İbrâhîm Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 52 âyetten oluşan, adını 25-40. âyetler arasındaki اِبْرٰه۪يم ibrâhîm kıssası nedeniyle “Hz. İbrâhim”den alan bu sûre, inişe göre 65, resmî sıralamada ise 14. sûredir.

İbrâhim sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Ra‘d sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, ilk âyetlerinde Kitâb’a dikkat çekilmesi, kâinat kitabından örnekler verilmesi (İbrâhim 32-33; Ra‘d 2-4), hak-bâtıl karşılaştırılması (İbrâhim 24-26; Ra‘d 17) gibi konular iki sûrenin adeta birbirinin devamı olduğu izlenimi vermektedir.

İbrâhim sûresi, peygamber görevlendirmenin ve kitap göndermenin gerekçesiyle başlamakta, dünyayı âhirete tercih etmenin sonuçları hakkında bilgi ile devam etmektedir. Bu arada 4. âyette her peygamberin kendi kavminin diliyle gönderilme amacının “kavmine açıklamalarda bulunulması olduğu” belirtilmekte, dileyenin saptırılabileceği, dileyenin de hidayete erdirileceği ifade edilmektedir. 5. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ, Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih ve onlardan sonraki peygamberlerin kıssası genel hatlarıyla verilmekte, inkarcıların mahşerdeki feci akıbeti, cehennemin ebediliği ve korkunç şiddeti ile kafirlerin davranışlarının rüzgara kapılmış kül gibi sağa sola savrulacağı gündeme getirilmektedir.

21. âyetten itibaren, dünya hayatında saptırılanların saptıranlarla mahşerde yaşayacağı konuşmalar, karşılıklı suçlamalar ele alınmakta, şeytanın kendisini nasıl savunacağıyla ilgili bilgiler verilmekte, zalimlerin azaba gireceği, müminlerin ise cennete alınacağı bildirilmektedir.

24. âyetten itibaren, iyi ve faydalı sözle kötü sözün mukayesesi yapılmakta, iman edenlerin dünyada ve âhirette ilahi desteğe sahip kılınacağı müjdelenmektedir. 32. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları verilmekte, ardından Yüce Allah’ın nimetlerinin sayılamayacak kadar çok olduğu bildirilmektedir.

Sûrenin 35-41. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in kıssasından bir bölüm aktarılmakta, çeşitli dua cümlelerine yer verilmektedir. Son bölümde Yüce Allah’ın hayata müdahil oluşu anlamında çeşitli bilgiler verilerek, zalimlerin mahşerdeki feci akıbeti gündeme getirilmektedir. Ayrıca âhirette yeryüzünün ve göklerin alacağı yeni duruma da değinilmekte, suçluların çaresiz bir şekilde azaba atılacağı haber verilmektedir.

Son âyette ise bu vahyin insanlık için bir tebliğ ve mesaj olduğu beyan edilerek tevhid vurgusu yapılmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 9-18. âyetlerinde çeşitli peygamberlerin ümmetlerine tebliğini, kavimlerinin tepkilerini ve yaşadıkları karşılıklı konuşmaları dile getirmekte, inkarcıların feci akıbetini beyan etmektedir.

a) Azgın Kavimlerle Peygamberlerin Konuşmaları

Yüce Allah, sûrenin 9-12. âyetlerinde Hz. Nûh’un, ayrıca ‘Âd ve Semûd kavimlerinin, sonrakilerin haberlerinin insanlara ulaştığını, hepsinin deliller getirip tebliğ ettiklerini, kavimlerinin onları reddettiğini, fakat kavimlerinin inkârı tercih ettiklerini bildirmektedir.

Ardından, elçilerin tebliğ ilkelerinden bir bölümü hatırlatılmakta, Yüce Allah’tan yana olurlarsa günahlarının bağışlanabileceği, belli bir süreye kadar tehir edilecekleri beyan edilmektedir. Buna karşılık kavimlerin peygamberlerle alay ettikleri ve onların kendilerini atalarının yolundan ayırmakla suçlamaları ifade edilmektedir.

Peygamberlerin ise kendilerinin de birer insan olduklarını, Yüce Allah’ın izni olmadan delil getiremeyeceklerini, Allah’ın dilediği insanlara vahiy göndereceğini ve sadece Allah’a güvenmek gerektiğini ifade ettikleri nakledilmektedir. Bu arada Allah’a güvenmemenin hiçbir mazeretinin olamayacağı, çünkü Allah’ın insanlara yollarını gösterdiği, insanların eziyetlerine karşı sabredecekleri, dolayısıyla müminlerin Allah’a güvenmek zorunda oldukları bildirilmektedir.

ı. Çeşitli Kavimlerin İnkarları

اَلَمْ يَاْتِكُمْ نَبَؤُ۬ا الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَۛ وَالَّذ۪ينَ مِنْ بَعْدِهِمْۛ لَا يَعْلَمُهُمْ اِلَّا اللّٰهُ جَآءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَرَدُّوٓا اَيْدِيَهُمْ ف۪يٓ اَفْوَاهِهِمْ وَقَالُوٓا اِنَّا كَفَرْنَا بِمَآ اُرْسِلْتُمْ بِه۪ وَاِنَّا لَف۪ي شَكٍّ مِمَّا تَدْعُونَنَآ اِلَيْهِ مُر۪يبٍ “Sizden öncekilerin yani Nuh, Âd ve Semûd kavimleri ile onlardan sonrakilerin haberleri size gelmedi mi? Onları Allah’tan başkası bilemez. Elçileri kendilerine deliller getirmişti de onlar ellerini onların (peygamberlerin) ağızlarına koyup tıkamışlar ve demişlerdi ki: Biz size gönderileni inkâr ettik ve bizi kendisine çağırdığınız şeye karşı derin bir şüphe içindeyiz.”

Âyetteki اَلَمْ يَاْتِكُمْ elem ye’ti sorusu “size gelmedi mi”; نَبَؤا nebeu kelimesi “haberi”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ ellezîne min kabliküm tamlaması “sizden öncekilerin”; قَوْمِ نُوح kavmi nûhın tamlaması “Nûh kavminin”; وَعَادٍ ve ‘âdin kelimesi “ve Âd (kavminin)”; وَثَمُودَve semûde sözcüğü “ve Semûd (kavminin)”; وَالَّذ۪ينَ مِنْ بَعْدِهِمْۛ vellezîne min ba‘dihim ifadesi “ve onlardan sonrakilerin”; لَا يَعْلَمُهُمْ lâ ya‘lemuhum ifadesi “onları bilemez”; اِلَّا اللّٰهُ illellâhu ifadesi “Allah’tan başkası”;جَآءَتْهُمْ câethum fiili “onlara gelmişti”;رُسُلُهُمْ rusülühum kelimesi “onların resülleri, onların elçileri”;بِالْبَيِّنَاتِ bi’l-beyyinâti kelimesi “delillerle”; فَرَدُّوا fe raddû fiili “ve koyup tıkamışlardı”; اَيْدِيَهُمْ eydiyehum tamlaması “onların kendi ellerini”; ف۪يٓ اَفْوَاهِهِمْ fî efvâhihim tamlaması “onların ağızlarına”;وَقَالُوا ve kâlû fiili “demişlerdi ki”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كَفَرْنَا kefernâ fiili “örttük, inkâr ettik”;بِمَآ اُرْسِلْتُمْ bimâ ursiltüm ifadesi “gönderildiğiniz şeyleri”; بِه۪ bihî ifadesi “kendisiyle”; وَاِنَّا ve innâ ifadesi “ve yine muhakkak ki biz”;لَف۪ي شَكٍّ lefî şekkin kelimesi “elbette şüphede(yiz)”;مِمَّا تَدْعُونَنَآ mimmâ ted‘ûnenâ ifadesi “bizi davet ettiğiniz şeylerden, bizi çağırdıklarınızdan”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona, kendisine”; مُر۪يب mürîbin sözcüğü ise “şüphe(deyiz)” demektir.

Burada Mekkeli müşrikler başta olmak üzere bu son ümmetin inkârcılarına seslenilmekte, öncekilerin yaptığı birtakım hatalar gündeme getirilmektedir.

Bu ifadenin önceki âyetlerin devamı olarak Hz. Mûsâ’nın kavmine yönlendirdiği hatırlatmalar olabileceği görüşü ileri sürülse de, maksadın son ümmetle ilişkili olduğu görüşünü daha doğru bulmaktayız. Bu nedenle açıklamalarımızı bu istikamette yapmaya çalışacağız.

Yüce Allah peygamberlerine karşı aynı veya benzer olumsuz tepki gösterenlerin sözlerini hep bir ağızdan ve sanki aynı anda gerçekleşmiş gibi göstererek ifade etmekte, böylece küfrün ve inkârın aynı mahiyeti arz ettiğini ortaya koymaktadır. A‘râf 7/94-102, İbrâhim 14/9-18, Sebe’ 34/34-35, Yâsîn 36/13-32, Fussılet 41/14, Necm 53/52, Teğâbun 64/5-6, Hâkka 69/10 ve Fecr 89/11-12’de birer örneği olduğu üzere, peygamberlerin tebliğine karşılık inkârcıların tutumu aynı olduğu için hepsiyle ilgili ifadeler bir anda ve bir mekânda gerçekleşmiş gibi verilmektedir. Bu doğrultuda olmak üzere Fussılet 41/14’te şu bilgiler verilmektedir: “Hani, peygamberler(i) onlara önlerinden ve arkalarından gelerek ‘Allah’tan başkasına kulluk etmeyin’ dedikleri zaman, (onlar) ‘Rabbimiz (peygamber göndermek) isteseydi elbette melekleri gönderirdi. Onun için biz sizinle gönderilen şeyleri inkâr ediyoruz’ demişlerdi.”

Önceki nesillerin kâfirleriyle ilgili olarak dile getirilen beyanlardan birisi de Teğâbun 64/5’te şu şekildedir: “Daha önce inkâr edenlerin haberi size ulaşmadı mı? İşte onlar (dünyada) yaptıklarının cezasını tattılar. Onlar için acı bir azap da vardır.”

1. اَلَمْ يَاْتِكُمْ نَبَؤُ۬ا الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَۛ وَالَّذ۪ينَ مِنْ بَعْدِهِمْۛ لَا يَعْلَمُهُمْ اِلَّا اللّٰهُ “Sizden öncekilerin yani Nuh, Âd ve Semûd kavimleri ile onlardan sonrakilerin haberleri size gelmedi mi? Onları Allah’tan başkası bilemez.” Yüce Allah vahyin indirildiği ortam bağlamında öncelikle Mekkeli müşriklere, ardından bütün inkârcılara seslenmekte, daha önce yaşayıp helak edilen kavimlere dikkat çekmektedir.

a)اَلَمْ يَاْتِكُمْ نَبَؤُ۬ا الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَۛ “Sizden öncekilerin yani Nuh, Âd ve Semûd kavimlerin haberleri size gelmedi mi?” Âyette kendilerine gönderme yapılanlar Hz. Nûh’un, Hz. Hûd’un ve Hz. Sâlih’in kavimleriyle onlardan sonra gelenlerdir.

Sözü edilen üç kavmin peygamberlerine neler yaptığı ve akıbetlerinin nasıl olduğuyla ilgili pek çok âyette geniş bilgilendirmeler yapılmıştır. Hz. Nûh ve kavmiyle ilgili olarak Nûh 71/1’de bilgi vereceğiz. Hz. Hûd ve ‘Âd kavmi hakkında Hûd 11/50’de bilgilendirmelerde bulunmuştuk. Hz. Sâlih ve Semûd kavmi hakkında ise Şu‘arâ’ 26/141’de bilgi vereceğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Burada söz konusu kıssaların bu sûrede yer alan ilgili kısmını ele alacak ve yorumlarımızı bu çerçevede yapmaya çalışacağız.

b) Âyette geçenوَالَّذ۪ينَ مِنْ بَعْدِهِمْۛ لَا يَعْلَمُهُمْ اِلَّا اللّٰهُ “Kendilerini Allah’tan başka hiç kimsenin bilemeyeceği onlardan sonrakiler” ifadesi, Kur’ân’da kıssası anlatılan peygamberlerin yanı sıra başka peygambelerin de bulunduğunu göstermektedir. Esasında Nisâ’ 163-164 ve Mü’min 40/78’de bu hususa dikkat çekilmekte, kıssası anlatılanlar gibi anlatılmayan peygamberlerin de bulunduğu beyan edilmektedir. Furkân 25/35-38’de ise çeşitli peygamberlerden ve kavimlerinden söz edildikten sonra, aralarındaki pek çok neslin de helak edildiği ifade edilmektedir.

