Tâhâ Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 135 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki طٰهٰ tâhâ kelimesinden alan Tâhâ sûresi, inişe göre 44, resmî sıralamada ise 20. sûredir. Tâhâ sûresi, resmî sıralamada öncesinde yer alan Meryem sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. İki sûrenin ilk benzeştiği nokta başlarında Mukatta‘a harfleri bulunmasıdır. Tâhâ sûresinin 9-98. ayetleri arasında Hz. Musa’nın kıssası yer almakta, bu yönüyle sûre Meryem suresinin Hz. Musa ve Hz. Harun’dan söz eden 51-53. ayetlerinin adeta açılımı durumundadır. Bunun dışında her iki surede de kıyâmet-âhiret sürecinden söz edilmesi, vahye dikkat çekilmesi, müminlere vaadedilen cennet ile inkârcıların akıbeti olan cehennemden bahisler yer alması her iki surenin konu birlikteliğinin örneklerindendir.

Tâhâ sûresi, Hz. Musa-Hz. Harun ve Firavun kıssasının en geniş anlatıldığı sûredir. Bu genel konu dışında vahyin indiriliş gayesine dikkat çeken ve kaynağının Yüce Allah olduğu bildirilen bir mesaj ile başlayan bu sûrede vahiyden yüz çevirmenin dünya ve ahiretteki sonuçları üzerinde durulmaktadır. Genel kabule göre ilk grup ayetinin Hz. Ömer’in Müslüman oluşuyla ilişkilendirildiği bilinmektedir.

15. âyetten itibaren, genelde ibadetlerin, özelde namazın kılınma gerekçesi üzerinde durulmakta, Son Saat’in gerçekleşme zamanının gizlendiği beyan edilmektedir. Bu arada Hz. Musa’nın gönül ferahlatıcı duası hatırlatıldıktan sonra fedakâr bir anne portresi çizilmekte, Yüce Allah’a güvenin nasıl güzel sonuçlar getireceği insanlara öğretilmek istenmektedir. Bu sûrede gerek Hz. Musa ve Firavun, gerekse Hz. Âdem ve İblis ile ilgili kıssalarda aslında evrensel anlamda bir mümin-kâfir karşılaştırılması yapılmaktadır. Mekkî sûrelerin genel özelliği olarak ahireti inkâr edenlere Son Saat ve kıyâmetle ilgili hatırlatmalarda bulunulmaktadır.

72. âyetten itibaren, hakikate karşı Firavunca savrulan tehditlerin karşısına her zaman yiğitlerin çıkacağının örneği Hz. Musa’nın yanında yer alan büyücülerle verilmektedir.

124. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın zikrinden yüz çevirenlere dünyada dar bir hayat verileceği, âhirette ise bunların kör olarak diriltilecekleri, onların nimetlerden ve huzurdan yoksun bir şekilde azapta unutulacakları haber verilmektedir.

131. âyetten itibaren, müşriklerin sözlerine karşı sabırlı olması Hz. Peygamber’e emredilmekte, namaz vakitlerine dair bilgiler verilmekte, ibadete devamın önemine dikkat çekilmekte, dünya nimetlerine fazla itibar etmemek gerektiği üzerinde durulmakta, âhiret nimetlerinin çok daha hayırlı ve kalıcı olduğu bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 56-76. âyetlerinde Firavun’a bütün belgelerin gösterilmesini, Firavun’un Hz. Musa’yı suçlamasını, büyücülerle buluşmasını, mağlup olan büyücülerin secdeye kapanmasını, Firavun’un onlara yönelik tehdidini ve büyücülerin verdiği cevapları dile getirmektedir.

a) Firavun ve Buluşma Günü

Yüce Allah, sûrenin 56-60. âyetlerinde risaletin bütün belgelerini Firavun’a gösterdiğini, onun yalanlayıp yüz çevirdiğini beyan ettikten sonra, Hz. Musa’nın büyücülükle suçlanması ve Firavun’un benzer şekilde büyü yapacağını ifade etmesi haber verilmektedir. Bu arada karşılaşmaları için bir buluşma zamanı belirlemesi teklifine karşılık Hz. Musa’nın insanların toplandığı gün olarak bayram gününü seçmesi hatırlatılmaktadır. Sonunda Firavun’un bütün hileleri ve hilecileri toplayıp buluşma yerine geldiği bildirilmektedir.

ı. Deliller ve Firavun’un Tutumu

وَلَقَدْ اَرَيْنَاهُ اٰيَاتِنَا كُلَّهَا فَكَذَّبَ وَاَبٰى “Yemin olsun ki ona (Firavun’a) bütün delillerimizi göstermiştik; o ise yalanlamış ve yüz çevirmişti.”

Âyetteki وَلَقَدْ اَرَيْنَاهُ ve lekad eraynâhu fiili “yemin olsun ki ona göstermiştik”; اٰيَاتِنَا âyâtinâ ifadesi “bizim âyetlerimizi, delillerimizi”; كُلَّهَا küllehâ tamlaması “hepsini”; فَكَذَّبَ fe kezzebe fiili “yalanlamıştı”; وَاَبٰى ve ebâ fiili ise “ve yüz çevirmişti” demektir.

Burada Firavun’a yönelik delillerin hepsinin kendisine gösterildiği, ancak onun olumsuz tavır ortaya koyduğu gündeme getirilmektedir.

Bu âyeti öncesiyle ilişkilendirme noktasında iki ihtimal söz konusudur. Buna göre Tâhâ 20/53-55. âyetlerde Yüce Allah’ın kâinat kitabıyla ilgili kudretine dair verilen bilgiler birer âyet olarak kabul edilirse, bütün bunların Firavun’a hatırlatıldığı söylenebilir. Diğer ihtimal ise bu cümle 52. âyetin devamı olarak kabul edilebilir; aradaki 53-55. âyetler ise son ümmete ve sûrenin ana konusuna bir gönderme olarak düşünülebilir; her iki ihtimal de mümkündür.

1.وَلَقَدْ اَرَيْنَاهُ اٰيَاتِنَا كُلَّهَا “Yemin olsun ki ona (Firavun’a) bütün delillerimizi göstermiştik.” Âyetin bu ilk kısmını iki bölümde ele alacağız.

a) وَلَقَدْ اَرَيْنَاهُ Andolsun ki ona göstermiştik.” Âyetteki اَرَيْنَا eraynâ fiili asıl olarak “göstermek” anlamına gelmekte, ancak burada mesaj Firavun’un delillerden “haberdar edilmesi ve tanıtılması”yla ilişkilendirilmektedir.(1) Bu fiilin başındaki وَلَقَدْ ve lekad ifadesi de söz konusu bilgilendirme ve tanıtımın mutlak sûrette gerçekleştirildiğini yeminli bir vurguyla ortaya koymaktadır.

Bu arada peygamberlerin gösterdiği mucizelerin aslında onların mahareti değil, Yüce Allah’ın bir kudretinin işareti olduğu mesajı da vardır. Zaten mucize denen şeyler Yüce Allah’ın sünnetinin bir başka aşaması veya türüdür; peygamberlere değil Allah’a nispet edilmelidir.

b) اٰيَاتِنَا كُلَّهَا “Bütün âyetlerimizi.” Bu ifadeden kastın ne olduğu da çok önemlidir.

