İsrâ Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 111 âyetten oluşan, adını birinci âyette geçen “gece yürütmek” anlamındaki اَسْرٰى esrâ/isrâ’ kelimesinden alan İsrâ’ sûresi, inişe göre 68, resmî sıralamada ise 17. sûredir. 2-8 ve 101-104. âyetlerinde ele alınan konu gereği bu sûreye Benî İsrâil sûresi de denmektedir.

İsrâ’ sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Nahl sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de kâinat kitabının âyetlerinden söz edilmekte (İsrâ’ 13; Nahl 10-16), öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenler kınanmakta (İsrâ’ 49-51; Nahl 38), şeytanın insanları etkilemeye çalışacağı (İsrâ’ 62-65; Nahl 98-100), Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata oluşu (İsrâ’ 40; Nahl 56-60), Allah’a ortak koşan müşriklerin şirkinden O’nun yüce ve münezzeh olduğu (İsrâ’ 43; Nahl 1) gibi konular iki sûrenin ortak içerikleri arasında yer almaktadır. İsrâ’ sûresi, isrâ’ denen olayı ifadeyle başlamakta, İsrailoğullarının nankörlüğüne dikkat çekilmekte, Kur’ân’ın tek gerçek yola ileticiliğine, mahşerde yaşanacak hakikatlere gönderme yapılmaktadır.

22. âyetten itibaren, tevhid vurgusu başta olmak üzere, ana-babaya iyilikten Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata oluşuna varıncaya kadar pek çok prensip gündeme getirilmektedir. Daha sonra kâinattaki bütün mahlûkatın Yüce Allah’ı tesbih ettiği, öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenlerin hatalı inanışları, mucize beklentilerinin reddediliş gerekçeleri ele alınmaktadır.

61. âyetten itibaren, Hz. Âdem için İblis’in secdeden kaçınması, sonrasında insanları saptırmaya çalışacağını söylemesi, Yüce Allah’ın insanlara pek çok ihsanı ve ikramı dile getirildikten sonra, müşriklerin Hz. Peygamber’i rahatsız etmeye çalışmaları ve sonrasında onlara verilen cevaplar ele alınmaktadır.

78. âyetten itibaren, namaz ibadeti, gece Kur’ân okuyuşları, vahyin inançsızlıklara karşı şifa oluşu, ruhun insan idrakini aşan yönü ile insanların ve cinlerin Kur’ân’ın bir benzerini getiremeyecekleri bilgisi ifade edilmektedir.

90. âyetten itibaren, muhatapların Hz. Peygamber’den sıra dışı beklentileri ve bunlara verilen cevaplar, mahşeri inkâr edenlerin oradaki diriltiliş biçimi ile Yüce Allah’ın kudretine dair bilgilendirmeler gündeme getirilmektedir.

100. âyetten itibaren, İsrailoğullarına verilen dokuz delil ile Firavun’un Hz. Mûsâ’yı suçladığı cümlelere yer verilmekte, vahyin peyderpey okunması gerekliliği ile ona gönül verenlerin ayırt edici hassasiyetleri beyan edilmektedir.

Sûrenin sonunda ise Yüce Allah’ın hamde layık yegâne kudret oluşu, çocuk edinmediği, yaratmada ortağının bulunmadığı, acizliğe düşmediği, bu yüzden de yardımcıya ihtiyaç hissetmediği dile getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 9-21. âyetlerinde vahyin yol göstericiliğini, nankör insanın psikolojisini, kâinat kitabından bazı âyetleri, sorumlulukların şahsiliğini, toplumların helak edilme sebeplerini, dünya hayatını tercihin olumsuz sonuçlarını ve insanların rızık ve ödül bakımından farklılıklarını beyan etmektedir.

a) Vahyin Yol Göstericiliği ve Kâinat Kitabı

Yüce Allah, sûrenin 9-12. âyetlerinde Kur’ân’ın tek doğru yolu gösterdiğini, müminleri müjdeleyip inkârcıları elem verici azapla uyardığını, insanın hayra dua eder gibi şerre de dua ettiğini, çok aceleci olduğunu ifade ettikten sonra, kâinat kitabından gece ve gündüzün birer âyet olduğuna, gecenin âyetini silip “yarattığı rızıklardan kazansınlar ve yılların sayısını ve hesabı bilsinler diye” gündüzün âyetini görünür kıldığını, böylece her şeyi açık açık ortaya koyduğunu belirtmektedir.

ı. Vahyin Müjdeci ve Uyarıcı Oluşu

اِنَّ هٰذَا الْقُرْاٰنَ يَهْد۪ي لِلَّت۪ي هِيَ اَقْوَمُ وَيُبَشِّرُ الْمُؤْمِن۪ينَ الَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ اَنَّ لَهُمْ اَجْرًا كَب۪يرًا وَاَنَّ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ اَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا اَل۪يمًا “Şüphesiz ki bu Kur’an, (tek) doğruya ulaştırır; iyi işler yapan müminlere büyük bir ödül olduğunu müjdeler. Ahirete inanmayanlar için ise elem verici bir azap hazırlamışızdır.”

Buradakiاِنَّ هٰذَا الْقُرْاٰنَ inne hâze’l-kur’âne ifadesi “muhakkak ki bu Kur’ân”; يَهْد۪ي yehdî fiili “hidayet eder, ulaştırır”; لِلَّت۪ي هِيَ اَقْوَمُ lilletî hiye akvemü ifadesi “tek doğru olana, tek doğruya”;وَيُبَشِّرُ ve yubeşşiru fiili “ve müjdeler”; الْمُؤْمِن۪ين el-mü’minîne sözcüğü “(şu) inananları, müminleri”;الَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ ellezîne ya‘melûne fiili “yapmakta olanları, yapanları”; الصَّالِحَات es-sâlihâti kelimesi “iyi ve ıslah edici işleri”; اَنَّ لَهُمْ enne lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır (diye)”; اَجْرًا كَب۪يرًا ecran kebîran tamlaması “büyük bir ödül”;وَاَنَّ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ ve ennellezîne lâ yü’minûne ifadesi “muhakkak ki inanmayanlar”;بِالْاٰخِرَةِ bi’l-âhirati kelimesi “âhirete”; اَعْتَدْنَا a‘tednâ fiili “hazırladık, hazırlamış olacağız”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; عَذَابًا اَل۪يمًا ‘azâben elîmen tamlaması ise “elem verici azap” demektir.

Burada Kur’ân’ın dosdoğru yolu gösterici misyonu ile müminlere vaadi ve inkârcılara va‘îdi gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ هٰذَا الْقُرْاٰنَ يَهْد۪ي لِلَّت۪ي هِيَ اَقْوَمُ وَيُبَشِّرُ الْمُؤْمِن۪ينَ الَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ اَنَّ لَهُمْ اَجْرًا كَب۪يرًا “Şüphesiz ki bu Kur’an, (tek) doğruya ulaştırır; iyi işler yapan müminlere büyük bir ödül olduğunu müjdeler.” Yüce Allah Kur’ân’ın etkinliğini ve gönderiliş gayesini ortaya koymakta, salih ameller işleyen müminlere büyük bir ödül müjdesi içerdiğini haber vermektedir.

a) اِنَّ هٰذَا الْقُرْاٰنَ يَهْد۪ي لِلَّت۪ي هِيَ اَقْوَمُ “Şüphesiz ki bu Kur’an, (tek) doğruya ulaştırır.” Yüce Allah Kur’ân’ın özelliği olarak “ilk sırada” onun “mutlak hakikate ulaştıran yegâne kaynak olduğunu” beyan etmekte ve bu manayı elde etmek için hem isim cümlesi kullanmakta hem de cümlenin başına anlamı kuvvetlendiren edat olarak اِنَّ inne edatını koymaktadır. Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri İbrâhim 14/1, Sebe’ 34/6 ve Cinn 72/2’de de yer almaktadır.

Kur’ân’ın rehberlik edeceği yani gösterip eriştireceği yer için اَقْوَم akvem kelimesi kullanılmaktadır. Bu kalıp ism-i tafdîl olarak isimlendirilmekte ve görecelilik manası vermektedir. Buna göre, Kur’ân’ın eriştireceği yolun “en doğru yol” olduğu manası devreye girmektedir. Bu anlama göre, eğer Kur’ân en doğru yola götürüyorsa başka doğru yollar da var demektir. Oysa Kur’ân’ın sunduğu yol İslâm’ın ve tevhidin yoludur ve bu yol tektir. Çünkü Yüce Allah katında tek din İslâm’dır;(1) İslâm’dan başka din edinenlerden bu tercihleri kabul edilmeyecektir.(2)

Durum böyle olunca, âyette geçen اَقْوَم akvem kelimesine bu tür bir görecelilik manası vermemek gerekmektedir. Tam da bu noktada Râzî’nin katkısını hatırlatmak durumundayız. Ona göre ism-i tafdîl kalıbı bazen mukayese bildirmez. Bu görüşünün açıklaması bağlamında şu bilgileri vermektedir:

“Bil ki, Yüce Allah’ın, ‘De ki Rabbim beni sırât-ı müstakîm denen dosdoğru yola, kıyem yani dimdik ayakta duran bir dine, İbrâhim’in Hakk’ı birleyen dinine iletmiştir’(3) ifadesi, bu dinin dosdoğru, müstakim olduğunu gösterir. Yorumunu yapmakta olduğumuz ayetteki, ‘… Öyle bir şeye (yola) doğrultup götürür ki o, doğru bir yoldur’ ifadesi de, diğer dinlerden daha adil ve daha doğru olduğuna delâlet eder.”

“Ben derim ki, bizim, ‘Bu şey, şundan daha doğrudur’ şeklindeki sözümüz, ancak o iki şeyin ‘istikamet’ anlamında müşterek olmaları, sonra da o ikisinden birindeki istikametin diğerinden daha fazla ve daha mükemmel olması halinde doğru olur. Hâlbuki bu, imkânsızdır. Çünkü onun müstakim olması, o şeyin hak ve doğru olması demektir. O şeyin hak ve doğru olmasında bir farklılığın bulunması ise imkânsızdır. Bu nedenle, Kur’ân’ı, ‘en âdil ve en doğru’ diye vasıflandırmak mecazi olur. Ancak ne var ki, ism-i tafdîl kalıbı, bazen ism-i fâil manasına gelir. Bu, bizim meselâ, ‘Allah uludur, büyüktür’ manasında, Allâhu ekber dememiz gibidir. Allah en iyisini bilendir.”(4)

Bu yorumdan da anlaşılacağı gibi, Kur’ân “en doğru” veya “daha doğru yola” değil, müstakîm denen “tek doğru yola, dosdoğru yola” iletir. Diğer öğretilerin doğruluk ve geçerlilik şartı Kur’ân’a uygunluğudur veya en azından aykırı olmamasıdır. Hz. Peygamber’in ölümsüz ifadesiyle ومن ابتغى الهدى في غيره أضله الله “Her kim hidayeti Kur’ân’ın dışında ararsa Allah onu saptırır.”(5)

Kur’ân’ın dosdoğru yola hidayet etmesi onun bu yola davetini, delaletini ve hakikate eriştiriciliğini ifade etmektedir. “İstikamet veren dosdoğru yol” anlamındaki sırât-ı müstakîm tamlamasındaki sırât kelimesi “gerçeğe götüren en kısa ve tek yol” manasına gelmektedir ki bu haliyle yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede kast edilen anlamın bu olduğu ortaya çıkmaktadır.

Bu yol tevhidin yoludur; peygamberlere ve davet ettikleri esaslara iman yoldur; Allah’a itaati öğreten yoldur. Bu manada Hz. Âdem’den Hz. Muhammed’e kadar gönderilen bütün peygamberlerin yaşayıp tebliğ ettiği hakikat yolu bu yoldur. En‘âm 6/82-90’da verilen mesaj bu hakikate işaret etmektedir. En‘âm 6/151-153’te İslâm’ın temel öğretileri sayıldıktan sonra, Yüce Allah’ın müstakîm yolunun bu yol olduğu, diğer yolların ise insanları Allah’ın yolundan ayrı düşürdüğü beyan edilmektedir.

Yüce Allah davetin kime veya neye yapılması gerektiğini beyan bağlamında Nahl 16/125’te “Rabbinin yoluna” ifadesine yer vermektedir. Din tebliğcileri muhataplarını kendilerine, cemaatlerine, tarikatlerine, mezheplerine, meşreplerine, gruplarına, camialarına vs. çağırmamalıdırlar. Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek davetinin “Rabbinin yoluna” olması gerektiğini hükme bağlamıştır.

Yûnus 10/25’te bu yol dâr-ı selâm yani “barış yurdu” manasında dünyada İslâm’dır, Kur’ân’dır. Hz. Peygamber’in davetçi olduğunun beyan edildiği Ahzâb 33/46’da onun davet ettiği makam ilellâhi ifadesi gereği “Yüce Allah” olarak belirlenmektedir. Yûsuf 12/108, İbrâhîm 14/1, Ahzâb 33/46 ve Fussılet 41/33 gibi âyetlerde de bu mesaj verilmektedir. Kur’ân’ın sunduğu yol İslâm’ın ve tevhidin yoludur ve bu yol tektir.

b) وَيُبَشِّرُ الْمُؤْمِن۪ينَ الَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ اَنَّ لَهُمْ اَجْرًا كَب۪يرًا “İyi işler yapan müminlere büyük bir ödül olduğunu müjdeler” Yüce Allah Kur’ân’ın en önemli hedeflerinden birisini onun “ikinci özelliği” olarak belirlemekte ve bunun “salih ameller işlemekte olan müminlere büyük bir ödül olacağını, yani onların cennete gideceklerini müjdelemek(6) olduğunu” ortaya koymaktır.

Yüce Allah salih amellere sahip olan müminlere büyük bir ödül vereceğini söylemekle onları mahşerde cennetine göndereceği mesajını vermektedir. Çünkü mahşerdeki ödül cennettir ve içindeki nimetlerdir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(7) zikredilen اَجْرٌ كَب۪يرٌ ecr-i kebîr tamlaması ise “bağışlanma”nın sonucunda mahşerde Yüce Allah’ın ihsan ve ikram edeceği “cennet” manasında “büyük ödül” demektir.

Âyetin bu cümlesinde çok önemli bir başka hakikate dair delil vardır ki o da imanın salih amellerle desteklenmesi gerektiğidir. Genellikle iman ve salih amel ifadeleri yan yana gelirken aralarında atıf harfi olarak vâv kullanılır ve buradan hareketle imanın salih amelden ayrı bir hakikat olduğu, imanın amelden bir cüz (parça) olmadığı beyan edilir.

Oysa hem bu âyette hem de Kehf 18/2 ve Tâhâ 20/75’te imanın veya müminin bu ismi alabilmesi için salih amele sahip olması gerektiği açıkça ortaya konulmaktadır. Konunun detayını Bakara 2/25’te verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

2. وَاَنَّ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ اَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا اَل۪يمًا “Ahirete inanmayanlar için ise elem verici bir azap hazırlamışızdır.” Yüce Allah Kur’ân’ın “üçüncü” özelliğini inkârcılarla ilişkilendirmektedir. Bu bağlamda Rabbimiz diğer bir husus olarak konuyu âhirete inanmayanlarla ilişkilendirmekte, onlar için de elem verici bir azap hazırladığını beyan etmektedir. Önceki âyetteki beyanı müjde olarak ifade edince, bu âyetteki bilgi de inkârcılar için bir tehdittir, bir felaket haberidir.

Bu arada Kur’ân’da geçen اَعَدَّ e‘adde(8) veya اَعْتَدْنَا a‘detnâ(9) etken (ma‘lûm) veya اُعِدَّتْ u‘ıddet(10) edilgen (meçhul) fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin sebebi, azabın veya ödülün hazırlanmış olduğunu değil, hazırlanacağını gösteren bir mana vermektedir ki sekizinci âyette de belirttiğimiz üzere, gelecekte mutlak surette yaşanacak olaylar için Kur’ân’da bazen geçmiş zaman kalıbı kullanılmaktadır ki bu bir Kur’ân üslubudur.

ıı. İnsanın Aceleciliği

وَيَدْعُ الْاِنْسَانُ بِالشَّرِّ دُعَآءَهُ بِالْخَيْرِ وَكَانَ الْاِنْسَانُ عَجُولًا “(Nankör) insan, iyiliği istediği (gibi) kötülüğü de ister. İnsan çok acelecidir!”

