Furkân Suresi

Mekke’de risâletin 5-6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 77 âyetten oluşan, adını ilk âyetinde zikredilen “ayıran ölçü” anlamındaki الْفُرْقَان el-furkân kelimesinden alan Furkân sûresi, inişe göre 40, resmî sıralamada ise 25. sûredir.

Furkân sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan ve Medine dönemi sûrelerinden olan Nûr sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Aslında Mekkî sûrelerle Medenî sûreler üslup ve içerik olarak birbirlerinden farklı olmalarına rağmen, resmî sıralamanın rastgele yapılmadığı, bu noktada vahyin belirleyici bir fonksiyon icra ettiği açık bir gerçektir. Buna göre, hem Nûr, hem de Furkân sûresinin ilk âyetlerinde vahye dikkat çekilme noktasında ortak bir içerik oluşturulmaktadır.

Mekkî sûrelerde hukukî ve toplumsal düzenle ilgili âyetler genelde bulunmadığı için, geri kalan konularda, mesela kâinat kitabına dikkat çeken Furkân 45-62. âyetleriyle Nûr 41-45. âyetleri birbiriyle uyum içerisindedir. Ayrıca Nûr 36-38. âyetleriyle Furkân 63-77. âyetlerinde Rahmân’ın yiğit kullarının özellikleri sıralanmakta, böylece her iki sûre konu birlikteliğine sahip bir içerik arz etmektedir.

Furkân sûresinin ilk âyetlerinde, tevhidle ilgili Allah tasavvuru ele alınmakta, O’nun ortaksız mutlak hükümranlığı gündeme getirilerek, her şeyi yaratan ve her şeye ölçü koyan kudretin O’na ait olduğu beyan edilmektedir. Yüce Allah’ın peşi sıra ilahlar edinen müşriklerin tanrı tasavvuru da hatırlatılarak, onların nasıl derin bir yanılgı ve çelişkiler yumağı içerisinde oldukları bildirilmektedir.

4. âyetten itibaren, kâfirlerin vahye karşı çıkışı ve peygamber algıları ele alınmakta, bir peygamberin nasıl özelliklerinin olması gerektiği konularındaki kanaatleri ve Yüce Allah’ın onlara verdiği cevaplar hatırlatılmaktadır. Daha sonra müşriklerin Son Saat’i yalanlamaları ve buna karşılık kendileri için içinde ebedi kalacakları cehennemin hazırlandığı beyan edilmekte, bu arada cennetliklere de kısaca değinilmektedir.

17. âyetten itibaren, mahşerde yaşanacak çeşitli sorgulamalar gündeme getirilmekte, melekleri Yüce Allah’ın kızları sanıp onlara tapan müşriklerin ilahi huzurda mahcup edilecekleri beyan edilmektedir. Peygamberlerin çeşitli insani özellikleri hatırlatılarak müşriklerin peygamberlik ispatına dair son derece anlamsız istekleri gündeme getirilmekte ve içine düştükleri sapkınlık ve azgınlık hatırlatılmaktadır.

21. âyetten itibaren, inkârcı tipin mahşerde yaşayacağı çeşitli sıkıntılı süreçler ve dile getireceği pişmanlıklar beyan edilerek, “keşke, öğüt geldikten sonra beni ondan uzaklaştıran filancayı dost edinmeseydim” sözü aktarılmakta, şeytanın kişiyi yüzüstü bırakıcılığı ifade edilmektedir.

30. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in, “dünyadayken Kur’ân’ı yalnızlığa terk edenleri mahşerde şikâyeti” gündeme getirilmekte, böylece ümmetin vahiyle olan olumsuz ilişkisine dikkat çekilmektedir. Daha sonra inkârcıların düşmanlıklarına karşılık Yüce Allah’ın dost ve yardımcı olarak yeteceği ifade edilerek, vahyin topluca indirilmesi gerektiğini söyleyenlere karşı bunun bölümler halinde peyderpey indirilmesinin gerekçesi dile getirilmektedir.

35. âyetten itibaren, insanlık tarihinden Hz. Musa, Hz. Harun, Hz. Nûh, gibi peygamberler ve kavimleri ile Âd, Semûd, Ress ahalisi ve daha başka kavimlerden oluşan azgınların peygamberlere gönderilen ilahi öğretilere karşı çıkışlarından çeşitli örnekler verilmekte, onların tutumları ile yaşadıkları akıbetler dile getirilmekte, onların akıbetlerinden ibret almayanlar eleştirilmektedir.

41. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’le alay eden Mekkeli müşriklerin şu sözlerine yer verilmektedir: “(Müşrikler), ‘onları (savunmakta) sebat göstermemiş olsaydık, nerdeyse bizi ilahlarımızın (yolundan) saptıracaktı’ (diyorlar).” Bunun sonrasında inkârcıların yaşayacağı feci akıbete değinilmekte, heva ve heveslerini ilah edinenler akılsız ve iradesiz canlılara benzetilmekte, hatta onlardan daha şaşkın olarak tanıtılmaktadırlar.

45. âyetten itibaren, kâinat kitabından “gölge, Güneş, gece, gündüz, rüzgar, yağmur gibi çeşitli başlıklar ele alınmakta, bu arada Kur’ân’ı anlatmanın büyük bir cihad olduğu beyan edilmektedir. 53. âyetten itibaren, yine mahlükat âleminden olmak üzere denzilerin birbirine karışmaması, insanın yaratılışı, insanın nankörlüğü, risâlet görevinin ücret değil ecir endeksli olduğu hatırlatılmakta, kainatın yaratılışı, müşriklerin ilahi buyruklara karşı olumsuz tavırları, Rahmân’a boyun eğmeyenlerin nefretleri gibi konulara yer verilmektedir.

63. âyetten itibaren başlayan son grup âyette ise, Rahmân’ın has kullarının çeşitli özellikleri sıralanmakta, en sonunda ise duası ve ibadeti olmayan kulların Yüce Allah’ın rızasının ve cennet ödülünün dışında kalacakları beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 45-49. âyetlerinde kâinat kitabından çeşitli âyetler sunmakta, bunların insan ve diğer canlıların hayatındaki etkisine dair bilgiler vermekte, 50-52. âyetlerde bütün bu bilgilerin detaylı bir şekilde ele alınmasının sebebi üzerinde durmakta, yüz çevirenleri kınamakta, dilemesi halinde her beldeye bir peygamber gönderebileceğini bildirmektedir. Daha sonra kâfirlere itaat edilmemesi gerektiği ve Kur’ân’ı anlatmanın büyük cihâd olduğu beyan edilmektedir.

Sûrenin 53-55. âyetlerde ise yan yana akmakta olup birbirine karışmayan iki deniz örneği ile insanın yaratılışı gündeme getirilmekte, bu arada putların insana yararının da zararının da dokunmayacağı beyan edilmektedir.

a) Kâinat Kitabından Âyetler

Yüce Allah, sûrenin 45-49. âyetlerinde kâinat kitabının özellikle insan hayatı için yakından ilgili olan “gölge, güneş, gece, gündüz, rüzgârlar, yağmur ve toprağı yeşertmesi” gibi konuları ele almakta, bu bağlamda öncelikle şöyle buyurmaktadır:

“(Ey insanoğlu), Rabbinin, gölgeyi nasıl uzattığını görmedin mi (görmez misiniz)? Dileseydi onu hareketsiz de yapardı. Sonra Güneş’i, gölgenin delili (kılavuzu, yol göstericisi) yaptık. Ardından onu (güneşi veya gölgeyi) kolayca kendimize çekip (aldık).”

Ardından, gece, gündüz, rüzgâr ve yağmurla ilgili şu bilgilere yer verilmektedir: “Rüzgârları rahmetinin önünde müjdeci olarak gönderen O (Allah)tır. Su sayesinde ölü toprağı canlandırmak ve onunla yarattıklarımızdan nice hayvanlara ve insanlara su vermek için gökten tertemiz su indiren de Biziz.”

ı. Gölge ve Güneş

اَلَمْ تَرَ اِلٰى رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَلَوْ شَآءَ لَجَعَلَهُ سَاكِنًا ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَيْهِ دَل۪يلًا ثُمَّ قَبَضْنَاهُ اِلَيْنَا قَبْضًا يَس۪يرًا “Rabbinin gölgeyi nasıl uzattığını görmedin mi? Dileseydi onu hareketsiz yapardı. Sonra Güneş’i ona (gölgeye) kılavuz yaptık.”

Buradaki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmedin(iz) mi?, bakmadın(ız) mı?”; اِلٰى رَبِّكَ ilâ rabbike ifadesi “senin Rabbine”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; مَدَّ medde fiili “uzatmış, uzatmaktadır”; الظِّلّ ez-zılle kelimesi “gölgeyi”; وَلَوْ شَآءَ ve lev şâe fiili “ve eğer dileseydi”;لَجَعَلَهُ lece‘alehû fiili “onu elbette kılardı, yapardı”;سَاكِنًا sâkinen kelimesi “hareketsiz, sabit”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili “yaptık, kıldık”; الشَّمْس eş-şemse sözcüğü “Güneş’i”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona dair, (göleye dair)”; دَل۪يلًا delîlen kelimesi “bir delil, kılavuz”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;قَبَضْنَاهُ kabadnâhu ifadesi “onu çektik, alırız, alırdık”; اِلَيْنَا ileynâ ifadesi “bize, bize doğru”; قَبْضًا يَس۪يرًا kabdan yesîran tamlaması ise “kolay, süratli, gizli, yavaş yavaş bir şekilde” demektir.

Burada gölgenin Güneş’le olan ilişkisine dair bilgi verilmekte, Yüce Allah’ın iradesiyle gölgenin çekilmesinin de mümkün olduğu gündeme getirilmektedir.

1.اَلَمْ تَرَ اِلٰى رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَلَوْ شَآءَ لَجَعَلَهُ سَاكِنًا ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَيْهِ دَل۪يلًا “Rabbinin gölgeyi nasıl uzattığını görmedin mi? Dileseydi onu hareketsiz yapardı. Sonra Güneş’i ona (gölgeye) kılavuz yaptık.” Bu âyette üç nokta üzerinde duracağız:

a) اَلَمْ تَرَ اِلٰى رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ “(Ey insanoğlu), Rabbinin, gölgeyi nasıl uzattığını görmedin(iz) mi (görmez misiniz)?” Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera “Görmedin mi?” ifadesinde muhatap her ne kadar şeklen Hz. Peygamber gibi algılansa da, aslında bütün insanlardır. Dahası bu hitap, özellikle nankör ve kâfir insana yönelik bir kınama ifadesi olarak da kabul edilebilir. Çünkü bağlam bunu öne çıkarmaktadır.

Yüce Allah bu âyette “gölgeyi nasıl uzattığı”nı düşünmelerini herkesten istemektedir. Âyetteاِلٰى رَبِّك ilâ rabbike ifadesinin aslında رَبِّكَ صنع اِلٰى ilâ sun‘ı rabbike “Rabbinin sanatına bir baksana” şeklinde olduğu, cümlede gizli bir kelimenin varlığı kabul edilmektedir.(1) Esasında maksadın bu şekilde olduğu tefsiri yapılırken âyette bu türden ilavelerin bulunduğu iddiasını doğru bulmadığımız çeşitli vesilelerle dile getirmiştik.

Âlimlerimiz buradaki الظِّلّ ez-zıll kelimesinin “şafaktan veya sabah namazından güneşin doğuşuna kadarki gölge” olduğunu belirtmektedirler.(2) Buna göre, o vakitteki gölge, dünyanın daha önce ışık alan bölgelerinin meydana getirdiği durumdur.

Kelime bu anlama gelse de, diğer âyetlerin desteğiyle ve Zemahşerî, Râzî gibi âlimlerin de ifade ettiği gibi onu “varlıkların bilinen gölgesi” şeklinde anlamamıza engel bir durum yoktur. Gölge ne tam ışıktır ne de tam katıksız karanlık. İkisinin arasında ve insana huzur veren bir durumdur. Bu nedenledir ki, cennetteki nimetlerden birisi “uzayıp giden gölgeler” şeklinde belirlenmiştir.(3)

Buradaki كَيْفَ keyfe edatı, kâinat kitabının bir âyeti olan “gölge”nin incelenmesi, gözlemlenmesi, düşünülmesi, Yaratıcının bulunması ve elbette sonuçta ibret alınması gerektiğini ortaya koymaktadır. Nahl 16/48’de insanların çevrelerinde bulunan her şeyi gözlemlemelerini ve gölgelerin Yüce Allah’ın kanununa boyun eğerek onların sağlarından ve sollarından süzülüp gittiğine dikkat etmelerini istemektedir.