ı. Tâhâ 20/42'de de açıkladığımız gibi, önemine binaen bu noktada bağlamla uyumlu olacak şekilde farklı bazı ihtimalleri hatırlatmak istiyoruz.

- Maksat Tâhâ sûresinin 14-15. âyetlerinde dile getirilen “tevhid ilkeleri” olabilir.

- Maksat, Tâhâ 20/17-23. âyetlerinde ifade edilen ‘asâ ve yed-i beydâ şeklindeki deliller olabilir.

- Maksat, Tâhâ 20/47. âyette gündeme getirilen İsrailoğullarıyla ilgili “onların peygamberlerle birlikte gönderilmesi, kendilerine azap edilmemesi” isteği olabilir.

- Maksat, Tâhâ 20/47-48. âyetlerde ifade edilen “esenliğin hidayete uyanlara”, “azabın ise gerçeği yalanlayan ve ondan yüz çevirenlere” yönelik olacağıyla ilgili de olabilir.

Bu dört ihtimal Tâhâ sûresinde bu âyetin öncesinde zikredilenlerle ilgilidir. Bunların her biri veya hepsi maksat olarak düşünülebilir. Bütün bunların hem Hz. Musa’nın hem de Hz. Harun’un peygamberliklerinin delilleri olarak sunulduğu kabul edilmiş olur. Ayrıca konuyla ilgili farklı noktaları Şu‘arâ’ 26/15’te ele alacağız.

- “Bütün âyetlerimiz” ifadesini İsrâ’ 17/101-102 ile ilişkilendirerek de yorumlayabiliriz. Orada “Yüce Allah’ın Hz. Musa’ya dokuz tane âyet (delil) verdiği, Firavun’un onu büyücülükle suçladığı”, ancak bütün bu delillerin “hakikati ortaya koymak üzere göklerin ve yeryüzünün Rabbi tarafından indirildiği” beyan edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki “bütün deliller”den kasıt daha önce Tâhâ 20/23. âyette de ifade ettiğimiz gibi, dokuz mucize olabilir. Bunlar “tufan”, “‘asâ”, “yed-i beydâ’”, “denizin yarılması”, “kendisinden on iki su fışkıran kaya”, “çekirge sürüsü ve kımıl (yaban sineği)”, “kurbağa istilası”, “suyun kana dönüşmesi” ve “dağın onların üzerine kaldırılması”dır.

- Burada sözü edilen “bütün âyetler”den kasıt, bütün peygamberlere verilen mucizeler de olabilir. Bu durumda Firavun’a delillerin bilfiil gösterilmesi değil, onlardan haberdar edilmesi söz konusu edilmektedir.

Peygamberler kendilerine Yüce Allah’ın verdiği veya öğrettiği bilgilerle tebliğde bulundukları gibi, dini anlatanlar da aynı yolu takip etmeli, tebliğlerinde Allah’ın vahyini esas alıp muhataplara ulaştırmalı, kendi fikirlerini din diye sunmamalıdırlar. Bu arada tebliğ edilen esasları reddedenler de En‘âm 6/33-34’te dile getirildiği gibi, aslında Yüce Allah’ın mesajlarını reddettiklerini unutmamalıdırlar.

ıı. Âyetteki كُلَّهَا küllehâ ifadesi “hepsi” anlamına gelmekte, ancak Hz. Âdem’e öğretilen “bütün isimler” ifadesinde de olduğu gibi, burada Rabbimizin ortaya koyduğu bütün delilleri değil, Firavun’a gösterilen veya haberdar edilenleri içermektedir. Gündelik hayatta da kullanıldığı gibi “herkesi gördüm” sözünde kasıt, görülenlerdir; yoksa bütün insanlar değildir.

2. فَكَذَّبَ وَاَبٰى “(Firavun gerçeği) yalanlamış ve yüz çevirmişti.” İşte bu iki fiil, Firavun’un risalet belgelerinin tamamını reddettiğini ve onlardan yüz çevirdiğini göstermektedir. Nâzi‘ât 79/21’de de bu ifadenin karşılığı “yalanlamak” ve “isyan etmek” şeklinde belirlenmektedir. Her iki âyette de “yalanlamak” geçmekte, buradaki “yüz çevirmek” fiili orada “isyan etmek” fiiliyle zikredilmektedir ki maksat her ikisinde aynı olumsuzluğu oluşturan iki özelliği tanıtmaktır.

ıı. Hz. Musa’yı Büyücülükle Suçlaması

قَالَ اَجِئْتَنَا لِتُخْرِجَنَا مِنْ اَرْضِنَا بِسِحْرِكَ يَا مُوسٰى فَلَنَاْتِيَنَّكَ بِسِحْرٍ مِثْلِه۪ فَاجْعَلْ بَيْنَنَا وَبَيْنَكَ مَوْعِدًا لَا نُخْلِفُهُ نَحْنُ وَلَآ اَنْتَ مَكَانًا سُوًى “(Firavun) demişti ki: Ey Musa! Yaptığın büyü ile bizi yurdumuzdan çıkarmaya mı geldin? Biz de sana, aynen onun gibi bir büyü yapacağız. Seninle bizim aramızda, senin de bizim de muhalefet etmeyeceğimiz uygun bir yerde buluşma zamanı ayarla!”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(Firavun) demişti ki”; اَجِئْتَنَا eci’tenâ sorusu “bize (şunun için) mi geldin”;لِتُخْرِجَنَا lituhricenâ fiili “bizi çıkarmak için”; مِنْ اَرْضِنَا min ardınâ tamlaması “bizim yurdumuzdan, toprağımızdan”; بِسِحْرِكَ bisıhrike ifadesi “senin büyün ile”; يَا مُوسٰى yâ mûsâ hitabı “ey Musa”; فَلَنَاْتِيَنَّكَ fe lene’tiyenneke fiili “sana muhakkak ki geleceğiz, getireceğiz”;بِسِحْرٍ bi sıhrin ifadesi “(şöyle) bir büyü, bir büyü ile”; مِثْلِه۪ mislihî ifadesi “onun gibi”; فَاجْعَلْ fec‘al emri “kıl, yap, belirle”; بَيْنَنَا وَبَيْنَكَ beynenâ ve beyneke ifadesi “bizimle senin aranda”; مَوْعِدًا mev‘ıden kelimesi “sözleşme yeri, buluşma zamanı”; لَا نُخْلِفُهُ lâ nuhlifühû fiili “ona muhalefet etmeyeceğiz”; نَحْنُ nahnü zamiri “ne biz”; وَلَآ اَنْتَ ve lâ ente zamiri “ne de sen”; مَكَانًا mekânen sözcüğü “(şöyle) bir yer, bir mekan”; سُوًى süven kelimesi ise “uygun, eşit” demektir.

Burada Firavun’un Hz. Musa’ya yönelik tehditkâr ifadeleri ve büyü yapmak için bir sözleşme isteği gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ اَجِئْتَنَا لِتُخْرِجَنَا مِنْ اَرْضِنَا بِسِحْرِكَ يَا مُوسٰى “(Firavun) demişti ki: Ey Musa! Yaptığın büyü ile bizi yurdumuzdan çıkarmaya mı geldin?” Firavun, Hz. Musa’nın kendisine sunduğu risaletine dair delilleri büyü olarak isimlendirmekte, o dönemde yaygın olan büyücülük hileleriyle onu mağlup edebileceğini düşünmekteydi. Demek ki insanın psikolojik şartlanmışlığı veya bozduğu psikolojisi gerçeği görmesini engellemekte, hakikati perdelemektedir.