Âyetteki وَيَدْعُ ve yed‘ü fiili “ve dua eder, ister”; الْاِنْسَان el-insânü kelimesi “insanoğlu, nankör insan”; بِالشَّرِّ bi’ş-şerri sözcüğü “şerri, kötülüğü”; دُعَآءَهُ du‘âehû tamlaması “onun (şu) duası (gibi)”;بِالْخَيْرِ bi’l-hayri sözcüğü “hayırla ilgili, hayrı”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) oldu, (şöyle)dir”; الْاِنْسَانُ el-insânu kelimesi “insanoğlu”; عَجُولًا ‘acûlen kelimesi ise “çok aceleci(dir)” demektir.

Burada insanoğlunun bir davranış analizi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah insanoğlunun ödül ve cennet ile azap ve cehennem ikilisinde yaşadığı tercih hatasını dile getirmektedir. Bu âyetin Enfâl 8/32’de de geçtiği üzere azapla alay eden Nadr b. Hâris hakkında indirildiği rivayet edilmektedir.(11)

1. وَيَدْعُ الْاِنْسَانُ بِالشَّرِّ دُعَآءَهُ بِالْخَيْرِ “(Nankör) insan, iyiliği istediği (gibi) kötülüğü de ister.” Âyette دُعَآءَهُ du‘âehû “duası gibi” ifadesinin başında bir teşbih edatı var kabul edilmektedir.(12) Bu ifade “insan iyilik istemek yerine kötülük ister” şeklinde de anlaşılabilir. Yûnus 10/11’de de benzer bir karşılaştırmaya yer verilmekte, insanların hayır istemekteki acelecilikleri gibi Yüce Allah da şerre acele cevap verseydi süreleri hemen bitirilmiş olurdu; dolayısıyla aralarında hüküm verilir, cezayı hak etmiş olurlardı.

Yüce Allah nankör insanın cennet yolunu tercih etmesi gerekmesine rağmen, elem verici azabı tercih ettiğini dile getirmekte, hayır isteyeceği yerde şerri istediğini beyan etmektedir. Elbette âyette yer alan الْاِنْسَان el-insân kelimesinden maksat “bütün insanlar” ise bu olumsuzluk onun fıtratında potansiyel olarak var demektir ve bunu kontrol altına alması kendisinden istenmektedir. Ancak bağlam gereği buradaki olumsuzlukları “nankör insan tipi”nin bir özelliği olarak görmek ve âyeti buna göre yorumlamak durumundayız.

Nankör insan ortaya koyduğu tavırlar nedeniyle azabı istemiş olacağı için, Yüce Allah evrensel manada bir uyarıda bulunmakta, bir psikolojik tahlil yapmaktadır. Bakara 2/216’da insanın sevdiği şeyin aslında onun şerrine, şer sandığının da hayır olabileceğine dikkat çekilmekte, Allah’ın iradesine teslim olması üzerinde durulmaktadır. Benzer değerlendirmeler yani insanın hayır sandığı bazı durumların kendisi için şer olduğu noktasındaki bilgiler kendisine uzun ömür verilmesi(13) ile dünya malı noktasındaki cimriliğinde(14) de zikredilmektedir.

Burada bir hususa daha değinmekte yarar vardır. Âyette geçen يَدْعُ yed‘u fiilinin sonunda vâv harfi bulunması gerekmesine rağmen bu harf yazılmamıştır. Râzî bu hususta şu açıklamayı yapmıştır:

“Normal kaideye göre, ayetteki يَدْعُ yed‘u ‘çağırır’ fiilinin sonuna vâv getirilmesi gerekirdi. Fakat bu kelime Kur’ân yazısında vâv’sız gelmiştir. Çünkü bu vâv lafızda (telaffuzda) gözükmemiştir. Ama bu, mana bakımından hazfedilmemiştir; ötre hareke ile yetinilmiştir.(15) Bu fiil ref‘ mahallindedir. Bunun benzeri başka örnekler de vardır.(16) Eğer bu fiiller vâv ve yâ’lı olarak yazılmış olsalardı, yine doğru olurdu. Bu izah İmâm Ferrâ’ya aittir.”

“Ben derim ki: Bu tür yazımlar Yüce Allah’ın Kur'ân-ı Kerîm’i tahrîften ve tağyîrden koruduğuna delâlet eder. Çünkü Kur’ân lafızlarının çoğunda vâv ve yâ’nın getirilmesi, sayılı bazı yerlerinde ise getirilmemesi, bu Kur’ân’ın duyulduğu gibi, aynen nakledildiğine ve hiç kimsenin aklına ve anlayışına göre, onun üzerinde tasarrufta bulunamadığına delalet eder.”(17)

Burada sözü edilen durum, çeşitli fiillerin(18) veya isimlerin(19) sonunda bulunan, ancak metinde yazı olarak yazılmayıp kesra harekesiyle yetinilen mütekellim yâ’sında da görülmektedir.

2. وَكَانَ الْاِنْسَانُ عَجُولًا “İnsan çok acelecidir!” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen عَجُول ‘acûl kelimesi mübalağa kalıbında insanoğlunun “çok aceleci” olduğu manasını içermektedir. Bu ifadenin bir benzeri Enbiyâ’ 21/37’de yer almakta, onun fıtratında acelecilik olduğu bildirilmektedir.

Yüce Allah genel anlamda insanoğlunun bu özelliğine ilave olarak, nankör insanın özellikle çok aceleci olduğunu beyan etmekte, sonra olacak bir şeyin vaktinden önce hemen olmasını istediğini beyan etmektedir. Sabır ve tahammül içerisinde davranmak, iman ve salih ameller işleyip ödülü hak etmek yerine, inkârcılar için hazırlanmış olan elem verici azap yerini istemektedir. Elbette bu durum eleştirilmektedir; ancak hayırda aceleyi öngören zorunlulukları bu kapsamın dışında tutmak durumundayız.

İnsanoğlunun aceleciliğini onun “peşin”den yana tavır koyması, yani âhireti dünyada görmek istemesiyle de ilişkilendirebiliriz. Bu nedenle, insanların çoğu âhirette kendilerine vaad edilen ödüllerin peşinden gitmektense, dünyanın geçici nimetlerini tercih etmektedirler. Büyük ödül yerine elem verici azabın peşinden sürüklendiklerini bile anlamamakta, kendilerine hayır geldiğini sanarak kötülüğü çağırdıklarının farkına varamamaktadırlar. İsrâ’ 17/18. âyette de dikkat çekilen husus budur.(20)

İnsanoğlunun aceleciliği konusunu inkârcıların azapta acelecilikleri şeklinde de anlayabiliriz. Bu konuyu Meryem 19/84’te geniş bir şekilde ele alacağız. Burada sadece şunu söylemekle yetinelim: Yüce Allah Yûnus 10/11, 48-51, Ra‘d 13/6, Hacc 22/47, ‘Ankebût 29/53, Sâd 38/16, Şûrâ 42/18 gibi âyetlerde müşriklerin bu türden çeşitli cümlelerini bizlere aktarmakta, alay ettikleri günün başlarına geleceğini de beyan etmektedir.

Meselâ Enfâl 8/32’de şu bilgileri görmekteyiz: “Hani (o kâfirler) bir zaman da ‘Ey Allah’ım! Eğer bu (Kur’ân) senin katından gelmiş bir gerçekse, üzerimize gökten taş yağdır yahut bize elem verici bir azap getir!’ demişlerdi.” Enfâl 8/33’te ise buna cevap verilerek şöyle buyurulmaktadır: “Hâlbuki sen onların içinde iken, Allah onlara azap edecek değildir. Onlar mağfiret dilerlerken de Allah onlara azap edici değildir.”

ııı. Gece ve Gündüz Âyetlerinin Durumu

وَجَعَلْنَا الَّيْلَ وَالنَّهَارَ اٰيَتَيْنِ فَمَحَوْنَآ اٰيَةَ الَّيْلِ وَجَعَلْنَآ اٰيَةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ وَلِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّن۪ينَ وَالْحِسَابَ وَكُلَّ شَيْءٍ فَصَّلْنَاهُ تَفْص۪يلًا “Biz geceyi ve gündüzü iki delil olarak yarattık. Rabbinizin lütfundan aramanız ve yılların sayısını ve hesabı bilmeniz için gecenin delilini (Ay’ı) silip, (yerine) aydınlatan gündüzün delilini (Güneş’i) getirdik. İşte (bu konuda) her şeyi açıkça anlattık.”

Âyettekiوَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve kıldık, yaptık”; الَّيْل el-leyle kelimesi “geceyi”; وَالنَّهَارَ ve’n-nehâra sözcüğü “ve gündüzü”; اٰيَتَيْنِ âyeteyni sözcüğü “iki delil”; فَمَحَوْنَاfe mehavnâ fiili “sildik, giderdik”; اٰيَةَ الَّيْلِ âyete’l-leyli tamlaması “gecenin âyetini, delilini”;وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve kıldık, yaptık”; اٰيَةَ النَّهَارِ âyete’n-nehâri tamlaması “gündüzün âyetini, delilini”; مُبْصِرَة mubsıraten sözcüğü “aydınlatan”;لِتَبْتَغُوا litebteğû fiili “isteyesiniz diye, kazanmanız, aramanız için”; فَضْلًا fadlen kelimesi “ihsanı, ikramı”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”; وَلِتَعْلَمُوا ve lita‘lemû fiili “ve bilesiniz diye”; عَدَدَ السِّن۪ينَ ‘adede’s-sinîne tamlaması “yılların sayısını”; وَالْحِسَابَ ve’l-hısâbe kelimesi “ve hesabı”; وَكُلَّ شَيْءٍ ve külle şey’in tamlaması “her şeyi”;فَصَّلْنَاهُ تَفْص۪يلًا fassalnâhu tefsîlen ifadesi ise “geniş bir şekilde açıkladık” demektir.

Burada kâinat kitabının iki âyeti ve bunların yaratılış gayesi gündeme getirilmektedir.

1. وَجَعَلْنَا الَّيْلَ وَالنَّهَارَ اٰيَتَيْنِ “Biz geceyi ve gündüzü iki delil olarak yarattık.” Yüce Allah varlığının ve kudretinin sınırsız bir göstergesi olarak geceyi ve gündüzü iki âyet, iki delil kıldığını beyan etmektedir. Yâsîn 36/37’de de geçtiği gibi, “gece” insanlar için bir delildir.

Kur’ân’da “gece” manasına gelen الَّيْل el-leyl kelimesi tekil olarak 88, leyâl şeklinde çoğul olarak da 4 kez(21) geçmektedir. Fussılet 41/37’de de beyan edildiği gibi, gece, gündüz, Güneş ve Ay da Allah’ın kudretinin delillerindendir. Gece ve gündüzün ilişkisi noktasında Kur’ân’da oldukça fazla âyet vardır.

Gece gündüzün, gündüz de gecenin vaktine giremez; hepsinin belirlenmiş bir yasası vardır; o yasaya göre varlıklarını devam ettirirler. Gece aralıksız bir şekilde gündüzü kovalar.(22) Demek ki hiçbir gece bir başka gece ile takip edilmez; yani arada gündüz olmayan peş peşe “iki gece” yoktur; aynı şekilde arada gece olmayan “iki gündüz” de yoktur. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, çeşitli âyetlerde “gece ve gündüzün birbirini izlediği ve bunun Allah’ın varlığının delillerinden biri olduğu” beyan edilmektedir.(23)

Furkân 25/62’de de ele aldığımız üzere, Yüce Allah “Gece ile gündüzü birbiri ardınca getirdiğini” beyan etmektedir. Burada geçen خِلْفَة hılfeh kelimesi “birbiri ardınca gelmek” manasına geldiği gibi, “birbirinin zıddı” anlamını da vermektedir. Bu durumda gece ve gündüzün ışık olarak birbirinin zıddı olduğu anlamı kast edilmiş olur.(24)

2. لِتَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ وَلِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّن۪ينَ وَالْحِسَابَ فَمَحَوْنَآ اٰيَةَ الَّيْلِ وَجَعَلْنَآ اٰيَةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً “Rabbinizin lütfundan aramanız ve yılların sayısını ve hesabı bilmeniz için gecenin delilini (Ay’ı) silip, (yerine) aydınlatan gündüzün delilini (Güneş’i) getirdik.” Yüce Allah gecenin âyetini silerek gündüzün aydınlatan âyetini getirdiğini beyan etmekte, gerekçesini de hayatın devamını sağlamak için çeşitli nedenlere bağlamaktadır.

a) فَمَحَوْنَآ اٰيَةَ الَّيْلِ وَجَعَلْنَآ اٰيَةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً “Gecenin delilini (Ay’ı) silip, (yerine) aydınlatan gündüzün delilini (Güneş’i) getirdik.” Bu âyetin mesaj olarak benzerleri Yûnus 10/67, Kasas 28/73 ve Mü’min 40/61’de yer almaktadır. Gecenin âyeti “Ay”, gündüzün âyeti ise “Güneş”tir. Yüce Allah burada bir hakikati gündeme getirmekte, her gündüzün başında bitmekte olan gecenin âyetini yani “Ay”ı silerek yerine gündüzün âyetini, yani “Güneş”i getirdiğini bildirmek istemektedir.

Gecenin âyeti olan Ay, gündüz vaktinde silinmekte, görünmez veya bilinen anlamda etkilemez bir mahiyet arz etmekte, gündüzün âyeti olan Güneş’in aydınlatıcı özelliği devreye girmektedir. Bu durum bir anlamda gecenin gündüzle peş peşe geldiğini, birbirlerini takip edecek şekilde programlandıklarını göstermektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مَحَوْنَا mehavnâ fiili “silmek, gidermek”; İsrâ’ 17/59 ve Neml 27/13’te de geçen مُبْصِرَة mubsırah kelimesi ise “meydana çıkaran, gösteren, ışık saçan, ışık kaynağı, aydınlatıcı”(25) gibi manalar verecek şekilde Güneş’i ifade etse gerektir.

Yâsîn 36/40’ta da zikredildiği üzere, hiçbir gece gündüzün önüne geçemez. Her bir gök cisminin ve dünyanın tâbî olduğu bir hareket, yani yaratılış kanunu vardır; onlar varlıklarını buna göre devam ettirmektedirler.

Kasas 28/71-73’te de beyan edildiği üzere, gecenin veya gündüzün kıyamet gününe kadar sürekli olması durumunda insanlara hiç kimsenin ışık getiremeyeceği, dinlenebilecekleri geceyi yaratamayacakları bildirilmekte, dolayısıyla gece ve gündüzün hayat için vazgeçilmez iki değer olduğu vurgulanmaktadır. Kutup bölgelerinde bu durum sanki bir istisna oluşturuyor gibi algılansa da, yapılan gözlemlerde oralarda da bir günün 24 saatlik zaman dilimi üzerinden yaşandığı bilinmektedir. Bazen vakit gece iken Güneş görülebiliyor veya vakit gündüz iken etraf karanlık olabiliyor ise de, bu durum gecenin gündüzü veya gündüzün geceyi “kuşatması” şeklinde anlaşılmalıdır.(26)

Durum her nasıl olursa olsun, oralarda da bir günlük zaman dilimi 24 saattir ve hayat 24 saat üzerinden devam etmektedir. Işığın görülüp görülmemesi, sonucu değiştirmemektedir. Oralarda da bir gece bir gündüzle, bir gündüz de bir gece ile takip edilmekte, zaman birbirinin önüne geçmemektedir.

Bu âyetin mesaj alanında Yüce Allah’ın insanlara bir imkân ve fırsat verdiği de görülmektedir. Buna göre, gündüz görevlerini yapamayanlara geceleyin, gece görevlerini yapmayanlara da gündüzleri fırsat tanınmaktadır.(27) Nitekim bir gece vakti Kur’ân kıraat etmeyen Hz. Ömer’e Rasûlüllah (as), “Ey Hattâb’ın oğlu, andolsun ki Allah senin hakkında bir âyet indirdi” buyurdu ve bu âyeti okuyup, “geceleyin kaçırdığın nafile ibadetleri gündüzde, gündüz yapamadıklarını gecede yapabilirsin” dedi.(28) Bu rivayet eğer sahihse maksat herkesin bu noktada bilgilendirilmesi şeklinde okunmalıdır.

Gece ve gündüzün âyet oluşu ve bunlardan gecenin manevi/ruhani cehalet ve hatadan aklın ve imanın aydınlığına yöneltmek amacına dayanan Kur’ânî bir mesaj olduğu yolundaki yorumların(29) zorlama ve metinden destek alamayan yaklaşımlar olduğu kanaatindeyiz. Çünkü âyetin devam eden cümlesinde gece ve gündüzün veya ay ve güneşin var ediliş gayesi üzerinde durulmaktadır.

b) لِتَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ وَلِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّن۪ينَ وَالْحِسَابَ “Rabbinizin lütfundan aramanız ve yılların sayısını ve hesabı bilmeniz için.” Burada gecenin âyetinin yani “Ay”ın silinmesi ile gündüz âyeti olan “Güneş”in görünür kılınmasının iki sebebi ele alınmaktadır:

ı. لِتَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ “Rabbinizin lütfundan aramanız için.” Bu bağlamda ilk gerekçe insanların Yüce Allah’ın yarattığı ihsan ve nimetlerden yararlanmaları, geçimlerini sağlayacak şekilde çalışıp çaba göstermeleri olarak belirlenmektedir. Helalinden rızık temini için çalışmak Yüce Allah’ın emridir. Zamanın dönüşümünde gecenin âyeti olan Ay’ın silinip, gündüz herşeyin görünmesini sağlayan Güneş’in görünür hale gelmesi, hayatın devamı için rızık kazanmak şeklinde öngörülmektedir.