Ayrıca Ra‘d 13/15’te de gölgelerin sabah-akşam uzayarak Yüce Allah’a secde ettiği ifade edilmektedir. Her yaratık Allah’ı hem tesbih etmektedir;(4) hem de O’na secde etmektedir.(5) Bu bağlamda “gölge” de insanın en yakınındaki bir hakikat olarak insana hatırlatılmakta ve ondan dersler çıkarması istenmektedir.

b)وَلَوْ شَآءَ لَجَعَلَهُ سَاكِنًا “Dileseydi onu hareketsiz de yapardı.” Bu cümlede Yüce Allah’ın dilemesi durumunda kâinattaki bu sistemi değiştirebileceği ve “uzayıp kısalan gölge”nin bu özelliğini kaybettirerek, yeni ve farklı bir yapıya dönüştürülebileceği ifade edilmektedir.

Kâinattaki sistemin sahibi Yüce Allah olduğu için, değiştirmeye de dönüştürmeye de sadece ve sadece O’nun gücü yeter. Üstelik bu noktada hiçbir varlıktan yardım ve destek alması da söz konusu değildir. Yâsîn 36/66-67’de de benzer şekilde Yüce Allah’ın eşsiz kudretine vurgu yapılmaktadır.

c) ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَيْهِ دَل۪يلًا “Sonra Güneş’i, ona (yani gölgenin) delili (kılavuzu, yol göstericisi) yaptık.” Cümlede yer alan ثُمَّ sümme edatı “sonra” anlamına gelmektedir. Buna göre, gölgeyi Güneş’in doğmasından önceki hal olarak kabul ettiğimizde, bunun sonrasında Güneş doğarak gölgeye delil veya kılavuz oluyor demektir. Ayrıca, bu cümlede önceki iki cümleden farklı olarak fiillerin kalıbı değişmektedir ki buna “iltifat” sanatı denmektedir. Maksat muhatabın dikkatini çekmektir.

Yüce Allah bu cümlede “güneşi gölgeye delil, kılavuz, yol gösterici” yaptığını beyan etmektedir. “Güneşin delil oluşu”, gölge için bir rehberlik veya kılavuzluk manasına gelmektedir. Güneş gölgenin bilinmesini sağlar. Eğer Güneş olmasaydı, gölge diye bir şey bilinmezdi; çünkü eşya zıddıyla öğrenilir.

Bazı âlimlerimiz “Güneşin gölgeye delil oluşu”nu, güneşin hareketleri ve namaz vakitlerinin bilinmesiyle açıklamışlardır.(6) Biz meselenin namaz vakitleriyle ilişkilendirilmesi görüşünü bir kanaat olarak aktarmayı uygun gördük; ancak maksadın bütünüyle sistemle alakalı olduğunu tekrar vurgulamak isteriz.

Söylenmek istenen şudur: Güneş olmadan gölge olmaz; yani gölge Güneş’in varlığına bağlı kılınmıştır. İz ve gölge bırakmak için Güneş gibi bir kaynaktan beslenmek gerekmektedir. İşte dünyada da iz ve hoş seda bırakabilmek için vahiy böyle bir kılavuzdur. Işığını vahiyden almayanların hayır ve istikamet yolunda olumlu bir iz bırakması kesinlikle mümkün değildir.

2. ثُمَّ قَبَضْنَاهُ اِلَيْنَا قَبْضًا يَس۪يرًا “Ardından onu (güneşi veya gölgeyi) kolayca kendimize çekip (aldık).” Buradaki قَبْض kabd kelimeleri “çekmek, almak” anlamlarına gelmekteyken, يَس۪ير yesîr kelimesinin ise “kolay”, “süratli”, “gizli”(7) veya “yavaş yavaş”(8) manalarına geldiği beyan edilmektedir.

Güneş’in hareketi ile aslında kast edilen şey “dünyanın dönmesi”dir. Her ne kadar hissedilmese de dünyanın kendi ekseni etrafında saatte 1670 km hızla döndüğü bugünkü bilimsel verilerle ortaya konulmaktadır. İşte يَس۪ير yesîr kelimesinin hem “kolay”, hem “süratli”, hem de “gizli” manasına gelmesi bu hareketin hızını, hissedilmezliğini ve Yüce Allah için son derece kolay olduğunu göstermektedir. Kelimenin “yavaş yavaş” manası ise insanın hissetmesiyle ilgilidir.

Gölgeyi, güneş ışığının oluşturduğu bir görüntü olarak kabul ettiğimiz takdirde şunları söyleyebiliriz: Yüce Allah’ın kanununa göre gölgeyi kısaltmak veya Güneş’in etkisini kısmak, sistemin işleyişi anlamında Allah için son derece kolaydır. Çünkü bütün bunlar Allah’ın yazılı kitabının kanunlaştırılmış parçalarıdır.

Onların hepsi hakkında belli kanunlar konulmuştur ve onlar şaşmadan işletilmektedir. Bu âyette sözü edilen husus, gölgenin tekrar yavaş yavaş, bir kurala bağlı olarak kısaltılması ve bunun Yüce Allah için son derece kolay olduğunun beyan edilmesidir.

Âyette kast edilen mana, “Güneş’in batışından sonraki gölge hali” şeklinde de yorumlanmaktadır.(9) Bir önceki âyette dile getirdiğimiz üzere, gölge nasıl ki Güneş doğmadan önce fecir sonrası görüntü ise, burada da gölge, Güneş’in batışından sonraki haldir. Bu yoruma göre, anlaşılan o ki, Güneş varken gölge yoktur; Güneş doğmadan biraz önce ve batmasından biraz sonraki hal gölgedir.

Hatta bazı âlimlerimiz buradaki maksadı bu sistemin bitmesi anlamında Son Saatle ilişkilendirmekte ve insanların yargılanmasının yavaş yavaş yaklaşmakta olduğu bildirilmiş olmaktadır.(10) Kâf 50/44’te geçen يَس۪ير yesîr kelimesinin burada da kullanılmasından hareketle bu yaklaşımın da muhtemel olduğunu söylemek durumundayız.

Bu iki âyetten çıkartacağımız sonuçlar şöyle ifade edilebilir: Nankör insan önce en yakınındaki gölgeye dikkat etmelidir. Çünkü gölgesine hükmedemeyen bir insanın Yüce Allah’a kafa tutması olacak şey değildir. Gölgeye bakıp sahibine bakmayan akıl da elbette sefihtir. Yaratılan eşyaya bakıp Yaratanı düşünmemek akıl kârı bir davranış olamaz. Gölge onu etkileyen şeyin varlığına şahit olduğu gibi, mahlûkat da Yüce Allah’ın varlığının şahididir.

Gölgeyi anlamak için Güneş’e, hayatı anlamak için de hayatın güneşi olan Kur’ân’a bakmak gerekir. Cennetteki gölgeliklerde(11) ödüllendirilenlerden olabilmek için, dünyada kâinat kitabının bir âyeti olan “gölge”yi de incelemek gerekir.

ıı. Gece, Uyku ve Gündüz

وَهُوَ الَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الَّيْلَ لِبَاسًا وَالنَّوْمَ سُبَاتًا وَجَعَلَ النَّهَارَ نُشُورًا “Geceyi sizin için örtü, uykuyu dinlenme (zamanı) kılan, gündüzü diriliş (çalışma zamanı) yapan da O’dur.”

Âyetteki وَهُوَ الَّذ۪ي ve huvellezî ifadesi “O öyle bir zattır ki”; جَعَلَ ce‘ale fiili “kılmıştır, yapmıştır”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için”; الَّيْل el-leyle kelimesi “geceyi”;لِبَاسًا libâsen sözcüğü “elbise, örtü”; وَالنَّوْمَ ve’n-nevme kelimesi “ve uykuyu”;سُبَاتًا sübâten sözcüğü “dinlenme, ölüm”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve yine kılmıştır, yapmıştır”; النَّهَار en-nehâra kelimesi “gündüzü”; نُشُورًا nüşûran sözcüğü ise “dirilme, yayılma” demektir.

Burada insan hayatı için son derece önemli üç değer gündeme getirilmektedir.

Konusu edilecek değerler sırasıyla “gece”, “uyku” ve “gündüz” şeklinde belirlenmektedir.

1.وَهُوَ الَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الَّيْلَ لِبَاسًا “Geceyi sizin için örtü yapan O’dur.” Gecenin örtü olması, meşru işlere ve taşkınlıklara örtü olması demektir. Kur’ân’da لِبَاس libâs kelimesi on kez(12) zikredilmekte ve “elbise” manasına gelmektedir. Bu âyette deyer alanلِبَاس libâs kelimesi Kur’ân’da çeşitli içeriklerde kullanılmaktadır. Buna göre, “eşler birbirinin örtüsü” olduğu gibi,(13) “en hayırlı örtü de takvâ libası”dır.(14)

Dünyada bu örtüyü hakkıyla kavrayanların cennette çeşitli değerli malzemelerden oluşan libasları olacaktır.(15) Bu arada لِبَاس libâs kelimesi Kur’ân’da “açlık” kelimesiyle de kullanılmakta ve nankör insanlara dünyevi bir ceza olarak “açlık giysisi”(16) şeklinde yer almaktadır.

لِبَاس libâs kelimesi Nebe’ 78/10’da ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise “örtü, elbise” manasında olumlu ve bir nimet olarak zikredilmektedir. Zaten âyette لَكُمُ leküm ifadesinin kullanımı, bunun insanların “lehine” ve bir nimet olduğunun delilidir. Geceye لِبَاس libâs denmesinin sebebi, elbise vücudu örttüğü gibi gecenin de örten olmasıdır.

Önceki âyette geçen الظِّلّ ez-zıll kelimesine “güneşin batımı ile karanlığın bastırmasının öncesindeki gölge zamanı” manası verilirse, bu âyette sözü edilen “gecenin örtü kılınması” ifadesi birbirini tamamlamaktadır. Elmalılı’nın dediği gibi, önceki âyette sözü edilen “uzatılan gölge”lerden birisi, yeryüzünün gölgesi olan geceyi, vücudu örten elbise gibi üzerine örtü yaptı. Güneş işaretinin bunaltıcılığından, düşmanın çekiştirici gözlerinden saklar ve dinlenme sebeplerinden birini oluşturur.(17)

Gece insanlar için bir örtüdür ve saklanma zamanıdır; ancak bu durum Ra‘d 13/10’da da beyan edildiği gibi Yüce Allah için kullarını bilip eylemlerini veya sözlerini kayıt altına aldırmada gündüzden farklı değildir. Bu âyette kötülükleri genellikle geceleyin yapan ve gecenin onları saklayacağını düşünenlerin zannı reddedilmektedir. Ayrıca geceleyin ibadetler anlamında zikir, namaz, Kur’ân okumak, tesbih, dua gibi fedakârlıkların emredildiği ve bunların da kaydedildiği unutulmamalıdır.

2. وَالنَّوْمَ سُبَاتًا “Uykuyu dinlenme (vesilesi) kılan da (O’dur).” Bu âyette yer alan ikinci nimet “uykunun dinlenme” oluşudur. “Cumartesi tatili” manasına gelen es-sebt kelimesiyle aynı kökten gelen ve bir kez de Nebe’ 78/9’da geçmekte سُبَات sübât kelimesi, orada “uykunun dinlenme vesilesi” olduğu manasını vermektedir. Sebt/sübât kelimesi “ara vermek” manasıyla “çalışmaya ara vermek” demektir ki, insan hayatında bu durum bir dinlenme zamanı olarak uyku ile kullanılmaktadır.

“Ölüm” olgusu, “dünya hayatı” ile “âhiret hayatı” arasında yaşanan bir hakikat olduğu gibi, bazı âlimlerimiz سُبَات sübât kelimesine “ölüm, ölüm sembolü” demişlerdir.(18) Çünkü uyku ölümün kardeşidir.(19) Buna göre, gece uykusu nasıl ki gündüzler arası bir hal ise, ölüm de iki hayat arası bir gerçekliktir.

Bir sonraki cümlede geçen “dirilme” anlamındaki nüşûr kelimesi düşünüldüğünde, buradaki سُبَات sübât kelimesine “ölüm sembolü, yarı ölüm” denmesinin de mümkün olduğunu söyleyebiliriz. Nitekim En‘âm 6/60 ve Zümer 39/43’te uyku, ruhun nefisten ayrıldığı, vefat ettirildiği zaman olarak tanıtılmaktadır. Hz. Peygamber, sabah kalktığında şöyle dua ederdi: “Bizi öldürdükten sonra dirilten Allah’a hamd olsun ki dönüş sadece O’na olacaktır.”(20)

3. وَجَعَلَ النَّهَارَ نُشُورًا“Gündüzü diriliş (yayılıp çalışma zamanı) yapan da (O’dur).” Bu cümlede ise üçüncü nimet olarak “gündüzün dirilme zamanı kılınışı” zikredilmektedir. Gündüzün dirilme zamanı kılınışı, insanların hayat gereklerini genellikle gündüz sağlamaları nedeniyledir.

