوَلَ tetâvele fiili de zaten zamanın uzunluğu manasını içermektedir.

2. وَمَا كُنْتَ ثَاوِيًا ف۪يٓ اَهْلِ مَدْيَنَ تَتْلُوا عَلَيْهِمْ اٰيَاتِنَا “Sen ayetlerimizi kendilerine tilâvet etmek (okuyup aktarmak) üzere Medyen halkı arasında oturmuş da değildin.” Âyetin bu kısmını iki şekilde yorumlamak mümkündür:

a) Mealde verdiğimiz tercümeye göre Yüce Allah Hz. Peygamber’in geçmiş nesillerin durumlarından habersiz olduğunu tekrar hatırlatmakta, bu defa Kasas sûresinin 22-28. âyetlerinde yer alan Medyen’lilere gidip de onlara hakikati tebliğ edenin de kendisi olmadığını bildirmektedir.

Söylenmek istenen şey şudur: Yüce Allah geçmiş nesilleri yaratmış, onlara peygamberler ve ilahi prensipler göndermiş, hayat kıssaları hakkındaki bilgileri de muhataplara kendisi vermiştir. O bildirmeden bu tür bilgilere ve detaylara ulaşmak kesinlikle mümkün değildir. Bu nedenle, Hz. Peygamber’in geçmiş nesiller hakkında verdiği bilgiler kendi üretimleri değil, Âl-i İmrân 3/44, Hûd 11/49 ve Yûsuf 120/102. âyetlerde de açıkça ifade edildiği gibi Yüce Allah’ın vahiy yoluyla kendisine bildirdiği gaybla ilgili hakikatlerdir.

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz cümleyi şöyle de anlayabiliriz: “Sen Medyen halkı arasında oturmuş değildin ki orada olanları görüp öğrenesin de âyetlerimizi bunlara yani Mekkelilere okuyasın. Bu, bir yerden görüp öğrenme ile değildir; vahiy iledir.” Bu yaklaşımda Hz. Peygamber’in önceki peygamberlerin meclisinde bulunmadığı veya doğrudan onların yanında bulunarak eski peygamberlerden bir şeyler öğrenmediği, bu nedenle de öğrenmediği şeyleri şimdi muhataplarına da aktarmadığı beyan edilmiş olmaktadır.

Hz. Peygamber’in aktardığı bilgiler bütünüyle vahiy sayesinde Hz. Cebrâîl aracılığıyla kendisine ulaştırılan gayb hakikatleridir. Yüce Allah Medyen örneğini vererek zikr-i cüz’ irâde-i küll, yani “parçayı anarak bütünü kast etmiş”, bütün eski risalet öğretilerini ve muhataplarını kastederek ilahi vahyin bilgilendirmesi sayesinde bu olaylardan gerekli ve doğru şekilde haberdar olunabilmiştir.

3. وَلٰكِنَّا كُنَّا مُرْسِل۪ينَ “Ancak bütün elçileri gönderen bizdik.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Esasında bütün elçileri (bütün gayb bilgilerini) gönderen bizdik.” Yüce Allah âyetin son cümlesinde kimleri peygamber yapacağını, kimlere hangi gaybla ilgili ilahi mesajları göndereceğini sadece kendisinin bilip belirlediğini beyan etmek istemektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz sûre bağlamında düşürsek, hem Hz. Mûsâ’nın yaşadığı pek çok olayı, hem de bu kıssanın içinde yer alan Hz. Şu‘ayb’la ilgili bilgileri Hz. Peygamber’e sadece kendisinin bildirebileceği ifade edilmek istenmektedir. Eğer bu bilgileri Yüce Allah bildirmeseydi, bu tür konularla ilgili olarak Hz. Peygamber’in söyleyebileceği hiçbir şey olmayacaktı.(4)

‘Ankebût 29/48’de zikredildiği üzere Hz. Peygamber Kur’ân’dan önce herhangi bir ilahi metin, kitap okumamıştı; bunun bir gereği olarak da Şûrâ 42/52’de belirtildiği gibi el-Kitâb’ı yani önceki vahiyleri de el-îmân’ı yani her yönüyle şekillenmiş bir inanç sistemini de bilmiyordu. Dahası, Kasas 28/86’da belirtildiği üzere Hz. Peygamber kendisine bu kitabın vahyedileceğini de ummuyordu.

Konu eğer peygamber göndermeyle ilgiliyse bu ifade Bakara 2/105 ve En‘âm 65/124’le birlikte aynı hakikate dikkat çekmekte, Hacc 22/75 ve Şûrâ 11/13’de sözü edilen peygamber görevlendirmedeki tek gücün Yüce Allah olduğu gerçeğiyle aynı kapıya çıkmaktadır. Ahkâf 46/9’da beyan edildiği üzere, Hz. Peygamber peygamberlerin ilki değildir; Âl-i İmrân 3/144’te de belirtildiği gibi ondan önce de nice peygamberler gönderilmiştir. İşte bu âyetlerde sistemin sahibinin sadece ve sadece Yüce Allah olduğu net ifadelerle vurgulanmış olmaktadır.

ııı. Hz. Peygamber’in Görev Alanı ve Gerekçesi

وَمَا كُنْتَ بِجَانِبِ الطُّورِ اِذْ نَادَيْنَا وَلٰكِنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ لِتُنْذِرَ قَوْمًا مَآ اَتٰيهُمْ مِنْ نَذ۪يرٍ مِنْ قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ “Musa’ya seslendiğimiz zaman da sen Tûr’un (Sînâ Dağı’nın) yanında değildin. Düşünüp (gerçeği) hatırlarlar diye senden önce kendilerine uyarıcı gelmemiş bir kavmi uyarman için Rabbinden bir rahmet olarak (bunları sana bildirdik).”

Âyetteki وَمَا كُنْتَ ve mâ künte ifadesi “ve sen (şöyle) değildin”; بِجَانِبِ الطُّورِ bicânibi’t-tûri tamlaması “dağ tarafında, dağ yamacında”; اِذْ نَادَيْنَا iz nâdeynâ fiili “seslendiğimiz zaman”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve lakin, ancak”; رَحْمَة rahmeten kelimesi “bir rahmet, merhamet olarak”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike tamlaması “senin Rabbinden”; لِتُنْذِرَ litünzira fiili “uyarasın diye”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir kavmi, bir toplumu (ki)”;مَآ اَتٰيهُمْ mâ etâhum fiili “onlara, kendilerine gelmemişti”; مِنْ نَذ۪يرٍ min nezîrin sözcüğü “hiçbir uyarıcı”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce”; لَعَلَّهُمْ le‘allehum ifadesi “umulur ki onlar”; يَتَذَكَّرُونَ yetezekkerûne fiili “(gerçeği) hatırlarlar” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in risaletinin üç gerekçesiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا كُنْتَ بِجَانِبِ الطُّورِ اِذْ نَادَيْنَا “Musa’ya seslendiğimiz zaman da sen Tûr’un (Sînâ Dağı’nın) yanında değildin.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e bir kez daha hitap etmekte ve Sînâ Dağı’nın yamacında Hz. Mûsâ’ya seslendiğinde onun orada olmadığını beyan etmektedir.

Önceki iki âyette dile getirilen “Mûsâ’ya emrimizi vahyettiğimiz sırada batı tarafında olmadığı”, “olaya şahit olanların arasında bulunmadığı”, “Medyen halkı içerisinde ikamet etmediği” şeklindeki beyanlara ilave olarak, bu âyette de “dağın yamacında bulunmadığı” hatırlatılarak, bu husus burada bir kez daha gündeme getirilmektedir. İşte o zaman yaşanan olaylarla ilgili verilen bilgilerin gayb bilgisi olduğu ve vahiy desteği olmadan bir beşerin bu tür bilgilere sahip olamayacağı ortaya konulmak istenmektedir.

Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ’ya seslenmesinden söz edilen bu âyette hatırlatılan konu Kasas sûresinin 30-32. âyetlerde ele aldığımız hususlardır. Hz. Peygamber hem o esnada orada bulunmamıştı; hem de Hz. Mûsâ’ya nelerin vahyedilmiş olduğu vahiy desteği olmadan bilinemeyecek şeylerdi. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda ısrarla vurgulanan husus bundan ibarettir: “Muhataplar peygamber bile olsalar vahiy bilgilendirmesi olmadan hiç kimse gaybı bilemez.”

