Leyl Suresi

Mekke’de risaletin ilk döneminde Fecr suresinden hemen önce indirilmiş olması muhtemel olan, 21 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “gece” anlamına gelen الَّيْل el-leyl kelimesinden alan Leyl sûresi, iniş sırasına göre 10, resmî sıralamada ise 92. sûredir.

Leyl sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Şems sûresiyle yakın mesaj ilişkisine sahiptir. Ayrıca, Elmalılı’nın da belirttiği gibi, Şems sûresinin 9 ve 10. âyetleri Leyl sûresinde bütünüyle ele alınmakta, orada iki cümle ile değinilen konu, bu sûrede etraflı bir şekle büründürülüp ortaya konulmaktadır.

Leyl sûresi, “(Karanlığı) bürüyüp örttüğünde geceye, ağardığı vakit gündüze, erkeği ve dişiyi yaratan güce yemin olsun ki işleriniz çeşitlidir” şeklindeki yemin ifadeleriyle başlamakta, ana kategori olarak insanların “cömert, duyarlı ve gerçeği onaylayanlar” ile “cimri, duyarsız ve gerçeği yalanlayanlar” olarak ikiye ayrılmakta olduğuna dikkat çekilmektedir.

5. âyetten itibaren, “(Bu nedenle), kim, (malını Allah rızası için) verir, muttaki (duyarlı) davranır ve en güzeli (tevhidi, vahyi, cenneti) tasdik ederse, kolay olanı ona (daha da) kolaylaştıracağız. Kim de cimrilik eder, (kendini) yeterli görür (duyarsız ve kendi kendine yeterli olacağını sanır), en güzeli (tevhidi, vahyi, cenneti) yalanlarsa, ona da zor olanı kolaylaştıracağız” ifadeleriyle ilahi iradenin insan tercihleriyle ilgili tutumu ortaya konulmakta, herkese kararlılığı ve onayı doğrultusunda muamele edileceği, bu noktada istedikleri hedeflerin kendilerine kolaylaştırılacağı beyan edilmektedir.

12. âyetten itibaren, “Doğru yolu göstermek sadece Biz’e aittir. Şüphesiz âhiret ve dünya(nın da kontrolü) sadece Biz’dedir” beyanı gereği “yol göstericilik” işleminin sadece Yüce Allah’a ait olduğu, âhiretin de dünyanın da O’nun kontrolünde varlığını devam ettirdiği vurgulanmaktadır.

Daha sonra, “Ona (ateşe), (gerçeği) yalanlayıp ondan yüz çeviren en azgın(lar)dan başkası girmeyecektir. “(Allah yolunda) malını verip arınan en duyarlı insan(lar) ise, ondan (ateşten) uzaklaştırılacaktır” ifadeleri gereği hakkı yalanlayıp ondan yüz çevirenlerin ateşe gireceği, malını Yüce Allah yolunda harcayanların ise ateşten uzak tutulacağı ifade edilmektedir. Sûrenin sonunda, kişinin dünya hayatında yaptığı fedakârlıkların ve arınmak amacıyla gerçekleştirdiği çalışmaların, sadece Yüce Allah’ın rızasına yönelik olması gerektiği özellikle vurgulanmaktadır.

Şems sûresindeki yeminlere benzer şekilde, Leyl sûresinde de bazı varlıklara yemin edilmekte, bir anlamda yemin ifadeleriyle hâlık ve mahlûk buluşmakta, insan davranışlarının çeşitliliği ile akıbetlerine dikkat çekilmektedir.

a) Üç Varlığa Yemin

Yüce Allah sûrenin 1-3. âyetlerinde “(Karanlığı) bürüyüp örttüğünde geceye, ağardığı vakit gündüze, erkeği ve dişiyi yaratan güce yemin olsun” şeklinde geceye, gündüze ve erkek ile dişiyi yani bütün çiftleri yaratan olarak kendisine yemin etmektedir.

ı. Gece, Gündüz ve Bütün Çiftleri Yaratan Güç

وَالَّيْلِ اِذَا يَغْشٰى وَالنَّهَارِ اِذَا تَجَلّٰى وَمَا خَلَقَ الذَّكَرَ وَالْاُنْثٰى “Yemin olsun: (Karanlığı)yla kapladığı zaman (bürüyüp örttüğü zaman) geceye, ortaya çıktığı zaman gündüze, erkeği ve dişiyi yaratana ki.”

Âyetteki وَالَّيْلِ ve‘l-leyli kelimesi “geceye yemin olsun”; اِذَا يَغْشٰى izâ yağşâ fiili “bürüdüğü zaman, kapladığı zaman”; وَالنَّهَارِ ve’n-nehâri kelimesi “gündüze de yemin olsun”; اِذَا تَجَلّٰىizâ tecellâ fiili “göründüğü zaman”; وَمَا خَلَقَ ve mâ haleka ifadesi “ve yaratana da”; الذَّكَرَ ez-zekere kelimesi “erkeği”; وَالْاُنْثٰىve’l-ünsâ sözcüğü ise “ve dişiyi de” demektir.

Burada geceye, gündüze ve her çifti yaratan mutlak güç olarak Yüce Allah’a yemin ifadeleri gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yemin ifadeleri kullanılmaktadır. Leyl sûresi de, yeminle başlayan sûrelerden biridir. Kur’ân’daki yeminler hakkında Yâsîn 36/2 ve Müddessir 74/32’de detaylı denebilecek şekilde bilgi verdiğimiz için, burada tekrara girmeyeceğiz. Sadece kendilerine yemin edilen varlıklar hakkında kısa hatırlatmalarda bulunacağız.

1. Geceye Yemin

وَالَّيْلِ اِذَا يَغْشٰى “Yemin olsun: (Karanlığı)yla kapladığı zaman (bürüyüp örttüğü zaman) geceye.”