ıı. وَلِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّن۪ينَ وَالْحِسَابَ “Yılların sayısını ve hesabı bilmeniz için.” Âyette dile getirilen ikinci gerekçe ise Yûnus 10/5’te de dile getirildiği üzere “yılların sayısını ve hesabı bilmek” şeklinde belirlenmektedir. Âyette geçenعَدَدَ السِّن۪ينَ ‘adede’s-sinîne “yılların sayısı” ifadesi elbette yaşadığımız dünya hayatındaki zamanın bilinip takip edilmesini, الْحِسَاب el-hısâb kelimesi ise hayatın işleyişindeki hesabı anlatmaktadır.

Bu asıl anlama ilave olarak, bu iki ifadedeki mesajın ilkinin dünya hayatının işleyişi, diğerinin ise mahşerde gelecek olan hesaba dikkat çekmek olduğu, böylece bir âhiret bilinci vermenin amaçlandığı da söylenebilir. Zaten bir sonraki âyette ele alınan konu bu yaklaşımın doğruluğunun bir delilidir.

Yûnus 10/5’te de geçen ve Güneş’in dıyâ’ yani ışık ve ısı kaynağı olmasıyla, Ay’a menziller takdir edilmesinin gerekçesi olarak sunulan bu ifade, Ay’ın ve Güneş’in insan hayatındaki vazgeçilmezliğini göstermektedir. Zira Rahmân 55/5’te de belirtildiği gibi, Güneş de Ay da bir hesap için veya bir hesaba göre varlıklarını sürdürmektedirler.

Furkân 25/61’de de ele alacağımız üzere, “Ay”ın ve “Güneş”in ortak işlevi olarak husbân oluşlarından söz edilmektedir. Bu kelime, En‘âm 6/96 ve Rahmân 55/5‘te “zamanı tayin etme vesilesi” veya “bir hesapla, bir düzenle varlığını sürdüren” anlamına gelmektedir. Her iki âyette hem Güneş hem de Ay geçmekte, ikisinin varlık nedeni bir hesap tayinine vesile olmaları ve bir düzenin parçası olarak varlıklarını devam ettirmeleridir.

Yûnus 10/5’te “Güneş ve Ay’ın bir yaratılış amacının bulunduğu” beyan edilmekte, gerekçe “yılların sayısını ve hesabını bilmek” şeklinde belirlenmektedir. Aynı âyette söz konusu gerekçe zikredildikten sonra, bütün mahlükatın bir anlam ve amaç için yaratıldığı açıkça ortaya konulmaktadır. Bir anlamda, yaratılışın “anlam ve amaç üzere” gerçekleştirildiği beyan edilmekte,(30) mahlûkatın yaratılışında bâtıllık ve anlamsızlığın bulunmadığı ortaya konulmaktadır.(31) Dahası, Yüce Allah âyetin sonunda gerçeği bilmek isteyenler için kâinat âyetlerini işte böylece açıkladığını ifade etmektedir.

Güneş’in hayat için ısı ve ışık kaynağı olması nedeniyle önemini ifadeye gerek bile yoktur. Buna ilave olarak, Yüce Allah Ay’ın hallerini soranlara verdiği cevapta Bakara 2/189’da bunlar sayesinde insanların çeşitli ihtiyaçlarını belirlediklerini ve haccın zamanını tepsit ettiklerini beyan etmektedir. Ayrıca Yûnus 10/5 ve yorumunu yapmakta olduğumuz İsrâ’ 17/12’de yıllarının sayısının ve hesabın bilindiği belirtilmekte, Yâsîn 36/39’da ise onun çeşitli menzillere sahip kılındığı ifade edilmektedir.

Şems sûresinin ilk iki âyetinde de yer aldığı üzere, Kur’ân’da Güneş’e ve Ay’a dikkat çekilmesi, onların insan hayatındaki büyük öneminden kaynaklanabileceği gibi, Müslümanların günlük ve yıllık ibadetlerindeki belirleyiciliklerinden de kaynaklanmış olabilir. Güneş’in hareketleri Müslümanın günlük ibadetlerinden olan namaz vakitleri için vazgeçilmez önemdedir. Ayrıca oruca başlama saati (imsak) ile orucun bitirilmesi (iftar) zamanı da Güneş’in hareketleriyle bilinir.

Zekât, Ramazan, Hacc, Kurban gibi ibadetler; kıtâl (savaş), zıhâr (eşini annesine benzetme ahlaksızlığı) ve keffaret gibi uygulamalar; eşi ölen kadının bekleme süresi, kadınların hamilelik ve çocuklarını sütten ayırma zamanı ise Ay’ın hareketleriyle tespit edilmekte, yıl içerisinde “ay takvimi” esas alınarak uygulamalar gerçekleştirilmektedir.

Dolayısıyla, Güneş’e ve Ay’a dikkat çekilmesi, insanın tabiatla bütünleşen, biri olmadan diğeri anlamını yitiren ve kâinattaki tevhidin fark edilmesini sağlayan önemli bir nitelik arz etmektedir. Modern bilimin imkânlarının henüz bulunmadığı dönemlerde bu ihtiyacın çok daha ileri düzeyde olduğunda şüphe yoktur.

3. وَكُلَّ شَيْءٍ فَصَّلْنَاهُ تَفْص۪يلًا “İşte (bu konuda) her şeyi açıkça anlattık.” Yüce Allah hem vahyettiği hakikatleri hem de kâinat kitabından verdiği örnekleri zikrederek, insana gerekli olan her bir şeyi etraflıca ele alıp anlattığını beyan etmektedir.

a) Âyette فَصَّلْنَا fessalnâ fiilinin peşinden bir de تَفْص۪يلًا tefsîlen kelimesinin getirilmesi mef‘ûl-u mutlak olarak bilinmekte ve yapılan açıklamanın ayrıntılı olduğunu göstermektedir. Bu noktada ele alınan konularda yeni bilgilere ihtiyaç hissedilmeyecek şekilde gerekli detayların verildiği, hem dini hem de dünyevî hayat için neler gerekiyorsa onların ele alındığı, iyilik ve kötülüğün, faydalı ve zararlının nelerden oluştuğu ayrıntılı olarak bildirilmektedir.

Bu ifade En‘âm 6/38 ve Nahl 16/89’da da benzer mesajlar verecek şekilde yer almaktadır. Ahkâf 46/25’te örneği olduğu üzere, maksat insana gerekli olan her şey demektir; yoksa yaratılmış her bir şey demek değildir. Bakara 2/31’de beyan edilen “Hz. Âdem’e bütün isimlerin öğretilmesi”nde de aynı durum söz konusudur.

b) Vahyin tafsîl ediciliği aynı zamanda mufassal oluşunu da içermektedir. Bu amaçla belirtmeliyiz ki, Kur’ân âyetleri bizzat Yüce Allah tarafından açıklanmıştır. Bu konuda geniş bilgiler verdiğimiz Hûd 11/1’de şöyle buyrulmaktadır: “Elif. Lâm. Râ. (Bu sana indirilen), hikmet sahibi (ve) her şeyden haberdar olan (Allah) tarafından âyetleri sağlamlaştırılmış, sonra da açıklanmış bir kitaptır.”

Ayrıca Kur’ân’ın bu özelliği Fussılet 41/3 ve 44’te de gündeme getirilmektedir. Bütün bu anlatılan hususlar çerçevesinde vahyin hem müfessir “açıklayan”, hem de müfesser yani “açıklanan” bir yapı arz ettiği söylenmelidir. Bu konuda En‘âm 6/114, 119, A‘râf 7/52, Furkân 25/33 gibi âyetler de hatırlanmalıdır.

c) Kasas 28/51’de de ifade edildiği gibi, vahyin açıklayıcı yapısı Kur’ân’da çeşitli şekillerde ifade edilmektedir. Bu anlamda olarak fessale/fessalnâ/fussılet/yufassılü/nufessılü(32) ile sarrafnâ/nusarrifu kelimeleri(33) “hakikatleri ayrıntılı olarak açıklamak” manasında vahiy için kullanılmaktadır. Esasında vahyin bu şekilde indirilişi onun ele aldığı “vaad, azap tehdidi, kıssalar, ibretler, öğütler, nasihatler” gibi konuların çeşitliliği olarak da yorumlanmıştır.(34)

b) Sorumlulukların Şahsiliği

Yüce Allah, sûrenin 13-17. âyetlerinde her insanın sorumluluğunu boynuna bağladığını, kıyamet günü herkesin önüne bunları amel defteri şeklinde bir kitap olarak çıkaracağını, bu kitabı okumalarını isteyeceğini, herkese hesap görücü olarak kendisinin yeteceğini beyan etmektedir. Ardından, hidayete erenlerin kendileri için ereceği, sapanların da kendi aleyhlerine sapacağı, hiç kimsenin başkasının günah yükünü çekemeyeceği, elçi gelinceye kadar da hiç kimseye azap edilmeyeceği bildirilmektedir.

Bu arada bir şehir halkı helak edileceği zaman varlıklı ve ileri gelen şımarıklarının orada yönetici kılındığı, onların da ülkede bozgunculuk yaptıkları, böylece azap sözünü hak etmiş oldukları ve helak edildikleri haber verilmektedir. Bu doğrultuda Hz. Nûh’tan sonra nice nesillerin helak edildiği ve kullarının günahlarını görme ve onlardan haberdar olma bakımından onların günahlarını bilici olarak Yüce Allah’ın yeterli olduğu beyan edilmektedir.

ı. Amellerin Kaydı ve Mahşerde Görülmesi

وَكُلَّ اِنْسَانٍ اَلْزَمْنَاهُ طَآئِرَهُ ف۪ي عُنُقِه۪ وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ كِتَابًا يَلْقٰيهُ مَنْشُورًا اِقْرَاْ كِتَابَكَ كَفٰى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَس۪يبًا “Her insanın (uçup gittiğini sandığı) davranışlarını boynuna bağladık. İnsan için kıyamet gününde, (önünde) açılmış bir kitap (amel defteri) çıkartacağız. (Kendisine şöyle diyeceğiz): Kitabını oku! Bugün hesap görücü olarak sana kendi nefsin yeter.”

Buradaki وَكُلَّ اِنْسَانٍ ve külle insânin tamlaması “her insanı”; اَلْزَمْنَاهُ elzemnâhu fiili “ona bağladık”; طَآئِرَهُ tâirahû kelimesi “onun kuşunu, amelini”; ف۪ي عُنُقِه۪ fî ‘unukıhî sözcüğü “onun boynuna”; وَنُخْرِجُ ve nuhricü fiili “ve çıkaracağız”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet günü”;كِتَابًا kitâben kelimesi “(şöyle) bir kitap, amel defteri”; يَلْقٰيهُ yelkâhu fiili “onunla karşılaşacak”;مَنْشُورًا menşûran kelimesi “açılmış bir şekilde”; اِقْرَاْ ıkra’ emri “kıraat et, oku”; كِتَابَكَ kitâbeke tamlaması “senin kitabını, amel defterini”; كَفٰى kefâ fiili “yeter, yeterlidir”; بِنَفْسِكَ binefsike tamlaması “senin kendin”; الْيَوْم el-yevme sözcüğü “bugün”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana, seninle ilgili”; حَس۪يبًا hasîben kelimesi ise “hesap görücü olarak” demektir.

Burada insanoğlunun sorumluluğu ve buna bağlı olarak mahşerde karşılaşacağı hakikat gündeme getirilmektedir.

1. وَكُلَّ اِنْسَانٍ اَلْزَمْنَاهُ طَآئِرَهُ ف۪ي عُنُقِه۪ وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ كِتَابًا يَلْقٰيهُ مَنْشُورًا “Her insanın (uçup gittiğini sandığı) davranışlarını boynuna bağladık. İnsan için kıyamet gününde, (önünde) açılmış bir kitap (amel defteri) çıkartacağız.” Yüce Allah insanların yaptığı davranışların yok olup gitmediğini, aksine herkesin davranışını boynuna taktığını, kıyamet gününde açılmış bir kitap olarak önüne çıkaracağını beyan etmektedir.

a) وَكُلَّ اِنْسَانٍ اَلْزَمْنَاهُ طَآئِرَهُ ف۪ي عُنُقِه۪ “Her insanın (uçup gittiğini sandığı) davranışlarını boynuna bağladık.” Âyette sözü edilen طَآئِر tâir kelimesi “kuş, uçan şey, uçan yaratık” gibi anlamlar vermekte, burada ise mecaz bir konumda yer almaktadır. Âyette verilmek istenen mesaj, devam eden cümlelerdeki ifadelerden de açıkça anlaşılacağı gibi insan davranışlarıyla ilgilidir.

Araplar herhangi bir iş yapmak istedikleri zaman o işin kendileri için iyi mi kötü mü, hayır mı şer mi olduğuna bakmak için kuşların durumlarına baktıkları, sonrasında ise davranışlarını gerçekleştirdikleri belirtilmektedir. Daha sonra tâir kelimesini hayır ve şer için kullanır olmuşlar, istemedikleri işler için de Yâsîn 36/18-19’da geçtiği gibi olumsuz işler veya kişiler için aynı kökten gelen tetayyur/tâir kelimelerini kullanır olmuşlardı. Benzer bir kullanım kavmi tarafından Hz. Salih’e yönelik olarak Neml 27/47’de, Hz. Mûsâ’ya yönelik olarak da A‘râf 7/131’de yer almaktadır.

İnkârcı Araplar yaptıkları davranışların bir kuş gibi uçup gittiğini sanarak herhangi bir hesap yerine inanmazlarmış. İşte onların bu anlayışının yanlış olduğu ortaya konulmakta ve uçup gittiğini sandıkları kuşlarının yani davranışlarının boyunlarına takıldığı ve mahşerde bunun hesabını verecekleri ifade edilmiş olmaktadır.

Burada geçen طَآئِر tâir kelimesine “amel, davranış”(35) manası veren Yazır, âyetin tercümesini “Her insanın amelini kendi boynuna taktık” şeklinde vermiş ve şu açıklamayı yapmıştır: İnsanın şans ve kaderini, gayb âleminden uçup gelecek olan iyi veya kötü nasibini kendi zimmetine bağladık. Sorumluluğu kendi istek ve ameline tahsis ettik veya vebalini kendi nefsine bağladık.”(36)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyete kaderle ilgili bir bakış açısı getiren Muhammed Esed’in yorumunu aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Tâir, tam sözcük karşılığı ‘kuş’ ya da daha uygun bir ifadeyle ‘uçan şey/uçan yaratık’tır. İslam'dan önceki dönemlerde Araplar çoğu zaman kuşların uçuş tarzlarına, uçuş yönlerine bakarak olacak olan hakkında iyi ya da kötü anlamlar çıkarmaya, kısacası gelecek hakkında ön-görüler, ön-yorumlar üretmeye çalıştıklarından tâir terimi zamanla deyimsel olarak "talih", yahut iyi ya da kötü, ikisini de kapsamak üzere ‘kader’ anlamında kullanılır olmuştur.”

“Bununla birlikte, unutulmamalıdır ki, Kur’ânî ‘kader’ kavramı, insan hayatına ilişkin haricî şartların ve olayların gidişinden çok, kişinin manevî/ahlakî tercihlerinin bir sonucu olarak bu hayatın izlediği yönü işaret eder, bir başka deyişle insanın manevî-ruhanî yazgısını ifade eder -ki bu da, Kur'an'da sıkça belirtildiği gibi, kişinin eğilimlerine, (ahlaken kötü olana karşı direnerek ya da tersine, iyi olana karşı bile-istiye ilgisiz kalarak) bilinçli tercihleriyle ortaya koyduğu tutum ve davranışlarına bağlıdır.”

“Dolayısıyla, insanın manevî-ruhanî yazgısı (ya da kaderi) kendisine bağlıdır; kişiliğin genel gidişiyle ayrılmaz biçimde bağlantılıdır ve insanı hayatta yapıp-ettiklerinden sorumlu tutan Allah olduğu için de, kendisinden ‘Biz her insanın kaderini kendi boynuna dolamışızdır’ diye söz etmektedir.”(37) 

Âyete getirilen bir başka yorum ise şu şekildedir: “Biz her insanın kaderini kendi çabasına bağladık.”(38) Burada mesele insanın davranışlarının kaderini oluşturduğunu ve sorumluluktan kurtulamayacğını ortaya koymaktır.