2. لِتُنْذِرَ قَوْمًا مَآ اَتٰيهُمْ مِنْ نَذ۪يرٍ مِنْ قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ وَلٰكِنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ “Düşünüp (gerçeği) hatırlarlar diye senden önce kendilerine uyarıcı gelmemiş bir kavmi uyarman için Rabbinden bir rahmet olarak (bunları sana bildirdik).” Yüce Allah Hz. Peygamber’i niçin görevlendirdiğini, bu tür ilahi bildirimlerde bulunmasının nedenini işte bu cümlede zikretmekte ve üç noktaya dikkat çekmektedir.

a) وَلٰكِنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ “Rabbinden bir rahmet olarak.” Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirilmesinin burada sayılan “ilk” gerekçesi “Yüce Allah’ın rahmet ve merhameti”dir. Yani Allahu Tealâ’nın merhameti tecelli etmeseydi elbette başka hiçbir güç Hz. Muhammed’e peygamberlik ikram edemezdi.

Bu vesileyle Hz. Peygamber hem geçmiş kavimlerin neler yaşadığı noktasında bilgilendirilmiş, hem de bu son ümmete gerekli olacak her türlü prensiple buluşturulmuştur. İşte bu iki hususun gerçekleştirilmesi için ve Rabbimizin merhametinin sonucu olarak Hz. Peygamber risaletle buluşturulmuş, Kur’ân vahyi sayesinde hakikatlerden hem o hem de bu son ümmet haberdar edilmiştir.(5)

b) لِتُنْذِرَ قَوْمًا مَآ اَتٰيهُمْ مِنْ نَذ۪يرٍ مِنْ قَبْلِكَ “Senden önce kendilerıne hiçbir uyarıcı (peygamber) gelmeyen bir kavmi uyarman için.” Risaletin “ikinci” nedeni, “kendilerine Hz. Peygamber’den önce herhangi bir uyarıcı gelmemiş olan bir kavmi yani Mekkelileri uyarmak”tır.

ı. Yâsîn 36/6’da da ele alacağımız gibi, bu âyette, kendisine vahiy ile risâlet verilen Hz. Muhammed’in görev ve misyonu “uyarıcı olmak” şeklinde belirlenmektedir. Bir kavmin uyarılması risâletin onlarla sınırlı kalması manasına gelmez. Nitekim Hz. Peygamber’in, yakın akrabasını,(6) kavmini,(7) Mekke’yi ve çevresini,(8) ümmîleri ve daha sonra gelenleri,(9) ulaşabildiği herkesi(10) ve nihayet bütün insanları(11) uyarması kendisinden istenmiştir. Dolayısıyla bu âyette geçen kavm kelimesine takılarak, risâletin ırkî, millî, yöresel, tarihsel ve coğrafî bir kurum olduğu sanılmamalıdır.

ıı. Hz. Peygamber’in gönderildiği toplumun durumunun nasıl olduğu ise yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ele alınmaktadır.

- Kasas 28/46, Secde 32/3 ve Sebe’ 34/44’te “Hz. Peygamberden önce kavmine hiçbir uyarıcı gelmediği”,

- Sebe’ 34/44’te ve Fâtır 35/40’ta “kendilerine kitap indirilmediği”,

- Rûm 30/35’te “onlara herhangi bir delil indirilmediği”,

- Sâffât 37/156-157’de “hiçbir delillerinin ve kitaplarının bulunmadığı”,

- Zuhruf 43/21 ve Kalem 68/37’de “kitaplarının olmadığı” inkârî soru kalıplarında gündeme getirilmektedir.

Bu âyette verilmek istenen mesaj ile Secde 32/3 ve Sebe’ 34/44’te verilen mesaj aynıdır. Yüce Allah Mekkeli müşriklere Hz. Peygamber’in yaşadığı o dönemde herhangi bir uyarıcı, yani peygamber göndermediğini beyan etmektedir. Ancak bu mesaj Yâsîn 36/6’dakiyle asla ve asla karıştırılmamalıdır.

ııı. Yâsîn 36/6’da beyan edildiği üzere, orada “Mekkelilerin atalarına peygamber gönderildiği”nden söz edilirken, burada “o gün yaşamakta olan Mekkelilere Hz. Peygamber’den önce hiçbir uyarıcının gönderilmediği” beyan edilmektedir. Yani Kasas 28/46, Secde 32/3 ve Sebe’ 34/44’te ele alınan konu, “Hz. Peygamber’in yaşadığı dönemde Mekkelilere hiçbir peygamberin gönderilmediği”dir. Yâsîn 36/6’da ise “onların atalarına daha öncden peygamber gönderildiği, fakat itibar ve icabet etmedikleri için gaflette kaldıkları ve pek çoklarının üzerine azap sözünün hak olduğu” belirtilmektedir.

Şu hususu özellikle yeniden hatırlatmakta yarar görmekteyiz: İki konu birbirine karıştırılmakta ve Mekkeli müşriklerin atalarına da peygamber gönderilmediği gibi bir yorum yapılmaktadır. Oysa bu durumda gaflette kalmanın eleştirilecek bir tarafı olamayacağı gibi azabı hak etmenin de hiçbir haklı yönü bulunamaz. Çünkü İsrâ’ 17/15’e göre “elçi gönderilinceye kadar hiç kimseye azap edilmeyecektir.”

ıv. Konu son derece önemli olduğu bazı hatırlatmalarda bulunmamız gerekmektedir:

Bu âyetteki mesajı daha iyi anlayabilmek için “Yüce Allah’ın peygamber görevlendirmedeki sünneti”ni iyi bilmek gerekir. Buna göre Yûnus 10/47, Ra‘d 13/7, Hıcr 15/10, Nahl 16/36, Fâtır 35/24 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın prensip olarak hiçbir ümmeti peygambersiz bırakmadığı bildirilmektedir. Şüphe yok ki bu durum her neslin bir peygamberle buluşmasını ya da “her köye/şehre bir peygamber gönderilmesi”ni gerektirmez.

Furkân 25/51’de dile getirildiği gibi Yüce Allah dileseydi elbette bunu da yapardı. Ancak dilemedi ve yapmadı. Dolayısıyla bazen Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil, Hz. İshâk, Hz. Lût gibi; Hz. Şu‘ayb, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn gibi; Hz. Süleyman, Hz. Dâvûd gibi; Hz. Zekeriyyâ, Hz. Yahyâ, Hz. İsâ gibi aynı anda bir topluma birden çok peygamber gönderildiği gibi, bazen peygamberlerin görevlendirilmesinde bir fetret dönemi de yaşanmıştır.(12)

v. Mâide 5/19’da da beyan edildiği gibi, peygamber gönderilişinde zaman zaman fetret dönemleri yaşanmıştır. İşte bu dönemlerde önceki peygamberin risâleti devam ediyor demektir. Ancak doğrudan bir peygamber ortada olmadığı için, bazı yanlış bildirimler veya risâlet öğretilerinden habersiz kalmak söz konusu olabilir. İşte bu durumda İsrâ’ 17/15’teki “Biz peygamber gönderinceye kadar hiçbir şekilde azap edici değildik” ifadesi devreye girer. Aynı şekilde En‘âm 6/131’de “bir toplumun gâfil iken, yani hakikatten habersizken haksız yere helâk edilmeyeceği” beyan edilerek bu gerçeğe dikkat çekilmektedir. Benzer bir mesaj Kasas 28/59’da da söz konusudur.

vı. Konuyla ilgili olarak Neml 27/68’de şöyle buyrulmaktadır: لَقَدْ وُعِدْنَا هٰذَا نَحْنُ وَاٰبَآؤُ۬نَا مِنْ قَبْلُ اِنْ هٰذَآ اِلَّآ اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ “Muhakkak ki, bu (tehdit) bize de daha önce atalarımıza da vadedilmişti. Bu, öncekilerin masallarından başka bir şey değildir.” Benzer bir âyet de Mü’minûn 23/83’te yer almaktadır. Kur’ân Mekkelilerin atalarının uyarılmadığından söz etmemekte, aksine onların da doğrudan yani bir peygamber ve bozulmamış bir kitapla olmasa da çeşitli vesilelerle uyarıldığına dair bilgiler içermektedir.