Bu âyette kendisine dikkat çekilen varlık “bürüyen gece”dir. Şems 91/4’te bu ifade “Güneş’in ışığını kapatan gece” şeklinde geçmektedir. Her iki âyeti birlikte düşündüğümüzde, maksadın gecenin ortalığı kaplaması, bir anlamda Güneş ışığının gece tarafından kuşatılması olduğu anlaşılmaktadır.

Elbette burada akla bazı sorular gelebilir. Denebilir ki, gece neden başka bir şeyi kapatması yönüyle ele alınıyor? Zaman olarak gündüz ve ışık, insan hayatı için daha öncelikli bir durum arz ettiği için, geceyi anlatırken de gündüzün ışığı gündeme getirilmektedir.

“Gecenin ışığı kapatması” olayı özellikle kutuplara yakın bölgelerde bizzat gözlemlenen bir olaydır. Güneş görünmesine rağmen etrafın gece olduğu durumlar olduğu gibi, Güneş meydanda değilken ortalığın ışık olduğu, yani gündüz olduğu zamanlar da yaşanmaktadır.

Bu âyetteki “gecenin bastırması, ortalığı kaplaması” olayı kutuplarda yaşanan enteresan bir görüntü vermektedir. Kanaatimizce hem bu âyette, hem de A‘râf 7/54’te ve Şems 91/4’te sözü edilen durum, kutup bölgelerindeki tabiat olaylarını işaret etmektedir.(1)

Gece ve gündüze yemin edilmesi, elbette sadece onların açığa çıkması ve ortalığı örtmesinin düşünülmesiyle sınırlı değildir. Maksat, onları var eden gücün farkına varılması, o gücün erişilmezliğinin ve karşısındaki acziyetin itiraf edilmesidir.

Bu arada gözden kaçırılmaması gereken çok önemli bir başka nokta ise, akıp gitmekte olan zamandır. Gece ve gündüz, aslında insanın ömrünü ifade eden ‘asr kelimesinin bir açılımıdır. Bu nedenle “geçip gitmekte olan zamana ve bitmekte olan ömre dikkat çekilmesi”, onların şahitliğini unutmamak anlamındadır. Zamanı ve ömrü hafife almadan, hayatı bilinçli yaşamanın gerekliliği bu âyetlerde ortaya konulmaktadır. Leyl sûresinin ilk iki âyetinde işte bu meselenin önemi ve hassasiyeti muhataplara anlatılmaya ve kavratılmaya çalışılmaktadır.

2. Gündüze Yemin

وَالنَّهَارِ اِذَا تَجَلّٰى “Ortaya çıktığı zaman gündüze yemin olsun.”

Bu âyette ilk âyetin devamı niteliğinde “görünen gündüz”e dikkat çekilmektedir. Burada tıpkı Şems 91/3. âyette ele aldığımız ve belirttiğimiz gibi, Güneş ışığı sayesinde ortaya çıkan gündüze yemin edilmektedir. Şems 91/3. âyette ilgili kelime جَلّٰي cellâ kalıbında müte‘addî, yani “geçişli” bir fiil iken, bu âyette تَجَلّٰى tecellâ kalıbında lâzım, yani “geçişsiz” olarak gelmiştir.

Âyetlerin birbirini tefsir ettiği gerçeğinden hareketle, maksadın gündüzün ortaya çıkması, bir anlamda gündüzün ışıklı oluşu, yani Güneş’in ortalığı aydınlatması olduğu anlaşılmaktadır. Esasında gündüz, Güneş’in aydınlığından ibarettir. Gündüz ne kadar aydınlık ise demek ki Güneş o oranda parlak olarak gözlemlenmektedir.

Kur’ân’ı doğru anlamada etkili olan “sebep-sonuç ilişkisi”ni burada da görmekteyiz. Bu durumda güneş “sebep”tir; onun ışığını fark ettiren gündüz ise “sonuç”tur. Güneşin görülmesi ancak ışığının görülmesiyle mümkündür. Gündüz, ışığın bizdeki izlenimidir. Hava kapalı iken, yani güneşin görülmemesi durumunda bu defa onun varlığı akıl ile anlaşılır. Çünkü güneş varsa ışık da vardır; aksi durumda güneş yoksa ışık da yoktur.

Bu ifadelerimizle, güneş ile ışığının ayrılmaz bir bütün oluşturduğu gerçeğini dile getirmeye çalışıyoruz. Yoksa Astronomik hakikatlerle ilgili herhangi bir detay üzerinden mesaj vermeye çalışmamaktayız.

3. Erkek ve Dişiyi Yaratan Güce Yemin

وَمَا خَلَقَ الذَّكَرَ وَالْاُنْثٰى “Erkeği ve dişiyi yaratana yemin olsun ki.”

Bu âyetteki مَا mâ edatı özelinde şu hususu açıklığa kavuşturmak gerekir: Kur’ân’da Yüce Allah’ı nitelendiren zamirler veya edatlar farklılık arz etmektedir.

a) Yüce Allah’ı nitelendiren zamirler veya edatlar, zaman zaman “ben” veya “biz” anlamında, zaman zaman da müzekker, yani “erkek” kalıpta hüve, hû (O) şeklinde getirilmektedir. Bu üç tür kullanım, Yüce Allah’ın bir insan gibi algılanmaması gerektiğini, O’nun varlığının aşkınlığını, yani kavranamaz ve kuşatılamaz olduğunu, ayrıca hiçbir şeyin O’na benzetilmeyeceğini(2) göstermeyi amaçlamış olabilir.

b) Bu üç tür kullanımdan farklı olarak, bir de men ve mâ edatlarının özel bir durumu vardır. Buna göre Yüce Allah hayy, yani hayat sahibi ve aklın asıl sahibi olarak, O’na nispet edilecek edat men olması gerekmesine rağmen, sûrenin üçüncü âyetinde mâ edatı kullanılmıştır.خَلَقَ مَنْ men haleka denilmesi gerekirken, acaba nedenمَا خَلَقَ mâ haleka denilmektedir?