Burada verilmek istenen mesajı sorumluluğun insanın omuzlarına yüklenmesi, özgür iradeleriyle yaptığı iyi-kötü bütün işleri adeta bir halka gibi boynuna geçirdiği şeklinde de anlayabiliriz.(39)

b) وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ كِتَابًا يَلْقٰيهُ مَنْشُورًا “İnsan için kıyamet gününde, (önünde) açılmış bir kitap (amel defteri) çıkartacağız.” Bu âyetin mesaj olarak bir benzeri Kehf 18/49’da “kitabın, yani amel defterinin ortaya konulması” şeklinde geçmektedir. Âyetin sonunda geçen مَنْشُور menşûr kelimesi “açılmış” manasına gelmektedir.(40) Esasında Tekvîr 81/10’da dikkat çekilen de bu hakikattir.

“Amellerin yazdırılması” meselesini İnfitâr 82/10-12’de geniş bir şekilde ele alacağız. Burada kısaca şunu hatırlatalım: Yüce Allah insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa onu meleklerine yazdırıp kontrol altına aldırmaktadır. Âl-i İmrân 3/181, Nisâ’ 4/81, Yûnus 10/21, İsrâ’ 17/13, Kehf 18/49, Meryem 19/79, Yâsîn 36/12, Zuhruf 43/80, Câsiye 45/29, Kâf 50/18, Kamer 54/53, İnfitâr 82/10-12, Târık 86/4’te bu noktada açık bilgiler yer almaktadır.

İnsanlara mahşerde verilecek amel defterleri için kitâb/el-kitâb kelimeleri kullanılmaktadır. İnsanlar amel defterlerini aldıklarında alış şekillerine göre de yaşanacaklar hakkında bilgi sahibi olacaklardır. İsrâ’ 17/14’te geçtiği gibi, kişilere “kitabını oku” denecek, onlar da İsrâ’ 17/71 ve Hâkka 69/19’da yer aldığı gibi ya sevinçle okuyup huzur bulacaklar; ya da Hâkka 69/25’te ifade edildiği üzere derin pişmanlıklar yaşayacaklardır. Demek ki amel defterini alış şekline göre sonrası şekillenecektir. İnşikâk 84/7-15’te iki grup insanın amel defterini alış şekline göre nasıl bir akıbet yaşayacakları hakkında bilgi verilmektedir.

Kehf 18/49’da amel defterini alanların şöyle diyeceği bildirilmektedir: “(Suçlular) ‘Âh, vay halimize! Bu nasıl kitapmış! Küçük büyük hiçbir şey bırakmaksızın (yaptıklarımızın) hepsini sayıp dökmüş!’ diyecekler.” Yüce Allah mahşerde yaşanacak bu olay hakkında bilgi verirken suçluların dile getireceği bir hayret ve pişmanlığı da gündeme getirmektedir. Mahşerde amel defterini alacak olan kâfirler o defterdeki bilgileri görünce hayrete ve dehşete kapılıp “Bu nasıl kitapmış! Küçük büyük hiçbir şey bırakmaksızın (yaptıklarımızın) hepsini sayıp dökmüş!” diyeceklerdir.

Dünya hayatında “İşledikleri her şey kitaplardadır; küçük-büyük hepsi satır satır yazılmıştır” beyanının yer aldığı Kamer 54/52-53’teki bilgilere itibar etmeyenler, bu gerçekle karşılaştıklarında elbette korkunç bir şaşkınlık yaşayacaklardır. Yüce Allah insanların sır diye sakladıkları ne varsa hepsini ortaya koyarak, suçluları mahcup edecektir. Bu konuda Kehf 18/49, Târık 86/9 ve ‘Âdiyât 100/10 gibi âyetlerde bilgi verilmektedir. Esasında En‘âm 6/59, Lokmân 31/16, Yâsîn 36/12, Mücâdele 58/6-7, Zilzâl 99/7-8 gibi âyetlerde dikkat çekilen husus da budur.

2. اِقْرَاْ كِتَابَكَ كَفٰى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَس۪يبًا “(Kendisine şöyle diyeceğiz): Kitabını oku! Bugün hesap görücü olarak sana kendi nefsin yeter.” Burada iki hususa değinilmektedir:

a) اِقْرَاْ كِتَابَكَ “(Kendisine şöyle diyeceğiz): Kitabını oku!” Yüce Allah mahşerde insanları dirilterek onların yedi aşamayı yaşayacaklarını Kur’ân’da haber vermektedir. Bu aşamalar “diriltilme, toplanma, Allah’a sunulma, bilgilendirilme, sorgulanma/yargılanma, değerlendirilme ve cennete veya sevk edilme” şeklinde gerçekleştirilecektir.(41) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda bu aşamalardan bir bölümü gündeme getirilmektedir. İnsanlar dünya hayatında yaptıklarıyla ilgili olarak önce bilgilendirilecek, sonrasında amellerinin kayıtlı olduğu defterlerini okumaları kendilerinden istenecektir.

Bu emrin bir gereği olarak İsrâ’ 17/71’de belirtildiği gibi insanlar önderleriyle çağrılacak, kitabı yani amel defteri kendilerine sağ taraftan verilenler kitaplarını okuyacaklar ve en küçük bir şekilde bile olsa haksızlığa uğratılmayacaklardır. Bu arada Kıyâmet 75/15-19’da beyan edildiği gibi, cehennemlik olduğu belirlenmiş olanların birtakım mazeretler ileri sürmeye kalkışacakları, ancak dillerini depreştirmemelerinin emredileceği, okunacak hükmü aynen takip etmeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Hâkka 69/19-24’te geçtiği üzere, amel defterini açıp okuyan iyi insanlar kendi huzur ve sevinçlerinin bir yansıması olarak amel defterlerini başkalarının da okumasını isteyecek, bu arada mahşerdeki bu gerçekliklere dünya hayatındayken gönülden iman ettiklerini söyleyecek, dünyadaki fedakârlıklarının karşılığı olarak huzurlu bir hayatı yaşayacak ve nimetlerden istifade etmeleri kendilerine beyan edilecektir.

Âyette “okumak” anlamını verdiğimiz kelime “okuduğunu anlayarak okumak” manasına gelen kırâat/ıkra’ kelimesidir. Buradan hareketle, mahşerdeki bilgilendirilmede ortada anlaşılamayacak bir şeyin olmayacağı, herkesin her şeyi açık ve seçik olarak göreceği, gizli saklı bir durumun yaşanmayacağı beyan edilmiş olmaktadır. Kitap yani amel defteri açılınca cennetlik kişileri büyük bir güzelliğin ve sevincin kaplayacağı da İnsân 76/11’de beyan edilmektedir. Bu arada yaşanacak büyük huzurla ilgili olarak ‘Abese 80/38-39’de de müjdeler yer almaktadır.

b) كَفٰى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَس۪يبًا “Bugün hesap görücü olarak sana kendi nefsin yeter.” Yüce Allah insanoğluna mahşerde amel defterlerini verdikten ve herkesin de kendi amellerini kayıtlı olarak açık seçik bilgiler halinde orada görmesini sağladıktan sonra, artık insanların kendileriyle ilgili durumu anlamış olacağı ifade edilmektedir. Bu itibarla, âyetin sonunda geçen حَس۪يب hasîb kelimesini bazı âlimlerimiz “şahit” anlamında yorumlamışlardır.(42) Bu arada âyette geçen بِنَفْسِكَ binefsike ifadesinin de كَفٰى kefâ fiilinin faili olduğunu ve herkesin kendisiyle ilgili hesap görücü olarak yeteceğini belirtmeliyiz.

Konuyla ilgili olarak Kıyâmet 75/14’te şu bilgiler yer almaktadır: “İnsan kendisinin şahididir.” Kıyâmet suresindeki bu âyette de kişinin kendi durumunu gâyet iyi bileceğinden söz edilmektedir. Bu âyetin öncesinde yani Kıyâmet 75/13’te yer alan “O gün, insana yaptığı ve yapmayıp geri bıraktığı her şey haber verilecektir” ifadesi, insanın daha önceden durumdan haberdar edildiğini göstermektedir. Bu haberdar edilme türlerinden biri de kişiye amel defterinin verilmesidir.

Âhirette yaşanacak bilgilendirilme aşamasında yer alan beş çeşit bilgilendirilme sayesinde kişinin böyle bir bilgi ve değerlendirme yapabilme gücü elde etmiş olması normal bir sonuçtur. Esasında ölüm anında yaşanacaklar, ölüm sonrası ruhun durumu, diriltilirken yaşanacaklar, toplanma anındaki pozisyon, Yüce Allah’a sunulmadaki durum ve amel defterinin verilme şekli bu noktada belirleyici birer hakikat olarak devrede olacaktır.

İnsanlara hesap görücü olarak kendileri yeterli olacak, durumu açık seçik bir şekilde anlayacaklardır. Bu konuda Kehf 18/49’da şöyle buyrulmaktadır: “Kitap (amel defteri) ortaya konulmuş olacaktır. Suçluların onda bulunanlardan ürktüklerini görürsün. Onlar, ‘Âh, vay hâlimize! Ne oluyor bu kitaba! Küçük, büyük hiçbir şey bırakmadan hepsini sayıyor?’ derler. Yaptıklarını karşılarında hazır bulmuşlardır. Rabbin hiç kimseye zulmetmez.”

Bu âyete göre suçlular, amel defterinde kayıtlı bulunan, dünyadayken yapıp unuttukları, küçük-büyük demeden sayılan tüm davranışları için kendilerine yazık ettiklerini itiraf ederek, amel defteri hakkında kendi değerlendirmelerini ve bunun oluşturduğu pişmanlıkları dile getirmiş olacaklardır.

Konuyla ilgili diğer bir âyet ise Şûrâ 42/22’dir: “Yaptıkları şeyler başlarına gelirken, zâlimlerin korkudan titrediklerini göreceksin.” Zâlimlerin korkup ürkmelerinin gerçekleşeceği yerin ve zamanın, aslında âhiret süreci olduğunun diğer bir delili olan bu âyette öne çıkartılan husus, zâlimlerin dünyada kazandıkları kötülükler nedeniyle korkuya kapılmalarıdır.

Henüz ateşe atılmamış olmalarına rağmen korkmaları, sonuç hakkında fikir sahibi olduklarını ve kendilerinin değerlendirme yaptığını göstermektedir. Bu korkunun kıyâmet sonrası gerçekleşeceğinin en büyük delili ise Şûrâ 42/22. âyetin devamındaki şu ifadedir: “İman edip iyi işler yapanlar da cennet bahçelerindedirler. Rablerinin yanında onlara diledikleri her şey vardır. İşte büyük lütuf budur.” “Cennet bahçeleri”, “diledikleri her şeyin bulunduğu yer” ve “büyük kurtuluş” ifadeleri bütünüyle âhiret şartları için ve dolayısıyla cennet için söz konusudur.

Kâf 50/22’de verilen bilgilere göre, mahşer şartlarında cehennemliklerin dünyadayken gaflette olmayı tercih ettikleri bu hakikatle karşılaşacakları, çünkü gözlerine çektikleri perdenin kaldırılacağı, gözlerinin son derece keskin bir şekilde her şeyi göreceği haber verilmekte, olayın şiddeti ve dehşeti hakkında muhataplar bilgilendirilmektedir.

Kişinin kendi durumunu mahşerde yaşanacak aşamalar arasındayken anlayacağı gerçeği nedeniyle insanların kendilerini dünya hayatındayken sürekli muhasebe etmeleri ve gidişatın ne yönde olduğuyla ilgili bir duyarlılık ortaya koymaları bir zorunluluktur. Hz. Peygamber bununla ilgili olarak şu çok önemli uyarıda bulunmuştur: “Hesaba çekilmeden önce kendinizi muhasebe edin.”(43) Bu harika uyarıya kulak verenlerden ve mahşerde mahcubiyet yaşamayacaklardan olmayı niyaz ediyoruz.

ıı. Hidâyet ve Dalâletin İnsanla Bağı

مَنِ اهْتَدٰى فَاِنَّمَا يَهْتَد۪ي لِنَفْسِه۪ وَمَنْ ضَلَّ فَاِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرٰى وَمَا كُنَّا مُعَذِّب۪ينَ حَتّٰى نَبْعَثَ رَسُولًا “Kim doğru yola gelirse, sadece kendisi için gelmiş olur; kim de saparsa, sadece kendi aleyhine sapmış olur. Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez. Biz bir elçi gönderinceye kadar (kimseye) azap ediciler değiliz.”

Âyetteki مَنِ اهْتَدٰى menihtedâ ifadesi “her kim hidayete ererse”; فَاِنَّمَا يَهْتَد۪ي fe innemâ yehtedî ifadesi “sadece ve sadece hidayete ermiş olur”; لِنَفْسِه linefsihî tamlaması “onun kendisi için”; وَمَنْ ضَلَّ ve men dalle ifadesi “ve her kim de saparsa”; فَاِنَّمَا يَضِلُّ fe innemâ yedıllü ifadesi “sadece ve sadece sapmış olur”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ tamlaması “kendi aleyhine”; وَلَا تَزِرُ ve lâ teziru fiili “yük (günah) taşıyamaz”; وَازِرَة vâziratün kelimesi “yük (günah) taşıyan”; وِزْرَ اُخْرٰى vizra uhrâ tamlaması “başkasının yükünü (günahını)”;وَمَا كُنَّا ve mâ künna fiili “biz (şöyle) değiliz”; مُعَذِّب۪ين mu‘azzibîne kelimesi “azap ediciler”;حَتّٰى نَبْعَثَ hattâ neb‘ase fiili “gönderinceye kadar”; رَسُولًا rasûlen sözcüğü ise “elçi, resül” demektir.

Burada sorumlulukların şahsiliğiyle ilgili mesaj gündeme getirilmektedir.

1. مَنِ اهْتَدٰى فَاِنَّمَا يَهْتَد۪ي لِنَفْسِه۪ وَمَنْ ضَلَّ فَاِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا “Kim doğru yola gelirse, sadece kendisi için gelmiş olur; kim de saparsa, sadece kendi aleyhine sapmış olur.” Benzerleri Yûnus 10/108, Neml 27/92 ve Zümer 39/41’de yer alan bu ifadede verilmek istenen mesaj, sorumluluğun şahsî olduğunu beyan etmektir. Ayrıca Bakara 2/134, 141, 286, Fussılet 41/46, Câsiye 45/15, Necm 53/38-41, Zilzâl 99/7-8 gibi âyetlerde de sorumluluğun şahsiliği noktasında çeşitli bilgiler verilmektedir.

Bu bağlamda, hidayetin ve dalaletin fayda ve zararının bunları seçen insanoğluna yönelik olduğu ve özellikle bu tercihlerin Yüce Allah’a yararının da zararının da olamayacağı bildirilmek istenmektedir. Âyetin her iki cümlesinde de اِنَّمَا innemâ vurgu edatının kullanılması, bu noktadaki mesajın son derece net ve kesin olduğunu, aksinin düşünülemeyeceğini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Fâtiha 1/6’da “hidâyet” konusunda geniş açıklamalar yaptığımız için, burada sadece âyetteki cümleyle ilgili ifadeler üzerinde durmakla yetineceğiz: Hidâyeti tercih edenler elbette sadece kendi lehlerine hidâyete erdirilmiş olurlar. Kişinin hidayete ermiş olmasının faydası kendisinedir; hiç kimse hidayetini Allah’a bir iyilik olarak sunamaz.

Âyetin ikinci cümlesinde Mekkeli müşrikler özelinden hareketle, inanmayan veya yanlış inanan kim varsa onlara seslenilmekte ve sapkınlığı tercih edip sapkınlık yapanların sadece ve sadece kendi aleyhlerine sapmakta olacakları haber verilmektedir. Sapıklığı tercih edenler hiçbir şekilde Yüce Allah’a zarar veremezler.

Lokmân 31/12’de belirtildiği gibi, şükredenlerin şükrünün Yüce Allah’a hiçbir yararı olmadığı gibi küfredenlerin küfrünün de O’na hiçbir zararı olamaz. Zümer 39/7’de beyan edildiği üzere, insanlar küfrederlerse, bilmelidirler ki Yüce Allah onlardan zengindir, (imanlarına muhtaç değildir) ve kullarının küfrüne asla razı olmaz; eğer şükrederlerse buna rıza gösterir.