Bir çeşit ölüm sessizliğinin hâkim olduğu gece ve uykudan sonra, sabahleyin insanların kalkışı yeniden diriltilmeyi sembolize etmektedir. Buradaki نُشُور nüşûr kelimesine bir önceki cümlede geçen سُبَات sübât kelimesinin zıddı olarak ve Nebe’ 78/11’de geçen me‘âş kelimesinden destek alarak “hayat sembolü” manası verilebilir.

Âyetin mesajına tekrar bakacak olursak şunu söyleyebiliriz: Gece dünyayı, uyku ölümü ve kabri, gündüz ise mahşeri sembolize eder. Hz. Lokman’ın oğluna dediği gibi: “Uyuyup uynadığın gibi, ölecek ve yeniden dirileceksin.”(21)

ııı. Rüzgâr ve Yağmur

وَهُوَ الَّذ۪يٓ اَرْسَلَ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِه۪ وَاَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَآءِ مَآءً طَهُورًا لِنُحْيِيَ بِه۪ بَلْدَةً مَيْتًا وَنُسْقِيَهُ مِمَّا خَلَقْنَآ اَنْعَامًا وَاَنَاسِيَّ كَث۪يرًا “Rüzgârları rahmetinin (yağmurun) önünde müjdeci olarak gönderen O’dur. O (su) sayesinde ölü toprağı canlandırmak ve onunla yarattıklarımızdan hayvanlara ve insanlara su vermek için gökten tertemiz suyu biz indirmekteyiz.”

Buradaki وَهُوَ الَّذ۪ي ve huvellezî ifadesi “O öyle bir zattır ki”; اَرْسَلَ ersele fiili “göndermiştir, göndermektedir”; الرِّيَاح er-riyâha kelimesi “rüzgarları”; بُشْرًا büşran sözcüğü “müjde olarak”; بَيْنَ يَدَيْ beyne yedeyy ifadesi “öncesinde”; رَحْمَتِه rahmetihî tamlaması “rahmetinin, yağmurunun”; وَاَنْزَلْنَا ve enzelnâ fiili “ve indirmiştik, indirmekteyiz”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi kelimesi “gökten, yukarıdan”;مَآءً طَهُورًا mâen tahûran tamlaması “tertemiz su, yağmur”; لِنُحْيِيَ ۪ li nuhyiye ifadesi “diriltelim diye, canlandıralım diye”; بِه bihî ifadesi “onunla, onun sebebiyle”; بَلْدَةً مَيْتًا beldeten meyten tamlaması “ölü bir ülkeyi, ölü bir toprağı”;وَنُسْقِيَهُ ve nüskıyehû fiili “ve onu sulayalım, ona su verelim diye”;مِمَّا خَلَقْنَآ mimmâ halaknâ ifadesi “yarattıklarımızdan”; اَنْعَامًا en‘âmen kelimesi “hayvanları”; وَاَنَاسِيَّ ve enâsiyye sözcüğü “ve insanları”; كَث۪يرًا kesîran kelimesi ise “çok, pek çok” demektir.

Burada insanoğlunun ve hayvanların gıdasını temin etmek için kurulan sistem, yani rüzgâr, yağmur ve tabiatın yeşertilmesi gündeme getirilmektedir.

1.وَهُوَ الَّذ۪يٓ اَرْسَلَ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِه۪ “Rüzgârları rahmetinin (yağmurun) önünde müjdeci olarak gönderen O’dur.” Bu cümlede yağmurun yağdırılmasının öncesinde yaşananlar dile getirilmektedir.

a) Hem bu cümledeki اَرْسَلَ ersele, hem de bir sonrakindeki َاَنْزَلْنَاenzelnâ fiilinin mâdî, yani “geçmiş zaman” kalıbında getirilmesi, Yüce Allah’ın bu sistemi kuran zat olduğunu göstermek içindir. Bu konuda يُرْسِلُ yursilü şeklinde mudârı‘, yani “geniş zaman” kalıbında kullanımların olduğunu da unutmamak gerekir(22) ki, bu durum sistemin devam ettirildiğini ve Yüce Allah’ın kâinattaki sistemini, dolayısıyla hayata müdahil olduğunu göstermektedir.

b) Bu cümlede rahmet denen “yağmur”un öncesinde “rüzgârların gönderilmesi”nden, dolayısıyla “yağmurun oluşumu”ndan söz edilmektedir. Nûr 24/43’te de beyan edildiği gibi, rüzgârlar bulutları sürükler, sonra onları birbiri üzerine istifler ve onları kümeler haline getirir; ardından bulutların arasından ıslaklık, yani yağmur çıkar.(23) İşte yağmurun oluşum aşamalarının ilki rüzgârların estirilmesidir ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette buna değinilmektedir.

c) Rüzgârların müjdeci olması, peşinden yağmurun yağdırılacak olması nedeniyledir. Burada “müjde” manası verdiğimiz بُشْر büşr kelimesinin neşr şeklinde okunuşu da söz konusudur. Bu durumda mana, “rahmetinin öncesinde rüzgârların her tarafa yayılması” şeklini alır.

d) Ortalığın toz duman oluşu, aslında yeni bir rahmetin doğup geleceğinin müjdecisidir. Bu müjde, devam eden cümlede de beyan edildiği üzere “tertemiz yağmur”dur, “su”dur.

e) Âyette “yağmur” manasında rahmet kelimesi kullanılmaktadır ki bu çok manidardır. Çünkü yağmur, Yüce Allah’ın mahlûkata yönelik “rahmeti”nin ve “merhameti”nin bir tecellisidir. Âyetten anladığımız şudur: Rahmân-Rahîm olan Yüce Allah, yarattığı varlıklara eşsiz rahmetinin ve sınırsız merhametinin bir sonucu olarak rahmet olan yağmuru yağdırmakta, onlara su nimetini ikrâm etmektedir.

Risâletin ilk yıllarında Mekke’nin toz duman olan yapısı ve korkunç ahlaksızlıkların yaşandığı kirli, karmakarışık ortam, vahyin müdahalesiyle yerini arı-duru bir aydınlanmaya terk etmişti. Vahyin bu özelliği, onu bekleyen ve ona ihtiyaç hissedilen her yerde ve zamanda kendini gösterecektir.

Âyetle ilgili yapılan bir yorumu burada aktarmak istiyoruz: “Kur’ân’da rüzgâr-rahmet/yağmur metaforunun kullanıldığı yerlerde vahye bir işaret veya ima vardır. Nasıl ortalığı kasıp kavuran her şeyi havaya savuran rüzgâr arkadan gelecek yağmurun habercisi ise, Mekke yıllarında vahyin estirdiği bu fırtınada çekilen sıkıntılar da arkadan gelecek rahmetin habercisidir.”(24)

2. لِنُحْيِيَ بِه۪ بَلْدَةً مَيْتًا وَنُسْقِيَهُ مِمَّا خَلَقْنَآ اَنْعَامًا وَاَنَاسِيَّ كَث۪يرًا وَاَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَآءِ مَآءً طَهُورًا “O (su) sayesinde ölü toprağı canlandırmak ve onunla yarattıklarımızdan hayvanlara ve insanlara su vermek için gökten tertemiz suyu biz indirmekteyiz.” Bu cümlede, rüzgârın sonucu olarak yağan yağmurun mahlûkata yönelik faydası gündeme getirilmektedir.

a) وَاَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَآءِ مَآءً طَهُورًا “Tertemiz suyu (yağmuru) biz indirmekteyiz.” Bu ifade, ilâhî sistemin hiçbir şekilde kirlilikle anılamayacağını ve rüzgârların yoğurduğu bulutlardan tertemiz suyun yaratılıp insanlara ve hayvanlara indirildiği beyan edilmektedir.

Âyetteki اَنْزَلْنَا enzelnâ fiili “indirmek”,السَّمَاء es-semâ’ kelimesi ise “gök, yükseklik” manasına geldiği için, bu durum, bulutların yüksekte oluşunu ifade etmektedir. Bu nedenle, yağmurun tertemiz olduğunu ve onu Yüce Allah’ın mahlûkata ikrâm ettiğini söylemek durumundayız.

b) لِنُحْيِيَ بِه۪ بَلْدَةً مَيْتًا وَنُسْقِيَهُ مِمَّا خَلَقْنَآ اَنْعَامًا وَاَنَاسِيَّ كَث۪يرًا “O (su) sayesinde ölü toprağa can vermek ve onunla yarattıklarımızdan nice hayvana ve insana su vermek için (tertemiz su indirdik).” İşte bu cümlede, rüzgarın sonucunda müjdelenen yağmurun oluşturduğu tertemiz suyun yağdırılma ve ikrâm edilme gerekçesi ortaya konulmaktadır.

ı. لِنُحْيِيَ بِه۪ بَلْدَةً مَيْتًا “O (su) sayesinde ölü toprağa can vermek için.” Bu ifadedeki “canlandırma” ve “ölü belde, toprak” kavramlarına değinmekte yarar vardır.

- لِنُحْيِيَ بِه۪ “Onunla canlandırmak için.” Buradaki canlandırma, toprağın su sayesinde bitkilerle yeşertilmesi demektir. Yâsîn 36/33’te olduğu gibi, bu konudaki fiillerin geçmiş zamanda getirilmesi, sistemin sahibini göstermek açısındandır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise geniş zaman kalıbında getirilmektedir ki bu da sistemin devam etmekte olduğunu göstermektedir. Yüce Allah ölü toprağı diriltmektedir; yani onu yeşertmekte ve bitkilerle canlandırmaktadır. Bu tür fiillerdeki “biz” çoğul ifadesi, ilâhî kudretin yüceliğini ve erişilmezliğini gösterdiği gibi, sistemde görevlendirilen melekî güçlere de işaret ediyor olabilir.

- بَلْدَةً مَيْتًا “Ölü toprağa (can vermek için).” “Ölü toprağın diriltilmesi”, Yâsîn 36/33-35’te Yüce Allah’ın kudret delillerinden birisi olarak şöyle sunulmaktadır: “Ölü toprak onlar için bir delildir. Toprağı canlandırdık ve ondan ürünler çıkarttık; artık o ürünlerden yiyorlar. Yeryüzünde nice nice hurma bahçeleri ve üzüm bağları yarattık; ürünlerinden ve kendi elleriyle yaptıklarından yesinler diye oralarda birçok pınarlar fışkırttık. (Niçin hâlâ) şükretmiyorlar?”

Bu cümlede de geçtiği üzere, toprağa ölümün nispeti mecazdır. Ölü toprak, kuru toprak demektir;(25) toprağın bitkilerle yeşermemiş halidir. Kur’ân’da el-meyt/el-meyte “ölü” kelimesi sadece “insanlar veya hayvanlar”(26) için değil, mevt/el-meyteh kalıplarında “toprak”(27), meyt/el-meyyit kalıplarında “belde”(28) için de kullanılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteبَلْدَة beldeh kelimesini nitelemek için مَيْت meyt kelimesinin yerine başka kelimeler de elbette kullanılabilirdi. Ancak konunun önceki âyetlerle irtibatı noktasında, mahşere inanmayan muhatapların bu inkârlarının önüne geçilmesi için ölüp toprağa gömülen insanlar üzerinden “ölü belde” benzetmesi harika bir ifade olmuştur. İşte ölü gibi duran topraktan nasıl ki bitkiler çıkartılıyorsa, A‘râf 7/25, Tâhâ 20/55, Hacc 22/5 ve Zuhruf 43/11 gibi âyetlerde de beyan edildiği gibi, insanlar da âhirette o topraktan aynı şekilde çıkartılacaklardır.