Tıpkı Nisâ’ 4/3, 22 ve Şems 91/5-6’da olduğu gibi, insanlar için men edatı kullanımı gerekmesine rağmen, “işe, eyleme, olaya” dikkat çekmek için bazen mâ edatı, men edatı yerine kullanılabilir. Maksat, Yaratan’ın kendisi değil de, O’nun yarattığı ve O’nu temsil eden güç olarak kabul edilebilir. Bu durumda ilgili edatın mâ olmasında herhangi bir sakınca yoktur ki zaten bunun böyle olması gerekmektedir. Sözünü ettiğimiz gerekçe doğrultusunda âyetin anlamı “erkeği ve dişiyi yaratan güce yemin olsun” şeklini alır.

ıı. Üç Yemin Âyetinin Ortak Mesajı

Bu sûrenin ilk üç âyetinde kendisine yemin edilen varlıklar “bürüyen gece, görünen gündüz, erkek ve dişiyi yaratan güç”tür. Aslında ilk etapta aralarında her ne kadar bir anlam ilişkisi görünmüyorsa da -Yüce Allah, birbiriyle ilişkisiz varlıklara ardı ardına yemin etmeyeceğinden- bu varlıklar arasında mutlak surette bir anlam ilişkisinin bulunduğunu söylemek durumundayız.

“Gece ve gündüz”, karanlık ve aydınlığı sembolize eder. Bu durumda, sûrenin ilk âyetlerinde zamanın bütününü içeren bir dikkat çekme işleminden söz ediliyor demektir. Dahası, “gece ve gündüz” kavramları, tabiattaki “çift kutupluluğun” örnek bir ifadesi olabilir.

Böylece, gece ve gündüzün çift kutupluluğu ile insanın erkek ve dişi olarak iki cinse ayrılması arasında çok güzel ve hayatı kuşatıcı ince bir anlam ilişkisi bulunduğunu söyleyebiliriz. Geceyi, gündüzü, erkeği ve dişiyi yaratan Yüce Allah, kendi kudretine bu şekilde yemin etmiş olmaktadır. Ayrıca akıp giden zamana dikkat edilmesi noktasında da bir anlam ilişkisi görülebilir.

Leyl sûresinin ilk âyetindeki “karanlığın bastırması”ndan sonra, ikinci âyette “gündüzün aydınlığının gelmesi”, şirk ve cehalet karanlıklarının, yerini Kur’ân aydınlığına bırakacağı müjdesini de içerir. Üçüncü âyetteki yaratıcı güce yemin ise, vahyin beyinlerde meydana getireceği düşünce çiftleşmesinin meyvelerini hatırlatmaktadır.

Müddessir 74/33-34 ve Tekvîr 81/17-18’de, gecenin dönüp gitmesinin ardından gündüzün ağarması benzer bir müjdenin habercisi durumundadır. Kur’ân’daki yemin ifadeleriyle bir taraftan kâinat kitabına gönderme yapılırken, diğer taraftan da içerdiği mesajlar doğrultusunda ince ve hassas dersler verilmektedir.

b) İnsanların Davranışları

Yüce Allah, sûrenin 4-11. âyetlerinde öncelikle “Sizin işleriniz çeşitlidir” ifadesi gereği insanların dünya hayatındaki tercihlerine göre oluşturdukları farklılıklarını ve farklı davranışlar sergileyeceğini gündeme getirmektedir.

Ardından, öncelikle söz iyilik sahipleriyle ilişkilendirilerek şu ifadelere yer verilmektedir: “(Bu nedenle) kim, (malını Allah rızası için) verir, duyarlı davranır ve en güzeli tasdik ederse, ona kolay olanı (daha da) kolaylaştıracağız.”

Daha sonra, bu defa söz kötülerle ilişkili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Kim de cimrilik eder, kendi kendine yeterli olacağını sanır ve en güzeli yalanlarsa ona da zor olanı kolaylaştıracağız. Düştüğü zaman/âhirette malı kendisine hiç fayda vermeyecektir.”

ı. Davranışların Çeşitliliği

اِنَّ سَعْيَكُمْ لَشَتّٰى “Şüphesiz ki işleriniz (çabalarınız) çeşit çeşittir.”

Âyetteki اِنَّ سَعْيَكُمْ inne sa‘yeküm ifadesi “muhakkak ki sizin çalışmanız, işiniz”; لَشَتّٰى leşettâ sözcüğü ise “elbette farklı farklı(dır)” demektir.

Burada insanların davranış olarak farklılık arz ettikleri için, iki temel gruba ayrılmakta oldukları bildirilmektedir.

Âhirette cennet ödülleriyle buluşmanın yolunun çeşitli fedakârlıklarda bulunmaktan geçtiği, özellikle kötülük yolunu tercih edenleri feci bir akıbetin beklediğine dikkat çekilmektedir. Leyl 92/12-13. âyettlerde, Yüce Allah’ın kâinattaki belirleyici rolü ortaya konulmakta ve dikkatleri kendi üzerine çekerek, O’nun prensipleri doğrultusunda hayatı devam ettirmenin gerekliliğine vurgu yapılmaktadır.

Leyl sûresinin yemin ifadelerinden sonra gelen ve mesajının önemi nedeniyle kendisine yemin edilen ilk cümlesi budur. Bu ifade, “siz çeşitli hedefler için çalışırsınız” şeklinde de anlamlandırılabilir. Âyette bir anlamda, kâinattaki düzene ve sünnetüllah’ın eşsiz intizamına rağmen, insan çabalarının dağınık ve düzensiz oluşuna temas edilmektedir. Yaratan tektir; insandan da tek bir yöne doğru gitmesi ve hayatını doğru esaslara göre yaşaması istenmesine rağmen, bu teklik bazı nankör insanlar tarafından çokluğa dönüştürülmektedir.