Mucizeye “sihir/büyü” demek, aslında peygambere de “büyücü” demenin bir başka ifadesidir. Firavun bu cümlesiyle gündemi saptırmakta ve cevap veremediği sorulara karşılık, konuyu Hz. Musa’yı mağlup edebileceğini düşündüğü büyücülük alanına çekmeye çalışmaktaydı. Hz. Musa’nın Firavun’a geliş amacı risaletin ilkelerini ona tebliğ etmek, haddini aşan inanç ve uygulamalardan vazgeçmesini sağlamak, halka uyguladığı zulmü terk etmesi için kendisine çağrıda bulunmak ve İsrailoğullarını bırakmasını temin etmekti.

Firavun ise konuyu bu asıl amacından saptırarak, konumunu ve iktidarını korumak için meseleyi tamamen farklı bir alana çekmeyi başarmış, bir peygamberi büyücülükle suçlamıştı. Mucizeye karşı konulamayacağını bildiği için, meseleyi büyü ile ilişkilendirmiş ve kendince galip geleceği bir yol bulmuştu.

Bu arada çok daha çirkin bir işe daha tevessül ederek, Hz. Musa’nın o toplumu yurtlarından çıkarmak için büyü yaptığını söylemiş, böylece kendi lehinde kamuoyu oluşturmuş ve halkın Hz. Musa’ya tepki göstermesini istemişti. “Vatan, din elden gidiyor” yaygarası için büyücüler kışkırtılmış,(2) sonra büyücüler de halkı etkilemeye çalışmışlardı.(3) Çünkü vatanından çıkartılmak ölümle eşdeğer kabul edildiği için,(4) Firavun Hz. Musa’ya bu korkunç iftirayı atmaktan da geri durmamıştı.

Bu tür saptırıcı ve iftiraya dayalı yaklaşımlar günümüzde de kendini göstermekte, rakibini alt edebilmek için çeşitli ayak oyunları ve entrikalar çevirmek geçer akçe gibi sunulmaktadır. Bu yanlış davranışlar ve koparılan yaygaralar nedeniyle, nice ehil, yetişkin ve faydalı insanın önü kesilmekte, insanların en tabii hakları ellerinden alınmaktadır.

2. فَلَنَاْتِيَنَّكَ بِسِحْرٍ مِثْلِه۪ فَاجْعَلْ بَيْنَنَا وَبَيْنَكَ مَوْعِدًا لَا نُخْلِفُهُ نَحْنُ وَلَآ اَنْتَ مَكَانًا سُوًى “Biz de sana, aynen onun gibi bir büyü yapacağız. Seninle bizim aramızda, senin de bizim de muhalefet etmeyeceğimiz uygun bir yerde buluşma zamanı ayarla!” Âyetteki فَلَنَاْتِيَنَّكَ بِسِحْرٍ مِثْلِه۪ ifadesine “Biz de sana (senin yaptığın) gibi bir büyü getireceğiz” manası da verilebilir. Âyetteki مَوْعِدًا mev‘ıd kelimesi, kalıbı gereği “sözleşme yeri”, “sözleşme zamanı” ve “sözleşme” şeklinde üç anlam verebilir. Âyetin sonunda مَكَانًا سُوًى mekânen süven ifadesi yer aldığı için mev‘ıd kelimesinin “şözleşme zamanı” veya “sözleşme” anlamına alınması daha doğrudur.

Âyetteki مَكَانًا سُوًى mekânen süven ifadesi, kamuya açık alan, uygun bir yer, her iki tarafa da aynı mesafede bir yer, razı olacağımız bir mekân” gibi anlamlar verebilir. Ayrıca süvâ kelimesi eğer sivâ şeklinde okunursa, bu defa anlam “bulunduğumuz yerin dışında başka bir yer” şeklini alır.

Firavun bu ifadesiyle, Hz. Musa’nın risaletine dair belgelerini veya delillerini büyü olarak isimlendirmekte ısrarcı olduğunu göstermiş, büyücülere ve halka yönelik çağrısının sonucunda onların da büyü yapacağını belirtmiş olmaktadır. Kendinden son derece emin olduğu anlaşılan Firavun, Hz. Musa’ya adeta meydan okumakta, kendilerinin ve Hz. Musa’nın karşı çıkmayacağı herkese açık bir yerde bir buluşma belirlemesini kendisinden istemekteydi.

ııı. Karşılaşma Günü

قَالَ مَوْعِدُكُمْ يَوْمُ الزّ۪ينَةِ وَاَنْ يُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًى “(Musa) şöyle demişti: Buluşma zamanınız, süs (bayram) günü yani insanların toplanacağı kuşluk vaktidir.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”; مَوْعِدُكُمْ mev‘ıdüküm tamlaması “sizin sözleşme zamanınız”; يَوْمُ الزّ۪ينَةِ yevmü’z-zîneti ifadesi “süs (bayram) günü(dür)”;وَاَنْ يُحْشَرَ النَّاسُ ve en yuhşera’n-nâsü ifadesi “yani, ve insanların toplanması (zamanı)”; ضُحًى duhan sözcüğü ise “kuşluk vakti” demektir.

Burada Hz. Musa’nın buluşma için belirlediği zaman hakkında bilgi gündeme getirilmektedir.

Hz. Musa, muhataplarının buluşma zamanını zinet günü, yani süs/bayram günü olarak belirlemiş, bu arada kuşluk vaktinde insanların toplanmasını gerekçe olarak sunmuştur. Firavun Hz. Musa’yı suçlarken onun kendilerini ülkelerinden çıkartacağını belirtmiş, bu yaygarayı başta büyücüler olmak üzere bütün halka ilan etmişti. İşte bu şekilde halkı galeyana getirenlerin yine aynı insanların karşısında mağlup edilmesi gayesiyle Hz. Musa onları bayram günü insanların toplandığı bir zamanda buluşmaya çağırmıştı.

Kendine güvenenler haksız ve içi boş meydan okumalara karşı cevap vererek, insanları aldatmak isteyenleri halkın huzurunda deşifre etmeye çalışılmalıdır. Bu arada aleni olarak günah işleyenlerin yine açık bir şekilde özür dilemesi gerektiği âyetin verdiği mesajlar arasında yer almaktadır.

Âyetteki مَوْعِدُكُمْ “Buluşma zamanınız” ifadesi “sizin belirlediğiniz gün” manasına da gelebilir. Bu durumda büyücülerin veya Firavun’un öyle bir zaman belirlemesinin sebebi, kendilerince hava atmak ve halkın huzurunda Hz. Musa’yı mağlup ettirmek de olabilir. Bu bakış açısı bir önceki âyette yer alan “bizimle senin aranda, bizim de senin de muhalefet etmeyeceğimiz uygun bir yerde buluşma zamanı ayarla” teklifine aykırı olduğu için tercih ettiğimiz bir görüş değildir.

ıv. Firavun’un Tuzaklarla Gelmesi

فَتَوَلّٰى فِرْعَوْنُ فَجَمَعَ كَيْدَهُ ثُمَّ اَتٰى “(Bunun üzerine Firavun) dönüp gitmiş, hilesini toplamış, sonra da (buluşma yerine) gelmişti.”