Hakkında vahyin bilgi vermediği kavimlerin kimlerden oluştuğu, sayılarının ne kadar olduğu, ne zaman yaşadıkları, akıbetlerinin nasıl şekillendirildiği, helaklerinin nasıl tecelli ettiği gibi noktalarda hiç kimsenin net bilgiler vermesi mümkün değildir, verilen bilgiler de doğru olamaz. Çünkü âyette لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı nedeniyle hasr/kasr tekniği vardır ve bu noktada Yüce Allah’tan başka hiç kimsenin bilgi sahibi olmadığı vurgulanmaktadır. İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre Hz. Peygamber’in de atası olan Adnân ile Hz. İsmail arasında isimleri vs. bilinmeyen 30 ata, soy, nesil yaşamıştır.(1) İbn Mes’ûd da bu âyeti okuduğunda nesep işleriyle meşgul olup eski milletler hakkında delilsiz bilgiler verenlerin yalancı olduklarını ifade emiştir.(2)

2. جَآءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَرَدُّوٓا اَيْدِيَهُمْ ف۪يٓ اَفْوَاهِهِمْ “Elçileri kendilerine deliller getirmişti de onlar ellerini onların (peygamberlerin) ağızlarına koyup tıkamışlardı.” Yüce Allah daha önce yaşamış ve helaki hak etmiş kavimlerle ilgili bilgiler verdikten sonra, şimdi de onların inkârcılıklarıyla ilgili ortak yönlerini gündeme getirmektedir. Bu bağlamda ilk sözü edilen nokta, peygamberlerin kendilerine getirip tebliğ ettiği beyyineleri yani delilleri reddetmeleri ve ellerini peygamberlerin ağızlarına bastırmalarıdır.

Âyette geçen فَرَدُّوٓا اَيْدِيَهُمْ ف۪يٓ اَفْوَاهِهِمْ “Ellerini onların (peygamberlerin) ağızlarına basmışlardı” ifadesinden maksat, inkârcıların peygamberleri susturmak için ellerini onların ağızlarına götürüp ağızlarını kapatmaları olabilir.

Bu konuda Tevbe 9/32 ve Saff 61/8’de “Allah’ın nurunu ağızlarıyla söndürmek istemeleri” ile Fussılet 41/26’daki “Kur’ân okunurken gürültü yapılmasını ve Kur’ân’ın sesini bastırmak istemeleri” beyanı aynı amacı değişik şekillerde ifadeyi içermektedir. Ayrıca yine Fussılet 41/5’te müşriklerin kendileriyle Hz. Peygamber’in arasında perde olduğunu söylemeleri de aynı bakışın değişik bir ifadesidir.

Dahası, Hz. Nûh’un kavminin parmaklarını kulaklarına tıkamaları ve üzerlerini elbiselerle örtmeleri ifadeleri Nûh 71/7’de dile getirilmekte, inkârcıların aynı maksadı güttükleri görülmektedir. Benzer bir tutum sergileyen Mekkeli müşriklerin bu tavrı İsrâ’ 17/62’de de beyan edildiği üzere, İblis’in Hz. Âdem için secdeye davet edilmesinde gösterdiği kibre benzemekte, dolayısıyla müşriklerin onun izini takip ettikleri anlaşılmaktadır.

Bu yaklaşım ilk ihtimal olsa da bir başka husus olarak inkârcıların ellerini kendi ağızlarına götürerek peygamberlere “sus, kes sesini” işareti yapmış olmaları da mümkündür. Bu arada, hayret, alaycılık ve şaşkınlık içerikli bir tutum(3) veya Âl-i İmrân 3/119’da da olduğu gibi öfkeden parmaklarını ısırmaları da söz konusu edilebilir.(4) İfadeden maksat her nasıl anlaşılırsa anlaşılsın, verilmek istenen mesaj açıktır; inkârcılar peygamberlerin sunduğu hakikatin belgelerini reddetmiş, peygamberlere ve onların getirdiği ilkelere itibar etmemişlerdi. Âyetin son bölümü bunun açık delilidir.

Bakara 2/19’da içinde kesif karanlık bulutların, gök gürültüsünün ve şimşeklerin bulunduğu fırtınalı, kasırga şeklinde gökten bardaktan boşalırcasına yağan yağmura tutulan kişilerin yıldırımlar nedeniyle ölüm korkusunun bir sonucu olarak parmaklarını kulaklarına tıkaması da risalet öğretilerine karşı münafık tutumunun kaynağını göstermektedir.

3. وَقَالُوٓا اِنَّا كَفَرْنَا بِمَآ اُرْسِلْتُمْ بِه۪ وَاِنَّا لَف۪ي شَكٍّ مِمَّا تَدْعُونَنَآ اِلَيْهِ مُر۪يبٍ “Şöyle demişlerdi: Biz size gönderileni inkâr ettik ve bizi kendisine çağırdığınız şeye karşı derin bir şüphe içindeyiz.” Bir benzeri Semûd kavmi tarafından Hz. Sâlih’e yönlendirilmiş olan(5) bu âyette geçen مُر۪يب mürîb kelimesi kuşku içeren, kişiyi rahatsız eden, ürküten gocundurucu bir şüphe manasına alınmaktadır.(6) İşte inkârcı kavimlerin peygamberlere olan tepkisi bu cümlede ifade edilmektedir.

İnkârcılar peygamberlerin kendilerine tebliğ ettiği her ne varsa hepsini inkâr ettiklerini ve davet edildikleri konularda derin bir şüphede bulunduklarını beyan etmişlerdi. Onlar son derece kararlı bir şekilde “cevabımız budur; başka bir şey demiyoruz”(7) dercesine inkârlarını ortaya koymuş ve daveti reddettiklerini beyan etmişlerdi.

ıı. Peygamberlerin Tebliği ve Aldıkları Cevaplar

قَالَتْ رُسُلُهُمْ اَفِي اللّٰهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَيُؤَخِّرَكُمْ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى قَالُوٓا اِنْ اَنْتُمْ اِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنَا تُر۪يدُونَ اَنْ تَصُدُّونَا عَمَّا كَانَ يَعْبُدُ اٰبَآؤُ۬نَا فَاْتُونَا بِسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ “Elçileri şöyle demişti: ‘Gökleri ve yeri yoktan yaratan Allah hakkında şüphe mi var? (Oysa) O, sizin günahlarınızdan bir kısmını bağışlamak ve sizi belirlenmiş bir vakte kadar ertelemek için sizi (gerçeğe) çağırıyor.’ Onlar da şöyle demişlerdi: Siz de ancak bizim gibi bir insansınız. Siz bizi atalarımızın tapmış olduğu şeylerden döndürmek istiyorsunuz. (Öyleyse) bize apaçık bir delil getirin!”

Âyetteki قَالَتْ kâlet fiili “demişti ki”; رُسُلُهُمْ rusülühüm tamlaması “onların elçileri”; اَفِي اللّٰهِ efillâhi sorusu “Allah hakkında var mıdır”; شَكٌّ şekkün kelimesi “herhangi bir şüphe”; فَاطِر fâtırı sözcüğü “yoktan var eden”; السَّمٰوَات es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı sözcüğü “ve yeryüzünü”; يَدْعُوكُمْ yed‘ûküm fiili “sizi çağırır, davet eder, çağığırıyor”; لِيَغْفِرَ li yağfira ifadesi “bağışlaması için”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, sizi”; مِنْ ذُنُوبِكُمْ min zünûbiküm ifadesi “sizin günahlarınızdan bir kısmını, günahlarınızı”; وَيُؤَخِّرَكُمْ ve yuahhıraküm fiili “ve sizi tehir etmek için”; اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى ilâ ecelin müsemmen tamlaması “belirlenmiş bir süreye”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اِنْ اَنْتُمْ in entüm ifadesi “siz değilsiniz”; اِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنَا illâ beşerun mislünâ istisnası “bizim gibi bir insandan başka (bir şey değilsiniz)”; تُر۪يدُونَ türîdûne fiili “istiyorsunuz”;اَنْ تَصُدُّونَا en tesuddûnâ ifadesi “bizi engellemeyi”; عَمَّا كَانَ يَعْبُدُ ‘ammâ kâne ifadesi “(şöyle) olan şeyden”; ya‘büdü fiili “kulluk etmekte, kulluk ettiği şeylerden”; اٰبَآؤُ۬نَا âbâünâ tamlaması “bizim atalarımızın, babalarımızın”;فَاْتُونَا fe’tûnâ isteği “bize gelin, getirin”; بِسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ bisültânin mübînin tamlaması ise “apaçık delil, apaçık bir delille” demektir.

Burada peygamberlerin kavimlerine verdiği cevap ile onların söylediği karşılıklar gündeme getirilmektedir.

1.قَالَتْ رُسُلُهُمْ اَفِي اللّٰهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَيُؤَخِّرَكُمْ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى “Elçileri şöyle demişti: Gökleri ve yeri yoktan yaratan Allah hakkında şüphe mi var? (Oysa) O, sizin günahlarınızdan bir kısmını bağışlamak ve sizi belirlenmiş bir vakte kadar ertelemek için sizi (gerçeğe) çağırıyor.” Yüce Allah peygamberlerin tebliğlerinde kavimlerinin inkar durumuna göre ilkeleri hatırlattıklarını ifade etmektedir. Önceki ayette de belirttiğimiz gibi, Yüce Allah bütün peygamberlerin aynı değerleri tebliğ ettiğini ve kavimlerinin de aynı tepkileri verdiğini beyan ederek, konuşmaları sanki aynı anda yaşanmış gibi sunmaktadır.

a) قَالَتْ رُسُلُهُمْ اَفِي اللّٰهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Elçileri şöyle demişti: Gökleri ve yeri yoktan yaratan Allah hakkında şüphe mi var?” Tebliğde ilk husus Allah’ın varlığıyla ilgili olmalıdır. Onlar muhataplarına “Göklerin ve yerin yoktan yaratıcısı olan Allah hakkında hiç şüphe edilir mi?” diyerek tebliğin ilk konusunun “sağlam bir Allah inancı olduğunu” ortaya koymuşlardı. Âyetteki اَفِي اللّٰهِ شَكٌّ efillâhi şekkün ifadesindeki hemze inkârî bir sorudur(8) ve “Allah hakkında şüphe olamaz, olmamalıdır” manasını içermektedir.

Kur’ân’da sekiz kez geçen fetara fiili(9) ile altı âyette geçen fâtır sıfatı(10) Yüce Allah’a nispet edilmekte ve “yoktan yaratmak anlamında” kullanılmaktadır. Bu arada hem tevhidde eksiklik olmaması istenmekte, hem de nasıl bir Allah inancına sahip olunması gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bir varlığın ma‘bûd yani ilah olabilmesi için onun فَاطِر fâtır yani mutlaka sûrette “yoktan var edici” ve göklerle yeryüzünün, bir anlamda bütün mahlukatın yaratıcısı olması gerekir ki bu da sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir. Bu bize de bir tebliğ metodu ve ilkesi öğretmektedir. Sağlam ve doğru bir Allah inancı sağlanmadan tebliğde diğer konulara sıra getirilmemelidir.

b) يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَيُؤَخِّرَكُمْ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى “(Oysa) O, sizin günahlarınızdan bir kısmını bağışlamak ve sizi belirlenmiş bir vakte kadar ertelemek için sizi (gerçeğe) çağırıyor.” Peygamberler kavimlerine hitap ederken Yüce Allah’ın bağışlayıcılığını ve insanları belirlenmiş bir süreye kadar tehir etmekte olduğunu ifade etmişlerdi. Nûh 71/4’te de zikredildiği üzere, Hz. Nûh da aynı şeyleri kavmine söylemiş, Yüce Allah’ın bağışlayıcılığı ve ecele tehirle ilgili mesajlar vermişti.