Hidayete erdirilmiş olanlar kendi lehlerine hidayete ermiş olurlar. Sebe’ 34/50’de yer aldığı üzere sapanlar da başkalarına zarar veremez, aksine kendileri zarara gömülmüş olurlar. Neml 27/92’de de belirtildiği üzere, hidayete erenler kendileri için ermiş olurlar; sapanların ise Mâide 5/105’te geçtiği gibi onlara hakikati tebliğ eden Hz. Peygamber’e ve müminlere hiçbir zararı dokunamayacaktır.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’e bu âyette moral vermekte, hidayet kaynağı olan Kur’ân’dan yana tavır koymayıp sapkınlığı tercih edenler için üzülmemesini,(44) onlar üzerinde zorbalık yapmaması gerektiğini, pozisyonunun sadece ve sadece uyarcılık olduğunu kendilerine iletmesini emretmektedir. Hak ve hakikattan uzak kalmayı tercih edenler kendi tercihlerinin sonucuna katlanırlar. Onlara tebliğde bulunan peygamber de uyarıcılık görevini bilerek, başka arayışlara girmemesi gerektiği noktasında bilgilendirilmiş olmaktadır.

2. وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرٰى “Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez.” Âyetin bu cümlesi İsrâ’ sûresinin 13. âyetinden itibaren ele alınan konuyu adeta özetlemekte ve sorumluluğun şahsî olduğunu ortaya koymaktadır. Âyette yer alan وِزْر vizr kelimesi manevi yük anlamında “sorumluluk” manasına gelmektedir. Buna göre âyetin mesajını “Hiçbir sorumluluk sahibi başkasının sorumluluğunu yüklenemez” şeklinde anlamak durumundayız.

Kur’ân’da beş âyette(45) geçmekte olan bu cümlede sorumlulukların şahsiliği prensibi üzerinde durulmakta, suçu başkasına fatura etmenin imkânsızlığı vurgulanmaktadır. Âyetteki وَازِرَة vâzirah kelimesinin nekra getirilmesi, maksadın evrensel olduğunu ve bu esastan hiç kimsenin istisna edilmeyeceğini göstermektedir.

Çeşitli âyetlerde zikredildiği üzere, ilâhî prensiplerin en önemli örneklerinden olan bu cümle sayesinde, hem Hıristiyanlara ait “ezeli günah ve Hz. İsa’nın kendisini insanlık için kurban ettiği kabulü”, hem de “günahkâr kul ile Allah arasına girilebileceğine inanılan aracılık kurumu” kökten reddedilmektedir.(46) ‘Ankebût 29/12’de kâfirlerin müminlere yönelik olarak dile getirdiği “Siz bizim yolumuza uyun, günahlarınızı biz yüklenelim” sözünün son derece hatalı olduğu ortaya çıkmaktadır. Bir insanın ve elbette bir Müslümanın sorumluluk noktasında asla unutmaması gereken ilkelerden birisi işte bu cümlede yer almaktadır.

Bu âyet grubunda verilmek istenen mesajın daha doğru anlaşılabilmesi için sorumluluklarının şahsiliğini vurgulamak üzere Râzî’nin de naklettiği gibi birinin yaptığı işten dolayı başkasının sorumlu tutulamayacağını gösteren bir örnek vermek istiyoruz:

“İbn Ömer, Hz. Peygamber’in, ‘Ölü, ehlinin, yani çoluk çocuğunun ağlaması sebebiyle azap görür’ dediğini rivayet etmiştir. Hâlbuki Hz. Ayşe, bu haberin sıhhatini tartışmaya açmış, eleştirisinin doğruluğuna da Yüce Allah’ın ‘bir günahkâr başkasının günah yükünü yüklenmez’ ayetini delil getirmiştir. Çünkü çoluk-çocuğunun ağlaması sebebiyle kişiye azap etmek, kişiyi, başkasının suçu sebebiyle sorumlu tutmak olur ki bu da bu ayetin hükmüne aykırıdır.”

Bu noktada bir başka hadis-i şerifi daha hatırlatmak gerekir. Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Her kim bir kötü âdet başlatırsa ona hem onun günahı, hem de onu işleyenlerin günahı vardır.”(47) Bu hadiste de ifade edilen husus tamamıyla Nisâ’ 4/85’teki mesajın tefsiri mahiyetindedir. “Sen şunu şunu yap, günahı benim” gibi lafların anlamsız olduğu, böyle bir üstlenmenin dünyadan garanti edilemeyeceği ortadadır.

Bu arada bu tür bir yanılgıya düşüp hata yapanlar da “nasıl olsa günahımı başkası çekiyor, mesele yok” gibi bir düşünce de kesinlikle doğru değildir. Son söz olarak söyleyelim ki, kişi hem kendi sapmasının, hem de başkasını saptırmasının karşılığını görecektir. Bu durumda günahların ve sorumlulukların şahsiliği meselesinde herhangi bir sorun olmamaktadır.

3. وَمَا كُنَّا مُعَذِّب۪ينَ حَتّٰى نَبْعَثَ رَسُولا “Biz bir elçi gönderinceye kadar (kimseye) azap ediciler değiliz.” Yüce Allah haksız bir uygulama yapmayacağını, insanları bilgilendirmeden onlara azap etmeyeceğini bildirmekte ve evrensel bir hakikati müsümanların gündemine getirerek onları bilinçlendirmek istemektedir.

Yüce Allah, sorumlulukların şahsiliğini beyan etmek üzere insanlığa peygamber gönderdiğini ifade etmektedir. İnsanlar peygamberlerin tebliğ ettiği prensipleri görüp anladıktan sonra artık hidayeti mi sapkınlığı mı tercih edeceklerine kendileri karar verecekler ve tercihlerinin sonuçlarına katlanmak durumunda olduklarını bileceklerdir.

Nahl 16/36 gibi âyetlerde belirtildiği gibi, insanlık tarihi ne kadar eskilere gidiyorsa risalet de o kadar eskiye gitmektedir. Bu nedenle, Hz. Nûh’un ilk peygamber olduğu iddiası hatalı olduğu gibi, Kur’ân’da adı verilen peygamberlerin bütün peygamberler olduğu iddiası da aynı şekilde hatalıdır.

Yüce Allah, insanı yarattığında onu bilgilendirdiğini ve onu kendisini ifade etme yeteneğiyle buluşturduğunu beyan etmektedir.(48) Bunun doğal sonucu olarak, insanın halife olarak görevlendirdiği de Kur’ân’da ifade etmektedir.(49) Yaratılış gayesinin ele alındığı İnsân sûresinin ilk âyetlerinde insanın imtihan edilmek için yaratıldığı bildirilmektedir.(50) İmtihan edileceklerin bütün insanlık olduğu düşünüldüğünde, bunun ilk insan neslinden itibaren başladığı rahatlıkla söylenebilir. Böyle olunca, kendi aklî güçleriyle hakkı bulamayan ve dolayısıyla toplumda huzursuzluk çıkartanların ıslahı için ilk nesle de peygamber gönderilmesinin gereği kendiliğinden anlaşılmaktadır.

Yüce Allah meleklerden ve insanlardan elçiler seçtiğini haber vererek,(51) peygamberlik kurumunu kendisinin şekillendirdiğini ifade etmiş olmaktadır. Nahl 16/36’da da zikredildiği üzere, her topluma bir peygamber gönderildiği, her toplumun bir hidayete çağırıcısının bulunduğu da Kur’ân’da beyan edilmektedir.(52)

Yüce Allah peygamber gönderme gerekçesini beyan etmek üzere şöyle buyurmaktadır: “(Yerine göre) müjdeleyici ve sakındırıcı olarak peygamberler gönderdik ki insanların peygamberlerden sonra Allah’a karşı bir bahaneleri olmasın! Allah izzet ve hikmet sahibidir.”(53)

Bir başka âyette de şöyle buyurulmaktadır: “Eğer biz, Kur’ân’ı göndermeden önce onları bir azapla helâk etseydik: ‘Ey Rabbimiz! Bize bir elçi göndermen gerekmez miydi ki şu aşağılığa ve rüsvaylığa düşmeden önce âyetlerine uysaydık’ derlerdi.”(54)

Eğer peygamber gönderilmeseysi inkârcıların ileri süreceği bir bahane de şu şekilde karşılanmaktadır: “Kendi yaptıklarından dolayı başlarına bir sıkıntı geldiğinde ‘Ey Rabbimiz! Bize bir elçi gönderseydin de âyetlerine uyup müminlerden olsaydık!’ diyecek olmasalardı (seni göndermezdik).”(55)

Konuyla ilgili olarak mutlak surette bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Tevbe 9/115’tir: “Allah bir topluluğu doğru yola ilettikten sonra, korunacakları (sorumlu ve duyarlı davranacakları) şeyleri kendilerine açıklayıncaya kadar onları sapkın (kabul edecek) değildir. Muhakkak ki Allah her şeyi çok iyi bilendir.”

Yüce Allah’ın insanlık için uyguladığı temel ilke bu olmasına rağmen, eğer birileri ilahi mesajlardan haberdar olamamışsa, risâlet öğretilerine ulaşamamış veya öğretiler ona doğru bir şekilde ulaştırılmamışsa, bir anlamda vahiy kaynaklı bilgilerden haberdar olamamışsa kendilerine risalet öğretileriyle ilgili azap edilmeyeceği yorumunu yapmakta olduğumuz İsrâ’ 17/15’te belirtilmektedir.

Yüce Allah’ın kimleri helak edeceği, kimleri bundan uzak tutumuş olacağıyla ilgili temel kuralı hakkında geniş bilgiler vereceğimiz Kasas 28/58’de şöyle buyrulmaktadır: “Rabbin, kendilerine âyetlerimizi okuyan bir elçiyi ülkelerin ana merkezine göndermedikçe, o ülkeleri helâk etmez. Zaten biz ancak halkı zâlim olan ülkeleri helâk etmişizdir.”

ııı. Helâk Edilmenin Gerekçesi

وَاِذَآ اَرَدْنَآ اَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً اَمَرْنَا مُتْرَف۪يهَا فَفَسَقُوا ف۪يهَا فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنَاهَا تَدْم۪يرًا “Bir şehri helak etmek istediğimizde, o şehrin şımarık elebaşlarını yönetici yaparız da onlar orada kötülük işlerler. Böylece ona (şehir halkına azap) sözü gerçek olur; orayı darmadağın ederiz.”

Âyettekiوَاِذَآ اَرَدْنَا ve izâ eradnâ fiili “ve istediğimiz zaman”; اَنْ نُهْلِكَ en nühlike fiili “helak etmeyi”; قَرْيَة karyeten kelimesi “herhangi bir şehri, herhangi bir ülkeyi”; اَمَرْنَا emernâ fiili “yönetici yapmış (oluruz)”;مُتْرَف۪يهَا mutrafîhâ ifadesi “oranın şımarıklarını, refah içindeki zenginlerini, seçkinlerini”;فَفَسَقُوا fe fesekû fiili “onlar da kötülük yaptılar, yaparlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”;فَحَقَّ fe hakka fiili “(böylece) gerçek oldu, gerekli oldu, gerekli olur”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “onlara”; الْقَوْل el-kavlü sözcüğü “söz, o (azap) sözü”; فَدَمَّرْنَاهَا fe demmernâhâ ifadesi “orayı, onları yerle bir ettik, darmadağın ettik, ederiz”; تَدْم۪يرًا tedmîran kelimesi ise “tam anlamıyla yerle bir etmek şeklinde” demektir.

Burada Yüce Allah’ın hangi ülkeleri nasıl helak ettiğiyle ilgili prensibi gündeme getirilmektedir.

Âyetin izahına geçmeden önce belirtelim ki bu âyetin bir benzeri En‘âm 6/123’te şu şekilde geçmektedir: “Böylece biz, her kasabada oranın günahkârlarını liderler yaptık; sonuçta oralarda bozgunculuk yapmayı tercih ederler. Onlar, kendilerinden başkasını aldatamazlar; ama farkında olmazlar.”

1. وَاِذَآ اَرَدْنَآ اَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً اَمَرْنَا مُتْرَف۪يهَا فَفَسَقُوا ف۪يهَا “Bir şehri helak etmek istediğimizde, o şehrin şımarık elebaşlarını yönetici yaparız da onlar orada kötülük işlerler.” Önceki âyette de ifade ettiğimiz ve Kasas 28/58’de de detaylandıracağımız üzere, Yüce Allah insanlar hak etmediği sürece onları helak etmeyeceğini beyan etmekte, aksi durumları haksızlık olarak tanıtmaktadır. Âyetin bu cümlesiyle ilgili iki farklı yorum yapılmaktadır:

a) Âyette geçen اَمَرْنَا emernâ fiili “emretmek” demektir. Bu fiile âmernâ şeklinde okunarak “musallat etmek, çoğaltmak”(56) manası verenler vardır. Bu durumda bir şehrin halkı helak edilmek istendiğinde orada yoldan çıkan şımarıkların çoğaltılmaya izin verildiği, sonrasında kendilerine azap sözünün hak olduğu ve helak edildikleri ifade edilmiş olmaktadır. İsrâ’ 17/15’te “elçi gönderinceye kadar azap edilmeyeceği” prensibi ile En‘âm 6/131 ve Kasas 28/59’daki bilgiler çerçevesinde Yüce Allah’ın herhangi bir şehir halkını O’nun emrine itaatten yüz çevirmedikleri sürece helak etmediği sonucu elde edilmiş olur.

Söz konusu fiili emmernâ şeklinde şeddeleyerek okuyup “emir yapmak, yönetici kılmak” anlamı verenler de vardır.(57) Şımarıkların bir şehirde iktidara gelmesi sonrasında yoldan çıkarıcı işler yapmaları belli ki helaklerinin sebebi olmaktadır. Bu durumda anlaşılamayacak herhangi bir nokta kalmamaktadır.

b) Kur’ân’da hepsi de çoğul kalıpta mütrefû/mütrefî şeklinde beş kez(58) geçen مُتْرَف۪ي mutrafî(û) kelimesi ise “şımarık, refah içindeki zenginler, seçkinler” anlamı vermektedir. Yanlış bir algıya meydan vermemek için burada gizli bir kelimenin varlığını kabul etmek ve anlamı ona göre vermek durumundayız. Aksi takdirde sanki ülkenin ileri gelen zenginlerine emredilmiş olduğu için onların orada kötülük işledikleri ve sonrasında helaki hak ettikleri anlaşılabilir. Böyle bir durum söz konusu olmaması için, herkese olduğu gibi ülkenin zengin şımarıklarına da Yüce Allah’a itaat etmeleri gerektiği emredilmiş, ancak onların isyan edip kötülük işledikleri anlaşılmış olmaktadır.(59)

Bazı âlimlerimiz buradaki maksadı Yüce Allah’ın şımarık zenginlere bütün hayır ve rahat kapılarını açması, onların da bu yüzden asi olup azmaları ve sapmaları şeklinde yorumlamışlardır. Bu doğru bir yorumdur ve âyetin mesajı konuyla ilgili diğer âyetlerle birlikte ancak bu şekilde uyumlu olmaktadır. Bu mesaj Hz. Mûsâ’nın İsrailoğullarıyla ilgili dile getirdiği şu mesajda da görülmektedir:

“Musa şöyle demişti: ‘Ey Rabbimiz! Gerçekten sen, Firavun ve yönetici seçkinlerine dünya hayatında ziynet(ler) ve nice mallar verdin.’ ‘Ey Rabbimiz! (Sanki onlara bu nimetleri), insanları senin yolundan saptırsınlar (diye mi verdin?)’ ‘Ey Rabbimiz! Onların mallarını sil (yok et), kalplerine sıkıntı ver! (Çünkü) onlar o elem verici azabı görünceye kadar iman etmeyecekler.”(60)

Esasında âyette yer alan فَسَقُوا fesekû fiili emredilen şeyin gereğini yapmayıp “yoldan çıkmak, kötülük yapmak” manasını vermektedir. Masiyet yani isyan, emredilen şeyin zıddıdır. Bu durumda emredilen şeyin, fısktan başka bir şey olduğunu söylemek gerekmektedir. Çünkü fısk da masiyet gibi “emredilenin zıddını yapmak” demektir. Buna göre âyetin mesajı şu şekildedir: “Biz onlara, iman ve itaat demek olan sâlih amelleri yapmalarını emrettik; ama onlar sırf inatları yüzünden bu emre muhalefet ederek fıska yöneldiler.”(61)

2. فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنَاهَا تَدْم۪يرًا “Böylece ona (şehir halkına azap) sözü gerçek olur; orayı darmadağın ederiz.” Âyetin bu cümlesinde söz konusu şehir halkının azgınlaştığı, ülkede bozgunculuk yaptıkları, bunun sonucunda kendilerine azap sözünün gerçek olduğu ve yerle bir edildikleri beyan edilmektedir.