Bir sonraki âyet grubundan anlaşıldığına göre, burada kastedilen farklılıklar, dünya hayatındaki kararlılıkların öncelikle yine dünyadaki farklı sonuçlarını göstermektedir. Daha sonraki âyet gruplarında ise, buradaki davranışların sonuç olarak âhirette de kendini göstereceği hatırlatılmaktadır.

Âyette kastedilen hususun “doğuştan getirilen iki farklı yetenek veya potansiyel eğilim” olduğu görüşü, kanaatimizce gerçeği yansıtmamaktadır. Çünkü yaratılıştan getirilen eğilimler Şems sûresinde “fucûr” ve “takvâ”nın ilham edilmesi şeklinde zikredilmektedir.

Kaldı ki, âyette birer eğilimden değil, insanın ortaya koyduğu eylemlerden, yani sa‘y denen çaba ve kazanımlardan söz edilmektedir. Devam eden âyetlerde bu kazanımların açılımları dile getirilmekte ve her birinin sonucuna dair bilgiler verilip insanlar açıkça uyarılmaktadır. Tâhâ 20/53 ve Haşr 59/14’te de geçen شَتّٰى şettâ kelimesi “dağınık”, “paramparça”, “farklı” gibi anlamlar vermekte, insanların davranışlarının değişiklik arz edeceği beyan edilmek istenmektedir.

ıı. İyilerin Özellikleri ve Akıbetleri

فَاَمَّا مَنْ اَعْطٰى وَاتَّقٰى وَصَدَّقَ بِالْحُسْنٰى فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرٰى “Kim (malını) verirse, takvâlı (duyarlı) davranırsa, en güzeli (Kur’an’ı) doğrularsa, kolay olanı (cennete gitmeyi) ona kolaylaştıracağız.”

Buradaki فَاَمَّا مَنْ اَعْطٰى fe emmâ men a‘tâ ifadesi “her kim verirse”;وَاتَّقٰى vettekâ fiili “ve takvalı, korunmuş (olursa), duyarlı olursa”; وَصَدَّقَ ve saddeka fiili “ve onaylamış (olursa)”; بِالْحُسْنٰى bi’l-husnâ kelimesi “güzeli, en güzeli”;فَسَنُيَسِّرُهُ fe senüyessiruhû fiili “ona kolaylaştıracağız”; لِلْيُسْرٰى li’l-yüsrâ kelimesi ise “kolayı, kolay olanı” demektir.

Burada insanların davranışları bağlamında cömertlerin, duyarlılık gösterenlerin ve iyi şeyleri tasdik edenlerin akıbeti gündeme getirilmektedir.

1. فَاَمَّا مَنْ اَعْطٰى وَاتَّقٰى وَصَدَّقَ بِالْحُسْنٰى “Kim (malını) verirse, takvâlı (duyarlı) davranırsa, en güzeli (Kur’an’ı) doğrularsa.” Bu ifade şöyle de anlaşılabilir: “(Bu nedenle), kim, (malını Allah rızası için) verir, muttaki (duyarlı) davranır ve en güzeli (tevhidi, vahyi, cenneti) tasdik ederse.” Bu âyetlerde iyilerin özellikleri ile akıbetleri beyan edilmektedir. Yüce Allah bu âyetlerde iyilik sahiplerinin üç özelliğine dikkat çekmektedir.

a) Cömertlik

فَاَمَّا مَنْ اَعْطٰى“(Bu nedenle) kim, (malını Allah rızası için) verirse.”

Âyetteki اَعْطٰى a‘tâ fiili, “başkaları için harcamada bulunmak, Allah için insanlara karşılıksız iyilik yapmak, yardımcı olmak” anlamlarına gelmektedir. Buradaki yardım elbette ilk etapta ekonomik olandır.

Risâletin ilk yıllarında, Mekke döneminde Müslüman toplumun ağır ekonomik sıkıntıları göz önüne alındığında, maksadın ekonomik, maddî ve nakdî yardım olduğu kolayca anlaşılmaktadır. Leyl 92/8. âyetteki behıle fiilinin “cimrilik yapmak” anlamına geldiği düşünülürse, اَعْطٰى a‘tâ fiilinin “cömertlik” manasına geldiği daha da belirginleşir.

Bu asıl anlamın yanında, konuyu değişik yollardan ve farklı alanlarda yapılan yardımlaşmalara da getirebilir; böylece âyetin kapsamını görebiliriz. Kanaatimizce, burada kastedilen hususun içeriğinde her ne türlü olursa olsun, yararlı olmak ve doğru bir işte kullanılmak üzere yapılan her türlü meşru ve yapıcı yardımlaşmalar söz konusu edilmelidir.

Sevgi, ilgi, şefkat, merhamet, tecrübe, danışmanlık, yardım ve sahiplenmek gibi insanî duyguların, insanlararası ilişkilerdeki etkinliğini hiç kimse yadırgamamaktadır. Dolayısıyla, buradaki yardım eyleminin kapsamını daha geniş tutmak, devam eden takvâ kavramının anlam içeriğiyle de yakından ilgilidir ve onunla uyumludur.

b) Takvâ/duyarlılık

وَاتَّقٰى “Duyarlı davranırsa.”

Bu âyetteki اتَّقٰى ittekâ fiili, “takvâ” kavramının türetildiği fiil ile aynı köktendir. Bakara 2/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, kök itibariyle “korumak” anlamına gelen takvâ, “duyarlı olmak” demektir. Vahyin ilk sûrelerinde “duyarlılık” anlamına gelen takvâ kavramına özellikle ilk dönem mesajlarında yer verilmiştir.