Âyettekiفَتَوَلّٰى fe tevellâ fiili “yüz çevirmişti, gitmişti”; فِرْعَوْن fir‘avnu kelimesi “Firavun”; فَجَمَعَ fe ceme‘a fiili “ve toplamıştı”;كَيْدَهُ keydehû tamlaması “on(lar)ın tuzak(lar)ını, hilesini”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَتٰى etâ fiili ise “gelmişti” demektir.

Burada Firavun’un Hz. Musa’ya karşı düşmanca tavrı gündeme getirilmektedir.

Hz. Musa’nın buluşma yeri ve zamanı hakkındaki ifadelerinden sonra Firavun dönüp gitmiş, hilelerini toplayıp buluşma zamanında gelmişti. Bu ifadenin bir benzeri Nâzi‘ât 79/22-23’te yer almakta, orada Firavun’un arkasını dönüp gittiği, adamlarını topladığı ve onlara seslendiği beyan edilmektedir. Âyette sözü edilen “hilesini toplamak” ifadesi, bu hile ve tuzakları yapanları toplamak demektir. İşte bu doğrultuda Firavun toplanma işleminden önce şehirlere adamlar göndermiş, bilgili her büyücüyü çağırmıştı; onlar da buluşma yerine gelmişti.(5)

Firavun, ilâhlık tasladığını unutarak aciz ve yetersiz bir insan kimliğinde çevresindekilerden yardım talep etmiş, böylece kendisiyle açıkça çelişkiye düşmüştü. Anlaşılan o ki, insanoğlu iktidar hırsıyla hareket edince kendi söylemlerini ve iddialarını unutabilmektedir.

b) Hz. Musa’nın Uyarısı ve Büyücüler

Yüce Allah sûrenin 61-64. âyetlerinde Hz. Musa’nın büyücüleri uyardığını, büyücülerin konuyu tartıştıklarını ve birbirlerine “Hz. Musa ve Hz. Harun’un halkı ülkelerinden çıkarmak ve örnek yollarını gidermek isteyen iki büyücü olduğunu” fısıldadıklarını ifade etmektedir. Bunun sonucunda bütün tuzaklarını toplamaları ve bir düzen içinde onları uygulamaları, çünkü üstün gelenin başaracağı bilgisi dile getirilmektedir.

ı. Yüce Allah’a İftiranın Sonu

قَالَ لَهُمْ مُوسٰى وَيْلَكُمْ لَا تَفْتَرُوا عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا فَيُسْحِتَكُمْ بِعَذَابٍ وَقَدْ خَابَ مَنِ افْتَرٰى “Musa onlara şöyle demişti: Yazıklar olsun size! Allah’a iftira etmeyin! Yoksa O da bir azap ile kökünüzü kazır! (Allah’a) iftira edenler elbette kaybedenlerdir.”

Âyetteki قَالَ kâle (şöyle) demişti”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa”; وَيْلَكُمْ veyleküm ifadesi “yazık size”; لَا تَفْتَرُوا lâ tefterû emri “sakın iftira etmeyin”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; كَذِبًا keziben kelimesi “yalan”;فَيُسْحِتَكُمْ fe yüshıteküm fiili “yoksa sizin kökünüzü kazır”; بِعَذَابٍ bi‘azâbin sözcüğü “bir azapla”; وَقَدْ خَابَ ve kad hâbe fiili “elbette kaybetmiştir, perişan olmuştur, kaybedecektir”; مَنِ افْتَرٰى men ifterâ ifadesi ise “iftira atan kişi” demektir.

Burada Hz. Musa’nın muhataplarına yönelik serzenişi ve uyarısı gündeme getirilmektedir.

Bu ifadelerden önce olayla ilgili başka ayrıntıların yaşandığını da Kur’ân’dan öğrenmekteyiz. Buna göre A‘râf 7/113-114’te şu bilgiler yer almaktadır: “Çağrılan sihirbazlar Firavun’a geldi ve ‘Eğer galip gelirsek bize ödül var, değil mi?’ deyince, Firavun, ‘Tamam (ödül ne ki!) üstelik gözdelerimden olacaksınız’ dedi.”

Benzer bir detay da Şu‘arâ’ 26/38-42’dedir: “Böylece büyücüler belli bir günün belirlenen vaktinde biraraya getirildiler ve halka, ‘Siz de toplanıyor musunuz? (Haydi, hemen toplanın)’ denildi. (Firavun’un adamları halka), ‘Umarız ki eğer bizim büyücülerimiz üstün gelirlerse, herhalde artık bu büyücülere uyarız’ dediler. Büyücüler geldiklerinde Firavun’a, ‘Eğer galip gelirsek bize ödül var, değil mi?’ deyince Firavun, ‘Tamam (ödül ne ki), üstelik gözdelerimden olacaksınız’ dedi.”

Hz. Musa Firavun’un adamlarına dört noktada bilgi vererek seslenmiş, sadece büyücülere değil, çevrede onları görüp duyabilen kim varsa hepsine hitap edebilmiş, bu kadar insanı buluştururak topluca bir tebliğ gerçekleştirmişti. Belki de buluşma zamanı ve yeri belirlemesi kendisinden istendiğinde feraset göstererek böyle büyük bir insan topluluğuna bir anda seslenebilmenin planını da yapmış olabilir.

Hz. Musa vahyin büyüye galip geleceğini biliyor ve buna gönülden inanıyordu. Bu muhteşem huzur ve bilgi donanımıyla hareket ederek, karşısındakilere hitap etmiş ve elde edeceği zaferi vahyin sahibi olan Yüce Allah’la ilişkilendirmişti.

1. قَالَ لَهُمْ مُوسٰى وَيْلَكُمْ “Musa onlara şöyle demişti: Size yazıklar olsun!” Bu kınama ifadesi, muhatapların Hz. Musa’nın ve Hz. Harun’un risaletine dair sundukları delilleri yalanlamaları nedeniyle dile getirilmiş olmalıdır. Ayrıca bir başka ihtimal de şudur: Bu ifade muhatapların yapacakları iş veya söyleyecekleri sözleri söylemeden önce uyarı içermekte, onların daha dikkatli davranmaları gerektiğini kendilerine bildirmektedir.

2. لَا تَفْتَرُوا عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا “Sakın ha (delilleri inkâr ederek) Allah’a yalan iftira etmeyin!” Burada “Allah’a yalan iftira etmek”ten kasıt büyü yapmak olabileceği gibi, Hz. Musa’nın ve Hz. Harun’un risaletleriyle ilgili öğretilerini yalanlamaları da olabilir. Bağlam gereği bu ikinci ihtimal daha uygundur.

“Yüce Allah’a yalan iftira”nın konusu eğer büyü yapmak olursa, bu durumda şu husus bilinmelidir: Büyü yapmak Yüce Allah’a iftira olduğu gibi, onlara inanıp itibar etmek de yalana uymak demektir.

Durum bu kadar hassas olduğu için, Hz. Musa muhataplarını uyarmış, Yüce Allah’ın demediğini demenin veya dediğini gizlemenin büyük bir iftira olacağı uyarısını yapmıştı. Allah’a iftira edenler her zaman kaybetmişlerdi; eğer bunu yaparlarsa büyücüler de kaybedeceklerini bilmeliydiler. Esasında Yüce Allah’a iftira atmak O’na karşı bir çeşit savaştır ve Allah’a savaş açanlar da elbette kaybedeceklerdir.