Burada ve benzer âyetlerde zikredilen دَمَّرْنَا demmernâ ve aynı kökten kelimeler(62) çeşitli kalıplarda olsalar da “yerle bir etmek”, “kökünü kazımak”, “kökten yok etmek”, “yıkıp başına geçirmek” gibi anlamlar içermekte, çeşitli azgın kavimlerin akıbeti için kullanılmaktadır. Âyette zikredilen تَدْم۪ير/ دَمَّرْنَا demmernâ/tedmîr kelimeleri “şiddetli bir şekilde kökünü kazımak, yerlerinde geride hiçbir eser bırakmamak suretiyle helak etmek” manasını vermektedir.(63)

Bu âyetin izahı bağlamında şunları belirtmek istiyoruz: Bu konuda diğer âyetler Yüce Allah’ın doğrudan, yani sebepsiz yere azaba ve imha etmeye yönelmediğine delalet etmektedir. Bu bağlamda Yüce Allah Ra‘d 13/11’de şöyle buyurmaktadır: “Bir kavim (kavmi oluşturan fertler) kendilerindeki (güzel hal ve ahlâkı) değiştirip bozuncaya kadar, şüphesiz Allah da o kavmi(n halini) değiştirmez.” Nisâ’ 4/147’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer şükreder, iman ederseniz Allah sizi niçin azaba uğratsın ki!” Kasas 28/59’da da şu bilgiler yer almaktadır: “Biz, ahalisi zâlim olan memleketlerden başkasını helak edici değiliz.” Bu ve benzer ayetler, Yüce Allah’ın sebepsiz yere azap etmediğine delalet eder.

İsrâ’ sûresinin 15. âyetinde de bu anlamı destekler mahiyette şöyle buyrulmuştu: “Kim doğru yolu seçerse, bunu sadece kendi iyiliği için seçmiş olur; kim de şaşkın olursa, kendi zararına şaşmış olur.” Nisâ’ 4/82’de belirtildiği üzere Kur’ân ayetleri arasında bir çelişkinin olması imkânsızdır. Örnek gösterdiğimiz ayetlerin muhkem yani apaçık manalar içerdiği net bir şekilde ortadadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet de aynıdır. Dolayısıyla bu ayetin, diğer ayetlere hamledilmesi ve konuyla ilgili bütün âyetlerin birlikte anlaşılıp yorumlanması, parçacı davranılmaması gerekmektedir.

Bütün bu açıklamalarımızdan anlaşılması gereken şudur: Yüce Allah bütün insanları uyarır; onlar da buna itibar etmezler, azgınlığı tercih ederlerse haklarında azap sözü gerçekleşir ve yerle bir edilirler. Âyette geçen اَمَرْنَا emernâ fiilini emmernâ şeklinde okuyarak “yönetici kılmak” manası verilince anlamın kavranmasında herhangi bir sorun ve tartışma kalmamaktadır. Yüce Allah zaten kendileri şımarık olmayı tercih eden, böylece çevresinde azgınlık yapanları iktidara getirip daha da azgınlaşacaklarını, böylece azabı hak edeceklerini, sonuçta da helak edileceklerini beyan etmiş olmaktadır.

ıv. Yüce Allah’ın Eşsiz ve Erişilmez Bilgisi

وَكَمْ اَهْلَكْنَا مِنَ الْقُرُونِ مِنْ بَعْدِ نُوحٍ وَكَفٰى بِرَبِّكَ بِذُنُوبِ عِبَادِه۪ خَب۪يرًا بَص۪يرًا “Nitekim Nuh’tan sonraki nice nesilleri helak etmiştik. Rabbin, kullarının günahlarını bilip görmede yeterlidir.”

Âyetteki وَكَمْ ve kem edatı “nice”; اَهْلَكْنَا ehleknâ fiili “helak ettik”; مِنَ الْقُرُونِ mine’l-kurûni kelimesi “nesillerden”; مِنْ بَعْدِ نُوحٍ min ba‘di nûhin ifadesi “Nûh’tan sonra”;وَكَفٰى ve kefâ fiili “yetti, yeter”; بِرَبِّكَ birabbike tamlaması “senin Rabbin”;بِذُنُوبِ bizünûbi kelimesi “günahlarını”;عِبَادِه۪ ‘ıbâdihî tamlaması “O’nun kullarının”; خَب۪يرًا habîran sıfatı “haberdar olarak”; بَص۪يرًا basîran sıfatı ise “gören olarak” demektir.

Burada daha önce bu kural gereği helak edilen bir kavmin örneği ve Yüce Allah’ın bilgideki yeterliliği gündeme getirilmektedir.

1. وَكَمْ اَهْلَكْنَا مِنَ الْقُرُونِ مِنْ بَعْدِ نُوحٍ “Nitekim Nuh’tan sonraki nice nesilleri helak etmiştik.” Yüce Allah önceki âyette azgın kavimleri nasıl ve hangi prensip doğrultusunda helak edeceğini beyan ettikten sonra, bu âyette de ilgili prensip doğrultusunda Hz. Nûh’un kavminden sonra nice azgın nesilleri helak ettiğini haber vermekte, böylece onlara haksızlık etmediğini, onların helaki hak ettiklerini bildirmektedir. Kur’ân’da bu bağlamda kıssası anlatılan ve dünya hayatları çeşitli helaklerle sonuçlanan ‘Âd, Semûd, Lût, Eyke, Firavun ve adamları gibi kavimlerin helakine gönderme yapılmaktadır.

Sünnetullâh gereği aynı hataları işleyenlerin aynı şekillerde cezalandırılacakları beyan edilerek, başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün zamanların inkârcıları uyarılmaktadır. Yûnus 10/13’te de beyan edildiği gibi, eski kavimlerin helak sebebi zulmetmek, peygamberlerini ve onların tebliğ ettiği değerleri yalanlamak olduğu için, Mekkeli müşrikler ve sonrasında gelecek insanlar uyarılmaktadır.

Eğer Hz. Muhammed’in risaleti inkâr edilir, vahye düşmanlık beslenip ülkede bozgunculuk ve azgınlık yapılırsa herkesin aynı sonucu yaşayacağı bildirilmekte, konuyla ilgili evrensel bir mesaj verilmiş olmaktadır. Son ümmetin diğerlerinden daha ayrıcalıklı bir durumu ve hak edişi söz konusu olmadığı için önceki azgınları helak eden iradenin sonrakileri de helak edeceği haber verilmektedir.

2. وَكَفٰى بِرَبِّكَ بِذُنُوبِ عِبَادِه۪ خَب۪يرًا بَص۪يرًا “Rabbin, kullarının günahlarını bilip görmede yeterlidir.” Yüce Allah’ın, yapılan her bir şeyi hakkıyla gördüğüne dair Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(64)

Âyetin bu bölümü inkârcılara yönelik bir tehdit manası içermektedir.(65) Yüce Allah azabı ve helaki kimlerin hak ettiğini bilip görmede kendisinin yeterli olduğunu, başka bilgi kaynaklarına ihtiyaç hissetmediğini beyan etmektedir. Yüce Allah’ın her şeyden haberdar oluşu ve her şeyi görmesi, bilgi sahibi olmada yeter artar bir mahiyet arz etmektedir.

Gökte ve yerde hiçbir şey Allah’a gizli kalmaz.(66) Zira Rabbimiz en küçük şeylerden en büyüklerine varıncaya kadar her şeyi bilmektedir.(67) Ancak Yüce Allah kullarını yaratmadan önceki ezeli bilgisi gereği değil, kullarının yapıp ettiklerinden haberdar olup olan biten her şeyi gördükten sonra hak edenleri helak ettiğini bu şekilde beyan etmiş olmakta, herhangi bir haksızlık yapmadığını bildirmektedir.

Yüce Allah’ın “kullarına yettiğini” ifade eden çeşitli âyetler vardır. Buna göre Yüce Allah “hesap görücü”,(68) “velî, dost”,(69) “yardımcı”,(70) “çok iyi bilen”,(71) “her şeye şahit olan”,(72) “her şeye vekil”,(73) “her şeyden haberdar ve her şeyi gören”,(74) “hidayet edici”,(75) “en güçlü, en izzetli”(76) olarak yeterlidir. Bu ve benzer konularda başka aracılara ve yardımcılara kesinlikle ihtiyaç hissedilmemelidir.

Yüce Allah’ın mümin kullarına yeteceğiyle ilgili olarak Bakara 2/137’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer onlar da sizin inandığınız gibi inanırlarsa doğru yolu bulmuş olurlar; dönerlerse mutlaka anlaşmazlık içine düşmüş olurlar. Onlara karşı Allah sana yeter. O işitendir; bilendir.” Demek ki Yüce Allah’ın hakikat düşmanlarının her türlü hile ve desiselerine karşılık hak eden mümin kullarına yardımcı olarak yeteceği, çünkü O’nun her şeyi hakkıyla bildiği ve işittiği haber verilmekte ve müjdelenmektedir.

Yüce Allah’ın kuluna yeteceğiyle ilgili gayet açık bir başka ifade ise Zümer 39/36’da şu şekilde zikredilmektedir: “Allah kuluna kâfi değil midir? Seni O’ndan başkalarıyla korkutuyorlar. Allah, kimi saptırırsa artık onun yolunu doğrultacak biri yoktur.” İşte bu harika âyetlerin harika mesajlarına rağmen hâlâ daha başkalarından yardım ummak, Yüce Allah ile aralarına başkalarını yerleştirmek Yüce Allah’a yeterince güvenmemekten ve O’nu kendilerinden uzakta hissetmekten başka bir şey değildir.

Yüce Allah vardır ve mesele yoktur. O’na güvenip ilkeleri doğrultusunda yaşayanlara da O yetecektir; çünkü güçlü olup alt edilemeyen yegâne kudret sadece ve sadece O’na aittir. Hıcr 15/95. âyette de verilmek istenen mesaj budur. Başta Hz. Peygamber olmak üzere, bütün zamanların müminleri bilmelidiriler ki Yüce Allah onların yanındadır; onların koruyucusudur ve onlara yetecektir; başka kurtarıcı ve yardımcılar aramak beyhudedir vesselâm.

c) Dünya ve Âhiret Hayatının Mukayesesi

Yüce Allah, sûrenin 18-21. âyetlerinde dünya hayatını isteyenlere bunun verileceğini, sonrasında kınanmış ve rahmetten kovulmuş olarak cehenneme atılacaklarını, âhireti isteyip de mümin olarak onun için fedakârlık yapanların çalışmalarını değerli kılacağını, kişiler her neyi isterlerse onlara bu noktada ihsanda bulunacağını, O’nun cömertliğinde kesinti olmadığını haber vermektedir. Ardından bazı insanların dünya hayatında rızık ve servet bakımından diğerlerinden farklı kılındığı, âhirette ise daha büyük derecelerin ve faziletlerin bulunduğu bildirilmektedir.

ı. Dünyayı Tercihin Feci Akıbeti

مَنْ كَانَ يُر۪يدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ ف۪يهَا مَا نَشَآءُ لِمَنْ نُر۪يدُ ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ يَصْلٰيهَا مَذْمُومًا مَدْحُورًا “Kim bu çabucak geçen (dünyayı) isterse, ona yani (helakini) dilediğimiz kimseye dilediğimiz kadarını dünyada hemen veririz. Sonra da onu kınanmış ve kovulmuş olarak gireceği cehenneme yerleştirmiş (olacağız).”

Âyetteki مَنْ كَانَ يُر۪يدُ men kâne yürîdü ifadesi “her kim isterse, isteyen kişi”; الْعَاجِلَة el-‘âcilete kelimesi “acil olanı, dünyayı”; عَجَّلْنَا ‘accelnâ fiili “hemen veririz”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”;مَا نَشَآءُ mâ neşâu ifadesi “dilediğimizi”;لِمَنْ نُر۪يدُ limen nürîdü fiili “istediğimiz kişi(ler)e”; ثُمَّsümme edatı “sonra”; جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili “kılarız, yaparız”; لَهُ lehû ifadesi “ona, onun için”; جَهَنَّم cehenneme kelimesi “cehennemi”;يَصْلٰيهَا yaslâhâ fiili “oraya girecek, yaslanacak”;مَذْمُومًا mezmûmen kelimesi “kınanmış olarak”;مَدْحُورًا medhûran sözcüğü ise “kovulmuş olarak” demektir.

Burada inkârcı insanın isteklerine Yüce Allah’ın ne cevap vereceği ve bu insan tipinin sonunun nasıl gerçekleşeceği gündeme getirilmektedir.

1. مَنْ كَانَ يُر۪يدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ ف۪يهَا مَا نَشَآءُ لِمَنْ نُر۪يدُ “Kim bu çabucak geçen (dünyayı) isterse, ona yani (helakini) dilediğimiz kimseye dilediğimiz kadarını dünyada hemen veririz.” Bu âyetteki mesaj sûrenin daha önce incelediğimiz ve sorumluluğun şahsiliğini ortaya koyan İsrâ’ 17/13. âyetle yakından ilgilidir. Nitekim kul neyi isteyip tercih edeceğine kendisi karar verdiği için tercihinin sonuçlarına da katlanacaktır.

Kur’ân’da üç kez(77) geçen الْعَاجِلَة el-‘âcileh kelimesi “acil olan, yakında, hemen, şimdiki, burada olan, gelip geçici, çarçabuk geçen, dünya, dünya hayatı” demektir. Buradaki عَجَّلْنَا ‘accelnâ fiili de buna uygun olarak “acele, hemen, buradaki, dünya hayatı” anlamını içermektedir.

Yüce Allah kulları içinden her kim bu dünya hayatı için isteklerde bulunursa, yani bu dünya için çalışır, amelinin karşılığını bu dünya hayatında almak isterse “helakini” dilediği kişilere Allah’ın dilediği kadarını bu hayatta hemen vereceğini beyan etmektedir.(78) Âyette yer alan لِمَنْ نُر۪يدُ limen nürîdü “dilediğimiz kişi için” ifadesi daha önce geçen لَهُ lehû ifadesinden bedel-i ba‘d mine’l-küll’dür; yani لَهُ lehû ifadesiyle kast edilen kişilerin bir bölümünü içermektedir.(79)

Anlaşılan o ki, insanlar dünya için isteklerde bulunurlar; ancak Yüce Allah her isteyene istediği kadar her şeyi vermeyeceğini, dilediği kişilere kendisi ne kadar diliyorsa o kadar vereceğini bildirmektedir. Çünkü herhangi bir davranışın değeri çalışanın isteği ile değil, çalıştıranın kabul etmesi ile belirlenir. Aksi takdirde insanın isteklerinin sınırı belirlenemez.

Özellikle bu insan münafık, gösterişçi, dünyayı aşırı seven, başka bir özlemi olmayan(80) ve âhiret hayatına iman etmemiş biri ise onun dünya hayatına dair isteklerinin sınırı bellli olmaz. Bu nedenle, Yüce Allah kullarından her kim bu dünya hayatını ve onun ödülünü isterse Allah kim için ne kadar dilerse onu hemen vereceğini bildirmektedir.

Şûrâ 42/20’de şöyle buyrulmaktadır: “Kim ahiret ekinini (kazancını, kârını, nimetini) istiyorsa, onun kazancını arttırırız. Kim de dünya kârını istiyorsa ona da dünyadan bir şeyler veririz. Fakat onun ahirette hiçbir nasibi olmaz.” Yüce Allah ahiret kârını isteyenlere bunun çok daha fazlasını vereceğini beyan ettikten sonra, vahyin mesânîlik özelliği gereği sözü dünya ekinini yani dünyalıkları isteyenlere getirmektedir. Bu çerçevede tercihini dünya ve dünyalıklar olarak belirleyenlere de istediklerinin bir bölümünü vereceğini, ancak onların âhiretten hiçbir paylarının ve nasiplerinin olmayacağını haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/145’te şöyle buyrulmaktadır: “Hiçbir kimse yok ki, ölümü Allah’ın iznine bağlı olmasın. (Ölüm), belli bir süreye göre yazılmıştır. Her kim, dünya nimetini isterse, kendisine ondan veririz; kim de ahiret sevabını isterse, ona da bundan veririz. Biz şükredenleri mükâfatlandıracağız.”

Bu konuda Hûd 11/15’te şöyle buyrulmaktadır: “Kim, (yalnız) dünya hayatını ve zinetini istemekte ise, işlerinin karşılığını orada onlara tam olarak veririz ve orada onlar hiçbir zarara uğratılmazlar.” Hem bu âyeti hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti birlikte düşündüğümüzde Yüce Allah’ın her isteyene istediğini değil, hak ettiğini vereceğini beyan etmiş olmaktadır.

Bu arada her namazda okuduğumuz bir dua olan Bakara 2/200’de de şu beyanlar zikredilmektedir: “İnsanlardan öyleleri var ki: ‘Ey Rabbimiz! Bize dünyada ver’ derler. Böyle kimselerin ahiretten hiç nasibi yoktur.”