ıı. وَنُسْقِيَهُ مِمَّا خَلَقْنَآ اَنْعَامًا وَاَنَاسِيَّ كَث۪يرًا “Onunla yarattıklarımızdan nice hayvana ve insana su vermek için.” Bu ifade, yağmurun yağdırılmasının ikinci nedenini “sayısız canlının ve insanın su ihtiyacının karşılanması” şeklinde belirlemektedir. اَنْعَام en‘âm kelimesi dâbbe gibi “canlılar, debelenen varlıklar, hayvanlar, dört ayaklı hayvanlar”, اَنَاسِيّ enâsîyy kelimesi ise “insanlar” demektir. اَنَاسِيّ enâsiyy kelimesi insân veya enâsî ya da insiyy kelimelerinin çoğuludur.(29)

Bu cümle Kur’ân’da “canlılığın kaynağının su” olduğunu ifade eden âyetlerle aynı manayı vermektedir diyebiliriz. Enbiyâ’ 21/30 ve Nûr 24/45. âyetlerde canlılığın suya bağlı kılınmış olduğu beyan edilmişken, yorumunu yapmakta olduğumuz Furkân 25/49’da hayatın devamı için de suyun vazgeçilmez önemde olduğu vurgulanmaktadır.

Yüce Allah canlı hayatı elbette sadece insanlardan ibaret saymamakta, diğer canlılar anlamında bütün hayvanları da اَنْعَام en‘âm kelimesi kapsamında söz konusu etmektedir. O kadar ki Hz. Sâlih’in kavmi olan Semûd’a yönelik imtihan nâkatullâhi şeklinde “Allah’ın devesi” ve onun “su hakkı” olarak belirlenmiştir(30) ki bu da bu hayatta hayvanlara da değer verilmesi gerektiği apaçık bir şekilde görülmektedir. Hatta Nâzi‘ât 79/30-33 ve ‘Abese 80/24-32 gibi âyetlerde gıdaların yaratılma gerekçesinde “hayvanların beslenmesi” de zikredilmektedir.

b) Vahyin Uyarıcı Özelliği

Yüce Allah, sûrenin 50-52. âyetlerinde hakikatleri açık açık anlatmasını anlaşılmaya ve öğüt almaya bağladığını, ancak bundan yüz çevirenler olduğunu şu şekilde beyan etmektedir:

“Yemin olsun ki, öğüt alsınlar diye bu (gibi gerçekleri) etraflı bir şekilde insanlara anlattık. Onların çoğu ise küfürden başka (bir karşılık vermemekte) direttiler.”

Ardından, dilemesi halinde her köye bir peygamber gönderebilecek güçte olduğu ifade edilerek, Hz. Peygamber’in ve dolayısıyla müminlerin kâfirlere itaat etmemesi gerektiği ve Kur’ân’ı anlatmanın “büyük cihad” olduğu şöyle emredilmektedir: “O halde, kâfirlere boyun eğme (aldırış etme) ve bununla (yani Kur’ân’ı anlatarak) onlara karşı büyük cihâdı gerçekleştir.”

ı. Öğütten Yüz Çevirenler

وَلَقَدْ صَرَّفْنَاهُ بَيْنَهُمْ لِيَذَّكَّرُواۘ فَاَبٰىٓ اَكْثَرُ النَّاسِ اِلَّا كُفُورًا “Yemin olsun ki (gerçeği) hatırlasınlar diye bu (gibi gerçekleri) aralarında etraflı bir şekilde anlattık. İnsanların çoğu küfürden başka (bir karşılık vermemekte) direttiler.”

Âyetteki وَلَقَدْ صَرَّفْنَاهُ ve lekad sarrafnâhu fiili “yemin olsun ki onu detaylı bir şekilde anlatmıştık, açıklamaktayz”; بَيْنَهُمْ beynehüm ifadesi “onların arasında”;لِيَذَّكَّرُوا ۘ liyezzekkerû fiili “(gerçeği) hatırlasınlar diye”;فَاَبٰى fe ebâ fiili “yüz çevirdi, diretti”; اَكْثَرُ النَّاس ekseru’n-nâsi tamlaması “insanların çoğunluğu”; اِلَّا كُفُورًا illâ küfûran kelimesi ise “kâfirlik yapmaktan başka, gerçeğin üzerini örtmekten başka (bir şekilde davranmadı)” demektir.

Burada vahyin ayrıntılı olarak açıklanmasının gerekçesi ve inkârcıların olumsuz tutumu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette hem eski kavimlerden helak edilenleri, hem de kâinat kitabından sunduğu âyetleri açıklamasının sebebini dile getirmektedir.

1.وَلَقَدْ صَرَّفْنَاهُ بَيْنَهُمْ لِيَذَّكَّرُواۘ “Yemin olsun ki (gerçeği) hatırlasınlar diye bu (gibi gerçekleri) aralarında etraflı bir şekilde anlattık.” Âyetin başındaki وَلَقَدْ ve lekad ifadesi “tekrar tekrar ve ayrıntılı olarak bu anlatma işleminin yapıldığını” yeminli bir cümleye dönüştürmektedir.

Kur’ân’da altı kez(31) geçen صَرَّفْنَا sarrafnâ ve dört kez(32) geçen نُصَرِّفُ nusarrifu fiilleri “tekrar tekrar yapmak, sayıp dökmek” manalarına gelmektedir. Çünkü Yüce Allah, müşriklerin şüphelerine pek çok açıdan tekrar tekrar cevap vermiştir. Bu yeterli cevaplara ve uygun misallere rağmen, kâfirler o bâtıl mücadelelerini bırakmamışlardır.

Yüce Allah Kur’ân’da insanlar için türlü türlü örnekler verdiğini çeşitli âyetlerde beyan etmektedir. Bu bağlamda A‘râf 7/52, Ra‘d 13/17, İbrâhim 14/25, İsrâ’ 17/89, Kehf 18/54, Nûr 24/35, ‘Ankebût 29/43, Zümer 39/27, Muhammed 47/3, Haşr 58/21 gibi âyetleri hatırlatmalıyız.

Buradaki hu zamirini önceki âyetlerde geçen مَاء mâ’ “su” kelimesine gönderen ve maksadın da sadece bu olduğunu söyleyen âlimlerimiz de vardır. Bu durumda mana şöyle olur: “O suyu şehirler ve ülkeler arasında bir sisteme göre dağıttık, taksim ettik; ancak insanların çoğu nankörlük ederek yüz çevirdiler.”(33)

Bu noktada İbn Mes‘ûd’un Hz. Peygamber’den şöyle bir rivayeti vardır: “Hiçbir yıl diğerinden daha yağmurlu değildir. Ancak bir topluluk isyan edip günahlara dalarsa, Allah bu yağmuru başka taraflara döndürür. Bütün insanlar isyan ederse bu defa da insanların yaşamadığı ıssız veya çöllere çevirir.”(34)

Bazı âlimlerimize göre ise Kur’ân’da ve önceki ilâhî kitaplarda açık açık ve ayrıntılı bir şekilde anlatılan husus, “bulutların ve rüzgârların durumu ile yağmurun yağdırılması”dır.(35)

Bize göre burada hem Furkân 25/35-39. âyetler arasında anlatılan kavimlerin helaki, hem de Furkân 25/45-49. âyetlerde ele alınan kâinat kitabının çeşitli âyetleri hatırlatılmaktadır. İnsanlar gerçeğin farkına varsınlar ve öğüt alsınlar diye Yüce Allah bütün bu ve benzer konuları çok çeşitli başlıklarda ve örnekliklerde defalarca anlattığını haber vermektedir.

Âyetin yakın bağlamı dikkate alındığında “ilk görüşün”, bütünüyle sûre, hatta Kur’ân düşünüldüğünde ise “ikinci görüşün” daha isabetli olduğunu söyleyebiliriz ki, bizim kanaatimiz de ikincisinden yanadır. Sonuç olarak şunu söyleyelim: Buradaki zamirin sûrenin ilk âyetindeki الْفُرْقَان el-furkân kelimesine veya Furkân 25/30. âyetteki الْقُرْاٰن el-kurân sözcüğüne gittiğini düşünmekteyiz. Furkân 25/52. âyetteki zamirin de aynı kelimeye gitmesi bu tercihimizin isabetli olduğunun bir delilidir.

2. فَاَبٰىٓ اَكْثَرُ النَّاسِ اِلَّا كُفُورًا“İnsanların çoğu küfürden başka (bir karşılık vermemekte) direttiler.” Onlar hakikate karşı mukavemet gösterdiler; sadece küfre sarıldılar ve ona karşı direnç göstermediler. Bu cümlede, insanların çoğunun bu tür gerçeklere itibar etmediği, öğüdünden yararlanmadığı, aksine küfür içerisine girerek, üstelik büyük bir nankörlük göstererek hakikatten yüz çevirdiği beyan edilmektedir.

Yüce Allah’ın sayısız nimetine karşı teşekkür gerekirken, bunu yapmayanlar bu duyarsızlıkla kalmamakta, aksine küfrü tercih etmekte, gerçeğin üzerini ısrarla örtmekte ve hakikate karşı büyük bir direnç göstermektedirler. Bu durum dün böyle olduğu gibi, bugün de böyledir; muhtemelen yarın da aynı şekilde olacaktır.

Yûsuf 12/103’e göre Hz. Peygamber ne kadar istese de insanların çoğunluğu iman etmeyecek; Yûsuf 12/106’ya göre de inananların çoğunluğu şirk koşmadan iman etmeyecektir. Durum böyle olunca, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen اَكْثَرُ النَّاس ekseru’n-nâsi “insanların çoğunluğu” ifadesi dar anlamda “Mekkeli müşriklerin çoğunluğu” manasına gelirken, geniş ve evrensel anlamda “bütün insanların çoğunluğu” anlamını içermektedir. Esasında âyete bu yorumu getirmemizin sebebi, vahyin “tarihsel” değil, “evrensel ve tarihî” bir metin olduğuna inanmamız ve bu gerçeği göz ardı etmememizdir.

Çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(36)

Âyetin sonunda كُفُور küfûr kelimesinin kullanılmasının sebebi, bu olumsuz insanların aslında gerçeği bildiklerini, ancak bunun üzerini örtmeye çalıştıklarını göstermektedir. Bu kelime Kur’ân’da üç kez(37) geçmekte ve her geçtiği yerde de aynı manayı vermektedir.

Ayetin sonunda yer alan كُفُور küfûr kelimesi, önceki cümlede yer alan يَذَّكَّرُواۘ yezzekkerû fiilinin karşıtıdır. Öğüt alınsın diye anlatılan gerçeklerin üzerinin örtülmesi كُفُور küfûr kelimesiyle karşılanmaktadır. Dolayısıyla bu kelimeye sadece “nankörlük” manası vermektense, hakikatin üzerini “örtmek, gizlemek” manasını vermek daha doğrudur.

ıı. Her Şehre Peygamber İsteği

وَلَوْ شِئْنَا لَبَعَثْنَا ف۪ي كُلِّ قَرْيَةٍ نَذ۪يرًاۘ “Dileseydik elbette her şehre bir uyarıcı gönderirdik.”

Âyetteki وَلَوْ شِئْنَا ve lev şi’nâ fiili “ve eğer dileseydik”; لَبَعَثْنَا lebe‘asnâ fiili “mutlak surette gönderirdik”;ف۪ي كُلِّ قَرْيَةٍ fî külli karyetin ifadesi “her bir beldeye, ülkeye, şehre”; نَذ۪يرًاۘ nezîran sözcüğü ise “uyarıcı, peygamber” demektir.

Burada risâlet sistemine dair Yüce Allah’ın kudreti gündeme getirilmektedir.

İnsanlara her bir köyüne varıncaya kadar peygamber veya uyarıcı göndermek Yüce Allah için elbette son derece kolaydır; ancak bunca ayrıntılı ve açık açık anlatıma rağmen ibret almayanlar yine de ibret almazlardı; sonuç onlar açısından değişmezdi.

Bu âyetten de anlaşılıyor ki, önceki âyette sözü edilen öğüde konu mesele, bütün ilâhî mesajlarda anlatılan peygamber öğretileridir. Bu öğütler muhataplara tekrar tekrar ve apaçık gerçekler halinde ulaştırılmış olmasına rağmen, onların tutumu sadece ve sadece küfürden başka tepki vermemek, küfürde diretmek şeklinde tecelli etmişti.

Bu âyet, Furkân sûresinin 7-8 ve özellikle 20-21. âyetlerinde dile getirilen risâlet konusuna bir cevap niteliğindedir. Onlar “kendilerine özel sahifeler verilmesini”,(38) “Hz. Peygamber’in göğe yükselip oradan kendilerine okuyabilecekleri özel bir kitab indirmesini istiyorlardı.(39) Kendilerinin peygamber olmasını isteyen bu çarpık anlayış reddedilmekte, peygamber görevlendirmede Rabbimizin hiç kimsenin fikrine ihtiyaç duymadığını beyan etmektedir.(40)

Yâsîn 36/6’da da ele alacağımız üzere, Yüce Allah’ın elbette her ülkeye, şehre veya köye bir uyarıcı peygamber göndermesi mümkündür; ancak maksat peygamber sayısını arttırmak değil, insanlara mesajın ulaşmasını sağlamak ve onun uygulanabilir olduğunu örneklerle insanlara göstermektir. Bu maksat gerçekleştiği ettiği için, yeni bir peygamber göndermeye de her şehre veya ülkeye elçi görevlendirmeye de ihtiyaç yoktur. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen temel mesaj budur.