vıı. Velîd b. Muğîra ile ilgili olarak indirildiği kabul edilen Necm 53/36-37’de şu bilgi yer almaktadır: “Yoksa Mûsâ’nın ve sözü tam yerine getiren İbrâhim’in sahifelerinde bulunan şu (gerçekler kendisine) haber verilmedi mi?” Mekke şartlarında yaşayan kişilerin doğrudan bir peygamberle henüz karşılaşmamış olduklarını kabul etmekle beraber, hiçbir ilâhî bilginin kendilerine ulaşmadığını söylemek de doğru değildir. Aslında Müddessir 74/52’de dile getirildiği üzere, onların isteği “her birine özel açık sayfaların verilmesiydi.”

vııı. Eğer Mekkelilerin ilâhi öğretilerden hiçbir şekilde haberdar olmadıklarını kabul edersek, bu durumda Mü’minûn 23/83, Neml 27/68 ve Necm 53/36-37. âyetlerin mesajını anlayamayacağımız gibi içlerinde Hz. Peygamber’in de bulunduğu Mekke’deki “hanîfleri/muvahhidleri” açıklamamız da hiçbir şekilde mümkün olmaz. Yâsîn 36/6’da sözü edilen ifadeyi “atalarının uyarılmış olması” şeklinde anlamamızın sebebi budur.

ıx. Elbette Mekkelilere Hz. Peygamber’in yaşadığı dönemde veya yakın bir geçmişte kitap verilmeyip peygamber gönderilmemiş olması, yukarıda ifade ettiğimiz üzere Kur’ân’dan referanslara sahiptir; ancak Mekkelilerin daha önceden kalma hiçbir bilgiye sahip olmadıklarını söylemek doğru olamaz.

Çünkü iyi biliniyor ki Mekke’de sayıları az da olsa hem Yahudi hem de Hıristiyanlar, hatta Hz. İbrâhim’den kalma öğretileri takip eden Hanîfler de vardı. Dolayısıyla hiçbir şey bilmeyen bir toplumdan değil, bildiklerini gizleyip halkı saptıran, azgınlıktan yana belirlenmiş bilinçli, şartlanmış bir gruptan söz edildiğini düşünerek âyetleri yorumlamaya çalışıyoruz.

x. Yüce Allah, Necm 53/36-37’de belirtildiği gibi, kendilerini önceki vahiylerden bir şekilde haberdar etmesine rağmen, buna sadakat göstermemeleri nedeniyle müşrik elebaşlarını kınamaktadır. Onlara “niye haberiniz yokmuş gibi davranıyorsunuz”, “hakikatten hiç mi bilginiz olmadı”, “hiç mi bir şey bilmiyorsunuz?” diyerek çifte standartlı tutumlarını deşifre etmektedir.

c) لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ “Umulur ki düşünüp (gerçeği) hatırlarlar.” Bu ifade de Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirilmesinin bu bağlamda sözü edilen üçüncü gerekçesidir. Başta Mekkeli müşrikler olmak üzere Hz. Peygamber’in yaşadığı dönemdeki muhataplarından Son Saat’e kadar gelecek bütün insanlar bu gerekçeyle yükümlüdürler. Hakikatleri düşünüp ibretler almak, gerçeğin farkına varmak ve gerekli şekillerde öğüt alıp hayata yeniden bir düzen getirmek için Yüce Allah önceki kavimlerin neler yaşadıklarını Hz. Peygamber’e bildirmiş, o da kendisine gelen bilgileri ümmetine aktarmıştır.

b) İnkarcıların Vahye Karşı Olumsuz Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 47-48. âyetlerinde kendi yaptıkları yüzünden başlarına bir sıkıntı geldiğinde “Ey Rabbimiz! Bize bir elçi gönderseydin de âyetlerine uyup müminlerden olsaydık!” diyecek olmasalardı Hz. Peygamber’i görevlendirmeyeceğini bildirmektedir.

Ardından, kendilerine peygamber gelince “Mûsâ’ya verilen (deliller) gibi ona da verilmeli değil miydi?” dedikleri beyan edilmekte, daha sonra bu kişilerin vaktiyle Hz. Mûsâ’ya verileni de inkâr ettikleri, “Birbirini destekleyen iki büyü!” dedikleri ve “Doğrusu biz hepsini inkâr ediyoruz” diye ilave ettikleri haber verilmektedir.

ı. Müşriklerin Asılsız Sözleri

وَلَوْلَآ اَنْ تُص۪يبَهُمْ مُص۪يبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يهِمْ فَيَقُولُوا رَبَّنَا لَوْلَآ اَرْسَلْتَ اِلَيْنَا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ اٰيَاتِكَ وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ “Kendi ellerinin yapıp ettikleri nedeniyle başlarına bir musibet geldiğinde ‘Rabbimiz! Bize bir elçi gönderseydin de ayetlerine uyup müminlerden olsaydık!’ diyecek olmasalardı (seni göndermezdik).”

Âyetteki وَلَوْلَآ اَنْ تُص۪يبَهُمْ ve levlâ en tusîbehum ifadesi “onlara isabet ettiğinde (şöyle olmalıydı)”; مُص۪يبَة musîbetün kelimesi “herhangi bir musibet, bela”; بِمَا قَدَّمَتْ bimâ kaddemet ifadesi “takdim ettiği için, ortaya koymasının karşılığında”; اَيْد۪يهِمْ eydîhim tamlaması “onların ellerinin”; فَيَقُولُوا fe yekûlû fiili “ve (şöyle) derler(di)”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; لَوْلَآ اَرْسَلْتَ levlâ arselte fiili “gönderseydin ya”; اِلَيْنَا ileynâ ifadesi “bize”; رَسُولًا rasûlen kelimesi “elçi”; فَنَتَّبِعَ fe nettebi‘a fiili “biz de uysaydık, biz de uyardık, tâbi olsaydık, olurduk”; اٰيَاتِكَ âyâtike tamlaması “senin âyetlerine”;وَنَكُونَ ve nekûne fiili “ve biz de (şöyle) olur(du)k”; مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ mine’l-mü’minîne ifadesi ise “inananlardan” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirilmesinin müşriklerin mazeretleri kalmamasıyla ilgili boyutu gündeme getirilmektedir.

1.وَلَوْلَآ اَنْ تُص۪يبَهُمْ مُص۪يبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يهِمْ “Kendi ellerinin yapıp ettikleri nedeniyle başlarına bir musibet geldiğinde.” Âyetin bu kısmının başında yer alanلَوْلَا levlâ edatı Zemahşerî’nin dediği gibi imtinâ‘ıyyedir ve cevabı da mahzufutur, yani gizlidir.(13) Âyetin manası şu şekildedir: “Ellerinin takdim ettiği şeyler nedeniyle başlarına bir musibet geldiğinde ‘Ey Rabbimiz! Bize bir elçi gönderseydin de âyetlerine uyup müminlerden olsaydık!’ diyecek olmasalardı (seni göndermezdik).”

Yüce Allah Mekke’li müşriklerin mahşerde dile getirebilecekleri bir bahaneyi bitirmek ve daha dünyadayken bunu geçersiz kılmak için Hz. Peygamber’e risalet görevi verdiğini beyan etmiş olmaktadır. Kuşkusuz bu ifade risaletin müşrikleri susturmaya yönelik gerekçesiyle ilişkilendirilmiştir. Onların başına gelecek musibet elbette mahşerde çarptırılacakları ateş azabıyla ilgilidir. Bunun dünyadayken yaşanabilecek sıkıntılar olabileceği de ileri sürülen görüşler arasında yer almaktadır.(14)

Onlar bu azabı, akıl ve iradeleriyle tercih edip kendi elleriyle yapıp ettiklerinin karşılığı olarak karşılarında bulacaklardır.(15) Nisâ’ 4/62’de de yer alan بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يهِمْ “Ellerinin takdim ettikleri sebebiyle” ifadesi bu anlamı vermektedir. Bu ifadenin bir benzeri ise Şûrâ 42/30’da zikredilmektedir. Demek ki insanlar kendi yaptıklarının karşılığında kendi ateşlerini hazırlamaktadırlar. Burada ektikleri küfrün ve zulmün karşılığını mahşerde ateş olarak biçeceklerdir.