İniş zamanı ve sırası olarak vahyin ilk dönemlerinde indirildiği bilinen Leyl sûresinde a‘tâ ve ittekâ fiillerinin ve bunların oluşturduğu “yardım” ve “takvâ” kavramlarının peş peşe gelmesi, çok önemli mesajlar içermektedir. Kur’ân, bu kullanımıyla vahyin ilk yıllarında İslâm inancının asıl misyonunun insanlara yardımlaşma bilincini kazandırmak ve onları duyarlılık sahibi kişiler olarak yetiştirmek olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

Duyarlılıkla yapılan yardımlaşmalar, toplumun bir ve beraber olduğunu, dert ve sıkıntılarını paylaşabildiklerini gösterir. Böylece toplumda yabancılaşmadan ve sahipsiz bırakılmaktan kaynaklanan psiko-sosyal çalkantıların önüne geçilmesi amaçlanmaktadır.

c) Gerçeği Tasdik

وَصَدَّقَ بِالْحُسْنٰى “En güzeli tasdik ederse.”

Mahşerde ödülle buluşturulmanın bu âyetlerde dile getirilen üçüncü şartı ise gönülle ilgili olarak belirlenmektedir. Bu tercihte âyetin başındaki vâv edatı atıf olarak kabul edilmiştir ve tercüme de mealde verdiğimiz gibi olmuştur. Kalpte onay veya iman yoksa, yapılan faaliyetler ibadet adını almayacağı için, bu husus özellikle vurgulanmaktadır.

Bu noktada وَصَدَّقَ بِالْحُسْنٰى “En güzeli tasdik ederse” âyetini “hâl cümlesi” olarak kabul edebiliriz. “En güzeli tasdik ederek her kim iyilik yapar ve duyarlı davranırsa, kolay olan ona daha da kolaylaştırılacak”tır; verilmek istenen mesaj budur.

Bu ifade, “âhiretteki ödülün gerçekleşeceğine inanırsa” şeklinde de anlaşılabilir. Bu anlamın çeşitli âyet destekleri vardır: Yûnus 10/26, Şûrâ 42/23 ve Necm 53/31. âyetler ışığında, söz konusu ifade, “en güzel ödülü, yani cenneti onaylarsa”, “daha güzel ödülü alacağına inanırsa”, “en güzel kelimeyi, yani tevhîdi kabul ederse” gibi anlamlara gelebilir.

Esasında الْحُسْنٰى el-hüsnâ kelimesi, “daha güzel, çok güzel” anlamıyla Yüce Allah’ı da ifade edebilir; böylece âyetin anlamı, “Her kim Allah’a inanırsa” şeklini alır. Kur’ân’da 17 kez(3) yer alan الْحُسْنٰى el-husnâ kelimesi ahsen kalıbının müennes kalıbıdır ve “daha güzel, en güzel” manasına gelmekte, muhtemelen “cennet”(4) anlamını vermektedir.

Bir sonraki âyette bu eylemlerin ve inanç ayrıcalığının sonucu hakkında bilgi verilmektedir. Güzel sonucu hazırlayan öncüller arasında, Yüce Allah’a tevhîd çizgisinde iman ve O’nun emrettiği davranışları inanarak yerine getirmek olmazsa olmaz değerlerdir. Zaten sonraki grupta bunun zıddı “yalanlamak” olarak belirlenmekte ve en geniş anlamıyla “tasdik” denen inanç eyleminin asıl amaç olduğu böylece ortaya çıkmaktadır.

Bu ifadeye “Yüce Allah’ın emrettiği bedenî ve ekonomik bütün ibadetleri onaylamak, onların doğruluğuna inanmak ve gereğini yerine getirmek” anlamını vermek, üç eylemin birlikteliğini kavramada önemli kolaylıklar sağlayabilir. Allah yolunda yapılan yardımlaşmalar, bunları derin bir duyarlılık içerisinde gerçekleştirmek, nihayet en güzel değere veya sonuca inanmak elbette çok önemli sonuçlar doğuracaktır. İşte bir sonraki âyet, söz konusu eylemlerin sonuçlarından birini vermekte ve inançlı muhatapları motive etmektedir.

2. Sonuç: Başarı Yolunun Kolaylaştırılması:

فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرٰى “Kolay olanı (cennete gitmeyi) ona kolaylaştıracağız.” Cömertlik yapıp sorumluluk bilinciyle hareket edenler, eğer bunları kalplerindeki imanın veya tasdikin sonucu olarak yapmışlarsa, güzel sonuca giden yolun kolaylaştırılması müjdesi onları beklemektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet “böylesini işinde başarılı kılarız”, “ona (dünyada ve âhirette) mutluluğu kolaylaştırırız” anlamına gelebileceği gibi, “iyilik yapmak, duyarlı davranmak ve en güzel hakikatlere inanmak noktasında biz onun işini kolaylaştırırız” anlamına da gelebilir.

Böylece âyette, dünya hayatındaki kararlılıklarda insanın işinin kolaylaştırılacağı ifade edilmiş olmaktadır. Dolayısıyla, bunun cennete giden yolun dünyada kolaylaştırılması anlamına geldiği anlaşılmaktadır. Talâk 65/7 ve İnşirâh 94/5-6. âyetler, zorlukların peşinden elbette kolaylığın geleceği müjdesini içermektedir.

İnşikâk 84/8-9’da, amel defterini sağ tarafından alan kişinin kolayca hesaba çekileceğinden ve mutlu bir şekilde ailesine döneceğinden söz edilmektedir. Bu durumda, söz konusu âyetlerin desteğiyle, Leyl 92/7’de kastedilen kolaylaştırmanın hem dünyayı hem de âhireti içerdiğini söyleyebiliriz.

Sıklıkla vurguladığımız gibi, Kur’ân’ı anlamada çok önemli ilkeler vardır. Bunlardan biri de âyetleri “sebep-sonuç” ilişkisi içerisinde anlamaktır. İşte bu âyetler söz konusu ilkenin tipik bir örneğini oluşturmaktadır. “Kolayın daha da kolaylaştırılması” bir sonuçtur. Bu sonucu elde etmek için, öncelikle “iyilik yapmak, duyarlı davranmak ve hakikatlere inanmak” gerekmektedir.