Hz. Musa muhteşem bir bilgi donanımıyla konuşmakta, belki en zor ortamların birisinde bulunmasına rağmen tebliğine devam etmekteydi. Zaten risalet mümkün olan her zamanda ve mekânda Yüce Allah’ın verdiği görevi yerine getirme kurumudur. Dolayısıyla Hz. Musa da karşısındakilerin pozisyonunu da hesaba katarak bu kadar nitelikli insana hitap etmenin çok önemli bir fırsat olduğunu düşünmüş olacak ki tam da zamanında onlara tevhid içerikli bir tebliğde bulunmuştu.

3. فَيُسْحِتَكُمْ بِعَذَابٍ “(Aksi takdirde) O da (korkunç) bir azap ile kökünüzü kazır!” Yüce Allah’a iftira etmeleri durumunda muhatapların Allah tarafından korkunç bir azapla cezalandırılacakları, köklerinin kazınacağı haber verilerek, zaferi Allah’a nispet etmenin sebebi de ortaya konulmuş olmaktadır. Azap eden ve muhatapları perişan edebilen kudret aynı zamanda zaferi elde eden kuvvet olarak kabul edilmelidir.

4. وَقَدْ خَابَ مَنِ افْتَرٰى “(Allah’a) iftira edenler muhakkak ki (zaten) kaybedenlerdir.” Âyetin bu son cümlesinde kullanılan خَابَ hâbe fiili “(Başka varlıklara taparak) nefsini çürütenler kaybedenlerdir”(6) âyetinde de yer almaktadır. Benzer bir ifade Tâhâ 20/111’de de bulunmaktadır. Hâbe fiilinin bu üç kullanımda da başında kad edatı bulunduğu için kaybetmenin kesin olduğu vurgulanmış olmaktadır.

Bu cümle Hz. Musa’nın buradaki son uyarısı olarak kabul edilebileceği gibi, müstakil bir bilgi olarak da yorumlanabilir. Yüce Allah’ın gönderdiği delilleri reddedenler de büyü yaparak asılsız bilgi üretip muhatapları aldatanlar da sonuçta Allah’a yalan iftira edenlerdir; bu yaptıklarının karşılığında elbette kaybedeceklerdir. Bu cümle “Allah’tan yana olanlar ve O’nun buyruklarına inanıp hayatında uygulayanlar kazanacaktır” manasını da zımnen içermektedir.

ıı. Büyücülerin Gizli Oturumu

فَتَنَازَعُوٓا اَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ وَاَسَرُّوا النَّجْوٰى “(Büyücüler) durumlarını aralarında tartışmış, gizlice fısıldaşmışlardı.”

Âyettekiفَتَنَازَعُوا fe tenâze‘û fiili “tartışmışlardı”; اَمْرَهُمْ emrahüm ifadesi “onların işlerini, durumlarını”; بَيْنَهُمْ beynehüm ifadesi “onların kendi aralarında”; وَاَسَرُّوا ve eserrû fiili “ve gizlemişlerdi, fısıldaşmışlardı”; النَّجْوٰى en-necvâ kelimesi ise “gizli, baş başa, özel görüşmelerini” demektir.

Burada büyücülerin kendi aralarındaki konuşmaları ve planlar yaptıkları gündeme getirilmektedir.

Büyücüler aralarında durumu tartışmışlar, özel oturumlar düzenlemişler ve kararı da gizlemişlerdi. Buradan anlaşılıyor ki, büyücüler ülkenin çeşitli yörelerinden veya şehirlerinden geldiği için aralarında bir fikir birlikteliği yoktu; bu nedenle de aralarında tartışmalar çıkmıştı. Âyetteki تَنَازَعُوا tenâze‘û fiili bu kalıpta kavgaya varan tartışmalar yapmak ve bunu karşılıklı olarak bütün grupların gerçekleştirmesi manasına gelmektedir. Demek ki entrikalar da bu tür gizli toplantılarda üretilmekteydi.

Mücâdele 58/7-9’da dile getirildiği üzere, sayıları kaç kişi olursa olsun, Yüce Allah gizli gizli konuşanların yanında bulunmakta, konuşulanları mahşerde kendilerine haber vereceğini beyan etmektedir. Bu arada gizli konuşmaların haram, düşmanlık ve peygambere isyan içerikli işler için söz konusu edildiği, bunu yapanların akıbetinin cehennem olacağı bu âyetlerde bildirilmektedir. Eğer gizli konuşmalar gerekiyorsa bunun kötü işler için değil de sadece ve sadece iyilik ve takvâ için yapılmasının gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Bu ifadelerin ardından, istisnaları hariç necvâ ile ilgili konu Mücâdele 58/10. âyette şu şekilde tanıtılmaktadır: “Necvâ (yani gizli konuşmalar) şeytandandır. Bu, iman edenleri üzmek içindir. Oysa şeytan, Allah’ın izni olmadıkça, müminlere hiçbir zarar veremez. Müminler Allah’a dayanıp güvensinler.” Burada geçen نَجْوٰى/ النَّجْوٰى necvâ/en-necvâ kelimesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde zikredilmekte(7) ve “gizli konuşma, fısıldaşma” manasına gelmektedir.

Hz. Peygamber’e moral vermek için indirilen bu âyet grubundan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz Tâhâ 20/62. âyetin mesajını diğerleriyle buluşturabiliriz. İşte bu âyette verilen bilgi Hz. Musa’nın karşısındaki büyücülerin durumunu ortaya koymakta, peygamberlere karşı kurulan tuzakların şeytan kaynaklı olduğu, Allah izin vermediği sürece de gizli görüşmelerle insanlara zarar verilemeyeceği, güven kaynağının sadece Yüce Allah olduğu vurgulanmaktadır.

Vahyin inşa ettiği peygamberler onun aydınlığında hareket etmekte, kaynağı aynı olan bu aydınlığın rehberliğinde söylemler geliştirmekteydiler. Bu rahat ve huzurla hareket eden Hz. Musa, Yüce Allah’ın kendisini bilgilendireceğini ve bu mücadeleden mutlak surette zaferle çıkacağını bilmekteydi.

ııı. Peygamberlerin Büyücülükle Suçlanması

قَالُوٓا اِنْ هٰذَانِ لَسَاحِرَانِ يُر۪يدَانِ اَنْ يُخْرِجَاكُمْ مِنْ اَرْضِكُمْ بِسِحْرِهِمَا وَيَذْهَبَا بِطَر۪يقَتِكُمُ الْمُثْلٰى “Şöyle demişlerdi: Bu ikisi (Musa ve Harun), büyüleriyle sizi yurdunuzdan çıkarmak ve örnek yolunuzu ortadan kaldırmak isteyen iki büyücüdür.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اِنْ هٰذَانِ in hâzâni kelimesi “bu ikisi (şöyledir)”;لَسَاحِرَانِ lesâhırâni sözcüğü “elbette iki büyücü(dür)”; يُر۪يدَانِ yürîdâni fiili “ikisi de istiyorlar”;اَنْ يُخْرِجَاكُمْ en yuhricâküm ifadesi “sizi çıkarmayı”;مِنْ اَرْضِكُمْ min ardıküm tamlaması “sizin toprağınızdan, ülkenizden”;بِسِحْرِهِمَا bisıhrihimâ ifadesi “ikisinin büyüleriyle”;وَيَذْهَبَا ve yezhebâ fiili “ve ikisi de gidermeyi, yok etmeyi”; بِطَر۪يقَتِكُمُ bitarîkatiküm tamlaması “sizin yolunuzu”; الْمُثْلٰى el-müslâ sözcüğü ise “örnek, ideal” demektir.