2. فَيَقُولُوا رَبَّنَا لَوْلَآ اَرْسَلْتَ اِلَيْنَا رَسُولًا فَنَتَّبِعَ اٰيَاتِكَ وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ “(Onlar) ‘Rabbimiz! Bize bir elçi gönderseydin de ayetlerine uyup müminlerden olsaydık!’ diyecek olmasalardı (seni göndermezdik).” Âyette ikinci kez yer alan لَوْلَا levlâ edatı burada “teşvik” manası vermektedir. Bunun cevabı ise فَنَتَّبِعَ fe nettebi‘a fiiliyle başlayan kısımdır ki fiilin başındaki fâ/fe edatı da zaten fâ-i cevâbiyedir.

Yüce Allah müşriklerin ve bütün zamanların inkârcılarının mahşerde dile getirebilecekleri bir isteği dünya hayatındayken bitirip geçersiz ve imkânsız kılmaktadır. Müşriklerin veya inkârcıların ileri süreceği bahaneleri “Yüce Allah’ın bir elçi göndermesi”, onların da elçinin tebliğ ettiği “âyetleri takip etmesi” ve “müminlerden olması” şeklinde dile getirilmektedir.

Kur’ân’da müşriklerin veya inkârcıların bu ve buna benzer bahaneleri olmaması için risalet görevinin peygamberlere verildiğine dair başka örnekler de vardır. Meselâ Nisâ’ 4/165’te şöyle buyrulmaktadır: “(Yerine göre) müjdeleyici ve sakındırıcı olarak peygamberler gönderdik ki insanların peygamberlerden sonra Allah’a karşı bir bahaneleri olmasın! Allah izzet ve hikmet sahibidir.”

Benzer şekilde Mâide 5/19’da şu bilgiler yer almaktadır: “Ey kitap ehli! Peygamberlerin arası kesildiği bir sırada size elçimiz geldi. Gerçekleri size açıklıyor ki (kıyamette) ‘Bize bir müjdeleyici ve uyarıcı gelmedi’ demiyesiniz. İşte size müjdeleyici ve uyarıcı gelmiştir. Allah her şeye hakkıyle kadirdir.”

Bu konuda ilginç mesaj içeren bir başka âyet grubu ise En‘âm 6/155-157’de şöyledir: “İşte bu (Kur’an), bizim indirdiğimiz mübarek bir kitaptır. Buna uyun ve Allah’tan korkun ki size merhamet edilsin. ‘Kitap, yalnız bizden önceki iki topluluğa (hıristiyanlara ve yahudilere) indirildi, biz ise onların okumasından gerçekten habersizdik’ demeyesiniz diye.

Yahut ‘Bize de kitap indirilseydi, biz onlardan daha çok doğru yolda olurduk’ demeyesiniz diye (Kur’an’ı indirdik). İşte size de Rabbinizden açık bir delil, hidâyet ve rahmet geldi. Kim, Allah’ın âyetlerini yalanlayıp onlardan yüz çevirenden daha zalimdir! Âyetlerimizden yüz çevirenleri, yüz çevirmelerinden ötürü azabın en kötüsüyle cezalandıracağız.”

Konuyla iligi âyetlerden birisi de Tâhâ 20/134’tür: “Eğer biz, (vahiy ve risalet göndermeden) önce onları bir azapla helâk etseydik, ‘Ey Rabbimiz! Bize bir elçi göndermen gerekmez miydi ki şu aşağılığa ve rüsvaylığa düşmeden önce âyetlerine uysaydık’ derlerdi.”

İşte bütün bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj, inkârcıların mahşer şartlarında ileri sürebileceleri bahaneleri daha dünya hayatındalarken iptal edip geçersiz kılmaktır. Yüce Allah bu âyetleriyle bir taraftan risalet kurumunun gerekçelerinden birisine değinmiş olmakta, diğer taraftan da inkârcıların ellerinde olabileceği düşünülen bir bahaneden onları yoksun bırakmaktadır.

ıı. Vahiyleri ve Peygamberleri Suçlamaları

فَلَمَّا جَآءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنَا قَالُوا لَوْلَآ اُو۫تِيَ مِثْلَ مَآ اُو۫تِيَ مُوسٰى اَوَلَمْ يَكْفُرُوا بِمَآ اُو۫تِيَ مُوسٰى مِنْ قَبْلُ قَالُوا سِحْرَانِ تَظَاهَرَا وَقَالُوٓا اِنَّا بِكُلٍّ كَافِرُونَ “Kendilerine tarafımızdan hakikat gelince ‘Musa’ya verilen (mucizeler) gibi ona da verilmeli değil miydi?’ demişlerdi. Daha önce Musa’ya verileni de inkâr etmemişler miydi? ‘Birbirine arka çıkan iki büyü(cü)’ demişlerdi. (Sözlerine devamla) ‘Doğrusu biz hepsini inkâr edenleriz.’ demişlerdi.”

Âyetteki فَلَمَّا جَآءَهُمُ fe lemmâ câehum fiili “onlara geldiği zaman”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “hak, gerçek”; مِنْ عِنْدِنَا min ‘ındinâ ifadesi “bizim katımızdan, tarafımızdan”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”;لَوْلَآ اُو۫تِيَ levlâ ûtiye edilgen fiili “verilseydi ya”; مِثْل misle sözcüğü “gibi”; مَآ اُو۫تِيَ mâ ûtiye ifadesi “verilmiş, indirilmiş olan (gibi)”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa(ya)”;اَوَلَمْ يَكْفُرُوا evelem yekfurû sorusu “inkâr etmemişler miydi”; بِمَآ اُو۫تِيَ bimâ ûtiye ifadesi “verilmiş, indirilmiş olan şeyi”; مُوسٰى mûsâ ifadesi “Musa(ya)”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; سِحْرَان sıhrâni kelimesi “(bunlar) iki büyü(dür)”; تَظَاهَرَا tazâherâ fiili “birbirine yardım etmekte, destek vermekte, ortaya çıkmakta olan”; وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve yine şöyle) demişlerdi”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; بِكُلٍّ biküllin kelimesi “hepsini”; كَافِرُون kâfirûne sözcüğü ise “inkâr edenler(iz), inkar etmekteyiz” demektir.

Burada inkârcıların Hz. Peygamber’e ve genelde bütün risalet öğretilerine karşı olumsuz tavırları gündeme getirilmektedir.

1.فَلَمَّا جَآءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنَا قَالُوا لَوْلَآ اُو۫تِيَ مِثْلَ مَآ اُو۫تِيَ مُوسٰى “Kendilerine tarafımızdan hakikat gelince ‘Musa’ya verilen (mucizeler) gibi ona da verilmeli değil miydi?’ demişlerdi.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’le ilgili inkârlarını ve alaycılıklarını ortaya koymakta ve gerçek niyetlerinin inanmamak olduğunu beyan etmektedir.