Bunları başaranlar için iki müjde verilmektedir: İlki, bu işlerin zaten kolay olduğu ve kolayca başarılabileceğidir; diğeri de bunların sonucunun cennet ödülü olduğu gerçeğidir. Yüce Allah’ın emrettiği veya yasakladığı her şeyde bir hayır vardır ve o emirlerin gerçekleştirilmesi ise kesinlikle insan fıtratına aykırı değildir. Dinin emirleri zor değil, kolaydır; fıtrata uygundur ve hikmet doludur.

Kur’ân’da takip edilen metotlardan biri de konuların serpiştirilerek ele alınmasıdır. Bir konu sadece bir yerde ele alınıp bitirilmez; farklı içerik ve boyutlarda farklı yerlerde gündeme getirilir. Böylece konunun değişik boyutları ortaya konulup bütüncül bir mantıkla meselenin anlaşılması amaçlanır. İşte bu cümleden olarak “kolaylaştırılmak” konusunda benzer bir ifade A‘lâ 87/8’dedir ve bu âyette muhatap Hz. Peygamber’dir. Yüce Allah vahyin ilk yıllarında onu motive etmek için, hakikat yolunu onun için kolaylaştıracağı müjdesini vermiştir.

Orada özel olan bu müjde, Leyl sûresinde evrensel bir mahiyet arz etmektedir. İlâhî rızaya yönlendirilmiş eylemlerin karşılıksız bırakılmayıp kolaylaştırılacağı ve ödüle giden yolun böylece hak eden herkes için çok daha elverişli hale getirileceği müjdesiyle gönüller huzura erdirilmek istenmektedir.

ııı. Kötülülerin Özellikleri ve Akıbetleri

وَاَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنٰى وَكَذَّبَ بِالْحُسْنٰى فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرٰى وَمَا يُغْن۪ي عَنْهُ مَالُهُٓ اِذَا تَرَدّٰى “Kim de cimrilik ederse, (kendini) zengin (yeterli) görürse, en güzeli (Kur’an’ı) yalanlarsa, ona da zor olanı (cehenneme gitmeyi) kolaylaştıracağız. Düştüğü zaman da malı kendisine yarar sağlamayacaktır.”

Buradaki وَاَمَّا مَنْ بَخِلَ ve emmâ men behıle ifadesi “her kim cimrilik yaparsa”; وَاسْتَغْنٰى vesteğnâ fiili “ve kendini yeterli görürse”; وَكَذَّبَ ve kezzebe fiili “ve yalanlarsa”; بِالْحُسْنٰى bi’l-husnâ kelimesi “güzeli, en güzeli”;فَسَنُيَسِّرُهُ fe senüyessiruhû fiili “ona kolaylaştıracağız”; لِلْعُسْرٰى li’l-‘usrâ kelimesi “zoru, zor olanı”; وَمَا يُغْن۪ي ve mâ yuğnî fiili “yarar sağlamayacaktır”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ona”; مَالُهُ mâlühû ifadesi “onun malı”; اِذَا تَرَدّٰى izâ tereddâ fiili ise “düştüğü, yuvarlandığı, mezara girdiği zaman” demektir.

Bu âyetlerde öncekilerin zıddına kötülerin özellikleri ile akıbetleri gündeme getirilmektedir.

Burada sözü edilen insan, muhtemelen ‘Abese 80/5’te de ele alınan Velîd b. Muğîre tipindeki kişilerdir. Bu iki âyette sıralanan nitelikler önceki âyet grubundakilerin karşıtıdır. “Cimrilik yapmak” anlamındaki بَخِلَ behıle fiili önceki âyette geçen ve “cömertlik yapmak” anlamındaki اَعْطٰى a‘tâ fiilinin; “kendini yeterli görmek” anlamındaki اسْتَغْنٰى isteğnâ fiili yine önceki âyette geçen ve “duyarlı olmak” anlamındaki اتَّقٰى ittekâ fiilinin; “yalanlamak” anlamındaki كَذَّبَ kezzebe fiili ise “tasdik etmek, onaylamak” anlamındaki صَدَّقَ saddeka fiilinin karşıtıdır.

1. Üç Olumsuz Özellik

وَاَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنٰى وَكَذَّبَ بِالْحُسْنٰى “Kim de cimrilik ederse, (kendini) zengin (yeterli) görürse, en güzeli (Kur’an’ı) yalanlarsa.” Yüce Allah bu âyetlerde kötülük sahiplerinin üç özelliğine dikkat çekmektedir.

a) Cimrilik

وَاَمَّا مَنْ بَخِلَ “Kim de cimrilik ederse.”

İnsan, sahip olduğu malı kendisinin elde ettiğini sanıp, onu Yüce Allah’ın bir emaneti ve bir sınav aracı olarak kendisine verdiğini unutunca, “mala sahip olmak” yerine, “malın kölesi olmaya” veya “mala ait olmaya” başlamaktadır. “Mala sahip olamayanlar”, “mala ait olmaktadırlar.”

İşte zorluk buradan itibaren başlamaktadır. Yüce Allah’tan bir emanet ve bir sınav olarak gelen malı bu anlamıyla kavrayabilenler, malı daha da çoğaltmanın değil, olanın sorumluluğundan bir an önce kurtulmanın yollarını aramaya koyulurlar; Allah yolunda infakı mala da cana da minnet sayarlar.

Mal ile ilgili kararını ve pozisyonunu bu şekilde belirlememek, maalesef arzu edilmeyen sonuçların doğmasına neden olmaktadır. Yüce Allah, kulunun kendi kararlılığını ve bir anlamda küstahlığını karşılıksız bırakmayıp, kulun arzu ettiği yanlış yolu da ona kolaylaştırmaktadır.