Burada büyücülerin Hz. Musa ve Hz. Harun hakkındaki suçlamaları gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوٓا اِنْ هٰذَانِ لَسَاحِرَانِ يُر۪يدَانِ اَنْ يُخْرِجَاكُمْ مِنْ اَرْضِكُمْ بِسِحْرِهِمَا “Şöyle demişlerdi: Bu ikisi (Musa ve Harun), büyüleriyle sizi yurdunuzdan çıkarmak isteyen iki büyücüdür.” Onlar iki peygamberi büyücü diye tanıtırken, aslında hakaret etmek istemişler, ancak kendileri de büyücü olduğu için açık bir çelişkiye düşmüşlerdi. Bu adamlar bu sözü özel toplantılarında birbirlerine söylemiş olabilecekleri gibi, halkın huzurunda da dile getirmiş olabilirler; her iki durumda da niyetleri aynıydı.

Tâhâ sûresinin 57. âyetinde bizzat Firavun tarafından Hz. Musa’ya yönlendirilen bu suçlama, bu defa büyücüler tarafından iki peygambere birlikte yönlendirilmekte, “bu ikisi büyüleriyle sizi yurdunuzdan çıkarmak ve örnek yolunuzu gidermek istiyorlar” diyerek, bir anlamda halkı galeyana getirmeye çalışıyorlardı. Onlar mevcut düzenin devamını arzu ediyor, statükonun değişmesini asla istemiyorlardı. Nitekim Hz. Musa’yı mağlup etmeleri durumunda Firavun’dan alacakları ödülü gündeme getirmişler, aldıkları cevaplardan ziyadesiyle büyük bir memnuniyet içerisine girmişlerdi.

2. وَيَذْهَبَا بِطَر۪يقَتِكُمُ الْمُثْلٰى “Örnek yolunuzu ortadan kaldırmak (istiyorlar).” Âyette yer alan “örnek yolun giderilmesi” ifadesiyle, yaşadıkları hayatın ideal bir düzen olduğunu, alışkın oldukları geleneksel hayatın kendileri için önemini ortaya koyarak bunun örnek bir hayat oluşturduğunu dile getirmişlerdi. Bunun dışında herhangi bir fikri benimsemeyeceklerini, farklı bir yaklaşımın veya davetin bir anlamda sürgün olacağını ifade etmek istemektelerdi. Bunu çok iyi bilen büyücüler her iki peygamberi “büyüleriyle halkı sürgüne çağıran ve alışılmış düzeni değiştirmeye çalışan kişiler” olarak tanıtmışlardı.

Bakara 2/84-85’te “kan dökmemek, insanları yurtlarından çıkarmamak” sözünü vermelerine rağmen, bunun tersini yapan bu insanlar kendi itaatsizliklerini peygamberlerin de göstereceğini düşünerek bu tür suçlamaları dile getirmişlerdi. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْمُثْلٰى el-müslâ sözcüğü “örnek”, “ideal”, “geleneksel” anlamına geldiği için, büyücüler toplumun yaşadığı sıkıntıları örterek yanlışların sorgulanmamasını sağlamakta, yanlış giden şeyleri doğru göstermeyi ve halinden memnun insan tipi geliştirmeyi amaçlamaktaydı. Bu tutum sahtekârlığın en belirgin göstergelerinden birisidir.

Âyetteki طَر۪يقَتِكُمُ الْمُثْلٰى “örnek yolunuz, ideal yolunuz” ifadesi “sünnet, din” gibi anlamlarda da yorumlanmaktadır.(8) Buna göre büyücülerin sözü Firavun’un da söylediği şu ifadeyle örtüşmektedir: “Çünkü ben onun, sizin dininizi değiştireceğinden yahut yeryüzünde fesat çıkaracağından korkuyorum.”(9) Demek ki hem Firavun hem de büyücüler ağız birliği yapmış ve peygamberlerin suçlanmasında anlaşmışlardı. Onlara göre kendi takip ettikleri yol ideal yoldur. Ona aykırı konuşanlar ise o yolu bozanlardır. Benzer cümlelerin mezhep bazında bazı Müslümanlar tarafından da söylendiği maalesef görülmektedir.

ıv. Tuzakların Toplanıp Uygulanması

فَاَجْمِعُوا كَيْدَكُمْ ثُمَّ ائْتُوا صَفًّا وَقَدْ اَفْلَحَ الْيَوْمَ مَنِ اسْتَعْلٰى “(Musa): ‘Hilenizi toplayın (yanınıza alın); sonra da saf halinde gelin! Bugün üstün gelen elbette başaracaktır.’ (demişti).”

Âyettekiفَاَجْمِعُوا fe ecmi‘û isteği “toplayın”;كَيْدَكُمْ keydeküm tamlaması “sizin tuzak(lar)ınızı, hilenizi”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; ائْتُوا ü’tû isteği “gelin”; صَفًّا saffen kelimesi “saf halinde, düzenli, birlikte”; وَقَدْ اَفْلَحَ ve kad efleha fiili “mutlak surette kurtulmuş (olacaktır)”; الْيَوْمَ el-yevme sözcüğü “bugün”; مَنِ اسْتَعْلٰى meniste‘lâ ifadesi ise “üstün gelen kişi” demektir.

Burada büyücülerin peygamberlere karşı güçbirliği yapma teklifi ile üstün gelecek kişinin başarıya ulaşacağı ifadesi gündeme getirilmektedir.

1.فَاَجْمِعُوا كَيْدَكُمْ ثُمَّ ائْتُوا صَفًّا “Hilenizi toplayın (yanınıza alın); sonra da saf halinde gelin!” Âyetin ilk cümlesi “herkes elinden ne geliyorsa ardına koymasın, yapacağını yapsın; bütün hünerinizi ortaya koyun” manasına gelmekte, büyücülerin birbirlerine hitaplarını ve kararlılıklarını içermektedir. Peygamberleri teker teker mağlup edemeyeceğini anlayan büyücüler güç birliği yapma kararı alarak, herkesin ortaya koyabileceği tuzağı getirmesini ve bir düzen halinde meydana çıkmalarını birbirlerinden istemişlerdi.

Kur’ân’da yedi kez(10) geçen صَفّsaff kelimesi “gruplar halinde” manasına gelmektedir. Onlar grup halinde hareket etme kararı alarak muhatapları olan iki peygamberi mağlup etmek istiyorlardı; bu nedenle güçlerini toplamayı ve saf halinde ortaya çıkmayı kararlaştırmışlardı.

Büyücülerin bu tavrı Hz. Sâlih’in kavmi Semûd’un deveyi kesmek için bir araya gelip konuyu tartışmalarını ve sonuçta hepsinin sorumluluk alacak şekilde onu hunharca katletmelerini hatırlatmaktadır.(11) Burada topluca hareket ederek Firavun’un gözüne girmek ve daha fazla ödül alabilmek şeklinde bir duygu söz konusu olabileceği gibi, grup halinde hareket ederek karşıdakilere psikolojik bir baskı da hedeflenmiş olabilir.