Esasında önceki âyette dile getirilen “Ey Rabbimiz! Bize bir elçi gönderseydin de âyetlerine uyup müminlerden olsaydık!” sözlerinin sahte olduğu işte bu âyette ispatlanmaktadır. Âyette geçen الْحَقّ el-hakk kelimesine “kitap” ve ya “peygamber(ler)”(16) manası verilebilir; bağlam her ikisine de müsaittir.(17)

Tâhâ 20/133’te şöyle buyrulmaktadır: “(Kâfirler), ‘(Muhammed) bize Rabbinden bir âyet (mucize) getirseydi ya’ dediler. (Kendilerine), ‘Önceki sahifelerin (kitapların) açıklaması onlara gelmedi mi?’ (diye cevap verilmiştir).” Bu âyetin ilk cümlesi “Bize Rabbinden bir mucize getirmeli değil miydi?” şeklinde de anlaşılabilir. Müşriklerin Hz. Peygamber’den çeşitli isteklerde bulundukları ve eğer mucize gelirse inanacaklarına dair yemin ettikleri haber verilmektedir.(18)

Mekkeli müşrikler “Mûsâ’ya verilen (mucizeler) gibi ona da verilmeli değil miydi?” demişlerdi.” Onların inanmamakta kararlı oluşları işte bu cümlelerinde öne çıkmış ve Hz. Mûsâ’ya verilen türden “asâ”, “yed-i beyzâ’”, “denizin geçilmesi”, “bulutun gölgelemesi”, “taşın yarılması”, “kudret helvası”, “bıldırcın eti” vs. sıra dışı delillerin Hz. Peygamber’e de verilmesi gerektiğini dile getirmişlerdi. Müşriklerin bu isteği vahyin Hz. Mûsâ’ya levhalar halinde muhtemelen topluca verilişi gibi Furkân 25/32’de dile getirildiği üzere Hz. Peygamber’e de Kur’ân’ın topluca indirilmesi gerektiğiyle ilgili istekleri de olabilir.(19)

Onların bu konudaki yakışıksız sözleri Enbiyâ’ 21/5’te “Önceki peygamberlere verilen gibi bize de bir mucize getirsin” şeklindeki dile getirilmişti. Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/124’te de şöyle buyrulmaktadır: “Onlara bir âyet geldiğinde, Allah’ın elçilerine verilenin benzeri bize de verilmedikçe kesinlikle inanmayız, dediler. Allah, peygamberliğini kime vereceğini daha iyi bilir. Suç işleyenlere, yapmakta oldukları hilelere karşılık Allah tarafından aşağılık ve çetin bir azap erişecektir.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kâfirlerin bu doğrultudaki samimiyetsiz istekleri noktasında bilgiler vardır. Ancak onların bu ifadelerinde ve isteklerinde yalancı oldukları da çeşitli âyetlerde ortaya konulmaktadır. Bu bağlamda En‘âm 6/109’daki bilgiler son derece ufuk açıcıdır: “Kendilerine bir delil gelse ona mutlaka inanacaklarına dair kuvvetli bir şekilde Allah’a andiçtiler. De ki: Mucizeler ancak Allah katındandır. Ama mucize geldiğinde de inanmayacaklarının farkında mısınız?”

En‘âm 6/7’de de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer sana kâğıt üzerine yazılmış bir kitap indirseydik de onlar elleriyle onu tutmuş olsalardı, yine de inkâr ediciler: Bu, apaçık büyüden başka bir şey değildir, derlerdi.” Benzer bir ifade de En‘âm 6/111’de şu şekilde yer almaktadır: “Eğer biz onlara melekleri indirseydik, ölüler de onlarla konuşsaydı ve her şeyi toplayıp karşılarına getirseydik, Allah dilemedikçe yine de inanacak değillerdi; fakat çokları bunu bilmezler.”

Konuyla ilgili olmak üzere Hıcr 15/14-15’te de şöyle buyrulmaktadır: “Onlara gökten bir kapı açsak ve oradan yukarı çıksalar, ‘kesin olarak gözlerimiz boyandı, belki de bize büyü yapılmıştır’ derler.” A‘râf 7/146’da ise “her bir delili görseler de iman etmeyecekleri” beyan edilmektedir.

Bu ve benzer âyetler inkârcıların inanmak için değil, inanmama kararlılıklarını kendilerince haklı bir sebebe bağlamak için bu türden istekler dile getirmişler, ancak samimiyetsizlikleri Yüce Allah tarafından ortaya konulmuştur. Nitekim Müddessir 74/53’te geçtiği gibi kendilerine özel açılmış sayfalar istediklerinde de Yüce Allah onların âhiretten korkmadıklarını beyan ederek inançsızlıklarını ortaya koymuştur.

2. اَوَلَمْ يَكْفُرُوا بِمَآ اُو۫تِيَ مُوسٰى مِنْ قَبْلُ قَالُوا سِحْرَانِ تَظَاهَرَا وَقَالُوٓا اِنَّا بِكُلٍّ كَافِرُونَ “Daha önce Musa’ya verileni de inkâr etmemişler miydi? ‘Birbirine arka çıkan iki büyü(cü)’ demişlerdi. (Sözlerine devamla) ‘Doğrusu biz hepsini inkâr edenleriz.’ demişlerdi.” Âyetin bu kısmında üç noktaya değinilmektedir.

a) اَوَلَمْ يَكْفُرُوا بِمَآ اُو۫تِيَ مُوسٰى مِنْ قَبْلُ “Daha önce Mûsâ’ya verileni de inkâr etmemişler miydi?” Burada vahyin indirildiği dönemdeki inkarcıların daha önce yaşayanların izini takip ettikleri ve peşinden gittikleri söz konusu atalarının da daha önce Hz. Musa ile ilgili benzer inkarı ortaya koydukları hatırlatılmakta, başta Hz. Peygamber olmak üzere moral verilmesi amaçlanmaktadır.

İmam Mücâhid’den gelen bir rivayete göre, Yahudiler Kureyşlilere uğrayınca Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den Hz. Mûsâ’ya verilen türden deliller getirmesini istemelerini söylerlermiş.(20) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede “Daha önce Mûsâ’ya verileni de inkâr etmemişler miydi?” buyrularak küfrün aynı mantıktan ve aynı kaynaktan beslendiği ortaya konulmaktadır.

Kâfirler dün hangi hakikati inkâr etmiş idiyseler bugün de onların izinden giden kafadarları aynısını aynı gerekçe ile inkâr ederler; çünkü küfür aynı millettir; aynı kaynaktan beslenmektedir. Bu nedenle Yüce Allah dünkülerle bugünküleri aynı potada değelendirerek hepsi bir aradaymış gibi bir ifade tercih etmiştir.

b) قَالُوا سِحْرَانِ تَظَاهَرَا “(Onlar) ‘Birbirini destekleyen iki büyü! demişlerdi.” Bu cümle hakkında birden çok anlam ihtimali dile getiirlmektedir.

ı. Genelde tercih edilen görüşe göre, burada müşriklerin önceki ilahi mesajlarla Kur’ân’a yönelik “bunlar birbirini destekleyen iki büyüdür” dedikleri beyan edilmektedir.

Âyette geçen تَظَاهَرَا tezâherâ “mâzî” yani “geçmiş zaman” fiili “desteklemek, ortaya çıkmak” manalarına gelmektedir. Bu fiilin benzerleri “muzâri” yani “geniş zaman” kalıbında Bakara 2/85 ve Tahrîm 66/4’te de benzer manalarda zikredilmektedir. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin inkârcılıklarını ortaya koymak üzere hem Hz. Mûsâ’ya indirilen delilleri, hem de Hz. Muhammed’e indirilen Kur’ân’ı birbirini destekleyen, birbirine yardım eden iki büyü olarak tanımlamışlardı.

Müddessir 74/24’te de beyan edildiği gibi inkârcılar vahye “geçmişten gelen büyü, apaçık bir büyü”,(21) peygamberlere de “büyülenmiş kişi”(22) diyorlardı. Müşrikler veya inkârcılar bu suçlamalarını daha önce Hz. Mûsâ’ya indirilmiş olan ilahi prensiplere de uzatarak mutlak bir küfür ortaya koymuşlardı.

ıı. Bazı âlimlerimiz bu cümledeki ilk kelimeyi ساحرَانِ sâhırâni şeklinde okuyarak maksadın Hz. Mûsâ ve kardeşi Hz. Hârûn olduğunu ifade etmişlerdi.(23) İşte bu bağlamda ilgili kelime eğer sâhırâni şeklinde okunursa, önceki inkârcıların Hz. Mûsâ’ya ve kardeşi Hz. Hârûn’a bu suçlamayı yönlendirmiş olmaları da mümkündür.

ııı. Dahası, müşriklerin bu suçlamayı Hz. Mûsâ ile Hz. Muhammed’e yönlendirmeleri de elbette söz konusu edilebilir. Nitekim önceki peygamberlere olduğu gibi,(24) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(25) “şâ‘ır (şâir)”,(26) “sâhır (büyücü)”,(27) “meshûr (büyülenmiş)”,(28) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(29) “müfterî (iftiracı)”,(30) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(31) “kezzâb (çok yalancı)”,(32) “dâllûn (sapkın(lar)”(33) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi”(34) diyorlardı.