Yüce Allah ilk insan neslinden itibaren insanlığı veya ümmetleri peygambersiz bırakmamıştır. Bu konuda oldukça fazla sayıda âyet vardır.(41) İlk nesle Hz. Âdem’in peygamber gönderilmesi bunun bir delilidir. Dahası Kur’ân’da kıssası anlatılmayan peygamberlerin bulunduğunun beyan edilmesi bu noktada önemli bir bilgidir.(42)

Yüce Allah’ın peygamber göndermekten yana bir sıkıntısı elbette olamaz; zatenلَبَعَثْنَا lebe‘asnâ ifadesindeki lâm edatı bunun delilidir. Ancak Hz. Muhammed son nebidir, peygamber anlamında son Resüldür. Artık gerçeklerin insanlığa tebliğ edilmesi görevi yaşadığı dönemde Hz. Peygamber’e, sonrasında ise ümmetine verilmiştir. Başka peygamber beklentileri beyhudedir, boşunadır.

Risâlet öğretilerinin gönderilmesi Kur’ân’la sona erdirilmiştir; ancak onların insanlığa ulaştırılması ümmetin en önemli görev ve sorumluluk alanına terk edilmiştir. Sûrenin ilk âyetinde de belirtildiği gibi, Hz. Peygamber âlemlere uyarıcı olsun diye Furkân olan Kur’ân ona indirilmiştir. Her peygamberin mesajı evrenseldir; bunun için peygamberin her yere ulaşması değil, mesajın ulaşması gerekmektedir. En‘âm 6/19’da beyan edildiği gibi, artık “uyarıcının” değil, “uyarının, mesajın” ulaşması esastır, vesselâm.

ııı. Vahyin Anlatımı: Büyük Cihâd

فَلَا تُطِعِ الْكَافِر۪ينَ وَجَاهِدْهُمْ بِه۪ جِهَادًا كَب۪يرًا “Kâfirlere boyun eğme! Bununla (Kur’an’la) onlara karşı büyük cihadı gerçekleştir.”

Âyetteki فَلَا تُطِعِ fe lâ tutı‘ emri “ve sakınitaat etme, boyun eğme, aldırış etme”; الْكَافِر۪ين el-kâfirîne kelimesi “hakkı örtenlere, o kâfirlere, o inkârcılara”; وَجَاهِدْهُمْ ve câhidhum emri “ve onlarla, onlara karşı fedakârlık et, çaba göster, cihad et”; بِه bihî ifadesi “onunla, vahiy ile, Kur’ân ile”; جِهَادًا كَب۪يرًا cihâden kebîran tamlaması ise “büyük fedakârlık, büyük cihâd şeklinde” demektir.

Burada inkârcılara itaat edilmemesi ve onlara karşı Kur’ân’la cihadın gerekliliği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, tebliğ faaliyetleri gerçekleştirirken Hz. Peygamber’i bekleyen sıkıntılar noktasında onu uyarmakta ve karşılaşacağı olumsuz tepkilere karşı nasıl davranması gerektiğini kendisine öğretmektedir.

1. فَلَا تُطِعِ الْكَافِر۪ينَ “(O halde), kâfirlere boyun eğme (aldırış etme)!” Yüce Allah, Mekke’li müşriklerin peygamber algısını redderken, bu defa hitabı Hz. Peygamber’e yönlendirmekte ve aslında onun âlemlere rahmetin tecellisi oluşunun yoğun bir tebliğ çabası gerektireceğini kendisine hissettirmektedir.

Burada dikkat çeken hususlardan birisi, kullanılan fiil ile ilgilidir. “İtaat etmemek” şeklinde anlaşılan لَا تُطِعِ lâ tutı‘ ifadesi, bir taraftan boyun eğmemeyi, diğer taraftan da aldırış etmemeyi, onların arzu ve heveslerine uymamayı içermektedir. Hz. Peygamber’den ve bütünüyle ümmetten istenen şey, zalimlere ve kâfirlere meyletmemeleri, az da olsa onlara hiçbir şekilde eğilim göstermemeleridir.(43)

Demek ki âyetin bu cümlesinde Hz. Peygamber inşa edilmekte, çeşitli âyetlerde kimlere itaat ve aldırış etmemesi ya da boyun eğmemesi gerektiği noktasında bilgilendirilmektedir.(44) Mekkeli müşriklerin risâletle ilgili karşı çıkışları veya ileri sürdükleri çeşitli saçmalıklarla ilgili olarak Hz. Peygamber’in etkilenmemesi için onlara aldırış etmemesi kendisinden istenmektedir.

Çeşitli âyetlerde de belirttiğimiz üzere, Hz. Peygamber’i yalanlayan, ona “şair”, “mecnun” veya “büyücü” vs. deyip, tebliğ ettiği hakikatleri reddeden müşriklere karşı nasıl bir tutum içerisinde olması gerektiğiyle ilgili olarak Yüce Allah onu bilinçlendirmekte ve müşriklerin vaatlerine kanmamasını kendisine öğretmektedir.

Mekke müşrikleri sahip oldukları batıl dinî kabullere, yani şirke yönelik davetler gerçekleştirmekte, çeşitli dünyevi çıkar veya menfaatlerle Hz. Peygamber’in davetini, yani tevhidi bulandırmaya gayret etmekteydiler. Bu bağlamda, ekonomik vaatlerin yanında idari görevler, yönetime katılım ve istediği kadınlarla evlenebilmeyi ona teklif etmekteydiler.(45)

İşte bu ve benzer girişimlere karşı dik durması, onlara itaat etmemesi, boyun eğmemesi ve kendilerini ciddiye alıp itibar göstermemesi gerektiği Hz. Peygamber’e emredilmektedir. Onlara az da olsa meyletmesi durumunda hayatın da ölümün de acısının kendisine kat kat tattırılacağı tehdidi Kur’ân’da yer almaktadır.(46)

Yapılmaması gereken şey “kâfirlere itaat”tir. Peki yapılması emredilen nedir? O da âyetin ikinci cümelesinde yer almaktadır:

2. وَجَاهِدْهُمْ بِه۪ جِهَادًا كَب۪يرًا “Bununla (yani Kur’ân’ı anlatarak) onlara karşı büyük cihâdı gerçekleştir!” Bu âyette sözü edilen cihâdın fiili savaş olmadığı kesindir. Çünkü risâletin Mekke döneminin ortalarında indirildiği bilinen Furkân sûresinde böyle bir savaş emri yer almış olamaz. Bu durumda âyette sözü edilen cihad, bir tebliğ ve insan kazanma faaliyeti olarak anlaşılmak zorundadır.

Cihâd Kavramı

Çeşitli âyetlerin tefsirinde de ele aldığımız üzere, cihâd kavramı “cehd etmek”, “çalışmak”, “gayret ortaya koymak” ve “üretmek” demektir. İctihâd ve müctehid kelimeleri de bu köktendir ve bir insanın kaynaklardan beslenerek ve çaba sarfederek bir çalışma ortaya koyması veya bir fikir üretmesiyle ilgilidir.

C-h-d kökünden kelimeler Kur’ân’da 41 yerde geçmekte ve “Kur’ân’ı anlatmak”,(47) “fedakârlık yapmak”,(48) “zorlamak”(49) ve “bütün güç”(50) gibi anlamlara gelmektedir. Mekkî sûrelerdeki kullanımlarında bu şekilde gelen c-h-d kökünden kelimeler Medine dönemi sûrelerinde bütün bu anlamlara ilave olarak bir de “fiilî savaş”(51) anlamını kazanmıştır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve konuyla ilgili kavramlar nedeniyle “Kur’ân ve savaş” konusunda çok kısa bir hatırlatma yapmak gerekmektedir: Kur’ân’ın hiçbir yerinde saldırı savaşına olumlu bakılmamaktadır; savaş konusunda sadece savunmaya izin verildiği beyan edilmektedir ki bu konuda Kur’ân’da pek çok bilgi zikredilmektedir.(52)

Kur’ân’da savaşa izin veren âyetlerin tamamı, Medine döneminde indirilen sûrelerde yer almaktadır ve hepsinde saldırıya karşı savunmanın yapılması anlamı söz konusu edilmektedir. Cihâd kelimesinin “silahlı savaş” anlamını da içerdiğini belirtirken, Kur’ân’da savaş için aslında kıtâl ve mukâtele kelimelerinin kullanıldığını özellikle hatırlatmakta yarar görmekteyiz. Unutulmamalıdır ki, kıtâlde “adam öldürmek” hedef iken, İslâm’da cihâdın amacı insan öldürmek değil, savaş ortamında bile olsa “insan kazanmak”tır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Furkân 25/52’deki câhid ve cihâd kelimeleri, kâfirlere itaat etmemenin ardından, onlara “Kur’ân’ı anlatmak” şeklinde yer almaktadır. Dolayısıyla buradaki maksat, vahyi anlatmaktır ve bu da büyük cihâddır.(53)

Bu cümledekiبِه۪ bihî ifadesindeki hû zamiri Furkân olan Kur’ân’ı göstermektedir.(54) Zemahşerî buradaki zamirin önceki âyetle bağlantılı olarak da anlaşılabileceğini beyan ederek şu açıklamayı yapmıştır: “Her şehre peygamber gönderilmesi durumunda o şehirlerin peygamberleri ne kadar çalışıyor olacak idiyseler, bütün şehirlere peygamber olarak gönderilmesi nedeniyle bu yük bütünüyle Hz. Peygamber’e yüklenmiştir; dolayısıyla ümmetin kapsamı geniş olduğu kadar cihadın kapsamı da geniş tutulmuştur. Hz. Peygamber’e söylenmek istenen şudur:

Bütün şehirlerin peygamberi olman sebebiyle büyük cihad yap.”(55) Bu yorum son derece isabetlidir; çünkü bu şekliyle bu âyetin bir önceki âyetle anlam ilişkisi açık bir şekilde kurulabilmektedir.

Kur’ân’ı anlatmak büyük cihaddır ve bu büyük bir emirdir. Bununla emrolunan Hz. Peygamber’in elinde Kur’ân’dan başka bir silah yok iken, o Allah kelamı (Kur’ân) mucizesi, o büyük cihadı yapmaya yeterli geliyor ve Mekke’de başlayan bu cihad bütün cihana yayılıyor.(56)

Cihad, insanlığın değişmez değerlerinin öbür adı olan İslâm’la insan arasına gerilen engelleri kaldırmak için üstün çaba sarf etmektir.(57) Büyük cihad büyük kaynakla ve büyük çabalarla olur. Cihadınız büyükse fedakârlığınız da büyük olmalıdır. Çünkü en büyük cihad en büyük cehdi gerektirir. Cehdiniz ve cihadınız sayesinde mücahid olabilirsiniz.

Yatarak cihad yapılamayacağı gibi, yatan, fedakârlık yapmayan veya vahyi anlatmada ilgisiz davrananlara da mücahid denemez. Öyleyse ne uğruna ve ne ile cihad ettiğimize dikkat etmeliyiz; çünkü mahşerde bütün cehdlerimizden hesaba çekileceğiz. Mahcup olmayanlardan kılınmamız duasındayız.

İslam’ı tebliğde müracaat edilmesi gereken kaynağın Kur’ân olduğunu bildiren çeşitli âyetler vardır. Önemine binaen ilgili âyetleri hatırlatmak istiyoruz:

En‘âm 6/19: “Bu Kur’an bana, kendisiyle sizi ve ulaştığı herkesi uyarmam için vahyolundu.”

En‘âm 6/51: “Belki takvalı (duyarlı) davranırlar diye kendileri için O’nun yanı sıra (yani Rablerine rağmen) hiçbir dost ve şefaatçinin bulunmadığı (mahşer gününde) Rablerinin huzurunda toplanacaklarından korkanları onunla (Kur’an ile) uyar!”

En‘âm 6/70: “Dinlerini oyun ve eğlence edinen ve dünya hayatının aldattığı kimseleri terk et (onlara aldırma, onları bir tarafa bırak)! (Yine de) kazandıkları sebebiyle hiçbir nefsin (mahşerde) alıkonmaması için onunla (Kur’an’la) gerçeği hatırlat(maya devam et)!”