Merhametli Yüce Allah’ın eşsiz merhametinden yararlanmayıp, zor olanı, yani azabı ve cehennemi tercih etmek, aslında zor olanı tercih etmekten başka bir şey değildir. Tercih etmek, bu tercihini çeşitli şekillerde eyleme dönüştürmek ve inancını kaybederek bütün bunları yapmak sebeptir; sonuç ise, hak edilen azapla buluşturulmaktır.

Her kim, dünya hayatında sahip olduğu ekonomik mal veya başka değerleri Allah yolunda paylaşmaz ve “kendim kazandım” bahanesiyle onları başkalarıyla bölüşmeye yanaşmaz ise, bu kişi kendisinden başka hiç kimseyi hesaba katmıyor demektir.

Bu durumda, böyle insanların başka herhangi bir makama karşı sorumlu olduklarına inanmadıkları da söylenebilir. Bu nedenle, hesap vereceğine inanmayan bu tür kişiler, sahip oldukları varlıklara ortak kabul etmedikleri için bir çeşit “duyarsızlık” içerisindedirler diyebiliriz.

b) İstiğnâ (Kendini Yeterli ve Sorumsuz Görme)

وَاسْتَغْنٰى “Kendi kendine yeterli olacağını sanırsa.”

Burada sözü edilen istiğnâ fiili, önceki âyet grubunda yer alan takvânın zıddı bir anlam vermektedir. Bu tür anlam birlikteliği âyetlerin birbiriyle olan ilişkisini anlamada son derece önemli bir yer tutar.

Leyl 92/5. âyetteki ittikâ kavramının 8. âyetteki karşıtı istiğnâ kelimesidir. İstiğnâ “kendini yeterli ve ihtiyaçsız görmek” anlamına gelen bir kelimedir. Takvânın karşıtı olarak düşünüldüğünde bu kelimenin bir çeşit “duyarsızlık ve umursamazlık” anlamına geldiğini söyleyebiliriz. İstiğnâ fiiliyle ilgili detaylı bilgiyi ‘Alak 96/7’de yapacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

c) Gerçeği Yalanlama

وَكَذَّبَ بِالْحُسْنٰى “En güzeli yalanlarsa.” 9. âyetteki “en güzeli yalanlamak” ifadesi, 6. âyetteki “en güzele inanmak” eyleminin karşıtıdır. Orada tercih ettiğimiz anlam, ister “Yüce Allah”, ister “cennet”, ister “tevhîd”, ister “yardım etmek ve duyarlılık” gibi olumlu değerler olsun; isterse genel anlamda “bütün hakikat güzellikleri” veya “hak edilen ödüller” olsun, bütün bunları yalanlayan kişi bunu cimrilikle ve kendisini ihtiyaçsız veya yeterli görmeyle birlikte yapmaktadır.

Bu tür insanlar bir taraftan inanılması gereken güzel değerlere inanmamakta, diğer taraftan inançsızlık hastalığını cimriliğe dönüştürmektedirler. İnanmayan ve cimrilik yapan kişiler, elbette bunu “kendini yeterli görme”nin sonucu olarak gerçekleştirmektedirler.

2. Sonuç: Zorun Kolaylaştırılıp Malın Fayda Vermemesi

فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرٰى وَمَا يُغْن۪ي عَنْهُ مَالُهُٓ اِذَا تَرَدّٰى “Ona da zor olanı (cehenneme gitmeyi) kolaylaştıracağız. Düştüğü zaman da malı kendisine yarar sağlamayacaktır.” İnsan, eğer iradesini olumlu yönde kullanmaz, cimrilik yapar, kendisini yeterli ve ihtiyaçsız görür, bir de hakikati yalanlamayı tercih ederse, bunların da elbette bazı sonuçları olacaktır. İşte burada söz konusu iki sonuca dikkat çekilmektedir.

a) فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرٰى “Ona da zor olanı (cehenneme gitmeyi) kolaylaştıracağız.” Bu âyette, dolaylı olarak aslında zor olanın “fıtrat programının dışına zorla çıkmak” olduğu anlaşılmaktadır. Fıtratı zorla dışlamak ve sonuçta Yüce Allah’ın eşsiz merhametine rağmen cehennemi tercih etmek, asıl zor olan cehenneme gitmeyi kolaylaştırmak demektir.

Kararlarını yukarıda saydığımız üç tür eylem olarak belirleyenlerin sonu, elbette ilk gruptakilerden farklı olacaktır. İşte, “sebep-sonuç” ilişkisinin en güzel örneklerinden biri de budur. İnsan, ısrarla ister ve istediği doğrultuda çeşitli eylemler ortaya koyar da sonuçta derin bir inkârcılığa sürüklenirse, bu durum onun kararlılığının bir göstergesidir.

Bu tür insanlar, Şems 91/8’de ifade edildiği üzere, yaratılış hamuruna Yüce Allah’ın ilham ettiği fucûru çalıştıranlar ve ona yatırım yapmayı tercih edenlerdir. Fucûr, insanın günah işleyebilme özelliğinin adıdır ve her insanda bu özellik potansiyel olarak vardır. Mühim olan ve arzu edilen husus, hamurunda programlanan veya fıtrata yerleştirilen bu özelliği mümkün olduğu kadar törpülemek ve kontrol altında tutmaya çalışmaktır.

Yine aynı âyette belirtildiği üzere, her insanda onu kötülüklerden koruyabilecek ve sakındırabilecek takvâ özelliği de “fıtrat hamuru”na yerleştirilmiştir. Üstelik Hucürât 49/7’de, Yüce Allah insanoğluna “imanı sevdirdiğini ve kalplerde imanı süslediğini beyan etmiş; küfür, yoldan çıkma ve isyanı da çirkin gösterdiğini” belirtmektedir.