ıv. Bazı âlimlerimiz ise buradaki maksadın Hz. Mûsâ ve Hz. İsâ veya vahiy anlamında Tevrât ve İncîl olduğu kanaatini dile getirmişlerdir.(35)

İfadeye çalıştığımız bütün bu ihtimaller sonuçta doğrudur ve metin âyetin mesajını bu şekilde anlamamıza müsaittir. Verilmek istenen mesaj açıktır: Öncelikle Mekkeli müşrikler, sonrasında bütün zamanların inkârcıları ilahi prensiplere “büyü” dedikleri gibi, onları tebliğ eden peygamberlere de “büyücü” veya “büyülenmiş kişi” suçlamalasında bulunmuşlardı.

Bu cümleden olarak, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette söz konusu inkârcılar vahye ve onun tebliğcisi peygamberlere bu suçlamalarda bulunarak ilahi prensiplerin ve peygamberlerin biribirini destekleyen yapısını da farkına varmadan ortaya koymuşlar, ilahi bilgilendirme sisteminde mesaj ve kaynak birlikteliğinin varlığını itiraf etmişlerdi. Ancak durumunu farkına varmış olacaklar ki âyetin sonunda bu ihtimali devre dışı bırakmak üzere şu sözlerini dile getirmişlerdi:

c) وَقَالُوٓا اِنَّا بِكُلٍّ كَافِرُونَ “‘Doğrusu biz hepsini inkâr edenleriz’ de demişlerdi.” Yüce Allah bu cümlesinde Mekkeli inkârcıların Tevrât veya Hz. Mûsâ’ya verilen el-Kitâb gibi eski ve Hz. Muhammed’e verilen Kur’ân gibi yeni bütün ilahi bildirimleri, risalet öğretilerini ve elbette bütün peygamberleri reddettiklerini haber vermektedir.

c) İnkarcıların Vahye Karşı Olumsuz Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 49-51. âyetlerinde “Ey Peygamber! De ki: Eğer doğru söylüyorsanız, Allah katından bu ikisinden yani Mûsâ’ya ve bana indirilenden daha doğru bir kitap getirin, ben de ona uyayım!” dediklerini bildirmektedir.

Ardından, eğer cevap veremediyseler onların kendi arzularına uydukları, Yüce Allah’tan bir yol gösterici olmaksızın kendi arzusuna uyandan daha sapık kimsenin olamayacağı ve Yüce Allah’ın, zâlimleri doğru yola iletmeyeceği bildirilmektedir.

Daha sonra, vahyin gönderiliş gayesini beyan bağlamında şu ifadelere yer verilmektedir: “Andolsun ki, (gerçeği) hatırlasınlar diye o sözü (vahyi) onlara adım adım ulaştırmıştık.”

ı. İnkârcılara Yönelik Meydan Okuma

قُلْ فَاْتُوا بِكِتَابٍ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ هُوَ اَهْدٰى مِنْهُمَآ اَتَّبِعْهُ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “De ki: Doğruysanız Allah katından bu ikisinden (Musa’ya ve bana indirilenden) daha doğru bir kitap getirin, ben de ona uyayım!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; فَاْتُوا fe’tû emri “getirin (de görelim bakalım)”; بِكِتَابٍ bikitâbin kelimesi “bir kitap”; مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ min ‘ındillâhi ifadesi “Allah katından”; هُوَ huve zamiri “o”; اَهْدٰى ehdâ kelimesi “daha doğru (olsun)”; مِنْهُمَا minhumâ ifadesi “o ikisinden”; اَتَّبِعْهُ ettebı‘hu fiili “ona uyarım, tâbi olurum”;اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ين sâdikîne sözcüğü ise “doğru söyleyenler” demektir.

Burada inkârcılara yönelik bir meydan okuma gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve inkârcılara seslenmesini emrederek, Allah katından olmak üzere Hz. Mûsâ’ya indirilen el-kitâb ile kendisine indirilen Kur’ân’dan daha çok doğru yolu gösteren bir kitapları varsa onu getirmelerini istemektedir. Getirilecek kitabın herhangi bir kitap olmaması gerektiği şart olarak ileri sürülmektedir ki bunun maksadı ilahi mesajlar arasında herhangi bir üstünlük farkı bulunmadığını ortaya koymaktır.

Eğer getirilecek kitap Yüce Allah katından olursa Hz. Peygamber’in ona tâbi olacağı beyan edilerek, muhatapların da Allah katından gelen bu vahye uymaları kendilerinden istenmiş olmaktadır. Kur’ân’da yedi kez(36) zikredilen اَهْدٰى ehdâ kelimesi “daha doğru yol, en doğru hidayet” gibi anlamlar içermektedir.

Buna benzer bir ifade Hz. İsâ’ya Yüce Allah’ın oğlu denmesi iftirasının cevabında Zuhruf 43/81’de şöyle verilmektedir: “De ki: Eğer Rahmân’ın çocuğu olsaydı (O’na) kulluk edenlerin ilki ben olurdum.” Çünkü çocuğa saygı babasına saygıdır; fakat elbette böyle bir çocuk isnadı hiçbir şekilde doğru değildir.

Âyette dile getirilen meydan okuma, yerine getirilebilecek bir istek değildir; maksat inkârcıların ne kadar yalancı olduklarını ve ne tür bir çaresizlik içerisinde bulunduklarını meydana çıkarmaktır.

Âyetin sonundaki اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “Eğer doğru sözlüyseniz” ifadesi “inkârcıların Tevrât ve Kur’ân için ‘birbirini destekleyen iki büyü’ veya Hz. Mûsâ ve Hz. Muhammed için dedikleri ‘birbirini destekleyen, meydana çıkan iki büyücü’ şeklindeki iddialarında samimi iseler’, eğer bu iddianızda samimi iseniz” demektir.

Çünkü onlar peygamberlere “müfteri, yalancı” derlerken maksatları peygamberlerin Yüce Allah’tan vahiy almadıklarını, bu nedenle kendi sözlerini Allah’a isnat ederek O’na iftira ettiklerini beyan etmekti. Yüce Allah işte tam da bu noktada onlara meydan okumakta ve Allah’tan olmak şartıyla bu iki kitaptan daha doğru bilgilerle hak yola iletecek bir kitap getirebilirlerse Hz. Peygamber’in de ona tâbi olacağı ilan edilmektedir.

Esasında Yüce Allah’tan gelen bilgilerin hepsi O’nun kelâm sıfatıdır ve bunların biri diğerine göre daha doğru, daha az doğru, daha faziletli, daha az faziletli gibi bir taksimata konu edinilemezler. Sadece bu ifade bile inkârcıların sözü edilen türden “daha doğru bir şekilde hidayete erdirebilecek bir kitabı” getirmelerinin imkânsız olduğunu ortaya koymaktadır.

Kalem 68/41’de geçtiği gibi bu istek, muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(37)

Âyetin Güne Mesajı:

Âyetin içerdiği mesaj çerçevesinde güne dair şu sonucu elde edebiliriz: Hz. Peygamber’den nasıl ki böyle demesi istenmişse, belli ki bir peygamberin tâbi olabileceği prensip sadece ve sadece Yüce Allah’tan gelen kitapla sınırlıdır. Öyleyse günümüzde de insanlar din adına peşine gidecekleri şeyi doğru belirlemeli, sihhatinden emin olunamayacak bilgileri ya da insan kaynaklı bilgileri, görüşleri, yaklaşımları din diye kabul ederek Yüce Allah’a kulluk yapılabileceğini sanmamalıdırlar. Peşine tâbi olunacak kaynak peygamberlerin de izini takip ettikleri vahiydir. Hz. Peygamber’e tâbi olmak onun da tâbi olmak zorunda olduğu Kur’ân’a tâbi olmaktır, vesselâm.

ıı. İnkârcıların Arzularına Uymaları

فَاِنْ لَمْ يَسْتَج۪يبُوا لَكَ فَاعْلَمْ اَنَّمَا يَتَّبِعُونَ اَهْوَآءَهُمْ وَمَنْ اَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوٰيهُ بِغَيْرِ هُدًى مِنَ اللّٰهِ اِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ “Sana cevap veremezlerse bil ki onlar arzularına uymaktadır. Allah tarafından bir yol gösterici olmaksızın kendi arzusuna uyandan daha sapkın kim olabilir ki! Şüphesiz ki Allah zalimler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.”