ı. Yüce Allah’ın günahların bir bölümünü bağışlayıcılığı anlamına gelen لِيَغْفِرَ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ ifadesindeki مِنْ min edatı eğer Nûh 71/4 ve Ahkâf 46/31’de olduğu gibi bazıyet “bir kısmı” manasına gelirse bu durum muhatapların mutlak manada kâfirler olduğunu gösterebilir. Ancak bu edata beyaniye veya bedeliye manası da verilerek Yüce Allah’ın bütün günahları bağışlayabileceği manası da görülebilir. Nitekim Saff 61/12’de bu ifadede min edatı hiç kullanılmamaktadır. Bu ayrımda muhatapların kâfirler veya müminler olması durumuna göre kâfirler için “bir kısmı”, müminler için ise “hepsi” manası da verilebilir.(11)

ıı. Âyette dikkat çekilen diğer bir husus ise وَيُؤَخِّرَكُمْ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى ifadesi gereği “belirlenmiş ecele tehir”dir. Yüce Allah insanları istikamet sahibi olmaya, bunun sonucunda bağışlanmaya, beraberinde de onlar için belirlediği süreye kadar kendilerini yaşatmaya davet etmektedir. Eğer tevbe ederler ve Allah’ın istediği gibi davranırlarsa belirlenmiş süreye kadar tehir adilecekleri, yani yaşatılacakları, aksi takdirde helak edilecekleri beyan edilmek istenmektedir. En‘âm 6/2’de ele aldığımız, Nûh 71/4’te açıklayacağımız üzere, “ecele tehir” hiçbir şekilde “eceli tehir” değildir; çünkü insanların süresi dolunca Yüce Allah’ın onları tehir etmeyeceği net bir şekilde beyan edilmektedir.(12)

2. قَالُوٓا اِنْ اَنْتُمْ اِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنَا تُر۪يدُونَ اَنْ تَصُدُّونَا عَمَّا كَانَ يَعْبُدُ اٰبَآؤُ۬نَا فَاْتُونَا بِسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ “Onlar da şöyle demişlerdi: Siz de ancak bizim gibi bir insansınız. Siz bizi atalarımızın tapmış olduğu şeylerden döndürmek istiyorsunuz. (Öyleyse) bize apaçık bir delil getirin!” Yüce Allah peygamberlerin davetine karşılık inkarcıların kararlı bir şekilde inkarda olduklarını, peygamberlerle alay ettiklerini ve onları atalarının yolundan engellemekle suçladıklarını haber vermektedir.

a) قَالُوٓا اِنْ اَنْتُمْ اِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنَا “Onlar da şöyle demişlerdi: Siz de ancak bizim gibi bir insansınız.” Nankör kavimlerin peygamberlere olan ilk tepkilerinden birisi “alaycılık” şeklinde gerçekleşmiştir. Bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçtiği üzere vurgulu bir şekilde “siz de sadece ve sadece bizim gibi birer insansınız” diyerek peygamberleri ciddiye almadıklarını, çünkü farklı bir yönlerinin bulunmadığını dile getirmişlerdi.

“Şehir halkı (elçilere), ‘Siz de ancak bizim gibi birer insansınız’ demişlerdi” mealindeki Yâsîn 36/15’te de zikredildiği üzere, inkârcılar peygamberleri yalanlamakla yetinmemiş, “Siz de tıpkı bizim gibi bir beşersiniz” diyerek onlarla alay etmişlerdi. Bu alay, İblis’in Hz. Âdem’i küçümsediği ifadelerinde de yer almaktaydı.(13) İnkârcıların müminlerle alay edip onları küçümsemesi, Hz. Nûh,(14) Hz. Hûd,(15) Hz. Sâlih,(16) Hz. Şu‘ayb(17) ve Hz. Muhammed(18) için olduğu gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bütün peygamberler için de yaşanmıştı.(19)

Bütün peygamberlerle olduğu üzere, Hz. Peygamberle de alay edilmiş, tebliğ ettiği esaslarla dalga geçilmiştir.(20) Bu cümlede ifade edildiği gibi, bütün inkârcılar peygamberlerini küçük görmüş, onlarla alay etmişlerdi. İnkârcıların insan peygamberle alay edişleriyle ilgili benzer mesajlar çeşitli âyetlerde(21) zikredilmekte olduğunu özellikle hatırlatmalıyız.

b) تُر۪يدُونَ اَنْ تَصُدُّونَا عَمَّا كَانَ يَعْبُدُ اٰبَآؤُ۬نَا “Siz bizi atalarımızın tapmış olduğu şeylerden döndürmek istiyorsunuz.” İnkârcıların peygamberlere yönelik bir diğer suçlaması veya tepkisi “kendilerini atalarının taptığı şeylerden engellemeye çalışmaları”yla ilgili olmuştur.

Bu noktada Râzî’nin değerlendirmesini yerinde bulduğumuz için burada aktarmak istiyoruz:

“Onlar atalarını, âlimlerini, ileri gelenlerini, putlara tapar buldukları için hepsinin bunda ittifak ettiklerini görmüşlerdi. Şöyle demişlerdi: O öncekiler çokluklarına ve keskin zekâlarına rağmen, bu dinin bâtıl olduğunu anlayamamışlar da şu bir tek adam mı bu dinin fasid ve batıl olduğunu anlamış!” Halk çoğu kez âlim biri öncekilerin birinin sözünün zayıf ve tutarsız olduğunu açıkladığında “senin sözünün doğruluğu ancak o öncekliler şu anda mevcut olsalardı o zaman ortaya çıkardı. Ama ölülerle tartışmak kolay!” derler. Bu, ancak ahmakların ve beyinsizlerin söyleyeceği bir şeydir ki kâfirler de böyle söylemişlerdi.”(22)

Taklitçilik her zaman aynı şekilde varlığını devam ettirmekte, yeni şeyler söyleyenler daima aynı tepkiyle karşılaşmaktadır. Peygamberlere hitaben alaycılık içerisinde bulunan taklitçilerin izinden gidenlerin bugün bundan farklı bir durumda oldukları söylenemez. Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi, bu son derece saçma ve akıldışı bir tutumdur.

“Atalar dinini taklit” konusunda Şu‘arâ’ 26/74’te geniş bilgiler vermeye ve Kur’ân’ın konuya bakışını aktarmaya çalışacağız. Burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Sadece şu hususu hatırlatmakla yetineceğiz:

Âyetin Güne Mesajı:

Bu ve benzer âyetler, geleneksel kabullere sahip insanların yeniliklere nasıl karşı çıktıklarını, kurulu sistemin bozulmaması için nasıl çabalar sarf ettiklerini ve hakikat erlerini nasıl korkunç suçlamalara muhatap edindiklerini açıkça göstermektedir. Sorgulanmadan bir miras gibi kendilerine kalan öğretileri din diye benimseyenlerin yeni sözlere tahammülleri söz konusu olmamaktadır. Bu durum eski kavimlerde olduğu gibi, müşriklerde de sonrakilerde de üstelik artan bir boyutta devam etmektedir.

Din adına sağlam bir dayanağa sahip olmasına, doğru referanslar bulmasına ve özellikle vahiyden deliller sunmasına rağmen, sırf eskilerden böyle nakledilmediği için sunulanı reddedenlerin de bahanesi sadece şudur: “Biz eskiden gelenlerde böyle bir şey duymadık; şimdiye kadar kimse bilemedi de bir tek sen mi bildin? Hiç kimse göremedi de sen mi gördün? Bu iş düşe düşe sana mı düştü?” Bu ve benzer sözler yeniliklere karşı çıkanların sözlerinin bir kısmıdır.

Esasında günümüzde de olduğu gibi, din adına kaynağı Kur’ân olan söylemlere “yenilik” dahi denemez. Bunun için kullanılabilecek en iyi ifade “öze ve hakikate dönüş”tür; “vahyedilen dinle buluşmak”tır. Aksi çıkışlar ise müşriklerin risalete karşı suçlamalarıyla aynı mantığa sahip görünmektedir. Müslümanların bu tür iddia ve ithamlardan uzak durmaları, karşıdaki insanların niyetlerini okumaktan vazgeçmeleri ve hep birlikte Allah’ın ipine sımsıkı yapışmanın huzurunu yaşamaları çok büyük bir önem arz etmektedir.

c) فَاْتُونَا بِسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ “(Öyleyse) bize apaçık bir delil getirin!” Yüce Allah inkârcıların alaycılıklarının ve suçlamalarının ardından, risaletlerine dair apaçık deliller getirmelerini peygamberlerden istediklerini haber vermektedir. Kur’ân’da 37 kez(23) geçen سُلْطَان sültân kelimesi “delil”, “bürhan”, “otorite”, “güç”, “yetki”, “hâkimiyet”, “nüfuz”, “egemenlik” gibi anlamlar içermektedir.

İnkârcılara peygamberlerin tebliğ ettiği esasların her biri başlı başına bir delil olmasına rağmen, onların daha açık delil istemeleri inanmaları için dile getirdikleri bir istek değildir. En‘âm 6/25, 109, 111, A‘râf 7/146, Yûnus 10/33, 96, Hıcr 15/13-15, İsrâ’ 17/93, Şu‘arâ’ 26/199, 201 ve Sebe’ 34/31 gibi âyetlerde de dile getirildiği üzere, kendilerine istedikleri türden bütün deliller getirilse de yine de inanmayacak, inkârda ısrar edeceklerdi.

Çünkü en çok istedikleri arasında peygamberlerin birer melek olmaları arzusu vardı ki insanın yaratılış olarak melekleşmesi imkânsız bir şeydi. Onlar da bu tür isteklerle aslında inanmama kararlılıklarını kendilerince meşru bir zemine oturtmaya çalışmışlardı. Bu tür saçma isteklere peygamberlerin nasıl cevaplar verdiği ise devam eden iki âyette dile getirilmektedir.

ııı. Peygamberlerin Kavimlerine Sözleri

قَالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ اِنْ نَحْنُ اِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ يَمُنُّ عَلٰى مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ وَمَا كَانَ لَنَآ اَنْ نَاْتِيَكُمْ بِسُلْطَانٍ اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ وَمَا لَنَآ اَلَّا نَتَوَكَّلَ عَلَى اللّٰهِ وَقَدْ هَدٰينَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلٰى مَآ اٰذَيْتُمُونَا وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ “Elçileri ise onlara şöyle demişti: (Evet) biz de ancak sizin gibi bir insanız. Fakat Allah (vahyi) kullarından dilediğine (layık olana) lütfeder. Allah’ın izni olmadan bizim size herhangi bir delil getirmemiz mümkün değildir. Müminler yalnızca Allah’a güvensinler! Hem bize yollarımızı göstermiş olduğu hâlde ne diye biz Allah’a güvenmeyelim! Sizin bize verdiğiniz eziyete elbette direneceğiz. Güvenenler yalnızca Allah’a güvensinler!”

Buradaki قَالَتْ kâlet fiili “demişti ki”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; رُسُلُهُمْ rusülühüm tamlaması “onların elçileri”;اِنْ نَحْنُ in nahnu ifadesi “bizler değiliz”; اِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ illâ beşerun mislüküm istisnası “sizin gibi birer insan olmanın dışında, biz de sadece ve sadece sizin gibi insanlarız”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne ifadesi “ancak”; اللّٰهَ allâhu kelimesi “Allah”; يَمُنُّ yemunnu fiili “ikram eder, ihsan eder”; عَلٰى مَنْ يَشَآءُ ‘alâ men yeşâu ifadesi “dilediğine/layık gördüğüne”;مِنْ عِبَادِه۪ min ‘ıbâdihî tamlaması “O’nun kullarından”;وَمَا كَانَ ve mâ kâne ifadesi “mümkün değildir”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için”; اَنْ نَاْتِيَكُمْ en ne’tiyeküm ifadesi “size getirmemiz”;بِسُلْطَانٍ bisültânin kelimesi “herhangi bir delil”;اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ illâ biiznillâhi istisnası “Allah’ın izni dışında, buyruğu olmaksızın”; وَعَلَى اللّٰهِ ve ‘alellâhi ifadesi “sadece Allah’a”; فَلْيَتَوَكَّلِ fe’lyetevekkel emri “güvensin”; الْمُؤْمِنُون el-mü’minûne kelimesi “inananlar”;وَمَا لَنَآ ve mâ lenâ ifadesi “bize ne oluyor da”; اَلَّا نَتَوَكَّلَ ellâ netevekkele ifadesi “güvenmeyelim”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”;وَقَدْ هَدٰينَا ve kad hedânâ fiili “elbette bize rehberlik yaptı, gösterdi, göstermiş (iken)”; سُبُلَنَا sübülenâ tamlaması “bizim yollarımızı”;وَلَنَصْبِرَنَّ ve lenasbiranne fiili “ve muhakkak ki sabredeceğiz”;عَلٰى مَآ اٰذَيْتُمُونَا ‘alâ mâ âzeytümûnâ ifadesi “bize yaptığınız eziyetlere karşı”; وَعَلَى اللّٰهِ ve ‘alellâhi ifadesi “sadece Allah’a”; فَلْيَتَوَكَّلِ fe’lyetevekkel emri “güvensin”; الْمُتَوَكِّلُون el-mütevekkilûne kelimesi ise “tevekkül edenler, güvenenler” demektir.