Oysa kalabalıkların hakikat ve başarı ölçüsü olmayacağı gerçeğini gözden kaçırmışlar, kalabalıkların genelde sürü gibi hareket edeceğini ve başarı elde edemeyeceğini unutmuşlardı. Hem bu âyette hem de Yûnus 10/71’de geçen ecmi‘û emri ile Yûsuf 12/15 ve 102’de geçen ecme‘û fiili kültürümüzdeki “icmâ” ile aynı kökten gelmekte ve bu kavram maalesef Kur’ân’da dört kullanımında da olumsuz içerikte zikredilmektedir.

2. وَقَدْ اَفْلَحَ الْيَوْمَ مَنِ اسْتَعْلٰى “Bugün üstün gelen elbette başaracaktır.” Bu ifade, büyücülerin kendilerince kararlı olduklarını ve mutlak surette başarı kazanacaklarını sandıklarını göstermektedir. Onlara göre oradaki tartışmayı veya mücadeleyi kazanan taraf kesin başarı elde etmiş olacaktı. Birlikte oldukları büyücülerden oluşan kalabalık ve çevreye toplanan seyirci desteği sayesinde Hz. Musa’yı ve Hz. Harun’u mutlak surette yeneceklerini düşünmüşlerdi; çünkü görünürde şartlar bütünüyle onların lehineydi; ancak sonuç hiç de bekledikleri ve hesap ettikleri gibi gerçekleşmeyecekti.

Kıssasını incelediğimiz Firavun, İsrailoğullarına baskı kurmuş, ahalisini gruplara ayırmış ve her bir grubu zayıf düşürmüştü.(12) Toplumunu gruplaştırarak, onları küçümseyerek kendisine itaat ettiren Firavun’un,(13) büyücülerden oluşan adamları bunun yanlış olduğunu çok iyi bildikleri için, kendi aralarında ayrışmanın değil, birlikteliğin ve güç birliği yapmanın gerekli olduğunu fark etmişler ve böyle de davranmışlardı.

Kendi aralarında belki de kavgaya varacak tartışmalar yaşamış olsalar da, düşmanlık yaptıkları rakiplerine karşı birlikte hareket etmeyi istemiş ve bunu başarmışlardı. Bu kıssayı okuyan Müslümanların bu temel dersten ne kadar uzak ve habersiz olduklarını söylemeye bile maalesef gerek yoktur.

Büyücülerin güç birliği yapması, kalabalıklar oluşturması, muhatapları psikolojik baskıya tâbi tutmaları tarihte olmuş bitmiş bir şey değildir. Günümüzde buna benzer başka güçbirliktelikleri yaşanmakta, çeşitli organizasyonlar gerçekleştirilmekte, çok daha farklı araçlar devreye sokulmaktadır.

İletişim araçlarının değişkenliğinden istifade ederek, yazılı ve görsel medyayı çok etkin bir şekilde kullanarak Müslümanların üzerine gidilmektedir. Batı dünyası yeni birlikler meydana getirirken, müslümanlar bölünmeye devam etmekte, ümmet bilinciyle değil de cemaat veya grup hareketi tercih edilerek paramparça bir görüntü verilmeye devam etmektedir.

Eline bir internet adresi geçirenler, elektronik ortamlardaki tekniklerden istifade ederek aklın sınırlarını zorlayan birliktelikler oluşturmakta ve Müslümanların dağınık durumlarından maksimum düzeyde yararlanmaktadırlar. Şimdilerde Müslümanlar bu teknikleri kullanmaya çalışmak yerine, hala daha bu yollara karşı çıkmakta, bir anlamda onları şeytan icadı gibi görerek kendilerince tepki göstermeyi tercih etmektedirler.

Oysa “atı alan Üsküdar’ı çoktan geçmiş”, biz ise arkalarından bakakalmış bir şekilde beklemekteyiz. İşte büyücülerin bu âyette sözünü ettiğimiz sözlerinin günümüz dünyasına nasıl uyarlanması gerektiği, bu âyetlerin nasıl yorumlanmasının zorunlu olduğu, böylece kıssaları hayatımıza doğru aktarmanın ne kadar hayati bir önem taşıdığı görülmektedir.

c) Büyü Girişimi ve Sonuçları

Yüce Allah, sûrenin 65-69. âyetlerinde büyücülerin büyü başlatma teklifini, buna Hz. Musa’nın cevabını ifade ettikten sonra, onların iplerinin ve değneklerinin hareket eder gibi göründüğünü, bu nedenle Hz. Musa’nın korktuğunu hatırlatmaktadır. Daha sonra Hz. Musa’nın galip geleceği için korkmaması gerektiği beyan edilmekte, elindeki değneği yere bırakması, değneğin büyücülerin yaptıklarını yutacağı, onların uyguladığı hiçbir tuzağın hiçbir şekilde başarıya ulaşamayacağı beyan edilmektedir.

ı. Büyücülerin Teklifi

قَالُوا يَا مُوسٰىٓ اِمَّآ اَنْ تُلْقِيَ وَاِمَّآ اَنْ نَكُونَ اَوَّلَ مَنْ اَلْقٰى “(Büyücüler) ‘Ey Musa, ya (önce asayı) sen atacaksın ya da ilk atanlar biz (mi) olalım?’ demişlerdi.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; يَا مُوسٰى yâ mûsâ hitabı “ey Musa”; اِمَّآ اَنْ تُلْقِيَ immâ en tulkıye ifadesi “ya sen atacaksın”; وَاِمَّآ اَنْ نَكُونَ ve immâ en nekûne ifadesi “ya da biz olacağız”; اَوَّلَ مَنْ اَلْقٰى evvele men elkâ ifadesi ise “ilk atan kişi, atan kişilerin ilki” demektir.

Burada büyücülerin Hz. Musa’ya ilk uygulamayı kimin yapacağını sormaları veya bu konudaki teklifleri gündeme getirilmektedir.

Benzer bir ifade A‘râf 7/115’te de yer almaktadır. Büyücülerin sözlerinden anlaşılıyor ki bunlar kendilerine aşırı şekilde güvenmekteydiler. Nasıl olsa kazanacaklarını düşündükleri için böyle bir teklifte bulunmuşlardı. Yoksa herhangi bir kibarlık veya centilmenlik içerisinde değillerdi.

ıı. Büyünün Aldatıcı Görülmesi

قَالَ بَلْ اَلْقُوا فَاِذَا حِبَالُهُمْ وَعِصِيُّهُمْ يُخَيَّلُ اِلَيْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ اَنَّهَا تَسْعٰى “(Musa) ‘Hayır, siz atın.’ demişti. Bir de ne görsün, büyüleri sayesinde ipleri ve asaları gerçekten kendisine koşuyormuş gibi görünüyor.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”; بَلْ bel edatı bilakis”; اَلْقُوا elkû isteği “(önce) siz atın”; فَاِذَا حِبَالُهُمْ fe izâ hıbâlühum ifadesi “bir de ne bakarsın onların ipi”; وَعِصِيُّهُمْ ve ‘ısıyyuhum ifadesi “ve onların değnekleri”; يُخَيَّلُ yuhayyelü edilgen fiili “hayal ettiriliyor, öyleymiş gibi görünüyor”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona”; مِنْ سِحْرِهِمْ min sıhrihim ifadesi “onların büyülerinden, sihirlerinden dolayı”; اَنَّهَا ennehâ ifadesi “muhakkak ki o(nlar)”; تَسْعٰى tes‘â fiili ise “(değnek) hareket ediyor(muş gibi)” demektir.