İbrâhim 14/52: “İşte bu (Kur’an), kendisiyle uyarılsınlar, (Allah’ın) ancak bir tek ilah olduğunu bilsinler ve öz akıl sahipleri de gerçeği hatırlasınlar diye insanlara (gönderilmiş) bir bildiridir.”

Enbiyâ 21/45: “De ki: Ben, sizi sadece vahiy ile uyarıyorum. Sağır olanlar, uyarıldıkları zaman bu çağrıyı duymazlar.”

Furkân 25/52: “(O halde), kâfirlere boyun eğme (aldırış etme) ve bununla (yani Kur’ân’ı anlatarak) onlara karşı büyük cihâdı gerçekleştir!”

Sebe’ 34/50: “De ki: Eğer (haktan) saparsam, ancak ve ancak kendi aleyhime sapmış olurum. Eğer doğru yolubulursam bu da Rabbimin bana vahyettiği (Kur’an) sayesindedir. Şüphesiz ki O, işitendir; yakındır.”

Kâf 50/45: “Biz, onların söylediklerini çok iyi bileniz. Sen, onların üzerinde kesinlikle zorba değilsin. Tehdidimden korkanlara Kur’an’la (gerçeği) hatırlat!”

Ayrıca Nahl 16/125’te “Rabbinin yoluna hikmet ve güzel öğütle davet et” buyurularak, yine Kur’ân’a dikkat çekilmektedir. Bunun ötesinde Müddessir 74/49-52’de “Kur’ân’dan yüz çevirenler aslandan kaçan yaban merkebleri”ne benzetilmekte, Tâhâ 20/124’te de “dar bir hayat ve mahşerde kör olarak diriltilme” tehdidi ile karşılanmaktadır. Zuhruf 43/36’da “Rahmân’ın öğüdünden, yani Kur’ân’dan uzak yaşamak şeytan ile arkadaş kılınmanın gerekçesi” olarak sunulmaktadır.

c) “Denizler”, “İnsanın Yaratılışı” ve “Nankörlüğü”

Yüce Allah, sûrenin 53-55. âyetlerinde kâinat kitabından örnekler vermeye devam etmekte, buna göre yan yana olmalarına rağmen birbirine karışmayan muhteşem iki deniz örneğini vermekte ve insanın yaratıldığı “özel su”ya şu şekilde dikkat çekmektedir:

“Biri tatlı-susuzluk giderici, diğeri tuzlu-acı olan iki denizi salıp katan da, aralarına bir engel, yani birbirine karışmalarına mani bir perde koyan da O’dur. Özel bir sudan insan yaratan, onu kan akrabalıkları ve evlilik hısımlıkları sahibi yapan da O’dur. Zira Rabbinin her şeye gücü yeter.”

Ardından, yaratılış gerçeğini unutup başka varlıklara tapanlar ve şeytandan yana olanlar şu ifadelerle kınanmaktadır: “(Yine de kâfirler) Allah’ı bırakıp (O’nun peşi sıra) kendilerine yarar da zarar da veremeyen varlıklara tapıyorlar. İşte bu kâfir (insan tipi), Rabbine karşı (şeytana) destek çıkmaya çalışır.”

ı. Suların Birbirine Karışmaması

وَهُوَ الَّذ۪ي مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ هٰذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَهٰذَا مِلْحٌ اُجَاجٌ وَجَعَلَ بَيْنَهُمَا بَرْزَخًا وَحِجْرًا مَحْجُورًا “Biri tatlı ve susuzluk giderici, diğeri tuzlu ve acı olan iki denizi salan da aralarına bir engel, yani karışmalarını engelleyen bir perde koyan da O’dur.”

Âyetteki وَهُوَ الَّذ۪ي ve huvellezî ifadesi “O öyle bir zattır ki”; مَرَجَ merace fiili “salmıştır, katmıştır, salmaktadır”; الْبَحْرَيْن el-bahrayni kelimesi “iki denizi, iki su kütlesini”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bu, birisi”; عَذْب ‘azbün sözcüğü “tatlı(dır)”; فُرَات fürâtün kelimesi “susuzluğu giderici(dir)”; وَهٰذَا ve hâzâ ifadesi “ve bu ise”; مِلْح milhun sözcüğü “tuzlu(dur)”; اُجَاج ücâcüc kelimesi “acı(dır)”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve kılmıştır, yapmıştır, koymuştur”; بَيْنَهُمَا beynehüma ifadesi “onların ikisinin arasında”;بَرْزَخًا berzahan kelimesi “bir engel, bir mani”; وَحِجْرًا مَحْجُورًاve hıcran mahcûran tamlaması ise “ve engellenmiş perde, engel, yasaklanmış engel” demektir.

Burada farklı yapıdaki iki su kütlesinin birbirine kavuşmasına rağmen birbirine karışmaması mucizesi gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin iman-küfür bağlamında öncekilerle konu bağını oluşturacak yorumların yapıldığını da özellikle belirtmek istiyoruz.

Yüce Allah bu âyette, denizlerin veya büyük su kütlelerinin tâbi kılındığı bir yasa anlamında kainat kitabından bir âyeti daha hatırlatılmaktadır. Bu âyetle birlikte ayrıca Neml 27/61 ve Rahmân 55/19-20’de de iki denizin yan yana akmalarına rağmen birbirine karışmaması, aralarında engel bulunduğu beyan edilmektedir.

1.وَهُوَ الَّذ۪ي مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ هٰذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَهٰذَا مِلْحٌ اُجَاجٌ “Biri tatlı ve susuzluk giderici, diğeri tuzlu ve acı olan iki denizi salan da O’dur.” Bir kez de Rahmân 55/19’da geçen مَرَجَ merace fiili “salmak”, “katmak” manasına gelmekte ve denizlerin veya büyük su kütlelerinin birbirine “kavuşması”nı ifade etmektedir.

“İki deniz”in hangileri olduğuna dair çeşitli isimler zikredilse de biz herhangi bir isim vermek istemiyoruz. Âyette bir kanundan söz edilmekte, isim verilmemektedir. Bu kanun evrenseldir; isimlere indirgenmemelidir. Konu Kur’ân’da üç sûrede daha çeşitli boyutlarıyla ele alınmaktadır. Buna göre, Rahmân 55/19-20’de “iki denizin birbirine kavuşmasına rağmen birbirine karışmaması, aralarında manevi bir engel”in yaratıldığı beyan edilmektedir.

Fâtır 35/12’de ise biraz daha detay verilmekte, denizlerin biri tatlı-susuzluğu giderici, diğeri tuzlu-acı olmasına rağmen, ikisinde de “taze et” yaratıldığı ve insanların bunları yediği ifade edilmektedir. Sadece “taze et” değil, hem tatlı hem de tuzlu sularda inci mercan(58) mücevherlerden oluşan güzel takılar yaratılması da harika bir sanatkârlıktır. Bu arada her iki su kütlesinde insanların rızık temini ve ihtiyaçlarının karşılanması için gemi taşımacılığı nimeti de hatırlatılmaktadır. Benzer konular bu defa tek deniz ifadesiyle Nahl 16/14’te de yer almaktadır.

Yüce Allah “karada yaşayan diğer canlıların ve insanların havasız yaşayamayacakları için boğulduğu” suda, bu defa “karada yaşayamayacak” deniz canlılarını yaratmıştır. Her şeyi yaratan ve her türlü yaratmayı bilen yegâne yaratıcı olan Yüce Allah, Yâsîn 36/80’de ateş-su örnekliğinde de beyan ettiği gibi zıtlardan zıtlar yaratmaya da kadirdir.

Tuzlu suda tuzsuz balığın yaratılması zıtlardan zıtların yaratılmasının değişik bir örneğidir. Ra‘d 13/4’te dile getirildiği gibi, aynı suyla sulanmasına rağmen, rengârenk, farklı lezzetlerde, farklı kokularda, acı, tatlı, ekşi vs meyvelerin ve ürünlerin yaratılması da bir başka sanatkârlık örneğidir.(59)

2. وَجَعَلَ بَيْنَهُمَا بَرْزَخًا وَحِجْرًا مَحْجُورًا “Aralarına bir engel, yani birbirine karışmalarını engelleyen bir perde de O koymuştur.” Aynı konuyla ilgili bir benzeri de Rahmân 55/19-20’de geçen بَرْزَخ berzah kelimesi, ilâhî yasa manasında iki suyun moleküler yapıları itibariyle birbirine karışmasını engelleyen bir yapıyı ifade etmektedir. Bu kelime bir de Mü’minûn 23/100’de geçmektedir.

Ölen kâfir kişiler dünyaya geri dönmek isteyecekler; ancak arkalarında onların dünyaya geri dönme isteklerini sonuçsuz kılacak bir “ölüm engeli”nin kuşattığı beyan edilirken بَرْزَخ berzah kelimesi kullanılmaktadır.

Furkân sûresinin 22. âyetinde de geçen, kâfirlerin mahşerdeki sıkıntılı halini ifade eden ve “engellenmiş olmak”, “kovulmuş olmak”, “yasak yasak” manalarında yorumlanan حِجْرًا مَحْجُورًا hıcran mahcûran tamlaması, bu âyette Yüce Allah’ın kâinat kitabına koyduğu bir yasayı ifade etmektedir.

Bu haliyle söz konusu tamlama, kanaatimizce öncesindeki بَرْزَخ berzah kelimesini açıklamakta ve başındaki و vâv harfi “ve” manasında “bağlaç” değil, “yani” manasına gelmektedir. Bu durumda بَرْزَخ berzah kelimesi ile حِجْرًا مَحْجُورًا hıcran mahcûran tamlaması “iki ayrı kanun” değil, aynı kanunun iki farklı ifadesidir. İki su arasındaki manevi bir perde, engel manasıyla bu tamlama ilâhî kudretin bir göstergesidir.

Esasında konuyla ilgili olarak Neml 27/61’de zikredilen حَاجِز hâciz kelimesi de maksadın “engel” olduğunun apaçık bir tefsiridir. Üç kullanımdan hareketle anlaşılıyor ki بَرْزَخ berzah, حِجْرًا مَحْجُورًا hıcran mahcûran ve حَاجِز hâciz kelimesi ortaklaşa bir manada buluşmaktadır ki bu da söz konusu üç kullanım iki farklı özellikteki suyun birbirine kavuşmasına rağmen birbirine karşmasını engelleyen şeyi ifade etmektedir.

حِجْرًا مَحْجُورًا hıcran mahcûran tamlamasının “yasak, haram” manası düşünüldüğünde, maksat tatlı suyun tuzlu, tuzlu suyun tatlı olmasının yasak ve haram olmasını, yani bunun imkânsızlığını ifade eder. Her biri kendi özelliğindedir; biri diğerinin yapısını ve tadını değiştirmeyecek şekilde programlanmıştır.(60)

Bu âyette sözü edilen perdenin ve engelin manevi olduğu gerçeğinden hareketle, Zemahşerî’nin de vurguladığı gibi,(61) bu durum tıpkı “göklerin bizim görebileceğimiz direkler olmadan yaratılıp yükseltilmesi”(62) olayına benzemektedir. Göklerin direkleri vardır; ancak onlar bizim görebileceğimiz şekilde üç boyutlu değildir; bir anlamda bu direkler birer kanundur.

Furkân sûresinin önceki âyet grubunda 45-49. âyetlerindeki örneklerde de olduğu gibi, rüzgarların aşılayıcı olması,(63) Yüce Allah’ın gökleri ve yeri dengede tutması,(64) uçuşan varlıkların havada durması(65) gibi olaylar sünnetüllâh denen ilâhî yasaların tabiat kitabındaki birkaç örneğidir. Yüce Allah’ın “yazılı kanunları” anlamında tabiata yerleştirdiği kanunlardan oluşturulmuş bir başka ilâhi kitabı da kâinattır ve işte bu örnekler o kitabın birer âyetidir.

3. Bu âyetin önceki âyetlerle irtibatı ise şöyle sağlanmaktadır: İki denizin tatlı-susuzluğu giderici olanı Nil ve Fırat gibi iman sahiplerinin olacağı müjdesini içerir. Tuzlu-acı olanı ise Şab ve Uman’ı temsil eder ve bunlar da kâfirler olacaktır. İki grup arasında bir nefret ve zıddiyet, sınırlı bir hat çizilmiştir. Birbirlerine karışmaları mümkün değildir.(66)

Bu durumu hayatın her alanında iman-küfür mukayesesinde görmek mümkündür. İnsanlar ne kadar samimi olsalar da aralarında eğer iman ve küfür noktasında bir zıtlık ve ayrılık varsa, bu durum ilişkilerinde kendini göstermekte, adı konulmamış da olsa bir sınırın bulunduğu gözlemlenmektedir.