Burada peygamberlerin kavimlerinin delil isteklerine verdikleri cevaplar gündeme getirilmektedir.

1. قَالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ اِنْ نَحْنُ اِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ يَمُنُّ عَلٰى مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ وَمَا كَانَ لَنَآ اَنْ نَاْتِيَكُمْ بِسُلْطَانٍ اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ “Elçileri ise onlara şöyle demişti: (Evet) biz de ancak sizin gibi bir insanız. Fakat Allah (vahyi) kullarından dilediğine (layık olana) lütfeder. Allah’ın izni olmadan bizim size herhangi bir delil getirmemiz mümkün değildir. Müminler yalnızca Allah’a güvensinler!” Yüce Allah inkarcı kavme gönderilen ve kendileriyle alay edilip tehditlere maruz bırakılan peygamberlerin verdiği cevapları beyan etmektedir.

a) قَالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ اِنْ نَحْنُ اِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ “Elçileri ise onlara şöyle demişti: (Evet) biz de ancak sizin gibi bir insanız.” Yüce Allah peygamberlerinin durumunu ifade etmek üzere onların da diğer insanlar gibi birer beşer olduğunu vurgulatarak söyletmektedir. Peygamberlere yönelik bir küçümseme ve alaycılık olarak onların beşer oldukları belirtilse de(24) neticede elbette onlar da birer insandır.

Çünkü yeryüzünün sakinleri insanlar olduğu için peygamber olarak da insan peygamberler görevlendirilmiştir.(25) Onların alaycılıklarına karşılık peygamberlerin ve Hz. Peygamber’in bir beşer olduğu başka bazı âyetlerde de dile getirilmektedir.(26) Onların beşer oluşu ölümlü oluşlarını gösterirken,(27) misyonları ise ölümsüz gerçekler olarak insanlığa sunulmuştur.

Hem Kehf 18/110 ve Fussılet 41/6. âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı onların da birer beşer olduğu “vurgu”sunu içerir. Devam eden cümlelerde ise diğer insanlardan farklı yönlerine dikkat çekilmektedir.

b) وَلٰكِنَّ اللّٰهَ يَمُنُّ عَلٰى مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ “Fakat Allah (vahyi) kullarından dilediğine (layık olana) lütfeder.” Kehf 18/110 ve Fussılet 41/6’da dikkat çekilen husus “Hz. Peygamber’e vahyedilmesi” iken, buradaki ifade Yüce Allah’ın kullarından dilediğine ihsan ve ikram edebileceğiyle ilgilidir. Her iki âyet grubunu birlikte düşündüğümüzde maksadın onlara peygamberlik verilmesi olduğunu söyleyebiliriz. Yüce Allah Bakara 2/105, En‘âm 6/124, Hacc 22/75 ve Şûrâ 42/13 gibi âyetlerde de belirttiği üzere, dilediğine peygamberlik vermektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde de bu hususa dikkat çekilmekte, Yüce Allah’ın kullarından dilediğine peygamberlik görevi vererek ihsan edebileceği beyan edilmektedir.

c) وَمَا كَانَ لَنَآ اَنْ نَاْتِيَكُمْ بِسُلْطَانٍ اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ “Allah’ın izni olmadan bizim size herhangi bir delil getirmemiz mümkün değildir.” Bu ifadede verilmek istenen mesajlardan birisi, “peygamberlerin muhataplarının istediği türden delil getirmelerinin imkânsızlığı”dır; diğeri de “peygamberlerin böyle bir görevlerinin bulunmadığı”dır.

Peygamberler önceki âyetin sonunda kendilerinden apaçık başka deliller isteyen kavimlerine cevap vermekte ve kendilerinin de birer insan olduklarını, ancak Yüce Allah’ın onlara vahyederek ihsanda bulunduğunu, bu nedenle Allah’ın izni, buyruğu veya emri olmadan muhatapların istediği türden herhangi bir delil getirmelerinin mümkün olmadığını beyan etmişlerdir. Peygamberlerin getirdiği deliller de kendilerine yönelik gerçekleştirilen vahiylerdir, hakikatin apaçık belgeleridir.

Genel olarak peygamberlerin cevabı böyle şekillenmiş ve muhatapların istediği türden şeyler olumlu cevap bulmamıştır. Özel olarak da benzer istekler Hz. Peygamber’e yönlendirilmiş ve o da buradakine benzer cevaplar vermiştir. Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/109, Yûnus 10/15-16, Ra‘d 13/31, İsrâ’ 17/90-94, ‘Ankebût 29/50 gibi âyetlerde çok kesin ifadelerle bu tür isteklerin yersizliği ve bütün kudretin Yüce Allah’a aidiyeti üzerinde durulmaktadır. Rabbimiz izin vermezse hiçbir şey gerçekleşemez, vesselâm.

d) وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ “Müminler yalnızca Allah’a güvensinler!” Bu cümle çeşitli âyetlerde mesaj olarak geçmekte(28) ve müminlerin sadece ve sadece Yüce Allah’a tevekkül etmeleri gerektiğini içermektedir. Peygamberler Yüce Allah’a olan teslimiyet ve güvenlerini işte bu cümle ile ortaya koymuş, güvenilecek yegâne makamın Yüce Allah’ın katı olduğunu ifade etmişlerdi. Âyetteki devrik cümle Allah’tan başkasına güvenilemeyeceğini ve mümin olmanın da sadece Allah’a güveni gerektirdiğini ortaya koymaktadır. Yûnus 10/84’te de bu mesaj özellikle zikredilmektedir.

Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet vardır.(29) Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında tesis etmeleridir. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir;(30) çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(31) her şeye vekîl olan O’dur;(32) O en güzel vekildir.(33)

2. وَمَا لَنَآ اَلَّا نَتَوَكَّلَ عَلَى اللّٰهِ وَقَدْ هَدٰينَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلٰى مَآ اٰذَيْتُمُونَا وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ “Hem bize yollarımızı göstermiş olduğu hâlde ne diye biz Allah’a güvenmeyelim! Sizin bize verdiğiniz eziyete elbette direneceğiz. Güvenenler yalnızca Allah’a güvensinler!” Bu âyette de üç hususa dikkat çekilmektedir:

a) وَمَا لَنَآ اَلَّا نَتَوَكَّلَ عَلَى اللّٰهِ وَقَدْ هَدٰينَا سُبُلَنَا “Hem bize yollarımızı göstermiş olduğu hâlde ne diye biz Allah’a güvenmeyelim” Peygamberler Yüce Allah’a olan güvenlerini beyana devam ederek “bize yolumuz göstermiş olmasına rağmen neden Allah’a güvenmeyecekmişiz ki!” diyerek çok önemli bir teslimiyet göstermişlerdi. ‘Ankebût 29/69’da da zikredildiği gibi, âyette geçen سُبُلَنَا sübülenâ tamlamasında سُبُل sübül kelimesinin çoğul getirilmesinin sebebi, yolların çok oluşu değil, konuşan peygamberlerin birden çok oluşları olabilir. Yoksa bütün peygamberler sırât-ı müstakîm denen “bir tek hakikat yolu”nun yolcularıydılar.

Âyette verilmek istenen mesajlardan birisi de hakikat yolunu gösterecek olanın sadece Yüce Allah olduğunu beyandır. Nahl 16/9, İnsân 76/3, Beled 90/10 ve Leyl 92/12 gibi âyetlerde de geçtiği gibi, hidâyet denen “yol göstericilik” sadece Yüce Allah’a aittir. Burada da peygamberler bu hakikate işaret etmişlerdir. Gerçek yol gösterici Yüce Allah olduğuna göre, hayatın her anında ve alanında O’na güvenip teslim olmak mümin olmanın da peygamber olmanın da gereğidir.

b) وَلَنَصْبِرَنَّ عَلٰى مَآ اٰذَيْتُمُونَا “Sizin bize verdiğiniz eziyete elbette direneceğiz.” Peygamberler bu cümlelerinde inkârcı ve azgın muhataplarının kendilerine yönelik alaycılıklarının ve tehditkâr ifadelerinin karşılığında dik duruş ortaya koymuşlar ve Yüce Allah’tan yana olacaklarını beyan etmişlerdi. İşte böyle bir davanın sahipleri bilirler ki hakikatin savunucuları eziyetlere maruz bırakılacaklardır. Bu şuur ve bilinçle hareket eden peygamberler, başlarına gelecek eziyetlere karşı sabredeceklerini güçlü ve kararlı ifadelerle dile getirmişlerdi. Âyetteki لَنَصْبِرَنَّ lenasbiranne ifadesinin başındaki lâm/le ve sonundaki “şeddeli nûn” harfi bu kararlılığın bir göstergesidir.

Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, sabır kavramı zillet ve meskenet içerisindeki bir katlanma değil, hak ve hakikati savunmak için dik duruş ortaya koymak, ısrarcı ve kararlı olup düşmanlara göğüs germek, eziyetlere direnmektir. Lokmân 31/17’de de geçtiği gibi, namaz kılmak, iyiliği emredip kötülüklerden vazgeçirmeye çalışmak kişinin başına sıkıntıların gelmesine sebep olabilir. İşte bu gibi noktalarda müminler davalarına sadakatle sarılan yiğitlerdir ve peygamberler de bunların başında gelmektedir.

c) وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ “Güvenenler yalnızca Allah’a güvensinler!” Peygamberler karşıtlarına yönelik cevaplarının sonunda bu cümleyi dile getirmişlerdi. Âyetin sonunda yer alan el-mütevekkilû(î)ne kelimesi Kur’ân’da dört kez(34) geçmekte, hepsinde de Yüce Allah’a güvenmek gerektiğiyle ilgili bilgiler vermekte, Yüce Allah’ın O’na güvenenleri sevdiği mesajını içermektedir. İki âyetin sonunda da yer alan bu ifadelerin ilkinde güvenin başlaması, ikincisinde ise devamlı olmasına dikkat çekildiği ifade edilmektedir.(35)

b) İnkârcıların Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 13-18. âyetlerinde inkârcıların peygamberlere tehditlerini, buna karşılık ilahi mesajın onlara seslenişini, zalimleri nelerin beklediğini, onların diğerlerinin yerine geçeceklerini, bunu hak edecek kişilerin Allah’a hesap vermekten ve azabından korkanlar olacağını bildirmektedir.

Ardından, peygamberlerin yardım talebi ve azgınların helak edilişleri gündeme getirilmekte, arkalarında cehennem azabının bulunduğu, irinli sulardan içirilecekleri, bu irinli suyu yutmak istemelerine rağmen neredeyse yutamayacakları, her taraftan kendilerine ölüm gelse de ölemeyecekleri beyan edilmektedir. Daha sonra kâfirlerin davranışlarının fırtınalı bir günde rüzgârın savurduğu küle benzediği ifade edilmekte, kazandıklarından hiçbir şeye sahip olamayacakları ve bunun uzak bir sapkınlık olduğu beyan edilmektedir.

ı. Kâfirlerin Tehditleri ve Allah’ın Müminlere Vaadi

وَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّكُمْ مِنْ اَرْضِنَآ اَوْ لَتَعُودُنَّ ف۪ي مِلَّتِنَا فَاَوْحٰىٓ اِلَيْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِم۪ينَ وَلَنُسْكِنَنَّكُمُ الْاَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذٰلِكَ لِمَنْ خَافَ مَقَام۪ي وَخَافَ وَع۪يدِ وَاسْتَفْتَحُوا وَخَابَ كُلُّ جَبَّارٍ عَن۪يدٍ “Kâfir olanlar elçilerine şöyle demişlerdi: ‘Elbette sizi ya yurdumuzdan çıkaracağız ya da mutlaka dinimize döneceksiniz!’ Rableri de ‘Zalimleri mutlaka helak edeceğiz! Onlardan sonra sizi mutlaka o yerde yerleştireceğiz’ diye onlara vahyetmişti. İşte bu (durum) makamımdan korkan ve tehdidimden sakınanlar içindir. (Peygamberler) zafer istemişlerdi (Allah da vermişti). Her inatçı zorba kaybetmiş (olacak)tır.”