Âyetteki فَاِنْ لَمْ يَسْتَج۪يبُوا fe in lem yestecîbû fiili “ve eğer icabet edemezlerse, yapamazlarsa”; لَكَ leke ifadesi “sana, senin isteğine”;فَاعْلَمْ fa‘lem emri “bil ki”; اَنَّمَا يَتَّبِعُونَ ennemâ yettebi‘ûne fiili “onlar sadece ve sadece tâbi oluyorlar, uyuyorlar”; اَهْوَآءَهُمْ ehvâehum tamlaması “onların kendi arzularına”; وَمَنْ اَضَلُّ ve men edallü kelimesi “daha sapkın kim olabilir ki”; مِمَّنِ اتَّبَعَ mimmenittebe‘a ifadesi “tâbi olan(lar)dan, uyandan”; هَوٰيهُ hevâhu tamlaması “onun kendi arzusuna”;بِغَيْرِ هُدًى biğayri hüden tamlaması “hidayetçisiz, hidayeti olmadan”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يَهْدِي lâ yehdî fiili “yol göstermez, hidayet etmez”; الْقَوْم el-kavme sözcüğü “(şu) kavme, (şu) topluluğa”; الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne kelimesi ise “zalimler, haksızlık eden” demektir.

Burada meydan okumanın cevapsız kalması durumunda ortaya çıkan hakikat gündeme getirilmektedir.

1. فَاِنْ لَمْ يَسْتَج۪يبُوا لَكَ فَاعْلَمْ اَنَّمَا يَتَّبِعُونَ اَهْوَآءَهُمْ “Sana cevap veremezlerse bil ki onlar arzularına uymaktadır.” Yüce Allah inkârcılara “Allah katından daha doğruya götürecek bir kitap getirmeleri” şeklinde meydan okuduktan sonra, onların hiçbir şekilde buna olumlu karşılık veremeyeceklerini beyan ederek, bu durumda maksatlarının “kendi hevalarına uymak” olduğunu ortaya koymaktadır.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçen اَهْوَآءَهُمْ ehvâehum tamlaması,(38) puta tapan müşrik inkârcıların “heva ve hevesleri, boş arzu ve beklentileri, geçici doyumları, bencil ve keyfi yargıları” manalarında yorumlanabilir. İşte Mekkeli müşrikler başta olmak üzere, böyle bir durumda olanlar öncelikle heva ve hevesleri doğrultusunda konuşuyorlar, ardından arzu ve keyiflerine göre davranıp yaşıyorlar demektir. Bu âyetin mesajına göre başka şeyleri önceleyip Yüce Allah’ın indirdiği hakikatlere uymayanlar, sonuçta heva ve heveslerine uyanlar diye tanıtılmaktadır. Bu şekilde davrananların durumu ise devam eden cümlelerde şu şekilde zikredilmektedir:

2. وَمَنْ اَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوٰيهُ بِغَيْرِ هُدًى مِنَ اللّٰهِ “Allah tarafından bir yol gösterici olmaksızın kendi arzusuna uyandan daha sapkın kim olabilir ki!” Yüce Allah, kendisinin göndermediği herhangi bir şeyi din diye kabul edip onun peşinden giden müşrik inkârcıları “en sapıklar” şeklinde isimlendirmektedir. “Daha sapık kimdir?” sözü “En sapık olanlar bunlardır” manasına gelmektedir.

Bu ifade esasında Furkân 25/43 ve Câsiye 45/23’te geçen “Hevâsını ilâhı edineni gördün mü?” veya “İlâhını hevâsına dönüştüreni gördün mü?” cümleleriyle benzer bir mesaj çermektedir. Bir insanın Yüce Allah’ın hidayet rehberliğine değil de kendisine itibar etmesi aslında bir çeşit taklittir ve bu âyet böyle bir taklidin korkunç sonuçları olacağı bilgisini içermektedir.(39) Gerçek delil kişinin aklından ürettiği değil, Yüce Allah’ın bildirdiğidir vesselâm.

Kur’ân’da dokuz kez geçen اَضَلُّ edallü kelimesi “puta tapan müşrikler”,(40) “aklını kullanmayanlar”,(41) “vahye karşı kör davrananlar”,(42) “cehennemlikler”,(43) “hidayeti başka yerde arayanlar”,(44) “vahyi inkâr edenler”(45) ve “Allah’ı bırakıp da insanlara dua edenler”(46) için kullanılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu insanlar en sapıklar, en sapkınlar şeklinde tanıtılırlarken ortaya koydukları korkunç yanlış, Yüce Allah’ın vahyini beğenmemeleri, peygamberleri inkâr etmeleri ve vahye tâbi olmayıp kendi hevâ ve heveslerinin peşinden koşmalarıdır. Bütün bu nedenler bir insanın en sapkın olarak isimlendirilmesi için yeterli bir sebeptir.

3. اِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ “Şüphesiz ki Allah zalimler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.” Kur’ân’da Yüce Allah’ın kimlere hidayet etmeyeceğiyle ilgili pek çok ifade vardır. Bunlar içerisinden yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen “zalimlere” hidayet etmeyeceğini beyan ettiği âyetler de on tanedir.(47)

Yüce Allah bu şekilde en sapkın ilan ettiği Mekkeli müşrik inkârcılara aynı zamanda “zâlimler” demekte ve bu şekilde inandıkları ve davrandıkları sürece onlara hidayet etmeyeceğini, yol göstermeyeceğini beyan etmektedir. Adâlet “bir şeyi yerli yerince yapmak”tır. İnançta tevhide sahip olmak adalettir ve Yüce Allah’ın hakkı O’na tevhid dairesinde iman etmektir. Zulüm ise “bir şeyi yerinden etmek”tir. Yüce Allah’a ortak koşmak şirk, O’nun mesajlarını ve peygamberlerini inkâr etmek ise küfürdür.

Bu haliyle Lokmân 31/13’te de beyan edildiği gibi şirk de büyük bir zulümdür. İşte bu bağlamda sözü edilen inkârcı müşrikler bir taraftan “en sapkınlar” olarak, diğer taraftan da “zalimler” şeklinde tanıtılmaktadırlar. Hepsinden önemlisi onlar bu şekilde kalmayı tercih ettikleri sürece Yüce Allah da onlara hidayet etmeyecektir.

Hidayet konusunu Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde incelediğimiz ve Yüce Allah’ın kimlere hidayet etmeyeceğini de Bakara 2/258’de ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

ııı. Vahyin Gönderiliş Gayesi

لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ “Yemin olsun ki (gerçeği) hatırlasınlar diye o sözü (Kur’an’ı) onlara ulaştırmıştık.”

Âyetteki وَلَقَدْ وَصَّلْنَا ve lekad vessalnâ ifadesi “yemin olsun ki, ardı ardınca getirmiştik”; لَهُم lehum ifadesi “onlara, onlar için”; الْقَوْل el-kavle kelimesi “o sözü, vahyi”; لَعَلَّهُمْ le‘allehum ifadesi “umulur ki onlar”; يَتَذَكَّرُونَ yetezekkerûne fiili “(gerçeği) hatırlarlar” demektir.

Burada vahyin muhataplara peş peşe indirildiği ve gerekçesi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Kasas sûresinin 46. âyetinden itibaren Mekkeli müşriklerin inkârlarını, birtakım sözlerini, kendilerine yapılan meydan okumaya cevap verememelerini, kendi heva ve heveslerine uyduklarını, bu nedenle de en sapkınlar halini aldıklarını beyan etmişti. Bunların ardından, onların inkâr ettiği vahyini “gerçeğin farkına varmaları için” kendilerine peşpeşe ulaştırdığını ifade etmekte, Kasas 28/46. âyetin sonunda da geçtiği gibi يَتَذَكَّرُونَ yetezekkerûne/tezekkür fiilini kullanmaktadır.