İnanç açısından farklılık şüphesiz beraber olmaya, ticaret yapmaya, insan kardeşi olarak birbirini sevmeye ve birbirleriyle arkadaş olarak yaşamaya engel değildir. Ancak sınırsız bir samimiyetin olması ve bunun sımsıcak dostluğa dönüşmesi mümkün olmamaktadır.

Bu nedenledir ki, inançsız insanlara muhabbet beslenmesi yasaklanmamakta, çünkü “Hz. Peygamber’in, sevdiğini hidayete erdiremeyeceği”nin beyan edildiği Kasas 28/56. âyette ahbebte fiili kullanılmaktadır. Dolayısıyla inançsız bir insana muhabbet beslenebileceği, ancak onlara meveddet beslenemeyeceği ifade edilmektedir.(67) Zira meveddet, içeriğini sadece değerlerin doldurduğu sevgidir.

ıı. İnsanın Yaratılışı

وَهُوَ الَّذ۪ي خَلَقَ مِنَ الْمَآءِ بَشَرًا فَجَعَلَهُ نَسَبًا وَصِهْرًا وَكَانَ رَبُّكَ قَد۪يرًا “Sudan insan (türünü) yaratan, onu (kan bağıyla) akraba ve (evlilik yoluyla) hısım sahibi yapan da O’dur. Rabbin gücü (her şeye) yetendir.”

Âyetteki وَهُوَ الَّذ۪ي ve huvellezî ifadesi “O öyle bir zattır ki”; خَلَقَ haleka fiili “yarattı, yaratandır, yaratmaktadır”; مِنَ الْمَآءِ mine’l-mâi kelimesi “özel bir sudan”;بَشَرًا beşeran sözcüğü “beşer, insan”; فَجَعَلَهُ fe ce‘alehû fiili “ve onu kıldı, yaptı, yapandır”; نَسَبًا neseben kelimesi “kan akrabalığı sahibi”;وَصِهْرًا ve sıhran sözcüğü “ve hısımlık sahibi”; وَكَانَve kâne fiili “(O şöyle)dir, (O şöyle) olandır”; رَبُّكَ rabbuke tamlaması “senin Rabbin”; قَد۪يرًا kadîran kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada insanın yaratılışı ve akrabalık-hısımlık ilişkileri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette insanın yaratılışıyla ilgili bilgi vermekte, yaratılış kanununun insanlar arasında çeşitli ilişkiler kurmasına vesile olduğunu beyan etmektedir.

1.وَهُوَ الَّذ۪ي خَلَقَ مِنَ الْمَآءِ بَشَرًا فَجَعَلَهُ نَسَبًا وَصِهْرًا “Sudan insan (türünü) yaratan, onu (kan bağıyla) akraba ve (evlilik yoluyla) hısım sahibi yapan da O’dur.” Bu cümlede insanın “su”dan yaratılması ve sonrasıyla ilgili bilgiler yer almaktadır.

a)وَهُوَ الَّذ۪ي خَلَقَ مِنَ الْمَآءِ بَشَرًا “(Özel bir) sudan insan yaratan O’dur.” Eğer konuya bir canlı açısından bakacak olursak, “her canlı şeyin sudan yaratıldığı” gerçeğiyle karşılaşmaktayız ki bu durum Enbiyâ’ 21/34 ve Nûr 24/45’te dile getirilmektedir. Âyetteki الْمَاء el-mâ’ kelimesinin belirteç edatıyla getirilmesi, maksadı “özel bir su” olarak anlamamızı desteklemektedir. Çünkü bu durumda الْمَاء el-mâ’ kelimesi Furkân 25/48. âyette dile getirilen “temiz su” ifadesini görmektedir.

Eğer maksadı sadece ve özel olarak insanın yaratılışı olarak düşünürsek, bu durumda maksat “erlik sıvısı”, yani “sperm” olur.(68) Yaratılan bu varlık için bazı âyetlerde بَشَر beşer,(69) bazılarında ise el-insân kelimesi kullanılmaktadır.(70)

Aşamalar halinde yaratılan insanoğlunun ilk aşamada bile “beşer” ve “insan” adıyla anılması, herhangi bir ara varlığın veya türün olmadığını ortaya koyması bakımından önemli bir bilgidir. İnsanın yaratılışıyla ilgili detaylı bilgileri ‘Alak 96/2’de vereceğimiz için burada ayrıntıya girmek istemiyoruz.

b) فَجَعَلَهُ نَسَبًا وَصِهْرًا “Onu kan akrabalıkları ve evlilik hısımlıkları sahibi yapmıştır.” Bazı âlimlere göre, âyetteki نَسَب neseb kelimesi “kan yakınlığını”, صِهْر sıhr ise “süt sebebiyle yakınları” içermekte ve kendileriyle evlenilmesi helal olmayan kişileri ifade etmektedir.(71)

Kıyâmet 75/39’u delil getiren bazı âlimlere göre ise, burada insanoğlunun iki cinsi gündeme getirilmekte, نَسَب neseb kelimesi “erkekleri”, صِهْر sıhr ise “kadınları” içermektedir.(72) Bize göre burada insanların kan bağıyla oluşturdukları soy-sop ve evlilik bağıyla oluşturdukları hısımlık kast edilmektedir.(73)

2. وَكَانَ رَبُّكَ قَد۪يرًا “Rabbin (her şeye) gücü yetendir.” Önceki iki kelimeyi “nikâh”la ilişkilendirenler, buradaki kudreti “Yüce Allah’ın dilediğini haram, dilediğini ise helal kılmaya gücünün yetmesi”yle ilişkilendirmektedir.(74)

Diğerleri ise meseleyi Yüce Allah’ın bir nutfeden iki tür yaratmaya kadir oluşuyla ilişkilendirmişlerdir.(75) Bu yaklaşımların hepsi de doğrudur; ancak meseleye daha genel açıdan bakarsak, Yüce Allah’ın kudretinin özellikle bu sûrenin Furkân 25/45. âyetinden itibaren ele alınan konuları içerecek şekilde anlaşılması çok daha kapsayıcı olur.

Meseleye böyle bakan merhum Elmalılı Hamdi Yazır, 45. âyetten itibaren ele alınan konuları gelişme kanununa ait çeşitli aşamalar olarak altı başlıkta sıralamakta ve çok güzel anlam ilişkileri kurmaktadır. Bunları kısaca hatırlatmakta yarar vardır:

a) Bütün cisimler âlemini temsil eden “gölge”,

b) Gölgeye verilen hareket ve durgunluktan meydana gelen “manzara ve değişiklikler”,

c) Su indirilmesiyle meydana gelen “hayat”,

d) Aynı yer üzerinde “hayatın değişik şekilleri”,

e) Bundan (sudan) “insanın yaratılması”,

f) İnsanların “cinslere ayrılması”.

İşte bütün bunlar evrenin yaratıldığı “altı gün” gibi gelişme derecelerinin en büyük sırlarıdır ve her birinde yüce Yaratıcı’nın kudreti daha fazla bir yücelik ile ortaya çıkmıştır. Ne gariptir ki, zamanımızda birçok kimseler gelişmenin bu basamaklarını görüyorlar da, bundan yaratıcının kudret ve yüceliğini anlayacak yerde, inkâr etmeye bir sebep olarak görmek istiyorlar; bir kurbağanın maymun olduğunu ve maymundan bir insan olduğunu sanmakla, yaratan Allah’a gerek kalmazmış gibi ilim namına hakikati yalanlıyorlar.(76) Elmalılı’nın bu harika izahına ve konu bağlantılarına ilave edecek bir şeyimiz olmadığı için, onu ve diğer âlimlerimizi rahmetle yâd etmeyi bir borç biliyoruz.

ııı. İnsanın Nankörlüğü

وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَا لَا يَنْفَعُهُمْ وَلَا يَضُرُّهُمْ وَكَانَ الْكَافِرُ عَلٰى رَبِّه۪ ظَه۪يرًا “(Kâfirler) Allah’ın peşi sıra kendilerine yarar da zarar da veremeyen varlıklara tapıyorlar. İşte bu kâfir(ler), Rabbine karşı (şeytana) destek çıkmaya çalışır.”

Âyetteki وَيَعْبُدُونَ ve ya‘büdûne fiili “ve tapmaktadırlar, kulluk ederler”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi tamlaması “Allah’ın dışında, O’nun peşi sıra”;مَا لَا يَنْفَعُهُمْ mâ lâ yenfe‘uhum ifadesi “kendilerine yarar sağlamayan şeylere”;وَلَا يَضُرُّهُمْ ve lâ yedurruhum fiili “ve zarar da veremeyen (şeylere)”; ve kâne fiili “(O şöyle)dir, (O şöyle) olandır”; الْكَافِرُ el-kâfiru kelimesi “kâfir, gerçeği örten kişi (şöyledir)”;عَلٰى رَبِّه۪ ‘alâ rabbihî ifadesi “onun kendi Rabbine (karşı)”; ظَه۪يرًا zahîran kelimesi ise “(şeytana) yardım eden, (Rabbini) arkaya atan” demektir.

Burada putperestliğin mantıksızlığı üzerinde durulmakta ve nankörlerin Yüce Allah’a karşı densiz tutumları gündeme getirilmektedir.

1.وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَا لَا يَنْفَعُهُمْ وَلَا يَضُرُّهُمْ “(Kâfirler) Allah’ın peşi sıra kendilerine yarar da zarar da veremeyen varlıklara tapıyorlar.” Bu cümle şöyle de anlaşılabilir: “(Bütün bu gerçeklere rağmen yine de müşrik kâfirler) Allah’ı bırakıp (O’nun peşi sıra, O’nun aşağısında, alt mertebesinde) kendilerine yarar da zarar da veremeyen varlıklara tapıyorlar.” Bu cümlede şöyle bir anlam ihtimali de vardır: “Kendilerine taptıklarında onlara yarar sağlamayacak, tapmadıklarında da zarar veremeyecek varlıklara tapıyorlar.”(77)

Bu cümleyi Elmalılı’nın değerlendirmesinin ışığında düşünürsek, gerçekleri görmeyip başka sahte şeylere ilâhlık isnat edenlerin çeşitli varlıklara tanrılık nispet ettiklerini ifade edebiliriz. İlahlık isnadı veya putperestlik, sadece Mekkeli müşriklerin yaptığı türden herhangi bir puta nispet edilen bir şey değildir; aksine yanlış ideolojiler, materyalizm, bilimcilik vs. saplantılar da aslında insana gerçek manada yararı olmayan unsurlar olarak tanıtılmaktadır.

Yarar ve zarar kavramlarını materyalist anlamda para getirisi veya kaybı olarak görmemekteyiz; aksine dünyada başlayıp mahşere uzanan iki kavram olarak düşündüğümüzde ideal doğruluğu ve sonucu elde etmekteyiz.

Malesef insanoğlu farkında olarak veya olmayarak onlara çeşitli şekillerde tapmakta ve gerçek dinden uzaklaşmaktadır. Bu şekilde âyetin mesajının güne ve hayata yansıtılmasının çok daha kolay olduğunu söylemeliyiz. Zaten âyette özellikle يَعْبُدُونَ ya‘büdûne fiilinin geniş zaman kalıbında getirilmesi ve putları ifade bağlamında canlı-cansız her şeyi içeren mâ edatının seçilmesi bu manayı tercihimizin sebebidir.

Puta tapma konusuyla ilgili genel bilgileri Furkân 25/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Yüce Allah’tan başkasına tapanlar bilmelidirler ki tapındıkları varlıkların onlara hiçbir yararı olmayacağı gibi onlara tapınılmaması durumunda kendilerine hiçbir zararları da olmayacaktır.

2. وَكَانَ الْكَافِرُ عَلٰى رَبِّه۪ ظَه۪يرًا “İşte bu kâfir(ler), Rabbine karşı (şeytana) destek çıkmaya çalışır.” Burada sözü edilen kâfir kişinin Ebû Cehil olduğu ifade edildiği gibi, bütün kâfirleri içerdiği de belirtilmektedir. Bu tiplerin, düşmanlık ve şirk konusunda Rablerine karşı şeytana yardım ettiği beyan edilmiş olmaktadır.(78)

a) Âyetteki الْكَافِر el-kâfir kelimesinin başındaki eliflâm “cins” manası vermektedir ve bunu bir isme indirgemek de doğru değildir. Hatta âyetin başındaki يَعْبُدُونَ ya‘büdûne fiilinin ve oradaki hüm zamirlerinin çoğul gelmesi bunun delilleri arasındadır.

b) Burada geçen ظَه۪يرٍ zahîr kelimesi başka bazı âyetlerde de yer almakta(79) ve “yardımcı” manasını vermektedir. ظَه۪ير zahîr kelimesinin farklı anlamları nedeniyle bu cümleyi farklı şekillerde tercüme edebiliriz:

“Kâfir, Rabbine karşı uğraşır durur.”