Buradaki وَقَالَ ve kâle fiili “demişti ki”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar, inkar etmiş kişiler”;لِرُسُلِهِمْ lirusülihim tamlaması “onların kendi elçilerine”; لَنُخْرِجَنَّكُمْ lenuhricenneküm fiili “muhakkak ki sizi çıkaracağız”;مِنْ اَرْضِنَا min ardınâ tamlaması “bizim ülkemizden”;اَوْ لَتَعُودُنَّ ev lete‘ûdünne ifadesi “veya elbette döneceksiniz”;ف۪ي مِلَّتِنَا fî milletinâ tamlaması “bizim dinimize”;فَاَوْحٰى fe evhâ fiili “vahyetmişti”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara”; رَبُّهُمْ rabbuhüm tamlaması “onların Rabbi”;لَنُهْلِكَنَّ lenühlikenne fiili “mutlaka helak edeceğiz”; الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne sözcüğü “zalimleri, haksızlık edenleri”;وَلَنُسْكِنَنَّكُمُ ve lenüskinenneküm fiili “ve mutlak surette sizi yerleştireceğiz”; الْاَرْض el-arda kelimesi “ülkeye”;مِنْ بَعْدِهِمْ min ba‘dihim tamlaması “onlardan sonra”; ذٰلِكَ zâlike edatı “işte o, işte bu durum”;لِمَنْ خَافَ limen hâfe fiili “korkan(lar) içindir”; مَقَام۪ي makâmî tamlaması “benim makamımdan”; وَخَافَ ve hâfe fiili “ve korkmuş (olan kişi için)”; وَع۪يدِ va‘îdi tamlaması “benim tehdidimden”; وَاسْتَفْتَحُوا vesteftehû fiili “ve zafer istemişlerdi”; وَخَابَ ve hâbe fiili “ve kaybetmişti”; كُلُّ جَبَّارٍ küllü cebbârin tamlaması “her zorba”; عَن۪يد ‘anîdin kelimesi ise “inatçı” demektir.

Burada inkârcıların tehditleri ile Yüce Allah’ın onlara yönelik cevapları gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّكُمْ مِنْ اَرْضِنَآ اَوْ لَتَعُودُنَّ ف۪ي مِلَّتِنَا “Kâfir olanlar elçilerine şöyle demişlerdi: Elbette sizi ya yurdumuzdan çıkaracağız ya da mutlaka dinimize döneceksiniz!” Yüce Allah inkârcıların peygamberlere verdiği tehdit dolu cevabı dile getirmektedir. A‘râf 7/88’de de geçtiği üzere, Hz. Şu‘ayb’ın kavminin müminlere yönelik tehditleri gibi, bütün inkârcılar da peygamberlerine ve müminlere aynı tehdidi savurmuşlar, “ya sizi sürgün ederiz ya da dinimize geri dönersiniz” demişlerdi. Âyette geçen لَنُخْرِجَنَّ lenuhricenne ve لَتَعُودُنَّ lete‘ûdünne fiillerinin başında bulunan lâm/le ve sonundaki “şeddeli nûn” harfleri onların son derece kararlı olduklarını göstermektedir.

a) لَنُخْرِجَنَّكُمْ مِنْ اَرْضِنَآ “Elbette sizi ya yurdumuzdan çıkaracağız.” A‘râf 7/88’de de ele aldığımız üzere, Medyenliler Hz. Şu‘ayb’ı ve müminleri iki seçenekle başbaşa bırakmışlardı. Seçeneklerden ilki tehdit idi. Buna göre, “müminleri şehirden, yani ülkeden çıkarmakla tehdit etmişlerdi.” Ülkeden sürülme tehdidi başka peygamberlerin kavimlerinde de görülen bir durumdu. Nitekim A‘râf 7/82, Şu‘arâ’ 26/167 ve Neml 27/56’da “Hz. Lût’un”; Şu‘arâ’ 26/116’da “Hz. Nûh’un”; Meryem 19/46’da “Hz. İbrahim’in” ve nihayet İbrâhim 14/13 ve Yâsîn 36/18’de “bütün peygamberlerin” sürgünle tehdit edildikleri beyan edilmektedir. Âyette مِنْ اَرْضِنَا min ardınâ denmesi, onların ülkeyi sahiplendiklerini ve müminleri dışladıklarını göstermektedir.

b) اَوْ لَتَعُودُنَّ ف۪ي مِلَّتِنَا “Ya da dinimize döneceksiniz.” Bir benzeri de A‘râf 7/88’de geçen bu ifadede ikinci seçenek ise “kavimlerinin dinine, onların takip ettiği yola, yani inanç sistemine dönmekti.” Anlaşılıyor ki ya ülkeden sürüleceklerdi ya da küfre döneceklerdi.(36) Bazı âlimlerimizin söylediği gibi biz de buradaki لَتَعُودُنَّ lete‘ûdünne kelimesini “geri dönmek” değil de “dönmek, girmek” manasına almaktayız.(37)

Müfessir Râzî bunun gerekçelerini tefsirinde uzun uzadıya açıklamaktadır.(38) Burada peygamberlerin daha önce şirk içinde olduğu kesinlikle söylenemez. Çünkü buradaki ‘âde/te‘ûdü fiili “dönüşmek” manasına gelmektedir. Küfrün ve şirkin mantığı bu tür alaycılık ve tehditkâr çıkışları içerdiği için, Hz. Şu‘ayb’ın kavminde de diğer kavimlerde de bu durum açıkça gözlemlenmekteydi.

Her iki unsurun da burada zikredilmesinin sebebi, Hz. Peygamber’i hem bir şeylere hazırlamak hem de ona moral vermek olabilir. Söylenmek istenen şudur: Her peygambere olduğu gibi yakında senin kavmin de sana aynı şeyleri söyleyecek, seni yurdundan kovmayı ya da şirk inancına girmeni isteyeceklerdir. Kalem 68/9’da dile getirilen istekleri de bunun bir göstergesidir.

2. فَاَوْحٰىٓ اِلَيْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِم۪ينَ وَلَنُسْكِنَنَّكُمُ الْاَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ ذٰلِكَ لِمَنْ خَافَ مَقَام۪ي وَخَافَ وَع۪يدِ “Rableri de ‘Zalimleri mutlaka helak edeceğiz! Onlardan sonra sizi mutlaka o yerde yerleştireceğiz’ diye onlara vahyetmişti. İşte bu (durum) makamımdan korkan ve tehdidimden sakınanlar içindir.” Yüce Allah peygamberlere vahyederek kâfirlerin tehditlerine aynı kararlılık ifadeleriyle cevap vermekte ve onları nasıl bir akıbetin beklediğini bildirmektedir.

a) فَاَوْحٰىٓ اِلَيْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِم۪ينَ وَلَنُسْكِنَنَّكُمُ الْاَرْضَ مِنْ بَعْدِهِمْ “Rableri de ‘Zalimleri mutlaka helak edeceğiz! Onlardan sonra sizi mutlaka o yerde yerleştireceğiz’ diye onlara vahyetmişti.” Rabbimizin verdiği ilk cevap “zalimleri helak edeceği”, ikincisi ise “onlardan sonra yurtlarına müminleri yerleştireceği”dir. Burada geçen لَنُهْلِكَنَّ lenühlikenne ve لَنُسْكِنَنَّ lenüskinenne fiilleri önceki âyette geçen iki fiil gibi başlarında lâm/le ve “şeddeli nûn” ile getirilmekte ve Yüce Allah’ın onları mutlaka helak edeceğini ve yurtlarına müminleri yerleştireceğini beyan etmektedir. Helak edilen topluluklar hakkında Kur’ân’da oldukça fazla malumat vardır. Bu nedenle, hemen hemen her peygamberin kıssasında bunun bir örneğini görmekteyiz.

Yeryüzüne yerleştirilme meselesine gelince, âyette geçen الْاَرْض el-ard kelimesi bütün yeryüzü değil de peygamberlerin yaşadığı topraklar, ülkeler manasına alınmalıdır. Nitekim İsrailoğullarının Mısır’a yerleştirilmesiyle ilgili âyette el-ard kelimesi kullanıldığı gibi,(39) Tevrât’tan sonra gelen Zebûr’da da salih kulların yeryüzüne yani o ülkelere vâris kılınacağı beyan edilmektedir.(40) Dahası, Medineli müslümanların da kitap ehlinin yurtlarına vâris kılındığından söz eden âyette de aynı şekilde ard kelimesi kullanılmaktadır.(41) Hatta bu konuya çok iyi örnek olabilecek bir hadiste Nebî (as)’ın şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Her kim komşusuna eziyet ederse Allah eziyet edenin yerine diğerini (eziyete maruz bırakılanı) vâris kılar.”(42)

Teker teker peygamberlerin hayatında bu örnekleri gördüğümüz gibi, daha genel ifadeler bağlamında Nûr 25/55. âyeti de bu vesileyle hatırlatmalıyız: “Allah, sizlerden iman edip iyi davranışlarda bulunanlara, kendilerinden öncekileri sahip ve hâkim kıldığı gibi onları da yeryüzüne sahip ve hâkim kılacağını, onlar için beğenip seçtiği dini (İslâm’ı) onların iyiliğine yerleştirip koruyacağını ve (geçirdikleri) korku döneminden sonra, bunun yerine onlara güven sağlayacağını vaad etmişti. Çünkü onlar bana kulluk ederler; hiçbir şeyi bana eş tutmazlar. Artık bundan sonra kim inkâr ederse, işte bunlar asıl büyük günahkârlardır.” Bu âyette verilen bilgi ilâhi sistemde Allah’ın sünnetini ve vaadini ortaya koymakta, peygamberlerini izleyen ve iman/salih amel sahibi olan müminlere yönetimi ihsan edeceğini beyan etmektedir.

Âyette geçen الْاَرْض el-ard kelimesi Zümer 39/74’te de olduğu gibi eğer “cennet yurdu” manasına alınırsa, bu defa âyette sözü edilen iskân durumu mahşerle ve dolayısıyla cennetle ilişkili olur ki bunun da yanlış olmadığı açıktır. İmam Taberî müfessir Katâde’den böyle bir görüş naklederek âyeti daha iyi anlamamızın yolunu açmıştır.(43) Yüce Allah kendi yolunu takip edenlere hem dünyada iktidar lutfedecek, hem de mahşerde cennetiyle ödüllendirecektir. İlk tercih daha doğru gözükse de diğerinin de doğru olduğunu söyleyebiliriz.

b) ذٰلِكَ لِمَنْ خَافَ مَقَام۪ي وَخَافَ وَع۪يدِ “İşte bu (durum) makamımdan korkan ve tehdidimden sakınanlar içindir.” Yüce Allah âyetteki vaadinin duyarlı insanlara yönelik olduğunu beyan etmekte, hem huzurunda hesap vermekten korkan(44) hem de cehennem tehdidinden çekinenler için bunun söz konusu olacağını bildirmektedir.

Âyetin sonundaki وَع۪يدِ va‘ıdi kelimesinin aslı va‘îdî şeklindedir; sonunda bir mütekellim yâ’sı var kabul edilerek kesra okunur.(45) Manası da “benim va‘îdim, yani azap tehdidim” demektir. Kelimenin sonundaki kesra harekesi orada gizli bir yâ’nın bulunduğunun delilidir. Âyetin bu cümlesinde verilmek istenen mesaj tıpkı A‘râf 7/128 ve Kasas 28/83’te de olduğu gibi “akıbetin muttakiler için olduğunu beyan”dır.