Dolaylı da olsa konuyla ilgili olarak Kehf 18/103-106’da şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Size, (yaptıkları) işler bakımından en çok ziyana uğrayanları bildirelim mi? (Bunlar) iyi işler yaptıklarını sandıkları halde dünya hayatında çabaları boşa giden kimselerdir. İşte onlar, Rablerinin âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden amelleri boşa giden kimselerdir ki, biz onlar için kıyamet gününde hiçbir ölçü tutmayacağız (onlara değer vermeyeceğiz). İşte, inkâr ettikleri, âyetlerimi ve resullerimi alaya aldıkları için onların cezası cehennemdir.”

Ahkâf 46/20’de dile getirildiği üzere, böylelerine mahşerde de şöyle denecektir: “İnkâr edenler ateşe arz olunacakları gün (onlara şöyle denir): Dünyadaki hayatınızda bütün güzel şeylerinizi harcadınız, onların zevkini sürdünüz. Bugün ise yeryüzünde haksız yere büyüklük taslamanızdan ve yoldan çıkmanızdan dolayı alçaltıcı bir azap göreceksiniz!”

2. ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ يَصْلٰيهَا مَذْمُومًا مَدْحُورًا “Sonra da onu kınanmış ve kovulmuş olarak gireceği cehenneme yerleştirmiş (olacağız).” Yüce Allah sadece dünya hayatını tercih edip ödüllerini de sadece bu dünya hayatında almak isteyenlere bunların hak ettiği kadarını vereceğini beyan ettikten sonra, böylesi kişilerinin kınanmış ve huzurdan kovulmuş bir şekilde cehenneme atılacağını haber vermektedir.

İşte aceleyle hareket edip neyi, ne zaman ve ne için isteyeceğini doğru belirlemeyenlerin akıbetlerinin korkunç olacağı bildirilmektedir. Esasında İsrâ’ 17/11’de de açıkladığımız üzere, nankör insan hayrı istediği gibi şerri de ister; böylece felakete davetiye çıkardığının farkına bile varamaz. İnsanın aceleciliğiyle ilgili detaylı bilgileri söz konusu âyette verdiğimiz için burada bezer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Âyetin sonunda yer alanمَذْمُومًا mezmûmen ve مَدْحُورًا medhûran kelimeleri, yaşanacak felaketi ve çaresizliği ortaya koymak üzere cehenneme atılacak olan ve sadece dünya hayatını bilip bütün beklentilerini dünyada elde etmeyi isteyen kişilerin “kınanmış, hor, hakir, zelil, perişan, Allah’ın rahmetinden ve merhametinden kovulmuş, huzurdan atılmış, dışlanmış, her hayırdan uzak tutulmuş”(81) bir şekilde azaba yaslanacaklarını ortaya koymaktadır.

Dünya hayatını ve ödüllerini isteyenler başka bir payın daha kendileri için belirlendiğini unutmuşlardır. İşte Yüce Allah onların âhirette de paylarının ayrılmış olacağını ve bunun ateş azabı olan cehenneme atılmak şeklinde gerçekleşeceğini haber vermektedir.

ıı. Âhiret İçin Çalışmanın Değeri

وَمَنْ اَرَادَ الْاٰخِرَةَ وَسَعٰى لَهَا سَعْيَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَاُو۬لٰٓئِكَ كَانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُورًا “Kim de ahireti ister ve mümin olarak çalışırsa, işte bunların çalışmaları değerlidir.”

Âyettekiوَمَنْ اَرَادَ ve men erâde fiili “kim de isterse”; الْاٰخِرَة el-âhirate kelimesi “âhireti”; وَسَعٰى ve se‘â fiili “çalışırsa, çaba gösterirse”; لَهَا lehâ ifadesi “o iş için”; سَعْيَهَا sa‘yehâ tamlaması “onun bütün çabasını”; وَهُوَ ve hüve zamiri “o (şöyle iken)”; مُؤْمِنٌ mü’minun kelimesi “mümin, inanan olarak”; فَاُو۬لٰٓئِكَ fe ülâike kelimesi “işte onlar”; كَانَ سَعْيُهُمْ kâne sa‘yuhum ifadesi “onların çalışması, çabası (şöyle)dir, (şöyle) oldu”; مَشْكُورًا meşkûran kelimesi ise “değerli, şükrana layık(tır)” demektir.

Burada Kur’ân’ın mesânîlik özelliği gereği cehennemliklerin tersine olarak bu defa âhirete iman edenlerin durumu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah sözü dünya hayatını tek hayat olarak kabul etmeyip bu âlemi mahşer için bir kazanım yeri görenlere getirmekte, imanlı bir şekilde âhireti isteyip onun için çalışıp fedakârlık yapanlara da bunun karşılığını fazlasıyla vereceğini müjdelemektedir. Bu konuda Yûnus 10/26, Fâtır 35/30 ve Şûrâ 42/20 gibi âyetlerde çeşitli müjdeler yer almaktadır.

Sa‘yini yani çalışma ve gayretini imanıyla şekillendirenler aslında iman ve salih amel birlikteliğini başaranlardır. İşte bu kişiler âhirete imanın verdiği duyarlılıkla hareket etmekte, çalışmalarının meşkûr olmasını yani “şükranla karşılanmasını” başarmaktadırlar. Yüce Allah bu kişilerin çalışmalarının meşkûr olacağını beyan ederek, onlara hak ettikleri teşekkürün sunulacağını, yaptıklarının zayi edilmeyeceğini, hatta onların boş işlerle meşgul ettirilmeyeceklerini, çünkü gayretlerinin Allah katında makbul olacağını bildirmektedir.

Bu âyette kurtuluş ve makbul bir hayat için iki şart ileri sürülmektedir. Bunlardan ilki “âhireti istemek”tir. Âhireti isteyebilmek için mahşerle ilgili bilgi veren ve her şeyi yaratan “Yüce Allah”ı, bu bilgileri aktaran “melekler”i, ardından onların Allah’tan getirdiği “kitaplar”ı ve bu bilgileri insanlara aktarmış olan “peygamberler”i, elbette “âhiret”i ve sisteme dair Yüce Allah’ın kudret ve ölçüsü anlamında “kader”i kabul etmek gerekmektedir.

Görüldüğü üzere, sadece bu ifade bile imanın şartlarını içermektedir ki bu cümle konunun iman boyutunu içermektedir. Bir inancın “iman” adını alabilmesi “sâlih ameller”le ispat edilip desteklenmesine bağlıdır. İşte âyette kurtuluş için zikredilen ikinci şart “inanarak çalışıp çaba sarf etmek” şeklinde belirlenmiştir. Âl-i İmrân 3/195, Nisâ’ 4/124, Nahl 16/97, Necm 53/39 gibi pek çok âyette dile getirilen husus da budur.

Çalışmaların değerlendirilebilmesi yapılanların hangi niyetlerle yapıldığına bağlıdır. Niyet doğru ise davranış da ona göre değer kazanır. Sırf bu nedenledir ki Hz. Peygamber “Ameller niyetlere göredir”(82) buyurmuştur. Konuyla ilgili erkek ve kadın içerikli kullanımların Âl-i İmrân 3/195, Nisâ’ 4/124, Nahl 16/97, İsrâ’ 17/19, Tâhâ 20/112, Enbiyâ’ 21/94, Ahzâb 33/35 ve Mü’min 40/40 gibi âyetlerde örneklendirildiğini hatırlatmalıyız.

Bu âyeti şu şekilde tercüme etmek de mümkündür: “Fakat âhiret hayatını(n güzelliğini) isteyen ve bunun için gösterilmesi gereken çabayı gösterenlere gelince, (gerçek) müminler bunlardır; çabalarına (Allah katında) değer verilen kimseler de bunlardır.”(83) Bu tercümede âyetteki وَهُوَ مُؤْمِنٌ ve huve mü’minun cümlesi haber konumundadır. Bizim tercihimize göre ise söz konusu cümle sa‘y denen çabaların nasıl yapıldığıyla ilgilidir.

Eski âlimlerimiz bu âyete dayanarak şöyle bir söz dile getirmişlerdir: “Beraberinde üç şey olmayanın çalışması meşkûr olmaz (yani gayretinin kendisine faydası dokunmaz): Sâbit (kararlı) bir iman, sadık (samimi) niyet ve ispatli bir amel.”(84) İşte vahiyden beslenen zihnin ileri sürdüğü harika sonuçlardan birisi de budur.

Bir iş salih amel adını alsın isteniyorsa, bunun imanlı ve samimi bir niyetle yapılması gerekir. Bir inanca iman denebilmesi de ilgili davranışın imanlı bir şekilde yapılması gerekir. Buna göre “iman” ve “salih amel” birbirinden ayrılmaz iki değerdir ve biri olmadan diğeri bir anlam ve değer ifade etmez, kişiye fayda vermez.

ııı. Yüce Allah’ın Cömertliğinin Sınırsızlığı

كُلًّا نُمِدُّ هٰٓؤُ۬لَآءِ وَهٰٓؤُ۬لَآءِ مِنْ عَطَآءِ رَبِّكَ وَمَا كَانَ عَطَآءُ رَبِّكَ مَحْظُورًا “Hepsine yani onlara da bunlara da Rabbinin cömertliğinden (istediklerini) veririz. Rabbinin verdiği, kimse tarafından engellenemez.”

Âyetteki كُلًّا küllen kelimesi “hepsini, her birini”; نُمِدُّ nümiddü fiili “destekleriz”; هٰٓؤُ۬لَآءِ hâüilâhi kelimesi “onları”; وَهٰٓؤُ۬لَآءِ ve hâüilâhi kelimesi “ve onları da”;مِنْ عَطَآءِ رَبِّكَ min ‘atâi rabbike tamlaması “senin Rabbinin ihsanından, ikramından”;وَمَا كَانَ عَطَآءُ رَبِّكَ ve mâ kâne ‘atâu rabbike tamlaması “senin Rabbinin ikramı (şöyle) değildir, olamaz”; مَحْظُورًا mahzûran sözcüğü ise “engellenmiş, (engellenemez)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın ihsan ve ikramının nasıllığı bağlamında sünneti gündeme getirilmektedir.

1. كُلًّا نُمِدُّ هٰٓؤُ۬لَآءِ وَهٰٓؤُ۬لَآءِ مِنْ عَطَآءِ رَبِّكَ “Hepsine yani onlara da bunlara da Rabbinin cömertliğinden (istediklerini) veririz.” Yüce Allah her iki gruba da yani hem dünyayı ve dünyalıkları isteyenlere, hem de âhireti isteyip inanarak bu uğurda çalışıp çaba sarf edenlere ihsan etmekte olduğunu beyan etmektedir. Bu ifade, yaşanmakta olan bu dünya hayatında mümin-kâfir ayırımı yapılmadığını, her isteyene istediği ve hak ettiği kadarının bolca verildiği bildirilmektedir.

Âyette yer alan مِنْ min edatı “bazıyet” manasına geldiği için, dünyalık isteyenlere istediklerinin bir kısmının yani hak ettikleri kadarının verileceği, âhireti isteyenlere de dünya nimetlerinin bir bölümünün ihsan edileceği bildirilmiş olmaktadır. İsteyene istediği kadarını vermek ona iyilik değildir; bu nedenle isteyenlere istedikleri doğrultuda hak ettikleri kadarı verilir.

Âyette geçen نُمِدُّ nümiddü fiili “bolca ve genişçe vermek” manasına gelmekte, عَطَآء ‘atâ’ kelimesi de bu ihsan ve ikramlarının Yüce Allah’ın sınırsız cömertliğinin bir gereği olarak verildiğini göstermektedir. Çünkü eğer dilemeseydi sayısız nimetlerini hiç kimseye vermeyebilirdi; zira hiç kimse hiçbir şekilde Yüce Allah’ı herhangi bir şeye mecbur bırakamaz.

Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’in şu harika sözü yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin en güzel tefsiridir: “Her kimin hicreti Allah’a ve Rasûlü’ne ise onun hicreti (varacağı yer) Allah ve Rasûlü olur. Her kimin hicreti de dünyaya ise onunla buluşur; bir kadına ise onunla evlenir. Kişinin hicreti neye ise onunla buluşur.”(85) Hicreti ve özlemi dünyaya olup başka bir hedefi ve özlemi olmayanlar bütün emeklerini dünyadan ibaret kabul ettikleri için en büyük ziyana da uğramış olacaklar, mahşerde büyük bir felaketle karşılaşacaklardır.

2. وَمَا كَانَ عَطَآءُ رَبِّكَ مَحْظُورًا “Rabbinin verdiği, kimse tarafından engellenemez.” Yüce Allah ihsan ve ikramının hiç kimse tarafından مَحْظُور mahzûr edilemeyeceğini, yani “engellenemeyeceğini ve menedilemeyeceğini”(86) beyan etmekte, gücünün sınırsızlığına vurgu yapmaktadır. Bu kelimeye “sınırlı, sınırlandırılmış” manası da verilmektedir. Bu durumda âyetin manası “Rabbinin ihsanı (bir kısım insanla) sınırlandırılamaz”(87) şeklini alır ki bu da Yüce Allah’ın sınırsız ihsan ve ikram sahibi olduğunu göstermektedir.

Bu arada dünya için çalışanlara hak ettiklerini veren Yüce Allah’ın âhiret için çalışanları dünyada mahrum bıraktığı da sanılmamalıdır. Âyetin bu cümlesi Yüce Allah’ın kötü insanlara sadece dünyada ihsanda bulunduğunu, iyi insanlara ise hem dünyada hem de âhirette bu fedakârlıklarının karşılığını fazlasıyla vereceğini, O’nun ihsanına hiçbir gücün engel olamayacağını göstermektedir.

ıv. Dünya Nimeti ile Âhiret Ödüllerinin Farklı

اُنْظُرْ كَيْفَ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلٰى بَعْضٍ وَلَلْاٰخِرَةُ اَكْبَرُ دَرَجَاتٍ وَاَكْبَرُ تَفْض۪يلًا “Bak ki biz insanların kimini kiminden nasıl farklı yaratmışız! Elbette ahiret derece ve üstünlük farkları bakımından çok daha büyüktür.”

Âyetteki اُنْظُرْ unzur emri “bak, gör”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; فَضَّلْنَا feddalnâ fiili “üstün kıldık, farklı kıldık”; بَعْضَهُمْ ba‘dahum tamlaması “onların bir kısmını”; عَلٰى بَعْضٍ ‘alâ ba‘dın ifadesi “bir kısmına”;وَلَلْاٰخِرَةُ vele’l-âhiratü kelimesi “ve elbette âhiret”; اَكْبَر ekberu kelimesi “daha büyük(tür)”; دَرَجَات derecâtin sözcüğü “dereceler bakımından”; وَاَكْبَرُ ve ekberu kelimesi “ve yine daha büyük(tür)”; تَفْض۪يلًا tafdîlan kelimesi ise “üstünlük, farklılık bakımından” demektir.

Burada âhiret ve dünya nimetlerinin mukayesesi gündeme getirilmektedir.

1. اُنْظُرْ كَيْفَ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلٰى بَعْضٍ “Bak ki biz insanların kimini kiminden nasıl farklı yaratmışız!” Yüce Allah, bu cümlede dünya hayatında insanların bir kısmını diğerlerine göre farklı kıldığını beyan etmekte, elbette farklı olunan noktada üstünlüklerin söz konusu edildiğini ortaya koymaktadır. Her kâfire aynı nimet verilmediği gibi her mümine de aynı oranda nimet verilmemiş olabilir. Aralarında farklılıklar bulunması normaldir ve sadece Yüce Allah’ın bileceği bir hikmete dayalıdır. Nitekim Ra‘d 13/4’te belirtildiği üzere, aynı su ve aynı toprakla beslenmesine rağmen meyvelerin farklılıkları, tat ve besin değerlerinin farklı oluşu ilahi bir ihsan gereğidir.(88)

Konuyla ilgili olarak Zuhruf 43/32’de şöyle buyrulmaktadır: “Rabbinin rahmetini onlar mı paylaştırıyorlar? Dünya hayatında onların geçimliklerini aralarında biz paylaştırdık. Birbirlerine iş gördürmeleri için kimini ötekine derecelerle üstün kıldık. Rabbinin rahmeti onların biriktirdikleri şeylerden daha hayırlıdır.”