Yüce Allah onlara indirdiğini belirttiği şey için الْقَوْل el-kavl kelimesini kullanmaktadır ki maksat inkârcıların reddettiği vahiydir, önceki kavimlere gönderilen kitapların bölümleridir,(48) Allah’ın kelamıdır, Kur’ân’dır. Âyette geçen وَصَّلْنَا vessalnâ fiili Kur’ân’da sadece bu âyette kullanılmakta ve “(vahiyleri) adım adım ulaştırmak”, “ardı ardınca getirmek”, “ulamak”, “aralıksız olarak göndermek”, “peş peşe yetiştirmek”, “tedrici olarak indirmek” gibi manalara gelmektedir. Böylece vahyin peyderpey yani 23 yılda indirilişine dair bir mesaj söz konusu edilmektedir.

Bazı âlimlerimiz bu fiile “açıklamak”, “açık açık ortaya koymak” manası vererek vahyin anlaşılmasına dikkat çekildiğini beyan etmişlerdir.(49) Bu anlamda olarak fessale/fessalnâ/fussılet/yufassılü/nufessılü(50) ile sarrafnâ/nusarrifu kelimeleri(51) “hakikatleri ayrıntılı olarak açıklamak” manasında vahiy için kullanılmaktadır. Esasında vahyin bu şekilde indirilişi onun ele aldığı “vaad”, “azap tehdidi”, “kıssalar”, “ibretler”, “öğütler”, “nasihatler” gibi konuların çeşitliliği olarak da yorumlanmıştır.(52)

Vahyin aralıklarla indirilişi bağlamında Furkân 25/32’de rattelnâ/tertîl, İsrâ’ 17/106’da ise feraknâ fiili kullanılmaktadır ki, hepsinde maksat vahyin hayata aktarılması için peyderpey indirildiğini beyan etmektir. Bu arada özellikle Mekke dönemi sûrelerinde sıklıkla ele alınan kıssaların peş peşe ve çeşitli kavimler üzerinden hatırlatılması da onların ibret almalarının sağlanması gerekçesine bağlanabilir. Âyetin başındaki وَلَقَدْ ve lekad ifadesi ise cümleye “yemin olsun ki, andolsun ki, muhakkak ki” gibi anlamlar katmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., III, 403.
• 2 - Semerkandî, age., II, 636.
• 3 - Râzî, age., XXIV, 257.
• 4 - Semerkandî, age., II, 636; Taberî, age., XX, 81.
• 5 - Semerkandî, age., II, 637; Taberî, age., XX, 82.
• 6 - Şu‘arâ 26/214. 7 - Yâsîn 36/6. 8 - En‘âm 6/92; Şûrâ 42/7. 9 - Cum‘a 62/2-3. 10 - En‘âm 6/19. 11 - Nisâ’ 4/79; A‘râf 7/157-158; İbrâhîm 14/1; Enbiyâ’ 21/107; Sebe’ 34/28.
  • Şu‘arâ 26/214 Yâsîn 36/6 En‘âm 6/92 Şûrâ 42/7 Cum‘a 62/3 En‘âm 6/19 Nisâ 4/79 A‘râf 7/158 İbrâhîm 14/1 Enbiyâ 21/107 Sebe' 34/28
• 12 - Mâide 5/19.
  • Mâide 5/19
• 13 - Zemahşerî, age., III, 404. 14 - Semerkandî, age., II, 637-638; Taberî, age., XX, 82-83.
• 15 - Bakara 2/95; Âl-i İmrân 3/182; Nisâ’ 4/62; Enfâl 8/51; Hacc 22/10; Kasas 28/47; Rûm 30/36; Şûrâ 42/48; Cum‘a 62/7.
  • Bakara 2/95 Âl-i İmrân 3/182 Nisâ 4/62 Enfâl 8/51 Hacc 22/10 Kasas 28/47 Rûm 30/36 Şûrâ 42/48 Cum‘a 62/7
• 16 - Taberî, age., XX, 83. 17 - Semerkandî, age., II, 638.
• 18 - En‘âm 6/109. 19 - Semerkandî, age., II, 638; Zemahşerî, age., III, 405.
  • En‘âm 6/109
• 20 - Taberî, age., XX, 83; Râzî, age., XXIV, 260.
• 21 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 22 - İsrâ’ 17/47, 101; Furkân 25/8. 23 - Semerkandî, age., II, 638; Taberî, age., XX, 83; Zemaheşrî, age., III, 406; Râzî, age., XXIV, 261. 24 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 25 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 26 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 27 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 28 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 29 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 30 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 31 - Dühân 44/14. 32 - Sâd 38/4. 33 - Mutaffifûn 83/32. 34 - Sebe’ 34/43.
  • En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 İsrâ 17/47 İsrâ 17/101 Furkân 25/8 A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 35 - Semerkandî, age., II, 638; Taberî, age., XX, 84-85; Zemaheşrî, age., III, 406; Râzî, age., XXIV, 261.
• 36 - Nisâ’ 4/51; En‘âm 6/157; İsrâ’ 17/84; Kasas 28/49; Fâtır 35/42; Zuhruf 43/24; Mülk 67/22.
  • Nisâ 4/51 En‘âm 6/157 İsrâ 17/84 Kasas 28/49 Fâtır 35/42 Zuhruf 43/24 Mülk 67/22
• 37 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34
• 38 - Bakara 2/120, 145; Mâide 5/48, 49; En‘âm 6/119; Ra‘d 13/37; Mü’minûn 23/71; Kasas 28/50; Rûm 30/29; Şûrâ 42/15; Muhammed 47/14, 16; Kamer 54/3.
  • Bakara 2/120 Bakara 2/145 Mâide 5/48 Mâide 5/49 En‘âm 6/119 Ra‘d 13/37 Mü'minûn 23/71 Kasas 28/50 Rûm 30/29 Şûrâ 42/15 Muhammed 47/14 Muhammed 47/16 Kamer 54/3
• 39 - Râzî, age., XXIV, 261.
• 40 - Mâide 5/60; Furkân 25/42. 41 - A‘râf 7/179; Furkân 25/44. 42 - İsrâ’ 17/72. 43 - Furkân 25/34. 44 - Kasas 28/50. 45 - Fussılet 41/52. 46 - Ahkâf 46/5. 47 - Bakara 2/258; Âl-i İmrân 3/86; Mâide 5/51; En‘âm 6/144; Tevbe 9/19, 109; Kasas 28/50; Ahkâf 46/10; Saff 61/7; Cum‘a 62/5.
  • Mâide 5/60 Furkân 25/42 A‘râf 7/179 Furkân 25/44 İsrâ 17/72 Furkân 25/34 Kasas 28/50 Fussilet 41/52 Ahkâf 46/5 Bakara 2/258 Âl-i İmrân 3/86 Mâide 5/51 En‘âm 6/144 Tevbe 9/19 Tevbe 9/109 Kasas 28/50 Ahkâf 46/10 Saff 61/7 Cum‘a 62/5
• 48 - Semerkandî, age., II, 639. 49 - Taberî, age., XX, 87. 50 - En‘âm 6/55, 97, 98, 119, 126; A‘râf 7/32, 52, 174; Enfâl 8/İsrâ’ 17/12; Tevbe 9/11; Yûnus 9/5, 24; Hûd 11/1; Ra‘d 13/2; Rûm 30/28; Fussılet 41/3, 44. 51 - En‘âm 6/46, 65, 105; İsrâ’ 17/41, 58, 89; Kehf 18/54; Tâhâ 20/113; Furkân 25/50; Ahkâf 46/27. 52 - Zemahşerî, age., III, 407.
  • En‘âm 6/55 En‘âm 6/97 En‘âm 6/98 En‘âm 6/119 En‘âm 6/126 A‘râf 7/32 A‘râf 7/52 A‘râf 7/174 En‘âm 6/55 A‘râf 7/32 Enfâl 8/11 Tevbe 9/5 Tevbe 9/24 Hûd 11/1 Ra‘d 13/2 Rûm 30/28 Fussilet 41/3 Fussilet 41/44 En‘âm 6/46 En‘âm 6/65 En‘âm 6/105 İsrâ 17/41 İsrâ 17/58 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Tâhâ 20/113 Furkân 25/50 Ahkâf 46/27