3. وَاسْتَفْتَحُوا وَخَابَ كُلُّ جَبَّارٍ عَن۪يدٍ “(Peygamberler) zafer istemişlerdi (Allah da vermişti). Her inatçı zorba kaybetmiş (olacak)tır.” Yüce Allah bütün peygamberlerin düşmanlarına karşı fetih, yani zafer istediklerini beyan etmekte, her inatçı zorbanın da kaybettiğini bildirmektedir. Bu ifadenin A‘râf 7/89’da Hz. Şu‘ayb’ın duasında da olduğu gibi “düşmanlarıyla kendi aralarında hükmün ortaya çıkartılması” manası da vardır.

a) Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen وَاسْتَفْتَحُوا vesteftehû fiilinin peygamberler için kullanıldığı fikrine göre, bunun sonrasında “icabet ettim; kabul ettim, fetih verdim, maksatlarına ulaştılar” manalarına gelebilecek gizli bir fiilin bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu fiilin faili azgın insanlar da olabilir. Bu durumda söz konusu inkârcıların “kendileri peygamberlere karşı fetih istediler; ancak her inatçı zorba hüsrana uğramış oldu” manası söz konusu edilmiş olur.(46)

b) Kur’ân’da dört kez(47) zikredilen خَابَ hâbe fiili ise “ziyana ve hüsrana uğramak” manasına gelmektedir. Peygamberlere karşı gelenler için kullanılan cebbâr kelimesi insanlara nispet edildiğinde جَبَّار cebbâr kalıbında(48) tekil olarak olumsuz ve “zorba” manasında yerilen bir anlam vermekte, Haşr 59/23’te olduğu gibi el-cebbâr şeklinde eliflâmlı olarak Yüce Allah’a nispet edildiğinde ise O’nun erişilmez kudretini ifade etmektedir.

Yüce Allah bu âyette inatçılık anlamında ‘anede kökünden türetilen عَن۪يد ‘anîd sıfatını kullanmaktadır. Bu kelime Kur’ân’da dört kez(49) geçmekte ve “doğru olan bir şeyi, doğruluğunu bildiği halde reddeden veya doğruya karşı çıkan kimse, inatçı” manasına gelmektedir. ‘Anîd veya mu‘annid kelimeleri “gerçeğe karşı kendisini bilerek şartlandıran veya konuşlandıran kişi”yi ifade eder. Buradan hareketle, peygamberlerin karşısına dikilenlerin hem onlara düşman olduğu hem de inatçı zorba birer insan oldukları ortaya konulmuş olmaktadır. Âyetteki جَبَّارٍ عَن۪يدٍ “Her inatçı zorba” tamlaması, جَبَّار cebbâr ve عَن۪يد ‘anîd şeklinde iki mübalağa kalıbıyla gelmektedir.

ıı. Cehennemliklere Verilecek İrinli Su

مِنْ وَرَآئِه۪ جَهَنَّمُ وَيُسْقٰى مِنْ مَآءٍ صَد۪يدٍ يَتَجَرَّعُهُ وَلَا يَكَادُ يُس۪يغُهُ وَيَاْت۪يهِ الْمَوْتُ مِنْ كُلِّ مَكَانٍ وَمَا هُوَ بِمَيِّتٍ وَمِنْ وَرَآئِه۪ عَذَابٌ غَل۪يظٌ “Ardından da (o inatçı zorbaya) cehennem vardır; kendisine irinli su içirilecektir! Onu yudumlamaya çalışacak fakat neredeyse boğazından geçiremeyecektir. Ona her yandan ölüm gelecektir; (ancak) o asla ölecek değildir. Bundan ötede ağır bir azap daha vardır.”

Buradakiمِنْ وَرَآئِه۪ min verâihî ifadesi “onun arkasından vardır, arkasından gelecektir”; جَهَنَّم cehennemu sözcüğü “cehennem”; وَيُسْقٰى ve yüskâ edilgen fiili “ve su verilir, su verilecektir”;مِنْ مَآءٍ صَد۪يدٍ min mâin sadîdin tamlaması “irinli sudan”; يَتَجَرَّعُهُ yetecerra‘uhû fiili “onu yudumlar”; وَلَا يَكَادُ يُس۪يغُهُ ve lâ yekâdü yusîğuhû ifadesi “boğazından nerdeyse geçiremez”; وَيَاْت۪يهِ ve ye’tîhi fiili “ve ona gelir”; الْمَوْت el-mevtü kelimesi “ölüm”; مِنْ كُلِّ مَكَانٍ min külli mekânin tamlaması “her taraftan”;وَمَا هُوَ ve mâ hüve ifadesi “ve (oysa) o değildir”; بِمَيِّتٍ bi meyyitin ifadesi “ölen, asla ve asla ölemez”; وَمِنْ وَرَآئِه۪ ve min verâihî ifadesi “ve (aynı zamanda) arkasından vardır”; عَذَابٌ غَل۪يظٌ ‘azâbun ğalîzun tamlaması ise “ağır bir azap” demektir.

Burada inatçı zorbaya verilecek ceza ile ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.مِنْ وَرَآئِه۪ جَهَنَّمُ وَيُسْقٰى مِنْ مَآءٍ صَد۪يدٍ يَتَجَرَّعُهُ وَلَا يَكَادُ يُس۪يغُهُ “Ardından da (o inatçı zorbaya) cehennem vardır; kendisine irinli su içirilecektir! Onu yudumlamaya çalışacak fakat neredeyse boğazından geçiremeyecektir.” Çeşitli âyetlerde(50) geçen وَرَآئ verâ’ kelimesi “ön” değil, tıpkı diğer âyetlerde olduğu gibi “arka” ve “öte” manası vermektedir. Yüce Allah peygamberlere karşı çıkan inatçı zorbalara mahşerde uygulanacak azaptan söz etmekte, dünyada hüsrana ve ziyana uğramış olan bu azgın insan tipine bunun ötesinde, yani ölüm sonrası mahşerde cehennem azabının uygulanacağını bildirmektedir.

Yüce Allah cehennemliklere orada مَآءٍ صَد۪يدٍ mâ-i sadîd yani “tiksinti veren, iğrenç irinli su”(51) içirileceğini, yudumlanmaya çalışılsa da boğazdan geçemeyeceğini beyan ederek, bunun da ateşten farklı olarak başka bir azap boyutunu oluşturacağını haber vermektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen صَد۪يد sadîd kelimesinin cehennemliklerin yanarken vücutlarından “akan irin” olduğu da belirtilmektedir.(52) Taberî’nin dediği gibi âyette geçen لَا يَكَادُ lâ yekâdü fiili “zor olsa da olabilen veya olamayan” işler için kullanılmaktadır.(53) Dolayısıyla burada sözü edilen irinli suyun boğazdan zar zor geçmesi de geçmemesi de maksat olarak görülebilir.

“Üstüne de susamış develer gibi insanın içine işleyen kaynar sudan içeceksiniz” mealindeki Vâkı‘a 56/54-55’te de zikredildiği üzere, bu içecek “kaynar su” olarak belirlenmektedir. Sâffât 37/67 ve İbrâhim 14/16-17’de bu suyun kaynar bir şekilde irinden oluşacağı ve yudumlanamayacağı, Muhammed 47/15’te ise bağırsakları parçalayacağı beyan edilmektedir.

Me‘âric 70/10’da geçtiği üzere, cehennemliklere sunulacak azap suyu anlamında Kur’ân’da 20 kez geçen حَم۪يم hamîm kelimesi çeşitli âyetlerde “sımsıcak, samimi dost, can dost”,(54) bir kısım âyette ise “şiddeti son noktada kaynar su”(55) anlamına gelmektedir. Buradaki mana elbette bir azap türü olarak “kaynar su” şeklindedir ve Muhammed 47/15’te de ifade edildiği gibi “cehennemliklere kaynar su” içirilecektir. Aktardığımız bütün bu bilgiler cehennemliklerin böyle korkunç bir azabın içinde olacaklarının açık delilidir.

Özetle söylemek gerekirse, cehennem içecekleri olarak mâ-i sadîd yani “irin gibi bir su”dan,(56) “bağırsakları paramparça eden su”dan,(57) hamîm yani “kaynar su”dan,(58) ‘ayn-i âhiyeh yani “kaynamış bir göze”den(59) söz edilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de verilen bilgiler bu istikamettedir ve ateş azabının korkunç yapısını gözler önüne sermektedir. Cehennemliklere verilecek gıdalar hakkında ise Müzzemmil 73/13 ve Ğâşiye 88/6-7’de bilgi vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

2. وَيَاْت۪يهِ الْمَوْتُ مِنْ كُلِّ مَكَانٍ وَمَا هُوَ بِمَيِّتٍ “Ona her yandan ölüm gelecektir; (ancak) o asla ölecek değildir. Bundan ötede ağır bir azap daha vardır.” Âyetteki zamirlerin tekil gelmesi, cehenneme gidecek “insan tipini” ifade ettiği içindir; yoksa bir tek kişiden söz edilmemektedir. Yüce Allah cehennemliklerin oradaki korkunç durumunu beyan bağlamında kendilerine her yönden ve vücutlarının her zerresine(60) ölümün her sebebi(61) yağmasına rağmen hiçbir şekilde ölemeyeceklerini, böylece azaptan kurtulamayacaklarını haber vermektedir.

Âyetteki مَا ... بِ mâ ve bâ/bi edatlarının birlikte kullanımı anlama “hiçbir şekilde” manasını katmaktadır. Esasında cehennem azabının ebedi olduğunu ifade eden âyetlerle bu âyetin mesajı aynı noktada buluşmaktadır, diyebiliriz.

Yüce Allah, Furkân 25/13’te “kâfirlerin yok olma” isteklerini, “bir defa yok olma isteği”nin yeterli olmayacağını, bunun defalarca yapılması gerektiğini beyan etmektedir. Bu tür ifadeler, ateş azabının ne kadar korkunç bir mahiyet arz edeceğini, “oradan kurtulup nimete ulaştırılma arzusu” bir yana, yok olup gitmenin büyük bir özlem halini alacağı bildirilmektedir.

Kur’ân’da azabın “ebedi olduğu” pek çok âyette dile getirilmektedir.(62) Konuyla doğrudan irtibatlı olması itibariyle “cehennemin ebediliği” konusunu Nebe’ 78/23’te ele alacağımız için burada detaya girmeyeceğiz. Bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “Kâfirlere her taraftan ölüm gelmesine rağmen, onların ölmeyeceği, arkalarından büyük bir azap geleceği, bir anlamda azabın şiddetlenerek devam edeceği”(63) belirtilmektedir. Ayrıca “cehennemde tam ölümün de tam hayatın da olmayacağı”(64) ifade edilmektedir.

“Sekar cehennemi”nden söz eden bir pasajda onun vücudun hiçbir yerini geride bırakmayacağı, cehennemliklerin azaptan hiç uzak tutulmayacağı ifade edilmektedir.(65) Konuyla ilgili en çok dikkat çeken âyetlerden birisi de Nisâ’ 4/56’dır. Yüce Allah o âyette cehenneme atılanların derilerinin parçalanıp döküleceğini, azabın şiddetini hissetmeleri için derilerin yeniden yaratılacağını haber vermektedir.

3. وَمِنْ وَرَآئِه۪ عَذَابٌ غَل۪يظٌ “Bundan ötede ağır bir azap daha vardır.” Yüce Allah ateş azabının “ötesi”nde, “arkası”nda ağır bir azabın olduğunu beyan ederek aslında azabın kesintisizliğini ve ebediliğini vurgulamış olabilir. Ayrıca azabın her bir aşamasının öncekinden çok daha ağır olacağı veya nefeslerin kesilip bedenlere hapsedilmesi manası da muhtemeldir.(66) Mahşerdeki azabın sıfatı olarak kullanılan غَل۪يظ ğalîz kelimesi azabın sıfatı olarak Kur’ân’da dört kez geçmekte(67) ve azabın şiddetini ve ağırlığını ifade etmektedir.

Yüce Allah inkârcıların dünya hayatında Müslümanlara hayatı zindan eden zulümlerini hatırlatırcasına her birinin dünyada huzurunun kaçacağını, inatçı zorbaların kaybedeceğini, cehenneme atılacaklarını, yutulmak istenmesine rağmen yutulamayacak irinlerle sulanacaklarını, her yönden ve her yerlerine ölüm gelmesine rağmen bir türlü ölemeyeceklerini, bütün bunların ötesinde artan bir azaba maruz kalacaklarını beyan etmektedir. Burada bu ve benzer şekilde davrananlar bunun faturasını mahşerde en ağır bir şekilde ödeyeceklerdir. Müslümanlara baskı uygulayanlar mahşerde benzerini yaşayacaklar, onlara ölüm yağdıranlar cehennemde ölümü mumla arayacaklardır.