“Kâfir, Rabbine karşı bâtıla destek çıkar.”

“Kâfirin nankörlüğü Rabbin için önemsizdir.”

Bu tercümelerin her biri doğrudur. Dahası, bazı müfessirler zahîr kelimesine “arkaya atan”, “sırt dönen”, “dikkate almayan”, “göz ardı eden” ve “ihmalkâr” manasını vermekte ve bu cümleyi “Gerçek kâfir (kâfir kişi), Rabbine sırtını dönen (Rabbini dikkate almayan) kişidir”(80) şeklinde tercüme etmektedirler. Bu durumda Bakara 2/101, Âl-i İmrân 3/187 ve Hûd 11/92’de yer alan z-h-r kökünden kelimelerin kullanımları da delil olarak sıralanabilir.

c) Buradaki mesajı, Furkân sûresinin 3-5, 19, 21, 27, 32, 43-44 ve 55. âyetin ilk cümlesindeki mesajla ilişkilendirerek şöyle de anlamamız mümkündür: Bilindiği üzere, putperest insanlar Yüce Allah’a karşı, O’nun peşi sıra başka aracı varlıkları ilah edindikleri için, aynı zamanda onları ilah veya rab edinmişlerdi. Buradan hareketle, âyetin anlamı şöyle de verilebilir: “(Bütün bu gerçeklere rağmen yine de müşrik kâfirler) Allah’ı bırakıp (O’nun peşi sıra) kendilerine yarar da zarar da veremeyen varlıklara tapıyorlar. İşte bu kâfir (insan tipi, bu şekilde) tapındığı tanrısına/rabbine yardımcı olmaya (ona destek çıkmaya) çalışır.”

Muhatapların açık açık anlatılan onca gerçeklerden öğüt alması, Hz. Peygamber’e iman edip ona destek olması beklenirken, onlar tam aksine putlara tapmakta, Yüce Allah’a karşı çıkarak şeytana veya başka şeylere yardım etmeye çalışmakta, ilâhî öğretileri kulak ardı etmeye ve onlara sırt çevirmeye devam etmektedirler. Bu durum dün olduğu gibi bugün de aynı şekilde devam etmekte, yarınlarda da devam edeceğe benzemektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 565. 2 - Taberî, age., XIX, 18; Semerkandî, age., II, 565. 3 - Vâkı‘a 56/30.
  • Vâkı‘a 56/30
• 4 - İsrâ’ 17/44. 5 - Nahl 16/49.
  • İsrâ 17/44 Nahl 16/49
• 6 - Semerkandî, age., II, 565.
• 7 - Taberî, age., XIX, 20; Semerkandî, age., II, 565. 8 - Zemahşerî, age., III, 275; Râzî, age., XXIV, 88-89.
• 9 - Taberî, age., XIX, 20; Semerkandî, age., II, 565.
• 10 - Zemahşerî, age., III, 275.
• 11 - Nisâ’ 4/57; Yâsîn 36/56; Vâkı‘a 56/30; İnsân 76/14.
  • Nisâ 4/57 Yâsîn 36/56 Vâkı‘a 56/30 İnsân 76/14
• 12 - Bakara 2/187; A‘râf 7/26, 27; Nahl 16/112; Hacc 22/23; Furkân 25/47; Fâtır 35/33; Nebe’ 78/10. 13 - Bakara 2/187. 14 - A‘râf 7/26. 15 - Hacc 22/23; Fâtır 35/33. 16 - Nahl 16/112.
  • Bakara 2/187 A‘râf 7/26 A‘râf 7/27 Nahl 16/112 Hacc 22/23 Furkân 25/47 Fâtır 35/33 Nebe' 78/10 Bakara 2/187 A‘râf 7/26 Hacc 22/23 Fâtır 35/33 Nahl 16/112
• 17 - Yazır, age., VI, 77.
• 18 - Zemahşerî, age., III, 275; Taberî, age., XIX, 21; Esed, age., s. 1225; İslâmoğlu, age., s. 1212. 19 - Taberî, age., XIX, 21. 20 - Taberî, age., XIX, 21.
• 21 - Zemahşerî, age., III, 276.
• 22 - A‘râf 7/57; Neml 27/63; Rûm 30/46; Lokmân 31/34; Şûrâ 42/28.
  • A‘râf 7/57 Neml 27/63 Rûm 30/46 Lokmân 31/34 Şûrâ 42/28
• 23 - Benzer bir âyet için bk. A‘râf 7/57.
  • A‘râf 7/57
• 24 - İslâmoğlu, age., s. 708’de 7. not.
• 25 - Semerkandî, age., III, 122. 26 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/122, 139, 145; Nahl 16/115; Hucürât 49/12. 27 - Bakara 2/164; Nahl 16/65; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/19, 24, 50; Fâtır 35/9; Yâsîn 36/33; Câsiye 45/5; Hadîd 57/17. 28 - A‘râf 7/57; Furkân 25/49; Fâtır 35/9; Zuhruf 43/11; Kâf 50/11.
  • Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/122 En‘âm 6/139 En‘âm 6/145 Nahl 16/115 Hucurât 49/12 Bakara 2/164 Nahl 16/65 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/19 Rûm 30/24 Rûm 30/50 Fâtır 35/9 Yâsîn 36/33 Câsiye 45/5 Hadîd 57/17 A‘râf 7/57 Furkân 25/49 Fâtır 35/9 Zuhruf 43/11 Kâf 50/11
• 29 - Zemahşerî, age., III, 277.
• 30 - Kamer 54/28; Şems 91/13.
  • Kamer 54/28 Şems 91/13
• 31 - İsrâ’ 17/41, 89; Kehf 18/54; Tâhâ 20/113; Furkân 25/50; Ahkâf 46/27. 32 - En‘âm 6/46, 65, 105; A‘râf 7/58.
  • İsrâ 17/41 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Tâhâ 20/113 Furkân 25/50 Ahkâf 46/27 En‘âm 6/46 En‘âm 6/65 En‘âm 6/105 A‘râf 7/58
• 33 - Semerkandî, age., III, 566; Taberî, age., XIX, 22. 34 - Semerkandî, age., III, 566; Taberî, age., XIX, 22. 35 - Zemahşerî, age., III, 277.
• 36 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24. 37 - İsrâ’ 17/89, 99; Furkân 25/50.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24 İsrâ 17/89 İsrâ 17/99 Furkân 25/50
• 38 - Müddessir 74/52. 39 - İsrâ’ 17/93. 40 - En‘âm 6/124.
  • Müddessir 74/52 İsrâ 17/93 En‘âm 6/124
• 41 - Bakara 2/213; Yûnus 10/47; Ra‘d 13/7; Nahl 16/36; Fâtır 35/24. 42 - Nisa 4/163/164; Mü’min 40/78.
  • Bakara 2/213 Yûnus 10/47 Ra‘d 13/7 Nahl 16/36 Fâtır 35/24 Münâfikûn 63/163 Münâfikûn 63/163 Münâfikûn 63/163 Mü'min 40/78
• 43 - Hûd 11/113. 44 - Âl-i İmrân 3/100, 149; Kehf 18/28; Furkân 25/52; Şu‘arâ’ 26/151; Ahzâb 33/1, 48; Kalem 68/8-16; İnsân 76/24; ‘Alak 96/19.
  • Hûd 11/113 Âl-i İmrân 3/100 Âl-i İmrân 3/149 Kehf 18/28 Furkân 25/52 Şu‘arâ 26/151 Ahzâb 33/1 Ahzâb 33/48 Kalem 68/16 İnsân 76/24 ‘Alak 96/19
• 45 - İbn İshâk, es-Sîre, s. 258-259; İbn Hişâm, Sîretü’n-Nebî, I, 191-193. 46 - İsrâ’ 17/75.
  • İsrâ 17/75
• 47 - Furkân 25/52. 48 - “Çalışmak, fedakârlık yapmak” anlamında örnekler için bk. Nahl 16/110; Hacc 22/78. ‘Ankebût 29/6, 69. 49 - ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15. 50 - “Bütün güç” anlamında örnekler için bk. Mâide 5/53; En‘âm 6/109; Tevbe 9/79; Nahl 16/38; Nûr 24/53; Fâtır 35/42. 51 - “Savaşmak” anlamında örnekler için bk. Bakara 2/218; Âl-i ‘Imrân 3/142; Nisâ’ 4/95; Mâide 5/35, 54; Enfâl 8/72, 74, 75; Tevbe 9/16, 19, 20, 24, 41, 44, 73, 81, 86, 88; Muhammed 47/31; Hucürât 49/15; Mümtehıne 60/1; Saff 61/11; Tahrîm 66/9. 52 - Bakara 2/190, 191, 192, 193; Nisâ’ 4/89-91; Tevbe 9/5; Hacc 22/39; Mümtehıne 60/8-9.
  • Furkân 25/52 Nahl 16/110 Nahl 16/110 Hacc 22/78 ‘Ankebût 29/6 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Mâide 5/53 En‘âm 6/109 Tevbe 9/79 Nahl 16/38 Nûr 24/53 Fâtır 35/42 Bakara 2/218 Âl-i İmrân 3/142 Nisâ 4/95 Mâide 5/35 Mâide 5/54 Enfâl 8/72 Enfâl 8/74 Enfâl 8/75 Tevbe 9/16 Tevbe 9/19 Tevbe 9/20 Tevbe 9/24 Tevbe 9/41 Tevbe 9/44 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/86 Tevbe 9/88 Muhammed 47/31 Hucurât 49/15 Mümtehine 60/1 Saff 61/11 Tahrîm 66/9 Bakara 2/190 Bakara 2/191 Bakara 2/192 Bakara 2/193 Nisâ 4/91 Tevbe 9/5 Hacc 22/39 Mümtehine 60/9
• 53 - “Cihâd” kavramıyla ilgili olarak bk. Râğıb el-Isfehânî, Müfredât, s. 208; Vecdi Akyüz, Kur’ân’da Siyasî Kavramlar, İstanbul, 1988, s. 485; Ahmet Özel, “Cihâd md.”, DİA, İstanbul, 1993, VII, 527; Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, “c-h-d mad”. 54 - Semerkandî, age., II, 566; Taberî, age., XIX, 23.
• 55 - Zemahşerî, age., III, 278. 56 - Yazır, age., VI, 79. 57 - İslâmoğlu, age., s. 74’te 4. not.
• 58 - Rahmân 55/22.
  • Rahmân 55/22
• 59 - Başka örnekler için bk. En‘âm 6/99, 141; Fâtır 35/27-28.
  • En‘âm 6/99 En‘âm 6/141 Fâtır 35/28
• 60 - Semerkandî, age., II, 567; Taberî, age., XIX, 24. 61 - Zemahşerî, age., III, 279. 62 - Ra‘d 13/2; Lokmân 31/10.
  • Ra‘d 13/2 Lokmân 31/10
• 63 - Hıcr 15/22. 64 - Hacc 22/65; Fâtır 35/41. 65 - Nûr 24/41; Mülk 67/19. 66 - Yazır, age., VI, 79.
  • Hicr 15/22 Hacc 22/65 Fâtır 35/41 Nûr 24/41 Mülk 67/19
• 67 - Mümtehıne 60/1.
  • Mümtehine 60/1
• 68 - Murselât 77/20; Târık 86/6-7. 69 - Hıcr 15/28; Sâd 38/71. 70 - Hıcr 15/26; Rahmân 55/14; İnsân 76/1; ‘Alak 96/2. 71 - Semerkandî, age., II, 567.
  • Mürselât 77/20 Târık 86/7 Hicr 15/28 Sâd 38/71 Hicr 15/26 Rahmân 55/14 İnsân 76/1 ‘Alak 96/2
• 72 - Zemahşerî, age., III, 279. 73 - Benzer bir değerlendirme için bk. Esed, age., s. 735. 74 - Semerkandî, age., II, 567. 75 - Zemahşerî, age., III, 279.
• 76 - Yazır, age., VI, 79-80.
• 77 - Semerkandî, age., II, 567.
• 78 - Semerkandî, age., II, 567; Zemahşerî, age., III, 280. 79 - İsrâ’ 17/88; Furkân 25/55; Kasas 28/17, 86; Tahrîm 66/4.
  • İsrâ 17/88 Furkân 25/55 Kasas 28/17 Kasas 28/86 Tahrîm 66/4
• 80 - Esed, age., s. 735; İslâmoğlu, age., s. 708’de 14. not.