Bunca avantaja rağmen, tercihini “cimrilik, kendisini ihtiyaçsız veya yeterli görmek, hak ve hakikati yalanlamak” şeklinde belirleyenler için, aslında zor olan işlerin kolaylaştırılacağı beyan edilmektedir. “Tercih” sebeptir, “kötü sonla buluşturulmak” ise sonuçtur. Zira Yüce Allah hiç kimseye zulmetmez, insanlar kendi kendilerine eziyet etmiş olurlar.

Bu noktada Hz. Peygamber’in şu hadis-i şerifi de konuyu anlamada önemli katkılar sunmaktadır: “Sizler çalışın; her çalışana ne için çalışıyorsa o kolaylaştırılır.”(5) Genellikle “kader” konularının işlendiği bahislerde yer alsa da, bu rivayeti söz konusu âyetlerin tefsiri bağlamında değerlendirmekte herhangi bir sakınca yoktur. Çünkü bu rivayet tam da âyetlerde verilmek istenen mesajla uyumludur. İnsan iradesinin ve davranışlarının dikkate alındığı bilgisine aykırı bir durum arz etmemektedir.

b) وَمَا يُغْن۪ي عَنْهُ مَالُهُٓ اِذَا تَرَدّٰى “Düştüğü zaman/âhirette malı kendisine hiç fayda vermeyecektir.” Bu âyetteki mesaj üç türlü anlaşılabilir:

ı. “Düşmek” ölmeyi, “yuvarlanmak” ise cehenneme atılmayı ifade etmektedir. Anlam her ne olursa olsun, burada verilmek istenen mesaj, uğruna cimrilik yapılıp, hak yolda harcanmayan malın insanın başına dert olacağının bilinmesidir. Sorumluluğu yerine getirilmeyen mal, âhirette kişinin azabında indirime veya hafifletmeye değil, aksine artmaya neden olacaktır.

ıı. Âyetin başındaki مَا mâ edatı olumsuzluk anlamı verebileceği gibi soru anlamı da verebilir. Bu durumda âyet “Öldüğü veya cehenneme atıldığı zaman malı ona yarar sağlayabilecek mi?” şeklinde anlaşılabilir.

ııı. Söz konusu edatı, cevabı beklenmeyen, sadece muhatabı ayıplamak için kullanılmış bir konumda da değerlendirmek mümkündür. Bu takdirde âyet, “Öldüğü veya cehenneme atılacağı zaman malı ona ne yarar sağlayabilecekmiş bakalım!” şeklinde anlaşılabilir.

Mesed 111/2’de de daha başka âyetlerde de kullanım örneği bulunan bu ifadenin üç farklı anlamı da doğrudur. Nitekim Yüce Allah’tan gelebilecek azabı gidermede hiç kimsenin etkin olamayacağıyla ilgili Kur’ân’da oldukça fazla âyet vardır.(6)

Asıl mesaj, kişinin Yüce Allah yoluna harcamadığı malın âhirette kendisine hiçbir fayda sağlamayacağı gerçeğinin bildirilmesidir. Bu durumda, müminler daha istekli bir şekilde bu görevi yerine getirmeye davet edilmekte, kâfirler ise şiddetli bir şekilde uyarılmaktadırlar.

Bu açıklarımızdan da anlaşılacağı üzere, Leyl 92/4-11’de iki grup insana dair bilgiler verilmekte, ilk grubun övülen güzellikleri müminlere örnek olarak sunulmakta, ikinci grup ise bir ibret şeklinde ortaya konulmaktadır. Aklını kullanmak isteyenler için yol tektir; o da Yüce Allah’ın davet ettiği ve adına “hidayet” denilen yoldur. Takip eden âyet işte bu mesajı içermektedir.

Dipnotlar

• 1 - Bu bilgiyi konuyla ilgili gözlemleri ve çalışmaları bulunan Prof. Dr. Abdülaziz Bayındır hocama borçluyum. Bu çalışmalar sayesinde kutup bölgelerinde namaz vakitleri veya oruçla ilgili yaşanan kafa karışıklıkları da büyük oranda giderilmeye çalışılmaktadır.
• 2 - Şûrâ 42/11.
  • Şûrâ 42/11
• 3 - Nisâ’ 4/95; A‘râf 7/137, 180; Tevbe 9/107; Yûnus 10/26; Ra‘d 13/18; Nahl 16/62; İsrâ’ 17/110; Kehf 18/88; Tâhâ 20/8; Enbiyâ’ 21/101; Fussılet 41/50; Necm 53/31; Hadîd 57/10; Haşr 59/24; Leyl 92/6, 9. 4 - Semerkandî, age., III, 403; Taberî, age., XXVII, 221; Zemahşerî, age., IV, 462.
  • Nisâ 4/95 A‘râf 7/137 A‘râf 7/180 Tevbe 9/107 Yûnus 10/26 Ra‘d 13/18 Nahl 16/62 İsrâ 17/110 Kehf 18/88 Tâhâ 20/8 Enbiyâ 21/101 Fussilet 41/50 Necm 53/31 Hadîd 57/10 Haşr 59/24 Leyl 92/6 Leyl 92/9
• 5 - Buhârî, Tefsîr Sûre 92; Edeb, 120; Müslim, Kader 6-8; Ebû Dâvûd, Sünnet, 16; Tirmizî, Kader, 3; İbn Mâce, Mukaddime, 10; Ahmed b. Hanbel, I, 6, 29, 82, 129, 133, 140, 157; II, 52, 77.
• 6 - Âl-i İmrân 3/10, 116; Meryem 19/42; Yâsîn 36/23; Câsiye 45/10, 19; Dühân 44/41; Tûr 52/46; Mücâdele 58/17; Tahrîm 66/10; Leyl 92/11.
  • Âl-i İmrân 3/10 Âl-i İmrân 3/116 Meryem 19/42 Yâsîn 36/23 Câsiye 45/10 Câsiye 45/19 Duhân 44/41 Tûr 52/46 Mücâdele 58/17 Tahrîm 66/10 Leyl 92/11