ııı. Kâfirlerin Amellerinin Durumu

مَثَلُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ اَعْمَالُهُمْ كَرَمَادٍۨ اشْتَدَّتْ بِهِ الرّ۪يحُ ف۪ي يَوْمٍ عَاصِفٍ لَا يَقْدِرُونَ مِمَّا كَسَبُوا عَلٰى شَيْءٍ ذٰلِكَ هُوَ الضَّلَالُ الْبَع۪يدُ “Rablerini inkâr edenlerin durumu, işleri fırtınalı bir günde rüzgârın şiddetle savurduğu küle benzer. Kazandıklarından hiçbir şeye güç yetiremezler. Asıl uzak sapkınlık işte budur!”

Âyetteki مَثَل meselü kelimesi “misali, örneği”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanların, inkâr etmiş kişilerin”; بِرَبِّهِمْbirabbihim tamlaması “onların kendi Rabbini”;اَعْمَالُهُمْ a‘mâlühum ifadesi “onların amelleri”; كَرَمَادٍ keramâdin sözcüğü “kül gibi(dir)”; اشْتَدَّتْ işteddet fiili “şiddetle savurdu”; بِهِ bihî ifadesi “onu”; الرّ۪يح er-rîhu kelimesi “rüzgâr”;ف۪ي يَوْمٍ عَاصِفٍ fî yevmin ‘âsıfin tamlaması “fırtınalı bir günde”; لَا يَقْدِرُونَ lâ yakdirûne fiili “güç yetiremezler”;مِمَّا كَسَبُوا mimmâ kesebû ifadesi “kazandıkları şeylerden, elde ettiklerinden”; عَلٰى شَيْءٍ ‘alâ şey’in ifadesi “herhangi bir şeye”;ذٰلِكَ هُوَ zâlike huve ifadesi “işte odur o”; الضَّلَالُ الْبَع۪يد ed-dalâlü’l-ba‘îdü tamlaması ise “uzak bir sapkınlık” demektir.

Burada inkârcıların amellerinin nasıl bir durumda olduğuyla ilgili bir benzetme gündeme getirilmektedir.

1. مَثَلُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ اَعْمَالُهُمْ كَرَمَادٍۨ اشْتَدَّتْ بِهِ الرّ۪يحُ ف۪ي يَوْمٍ عَاصِفٍ “Rablerini inkâr edenlerin durumu, işleri fırtınalı bir günde rüzgârın şiddetle savurduğu küle benzer.” Yüce Allah kâfirlerin dünya hayatında yaptıkları davranışların veya iyiliklerin mahşerdeki durumuna dikkat çekmekte, fırtınalı bir günde rüzgârın etrafa savurduğu kül gibi saçıldıklarını hatırlatmaktadır. Kur’ân’da sadece bu âyette geçenرَمَاد remâd kelimesi “kül” manasına gelmekte, böylece köze göre bir değer taşımayan külün kâfirlerin davranışlarını sembolize ettiğini ortaya koymaktadır. Buradaki يَوْمٍ عَاصِف yevm-i ‘âsıf tamlaması “kasırgalı, fırtınalı bir gün” manasına geldiği için, şiddetli bir rüzgâra kapılan külün hiçbir zerresinin ortalıkta kalmayacağına dikkat çekilmiş olmaktadır.

Kur’ân’da 19 kez geçen الرّ۪يح er-rîh kelimeleri tekil olarak geçtiği yerlerde genellikle olumsuz manada “felaket”,(68) bilinen manada “rüzgâr”,(69) “koku”,(70) “güç”(71) manalarında kullanılmaktayken, Kur’ân’da 10 kez(72) geçen الرِّيَاح er-riyâh kelimeleri ise olumlu, yararlı bir içerikte genel olarak “nimet, huzur” taşıyan “rüzgârlar” manasında zikredilmektedir.

Rablerini inkar edenlerin iyi veya kötü bütün amellerinin bu şekilde geride hiçbir şey ve iz bırakmayan kül gibi savrulup kaybolacağı mesajı verilmiş olmaktadır. Bu durumla ilgili olarak Furkân 25/23’te geniş açıklamalar yapacağız. Burada sadece bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Âyetin bu cümlesi, inkârcıların davranışlarının elle tutulur bir tarafı olmadığını ve adeta güneşte görünen toz gibi ele avuca alınamaz hale getirileceğini bildirmektedir. Bu tür ameller “engin çöllerdeki serap”,(73) yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki gibi “rüzgârlı bir günde savrulan bir kül”(74) veya “gökten düşüp kuşun veya rüzgârın savurduğu nesne”(75) ya da “yenilmiş ekin”(76) gibi herhangi bir kıymet ve varlık ifade etmeyeceklerdir.

Ayrıca inkârcıların dünyadaki harcamalarıyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/117’de bu konuda çok önemli bir bilgi verilmektedir: “Onların, bu dünya hayatında yapmakta oldukları harcamaların durumu, kendilerine zulmetmiş olan bir kavmin ekinlerini vurup da mahveden kavurucu bir rüzgârın durumu gibidir. Onlara Allah zulmetmedi; fakat onlar kendilerine zulmediyorlar.” Bu arada Ahkâf 46/20’de bu gibilerin dünyada yaptıklarının karşılığını dünyada aldıkları, bu yüzden mahşere herhangi bir şey kalmadığı bildirilmektedir. Muhammed 47/1, 9, 28, 32’de de inkarcıların amellerinin çeşitli nedenlerle silinip gideceği beyan edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak müşriklerin durumunu ortaya koymakta olan Hacc 22/31’de şöyle buyrulmaktadır: “Kendisine ortak koşmaksızın Allah’ın hanifleri (O’na boyun eğen, O’nun birliğini tanıyan müminler) olarak. Kim Allah’a ortak koşarsa, sanki o, gökten düşüp (parçalanmış) da kendisini kuş kapıyor veya rüzgâr onu uzak bir yere sürüklüyor gibidir.”

Ayrıca Nûr 24/39-40’ta kafirlerin amelleriyle ilgili şöyle buyrulmatadır: “İnkâr edenlere gelince, onların amelleri, ıssız çöllerdeki serap gibidir ki susayan onu su zanneder. Nihayet ona (olduğunu sandığı suyun yanına) vardığında herhangi bir şey bulamamış, (üstelik) yanıbaşında Allah’ı bulmuş (olacak)tır ki O da onun hesabını tastamam görmüş (olacak)tır. Allah hesabı çok hızlı olandır. Yahut (o kâfirlerin davranışları) çok derin bir denizdeki (okyanustaki) yoğun karanlıklar gibidir; (öyle) ki, onu dalga üstüne dalga kuşatıyor; üstünde de (bir) bulut. Birbiri üstüne karanlıklar. (İnsan), elini çıkar(ıp uzatıp bak)sa, neredeyse onu dahi göremez. Allah bir kimseye nûr (ışık) vermemişse, artık o kimsenin hiçbir nûru (ışığı) olmaz.”

Burada hatırlatılması gereken diğer bir nokta ise kimlerin amellerinin silineceğidir. Bu noktada Kur’ân’da çeşitli açıklamalar yer almaktadır. Buna göre, ameller “küfür”,(77) “imansızlık-inkâr”,(78) “şirk”(79) ve “nifâk”(80) sebebiyle silinir. Ayrıca irtidâd denen “dinden dönme”,(81) “kalbinde iman konusunda tereddüt bulundurma”,(82) “Yüce Allah’ın indirdiği hakikatleri çirkin sayma”(83) ve “Hz. Peygamber’e karşı saygısız bir tutum”(84) sebebiyle de kişilerin amelleri silinir.

Bütün bu silinmelerin asıl sebebi ise bir haksızlık yapmak değil, Ahkâf 46/20’de de geçtiği gibi iyilik ve güzellikleri dünya hayatında bitirmeleri ve davranışlardan dünyada yararlanmış olmalarıdır. Allah’a ve âhirete inanmayan birinin davranışlarından karşılık beklemesi anlamsız olduğu için, iyiliklerinin karşılığını genellikle dünyada almış olur ve inanmadığı bir makamdan da ödül beklemez.

Kayıt yaptırılmayan okuldan diploma alınamayacağı gibi, inanılmayan bir zattan ve âlemden de elbette karşılık beklenemez. Buna karşın, iyilik yapanların bütün davranışları mahşere taşınacak ve hiç kimsenin imanı da ameli de zayi edilmeyecektir.(85) İmansız yapılan davranışlar sâlih amel adını alamayacağı için bunlar mahşerde yok hükmünde sayılacaktır.

2. لَا يَقْدِرُونَ مِمَّا كَسَبُوا عَلٰى شَيْءٍ ذٰلِكَ هُوَ الضَّلَالُ الْبَع۪يدُ “Kazandıklarından hiçbir şeye güç yetiremezler. Asıl uzak sapkınlık işte budur!” Âyetin bu bölümünde iki hususa dikkat çekilmektedir:

a) لَا يَقْدِرُونَ مِمَّا كَسَبُوا عَلٰى شَيْءٍ “Kazandıklarından hiçbir şeye güç yetiremezler (hiçbir şey elde edemezler).” Bir benzeri de Bakara 2/264’te geçen bu ifade, kişinin yapıp ettiği davranışların yok olup gitmiş olacağını, gösterişe kurban edilen sadakaların iptal edilmiş olacağını göstermektedir. Yüce Allah bu tip inkârcıların dünyada yapıp ettikleriyle ilgili olarak mahşerde ellerine hiçbir şey geçmeyeceğini, davranışlarına sevap veya ödül anlamında kavuşamayacaklarını, buna güçlerinin yetmeyeceğini haber vermektedir.