Ayrıca rızık verilmesinde kimine az kimine fazla verilmesinde asıl önemli olan noktanın kavranabilmesi bağlamında En‘âm 6/165’te de şu bilgiler yer almaktadır: “Sizi yeryüzünün halifeleri kılan, size verdiği (nimetler) hususunda sizi denemek için kiminizi kiminizden derecelerle üstün kılan O’dur. Şüphesiz Rabbin, cezası çabuk olandır ve gerçekten O, bağışlayan merhamet edendir.” Esasında Yüce Allah Mâide 5/48’de de insanlara dünyada ne kadar imkân verdiyse kendilerini o nimetler bağlamında imtihan edeceğini beyan etmektedir. Talâk 65/7’de ve benzer çeşitli âyetlerde insanların kaldıramayacağı şeylerle yükümlü tutulmayacağı hükme bağlanmaktadır.

Peygamberlerin tafdîli nasıl ki farklı oldukları noktada birbirlerine üstün olmaları manasındaysa,(89) diğer insanların nimetlendirilmedeki farklılıkları da üstünlük şeklinde yorumlanabilir. Özellikle peygamberler arasında ayırım yapılmaması gerektiğiyle ilgili uyarının da bu bağlamda hatırlanması büyük önem arz etmektedir.(90) Ancak bir insan kendisinin tercih edemediği ve iradesinin söz konusu olmadığı noktalarda başkalarına üstünlük taslamamalı, diğerlerine karşı bir kibir içerisine girip istikbar duygusuna kapılmamalıdır. Nitekim asıl önemlisinin, yani Yüce Allah katında en değerli olanların Allah’a karşı en çok muttakî olanlardan oluşacağı Hucürât 49/13’te ifade edilmektedir.

2. وَلَلْاٰخِرَةُ اَكْبَرُ دَرَجَاتٍ وَاَكْبَرُ تَفْض۪يلًا “Elbette ahiret derece ve üstünlük farkları bakımından çok daha büyüktür.” Bu cümle âhiretteki derecelerin ve hak edenlerine verilecek ödüllerin bu hayatta verilen dünyalıklardan çok daha fazla olacağını göstermektedir. İşte Hucürât 49/13 gibi âyetlerde vurgulanan husus da budur. Burada özetle verilmek istenen mesaj muhtemelen şudur: “Dünyaya göre âhiret ne kadar üstünse dünyada verilenlere göre âhirette verilecek olanlar da o kadar üstündür. Mümin kâfirden ne kadar üstünse ona verilecek ödül de o kadar üstündür.”

Duhâ 93/4’te muhtemel manalardan biri de bunu içermektedir. Konu ödül noktasında böyle olduğu gibi azap ve cezada da aynıdır. Dünya azabı âhirete göre son derece azdır ve küçüktür. Kişiler bu mukayeseyi iyi bilmeli ve bu hayatta adımlarını ona göre atmalıdırlar. Aksi takdirde aldanma ve mahcubiyet kaçınılmaz olacaktır.

Bu arada Hz. Peygamber’den nakledilen bir rivayete göre cennetteki nimetler ve cennetlikler de birbirilerine göre büyük derece farklarına sahip olacaklardır. Buna göre “cennetliklerin en üstte olanların derecesi en altta olanlara göre, yeryüzünün doğularında ve batılarında görülen yıldız gibidir.”(91)

Rabbimizden niyazımız, bizi de dünyayı tercih edip dünya ile aldananlardan değil, âhireti tercih edenlerden kılması ve cennetlikler arasına ilhak emesidir.

Dipnotlar

• 1 - Âl-i İmrân 3/19. 2 - Âl-i İmrân 3/85.
  • Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/85
• 3 - En‘âm 6/161. 4 - Râzî, age., XX, 161.
  • En‘âm 6/161
• 5 - Tirmizî, Fedâilü’l-Kur’ân, 1.
• 6 - Semerkandî, age., II, 318; Taberî, age., XV, 47.
• 7 - Hûd 11/11; İsrâ’ 17/9; Fâtır 35/7; Hadîd 57/7; Mülk 67/12.
  • Hûd 11/11 İsrâ 17/9 Fâtır 35/7 Hadîd 57/7 Mülk 67/12
• 8 - Nisâ’ 4/93, 102; Tevbe 9/100; Ahzâb 33/8, 29, 35, 44, 57, 64; Feth 48/6; Mücâdele 58/15; Talâk 65/10; İnsân 76/31. 9 - Nisâ’ 4/18, 37, 151, 161; İsrâ’ 17/10; Kehf 18/29, 102; Furkân 25/11, 37; Ahzâb 33/31; Feth 48/13; Mülk 67/5; İnsân 76/4. 10 - Bakara 2/24; Âl-i İmrân 3/131, 133; Hadîd 57/21.
  • Nisâ 4/93 Nisâ 4/102 Tevbe 9/100 Ahzâb 33/8 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Ahzâb 33/44 Ahzâb 33/57 Ahzâb 33/64 Fetih 48/6 Mücâdele 58/15 Talâk 65/10 İnsân 76/31 Nisâ 4/18 Nisâ 4/37 Nisâ 4/151 Nisâ 4/161 İsrâ 17/10 Kehf 18/29 Kehf 18/102 Furkân 25/11 Furkân 25/37 Ahzâb 33/31 Fetih 48/13 Mülk 67/5 İnsân 76/4 Bakara 2/24 Âl-i İmrân 3/131 Âl-i İmrân 3/133 Hadîd 57/21
• 11 - Mukâtil b. Süleyman, Tefsîr, II, 524; Semerkandî, age., II, 319; Zemahşerî, age., II, 626. 12 - Semerkandî, age., II, 319; Taberî, age., XV, 47.
• 13 - Âl-i İmrân 3/178. 14 - Âl-i İmrân 3/180.
  • Âl-i İmrân 3/178 Âl-i İmrân 3/180
• 15 - Semerkandî, age., II, 318. 16 - Nisâ’ 4/146; Kâf 50/41; Kamer 54/5; ‘Alak 96/18. 17 - Râzî, age., XX, 163.
  • Nisâ 4/146 Kâf 50/41 Kamer 54/5 ‘Alak 96/18
• 18 - Şu‘arâ’ 26/12, 14; Kasas 28/32, 33. 19 - Kamer 54/18, 21, 30, 37; Mülk 67/17, 18.
  • Şu‘arâ 26/12 Şu‘arâ 26/14 Kasas 28/32 Kasas 28/33 Kamer 54/18 Kamer 54/21 Kamer 54/30 Kamer 54/37 Mülk 67/17 Mülk 67/18
• 20 - Yazır, age., V, 295.
• 21 - Meryem 19/10; Sebe’ 34/18; Hâkka 69/7; Fecr 89/2. 22 - A‘râf 7/54. 23 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190; Yûnus 10/6; Câsiye 45/5.
  • Meryem 19/10 Sebe' 34/18 Hâkka 69/7 Fecr 89/2 A‘râf 7/54 Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/190 Yûnus 10/6 Câsiye 45/5
• 24 - Semerkandî, age., II, 569; Taberî, age., XIX, 31.
• 25 - Semerkandî, age., II, 319; Taberî, age., XV, 48-49; Zemahşerî, age., II, 627.
• 26 - A‘râf 7/54; Şems 91/3; Leyl 92/1.
  • A‘râf 7/54 Şems 91/3 Leyl 92/1
• 27 - Semerkandî, age., II, 569; Taberî, age., XIX, 31; Zemahşerî, age., III, 282-283. 28 - Râzî, age., XXIV, 106.
• 29 - Esed, age., s. 562’de 14. not.
• 30 - İbrâhim 14/19; Enbiyâ’ 21/18; Dühân 44/39; Ahkâf 46/3. 31 - Âl-i İmrân 3/191; Sâd 38/27; Dühân 44/38; Tûr 52/35.
  • İbrâhîm 14/19 Enbiyâ 21/18 Duhân 44/39 Ahkâf 46/3 Âl-i İmrân 3/191 Sâd 38/27 Duhân 44/38 Tûr 52/35
• 32 - En‘âm 6/55, 97, 98, 119, 126; A‘râf 7/32, 52, 174; Enfâl 8/İsrâ’ 17/12; Tevbe 9/11; Yûnus 9/5, 24; Hûd 11/1; Ra‘d 13/2; Rûm 30/28; Fussılet 41/3, 44. 33 - En‘âm 6/46, 65, 105; İsrâ’ 17/41, 58, 89; Kehf 18/54; Tâhâ 20/113; Furkân 25/50; Ahkâf 46/27. 34 - Zemahşerî, age., III, 407.
  • En‘âm 6/55 En‘âm 6/97 En‘âm 6/98 En‘âm 6/119 En‘âm 6/126 A‘râf 7/32 A‘râf 7/52 A‘râf 7/174 En‘âm 6/55 A‘râf 7/32 Enfâl 8/11 Tevbe 9/5 Tevbe 9/24 Hûd 11/1 Ra‘d 13/2 Rûm 30/28 Fussilet 41/3 Fussilet 41/44 En‘âm 6/46 En‘âm 6/65 En‘âm 6/105 İsrâ 17/41 İsrâ 17/58 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Tâhâ 20/113 Furkân 25/50 Ahkâf 46/27
• 35 - Semerkandî, age., II, 319; Taberî, age., XV, 51; Zemahşerî, age., II, 627. 36 - Yazır, age., V, 297.
• 37 - Esed, age., s. 562’de 17. not.
• 38 - İslâmoğlu, age., s. 530. 39 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 325. 40 - Semerkandî, age., II, 319.
• 41 - Bu konuda geniş bilgiler için bk. Mehmet Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret, İstanbul, Düşün yayınları, 2015.
• 42 - Semerkandî, age., II, 320; Taberî, age., XV, 53.
• 43 - Tirmizî, Kıyâmeh, 25.
• 44 - Kehf 18/6; Şu‘arâ’ 26/3; Fâtır 35/8.
  • Kehf 18/6 Şu‘arâ 26/3 Fâtır 35/8
• 45 - En‘âm 6/164; İsrâ’ 17/15; Fâtır 35/18; Zümer 39/7; Necm 53/38.
  • En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Necm 53/38
• 46 - Esed, age., s. 1084’te 31. not.
• 47 - Buhârî, İ‘tisâm, 15; Müslim, İlm, 15; Zekât, 69; Nesâî, Zekât, 64; Tirmizî, İlm, 45; İbn Mâce, Mukaddime, 14; Dârimî, Mukaddime, 44; Ahmed b. Hanbel, IV, 362.
• 48 - Rahmân 55/3-4. 49 - Bakara 2/30. 50 - İnsân 76/2.
  • Rahmân 55/4 Bakara 2/30 İnsân 76/2
• 51 - Hacc 22/75. 52 - En‘âm 6/42; Yûnus 10/47; Ra‘d 13/7; Hıcr 15/10; Nahl 16/36, 63; Fâtır 35/24; Zuhruf 43/6. 53 - Nisâ’ 4/165. 54 - Tâhâ 20/134.
  • Hacc 22/75 En‘âm 6/42 Yûnus 10/47 Ra‘d 13/7 Hicr 15/10 Nahl 16/36 Nahl 16/63 Fâtır 35/24 Zuhruf 43/6 Nisâ 4/165 Tâhâ 20/134
• 55 - Kasas 28/47.
  • Kasas 28/47
• 56 - Semerkandî, age., II, 320-321; Taberî, age., XV, 55-56; Zemahşerî, age., II, 629. 57 - Ebû Muhammed İsmail b. Abdirrahmân es-Süddî el-Kebîr, Tefsîr, s. 71.
• 58 - İsrâ’ 17/16; Mü’minûn 23/64; Sebe’ 34/34; Zuhruf 43/23; Vâkı‘a 56/45. 59 - Semerkandî, age., II, 321; Taberî, age., XV, 54.
  • İsrâ 17/16 Mü'minûn 23/64 Sebe' 34/34 Zuhruf 43/23 Vâkı‘a 56/45
• 60 - Yûnus 10/88. 61 - Zemahşerî, age., II, 628.
  • Yûnus 10/88
• 62 - A‘râf 7/137; İsrâ’ 17/16; Furkân 25/36; Şu‘arâ’ 26/172; Neml 27/51; Sâffât 37/136; Ahkâf 46/25; Muhammed 47/10. 63 - Semerkandî, age., II, 321; Taberî, age., XV, 57.
  • A‘râf 7/137 İsrâ 17/16 Furkân 25/36 Şu‘arâ 26/172 Neml 27/51 Sâffât 37/136 Ahkâf 46/25 Muhammed 47/10
• 64 - Bakara 2/96, 110, 233, 237, 265; Âl-i İmrân 3/15, 20, 156, 163; Nisâ’ 4/58, 134; Mâide 5/71; Enfâl 8/39, 72; Hûd 11/112; İsrâ’ 17/1, 17, 30, 96; Tâhâ 20/35; Hacc 22/61, 75; Furkân 25/20; Lokmân 31/28; Ahzâb 33/9; Sebe’ 34/11; Fâtır 35/31, 45; Mü’min 40/20, 44, 56, Fussılet 41/40; Şûrâ 42/11, 27; Feth 48/24; Hucürât 49/18; Hadîd 57/4; Mücâdile 58/1; Mümtehıne 60/3; Teğâbun 64/2; Mülk 67/19; İnşikâk 58/15. 65 - Semerkandî, age., II, 321; Taberî, age., XV, 57; Zemahşerî, age., II, 629. 66 - Âl-i İmrân 3/5; İbrâhim 14/38; Tâhâ 20/7; A‘lâ 87/7. 67 - En‘âm 6/59; Yûnus 10/61; Lokmân 31/16; Sebe’ 34/2; Yâsîn 36/12; Hadîd 57/4; Mücâdele 58/6-7; Mülk 67/13-14; Fecr 89/14.
  • Bakara 2/96 Bakara 2/110 Bakara 2/233 Bakara 2/237 Bakara 2/265 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 Mâide 5/71 Enfâl 8/39 Enfâl 8/72 Hûd 11/112 İsrâ 17/1 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Tâhâ 20/35 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Furkân 25/20 Lokmân 31/28 Ahzâb 33/9 Sebe' 34/11 Fâtır 35/31 Fâtır 35/45 Bakara 2/96 Âl-i İmrân 3/15 Nisâ 4/58 Şûrâ 42/11 Şûrâ 42/27 Fetih 48/24 Hucurât 49/18 Hadîd 57/4 Mücâdele 58/1 Mümtehine 60/3 Teğâbun 64/2 Mülk 67/19 Mücâdele 58/15 Âl-i İmrân 3/5 İbrâhîm 14/38 Tâhâ 20/7 A‘lâ 87/7 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Lokmân 31/16 Sebe' 34/2 Yâsîn 36/12 Hadîd 57/4 Mücâdele 58/7 Mülk 67/14 Fecr 89/14
• 68 - Nisa’ 4/6; Enbiyâ’ 21/47; Ahzâb 33/39. 69 - Nisa’ 4/45. 70 - Nisa’ 4/45; Furkân 25/31. 71 - Nisa’ 4/70. 72 - Nisa’ 4/79, 166; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; ‘Ankebût 29/52; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28. 73 - Nisa’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 65; Ahzâb 33/3, 48. 74 - İsrâ’ 17/17, 96; Furkân 25/58. 75 - Furkân 25/31. 76 - Ahzâb 33/25.
  • Nisâ 4/6 Enbiyâ 21/47 Ahzâb 33/39 Nisâ 4/45 Nisâ 4/45 Furkân 25/31 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 ‘Ankebût 29/52 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 İsrâ 17/17 İsrâ 17/96 Furkân 25/58 Furkân 25/31 Ahzâb 33/25
• 77 - İsrâ’ 17/18; Kıyâmet 75/20; İnsân 76/27. 78 - Semerkandî, age., II, 321; Taberî, age., XV, 59. 79 - Zemahşerî, age., II, 630.
  • İsrâ 17/18 Kıyâmet 75/20 İnsân 76/27
• 80 - Zemahşerî, age., II, 630.
• 81 - Semerkandî, age., II, 321; Taberî, age., XV, 59.
• 82 - Buhârî, Kitâbu’l-Îmân, 1.
• 83 - Esed, age., s. 563. 84 - Zemahşerî, age., II, 630.
• 85 - Buhârî, İmân, 41; Müslim, İmârah, 155; Ebû Dâvûd, Talâk, 11; Tirmizî, Fedâilu’l-Cihâd, 16; Nesâî, Tahârah, 59; Eymân, 19; İbn Mâce, Zühd, 26; Ahmed b. Hanbel, I, 25, 43.
• 86 - Semerkandî, age., II, 322; Taberî, age., XV, 60; Zemahşerî, age., II, 631. 87 - Esed, age., s. 563.
• 88 - Ra‘d 13/4.
  • Ra‘d 13/4
• 89 - Bakara 2/253; İsrâ’ 17/55. 90 - Bakara 2/136, 285; Âl-i İmrân 3/84; Nisâ’ 4/153.
  • Bakara 2/253 İsrâ 17/55 Bakara 2/136 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/84 Nisâ 4/153
• 91 - Hadis için bk. Taberî, age., XV, 61.