b) ذٰلِكَ هُوَ الضَّلَالُ الْبَع۪يدُ “Asıl uzak sapkınlık işte budur!” Bir kez de Hacc 22/12’de geçen bu ifade, sapkınlığın boyutunu ortaya koymaktadır. İşte asıl sapkınlık bu tür davranışlarla ömür geçirip mahşerde azabın ortasına atılmaktır. Âyette geçen الضَّلَالُ الْبَع۪يدُ ed-dalâlu’l-ba‘îd tamlaması “en büyük kayıp”, “en beter hüsran”, “sapkınlıkların en kötüsü”, “telafisi imkânsız kayıp”, “haktan, sevaptan, hak yoldan uzak apaçık büyük hata”(86) gibi anlamlara gelmekte, kaybın ne kadar korkunç olduğunu ve ne feci akıbetler getireceğini içermektedir.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., II, 521. 2 - Semerkandî, age., II, 246; Taberî, age., XIII, 187; Zemahşerî, age., II, 521.
• 3 - Zemahşerî, age., II, 521. 4 - Yazır, age., V, 174.
• 5 - Hûd 11/62. 6 - Yazır, age., V, 174. 7 - Zemahşerî, age., II, 521.
  • Hûd 11/62
• 8 - Zemahşerî, age., II, 521. 9 - En‘âm 6/79; Hûd 11/51; İsrâ’ 17/51; Tâhâ 20/72; Enbiyâ’ 21/56; Rûm 30/30; Yâsîn 36/22; Zuhruf 43/27. 10 - En‘âm 6/14; Yûsuf 12/101; İbrâhim 14/10; Fâtır 35/1; Zümer 39/46; Şûrâ 42/11.
  • En‘âm 6/79 Hûd 11/51 İsrâ 17/51 Tâhâ 20/72 Enbiyâ 21/56 Rûm 30/30 Yâsîn 36/22 Zuhruf 43/27 En‘âm 6/14 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/10 Fâtır 35/1 Zümer 39/46 Şûrâ 42/11
• 11 - Zemahşerî, age., II, 522.
• 12 - Nahl 16/61; Munâfikûn 63/11; Nûh 71/4.
  • Nahl 16/61 Münâfikûn 63/11 Nûh 71/4
• 13 - Hıcr 15/28, 33. 14 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/24. 15 - Mü’minûn 23/33-34. 16 - Şu‘arâ 26/154; Kamer 54/24-25. 17 - Şu‘arâ 26/186. 18 - İsrâ’ 17/94; Enbiyâ’ 21/3; Sâd 38/8; Teğâbun 64/6. 19 - İbrâhim 14/10-11.
  • Hicr 15/28 Hicr 15/33 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/34 Şu‘arâ 26/154 Kamer 54/25 Şu‘arâ 26/186 İsrâ 17/94 Enbiyâ 21/3 Sâd 38/8 Teğâbun 64/6 İbrâhîm 14/11
• 20 - Bakara 2/14; Nisâ’ 4/140; En‘âm 6/6, 10; Tevbe 9/64-65; Hûd 11/8; Ra‘d 13/32; Hıcr 15/11; Nahl 16/34; Enbiyâ’ 21/41; Şu‘arâ 26/6; Rûm 30/10; Yâsîn 36/30; Zümer 39/48; Mü’min 40/83; Zuhruf 43/7; Câsiye 45/33; Ahkâf 46/26. 21 - İlgili âyetler için bkz. Hûd 11/27; İbrâhim 14/10-11; İsrâ’ 17/94; Enbiyâ’ 21/3; Mü’minûn 23/24, 33-34, 47; Furkân 25/41; Şu‘arâ 26/154, 186; Yâsîn 36/15; Sâd 38/8; Kamer 54/24-25; Teğâbun 64/6.
  • Bakara 2/14 Nisâ 4/140 En‘âm 6/6 En‘âm 6/10 Tevbe 9/65 Hûd 11/8 Ra‘d 13/32 Hicr 15/11 Nahl 16/34 Enbiyâ 21/41 Şu‘arâ 26/6 Rûm 30/10 Yâsîn 36/30 Zümer 39/48 Mü'min 40/83 Zuhruf 43/7 Câsiye 45/33 Ahkâf 46/26 Hûd 11/27 İbrâhîm 14/11 İsrâ 17/94 Enbiyâ 21/3 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/34 Mü'minûn 23/47 Furkân 25/41 Şu‘arâ 26/154 Şu‘arâ 26/186 Yâsîn 36/15 Sâd 38/8 Kamer 54/25 Teğâbun 64/6
• 22 - Râzî, age., XXIX, 95.
• 23 - Âl-i İmrân 3/151; Nisâ’ 4/91, 144, 153; En‘âm 6/81; A‘râf 7/33, 71; Yûnus 10/68; Hûd 11/96; Yûsuf 12/40; İbrâhim 14/10, 11, 22; Hıcr 15/42; Nahl 16/99, 100; İsrâ’ 17/33, 65, 80; Kehf 18/15; Hacc 22/71; Mü’minûn 23/45; Neml 27/21; Kasas 28/35; Rûm 30/35; Sebe’ 34/21; Sâffât 37/30, 156; Mü’min 40/23, 35, 56; Dühân 44/19; Zâriyât 51/38; Tûr 52/38; Necm 53/23; Rahmân 55/33; Hâkka 69/29.
  • Âl-i İmrân 3/151 Nisâ 4/91 Nisâ 4/144 Nisâ 4/153 En‘âm 6/81 A‘râf 7/33 A‘râf 7/71 Yûnus 10/68 Hûd 11/96 Yûsuf 12/40 İbrâhîm 14/10 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/42 Nahl 16/99 Nahl 16/100 İsrâ 17/33 İsrâ 17/65 İsrâ 17/80 Kehf 18/15 Hacc 22/71 Mü'minûn 23/45 Neml 27/21 Kasas 28/35 Rûm 30/35 Sebe' 34/21 Sâffât 37/30 Sâffât 37/156 Mü'min 40/23 Mü'min 40/35 Mü'min 40/56 Duhân 44/19 Zâriyât 51/38 Tûr 52/38 Necm 53/23 Rahmân 55/33 Hâkka 69/29
• 24 - Hûd 11/27; İbrâhim 14/10; Enbiyâ’ 21/3; Mü’minûn 23/24, 33, 34, 47; Şu‘arâ’ 26/154, 186; Yâsîn 36/15; Kamer 54/24; Teğâbun 64/6. 25 - İsrâ’ 17/95. 26 - İbrâhim 14/11; Fussılet 41/6. 27 - Enbiyâ’ 21/34; Zümer 39/30.
  • Hûd 11/27 İbrâhîm 14/10 Enbiyâ 21/3 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/33 Mü'minûn 23/34 Mü'minûn 23/47 Şu‘arâ 26/154 Şu‘arâ 26/186 Yâsîn 36/15 Kamer 54/24 Teğâbun 64/6 İsrâ 17/95 İbrâhîm 14/11 Fussilet 41/6 Enbiyâ 21/34 Zümer 39/30
• 28 - Âl-i İmrân 3/122, 160; Mâide 5/11; Tevbe 9/51; Yûsuf 12/67; İbrâhim 14/11, 12; Zümer 39/38; Mücâdele 58/10; Teğâbun 64/13.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/160 Mâide 5/11 Tevbe 9/51 Yûsuf 12/67 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Zümer 39/38 Mücâdele 58/10 Teğâbun 64/13
• 29 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 30 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3. 31 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 32 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 33 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173
• 34 - Âl-i İmrân 3/159; Yûsuf 12/67; İbrâhim 14/12; Zümer 39/38. 35 - Zemahşerî, age., II, 523.
  • Âl-i İmrân 3/159 Yûsuf 12/67 İbrâhîm 14/12 Zümer 39/38
• 36 - Zemahşerî, age., II, 124. 37 - Semerkandî, age., I, 533.
• 38 - Râzî, age., XIV, 177-178.
• 39 - A‘râf 7/129, 137; Kasas 28/5. 40 - Enbiyâ’ 21/105. 41 - Ahzâb 33/27. 42 - ‘Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, II, 219.
  • A‘râf 7/129 A‘râf 7/137 Kasas 28/5 Enbiyâ 21/105 Ahzâb 33/27
• 43 - Taberî, age., XIII, 192. 44 - Zemahşerî, age., II, 524.
• 45 - Semerkandî, age., II, 248.
• 46 - Semerkandî, age., II, 249; Taberî, age., XIII, 193-194; Zemahşerî, age., II, 524. 47 - İbrâhim 14/15; Tahâ 20/61, 111; Şems 91/10. 48 - Hûd 11/59; İbrâhim 14/15; Meryem 19/14, 32; Kasas 28/19; Mü’min 40/35; Kâf 50/45.
  • İbrâhîm 14/15 Tâhâ 20/61 Tâhâ 20/111 Şems 91/10 Hûd 11/59 İbrâhîm 14/15 Meryem 19/14 Meryem 19/32 Kasas 28/19 Mü'min 40/35 Kâf 50/45
• 49 - Hûd 11/59; İbrâhim 14/15; Kâf 50/24; Müddessir 74/16.
  • Hûd 11/59 İbrâhîm 14/15 Kâf 50/24 Müddessir 74/16
• 50 - Bakara 2/91, 101; Âl-i İmrân 3/187; Nisâ’ 4/24, 102; En‘âm 6/94; Hûd 11/71, 92; İbrâhim 14/16, 17; Kehf 18/79; Meryem 19/5; Mü’minûn 23/7, 100; Ahzâb 33/53; Şûrâ 42/51; Câsiye 45/10; Hucürât 49/4; Hadîd 57/13; Haşr 59/14; Me‘âric 70/31; İnsân 76/27; İnşikâk 84/10; Burûc 85/20. 51 - Semerkandî, age., II, 249; Taberî, age., XIII, 195. 52 - Zemahşerî, age., II, 525. 53 - Taberî, age., XIII, 195.
  • Bakara 2/91 Bakara 2/101 Âl-i İmrân 3/187 Nisâ 4/24 Nisâ 4/102 En‘âm 6/94 Hûd 11/71 Hûd 11/92 İbrâhîm 14/16 İbrâhîm 14/17 Kehf 18/79 Meryem 19/5 Mü'minûn 23/7 Mü'minûn 23/100 Ahzâb 33/53 Şûrâ 42/51 Câsiye 45/10 Hucurât 49/4 Hadîd 57/13 Haşr 59/14 Me‘âric 70/31 İnsân 76/27 İnşikâk 84/10 Burûc 85/20
• 54 - Mü’min 40/18; Fussılet 41/34; Hâkka 69/35; Me‘âric 70/10. 55 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/4; Hacc 22/19; Şu‘arâ’ 26/101; Sâffât 37/67; Sâd 38/57; Mü’min 40/72; Dühân 44/46, 48; Vâkı‘a 56/42, 54, 93; Muhammed 47/15; Rahmân 55/44; Nebe’ 78/25.
  • Mü'min 40/18 Fussilet 41/34 Hâkka 69/35 Me‘âric 70/10 En‘âm 6/70 Yûnus 10/4 Hacc 22/19 Şu‘arâ 26/101 Sâffât 37/67 Sâd 38/57 Mü'min 40/72 Duhân 44/46 Duhân 44/48 Vâkı‘a 56/42 Vâkı‘a 56/54 Vâkı‘a 56/93 Muhammed 47/15 Rahmân 55/44 Nebe' 78/25
• 56 - İbrâhim 14/16. 57 - Muhammed 47/15. 58 - Vâkı‘a 56/42. 59 - Ğâşiye 88/5. 60 - Taberî, age., XIII, 196. 61 - Zemahşerî, age., II, 525.
  • İbrâhîm 14/16 Muhammed 47/15 Vâkı‘a 56/42 Ğâşiye 88/5
• 62 - Nisâ’ 4/169; Ahzâb 33/65; Cinn 72/23; Nebe’ 78/23. 63 - İbrâhim 14/17. 64 - Tâhâ 20/74; A‘lâ 87/13.
  • Nisâ 4/169 Ahzâb 33/65 Cinn 72/23 Nebe' 78/23 İbrâhîm 14/17 Tâhâ 20/74 A‘lâ 87/13
• 65 - Müddessir 74/28. 66 - Zemahşerî, age., II, 525. 67 - Hûd 11/58; İbrâhim 14/17; Lokmân 31/24; Fussılet 41/50.
  • Müddessir 74/28 Hûd 11/58 İbrâhîm 14/17 Lokmân 31/24 Fussilet 41/50
• 68 - Âl-i İmrân 3/117; Yûnus 10/22; İbrâhim 14/18; İsrâ’ 17/69; Rûm 30/51; Ahzâb 33/9; Fussılet 41/16; Ahkâf 46/24; Zâriyât 51/41; Kamer 54/19; Hâkka 69/6. 69 - Yûnus 10/22; Enbiyâ’ 21/81; Hacc 22/31; Sebe’ 34/12; Sâd 38/36; Şûrâ 42/33; 70 - Yûsuf 12/94. 71 - Enfâl 8/46. 72 - Bakara 2/164; A‘râf 7/57; Hıcr 15/22; Kehf 18/45; Furkân 25/48; Neml 27/63; Rûm 30/46, 48; Fâtır 35/9; Câsiye 45/5. 73 - Nûr 24/39. 74 - İbrâhim 14/18. 75 - Hacc 22/31. 76 - Fîl 105/5.
  • Âl-i İmrân 3/117 Yûnus 10/22 İbrâhîm 14/18 İsrâ 17/69 Rûm 30/51 Ahzâb 33/9 Fussilet 41/16 Ahkâf 46/24 Zâriyât 51/41 Kamer 54/19 Hâkka 69/6 Yûnus 10/22 Enbiyâ 21/81 Hacc 22/31 Sebe' 34/12 Sâd 38/36 Şûrâ 42/33 Yûsuf 12/94 Enfâl 8/46 Bakara 2/164 A‘râf 7/57 Hicr 15/22 Kehf 18/45 Furkân 25/48 Neml 27/63 Rûm 30/46 Rûm 30/48 Fâtır 35/9 Câsiye 45/5 Nûr 24/39 İbrâhîm 14/18 Hacc 22/31 Fil 105/5
• 77 - Âl-i İmrân 3/22; Mâide 5/5; Kehf 18/103, 105; Muhammed 47/1. 78 - Âl-i İmrân 3/117; A‘râf 7/147; Ahzâb 33/19. 79 - En‘âm 6/88; Tevbe 9/17; Zümer 39/65. 80 - Tevbe 9/69. 81 - Bakara 2/217. 82 - Mâide 5/53. 83 - Muhammed 47/9, 28. 84 - Hucürât 49/2.
  • Âl-i İmrân 3/22 Mâide 5/5 Kehf 18/103 Kehf 18/105 Muhammed 47/1 Âl-i İmrân 3/117 A‘râf 7/147 Ahzâb 33/19 En‘âm 6/88 Tevbe 9/17 Zümer 39/65 Tevbe 9/69 Bakara 2/217 Mâide 5/53 Muhammed 47/9 Muhammed 47/28 Hucurât 49/2
• 85 - Bakara 2/143.
  • Bakara 2/143
• 86 - Semerkandî, age., II, 249; Taberî, age., XIII, 198; Zemahşerî, age., II, 526.