Burada Hz. Musa’nın cevabı ve onların büyüsünden etkilenişi gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri A‘râf 7/116’da şu mealde yer almaktadır: “(Musa), ‘Siz atın’ dedi. Onlar atınca, insanların gözlerini büyülediler; onları korkuttular ve böylece (zanlarınca) büyük bir sihir gösterdiler.” Hz. Musa büyücülere “önce siz atın, yapacağınızı yapın” deyince, onlar ellerindeki ipi ve değneği yere bırakmışlardı.

Şu‘arâ’ 26/44’te de belirtildiği gibi, büyücüler bunun hemen sonrasında galip geleceklerine inanmalarının ardından “Firavun’un izzeti (gücü, etkinliği) sayesinde muhakkak ki kazanacağız” demişlerdi. Buna karşılık Yûnus 10/81’de dile getirildiği üzere, Hz. Musa büyücülere hitaben “Bu yaptığınız bir büyüdür; Allah onu boşa çıkaracaktır. Zaten Allah bozguncuların işini başarıya ulaştırmaz” diye seslenmişti.

Değneklerinin hareket edip yılana dönüşmesi hakkında İbn Abbas’ın şöyle dediği rivayet edilmiştir: “Onlar, cıvaya batırılmış urganlar ile, içi cıvayla doldurulmuş değneklerini atıp, bunlar da (güneşten dolayı) kızınca hareketleri hızlandı ve dört bir yandan harekete geçmiş olan yılanlar haline dönüştüler.”(14)

Âyetteki فَاِذَا fe izâ ifadesi “birden, hemen, aniden” gibi anlamlar vermektedir. Bu doğrultuda yapılan büyü nedeniyle tam o esnada ipin ve sopanın sanki hareket etmekte olduğu kendisine hayal olarak göründü. “Hayal olarak görünmek”, söz konusu işin gerçekleşmediğini, aksine öyleymiş gibi göründüğünü ortaya koymaktadır. Zaten A‘râf 7/116’daki “insanların gözlerini büyülediler ve onları korkuttular” ifadesi bunun böyle olduğunu göstermektedir.

Anlaşılıyor ki, büyü veya sihir bir göz boyamasıdır; göz bağcılığıdır; bir çeşit illüzyondur. İnsanların gözlerini büyülemiş olmaları ve sonrasında korkutmaları, daha sonraki işlemlerin hakikat olmadığını gösterdiği gibi, insanların şartlanmışlık ve korku nedeniyle farklı şeyler gördüklerini sanabileceklerini göstermektedir. Psikolojik şartlanmışlıklar veya korkular fizyolojik olarak birtakım sonuçlar doğurabilir. Tâhâ 20/27’de ele aldığımız gibi, hataen adam öldürmesi nedeniyle kavmine tebliğ için görevlendirildiğinde Hz. Musa’nın dilindeki düğümlenmeler de bunun bir delili olarak görülebilir.

ııı. Hz. Musa’nın Korkmaması Gerektiği

فَاَوْجَسَ ف۪ي نَفْسِه۪ خ۪يفَةً مُوسٰى قُلْنَا لَا تَخَفْ اِنَّكَ اَنْتَ الْاَعْلٰى “Musa (o esnada) içinde bir korku hissetmişti. (Biz de Musa’ya) şöyle demiştik: Korkma! Şüphesiz ki sen galip geleceksin!”

Buradaki فَاَوْجَسَ fe evcese fiili “düşmüştü, belirmişti, hissetmişti”; ف۪ي نَفْسِه۪ fî nefsihî ifadesi “onun içine, içinde”; خ۪يفَةً hîfeten kelimesi “bir korku”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa”; قُلْنَا kulnâ fiili “demiştik ki”; لَا تَخَفْ lâ tehaf emri “korkma”; اِنَّكَ اَنْتَ inneke ente ifadesi “muhakkak ki sensin elbette sen”; الْاَعْلٰى el-a‘lâ kelimesi ise “üstün, galip (gelecek olan)” demektir.

Burada Hz. Musa rahatlatılmakta ve sonuçta galip geleceği müjdesi gündeme getirilmektedir.

1.فَاَوْجَسَ ف۪ي نَفْسِه۪ خ۪يفَةً مُوسٰى “Musa (o esnada) içinde bir korku hissetmişti.” Bu âyet A‘râf 7/116’da geçen “insanları korkuttular” ifadesinin değişik bir anlatım biçimidir. Bu korku, halkın büyücülere inanmasından dolayı Hz. Musa’nın endişelenmesi manasına da gelebilir. Ancak yaşananlardan Hz. Musa’nın korkmuş olması daha anlamlıdır; çünkü Tâhâ 20/21-22’de de ifade edildiği gibi, elindeki asayı bıraktığında onun yılan olduğunu görünce korkmuştu.

2. قُلْنَا لَا تَخَفْ اِنَّكَ اَنْتَ الْاَعْلٰى “(Biz de Musa’ya) şöyle demiştik: Korkma! Şüphesiz ki sen galip geleceksin!” Bu âyette Yüce Allah Hz. Musa’ya moral vermekte, kendisini teselli etmekte, korkmaması gerektiğini, çünkü mutlak surette onun galip geleceğini haber vermekte, böylece sükûnete erişmesini sağlamaktaydı. Nitekim Neml 27/10’da da Hz. Musa’ya hitaben “korkmaması gerektiğini, çünkü Allah’ın huzurunda elçilerin korkmayacağını” haber vermektedir.

Mâide 5/100’da beyan edildiği gibi, “çirkin şeylerin çokluğu cazip bir şekilde dikkat çekse de pis şeylerle temiz olanlar eşit olmayacaktır.” Âl-i İmrân 3/139’da “Gevşemeyin; hüzünlenmeyin; gerçekten inanıp güveniyorsanız siz galip geleceksiniz” buyrulmaktadır. Mâide 5/56’da “Allah’ı, Peygamberini ve müminleri dost edinenler, yani Allah’ın tarafında olanlar mutlak surette galip gelecektir” ifadesi müjdeye konu olarak beyan edilmektedir.

Muhammed 47/35’te “Üstünken ve barışa davet ederken gevşeklik göstermeyin” ifadesi ile Mücâdele 58/21’de “Allah kendisinin ve elçilerinin mutlak surette galip geleceğini hükme bağlamıştır” bilgisi yer almaktadır. Bütün bu âyetler Yüce Allah’tan yana olanların hiçbir şekilde mağlup olmayacağını, düşmanlarına galip geleceğini açıkça göstermektedir. Zira Allah’a, yani O’nun dinine yardım edenlere Allah da mutlaka yardım edecektir.(15)

ıv. Büyülerin Başarıya Ulaşamaması

وَاَلْقِ مَا ف۪ي يَم۪ينِكَ تَلْقَفْ مَا صَنَعُوا اِنَّمَا صَنَعُوا كَيْدُ سَاحِرٍ وَلَا يُفْلِحُ السَّاحِرُ حَيْثُ اَتٰى “Sağ elindekini (yere) at da onların yaptıklarını yutsun! Yaptıkları, sadece bir büyücü hilesidir. Büyücü ise nereye gelirse gelsin (ne yaparsa yapsın) başarılı olamaz.”

Âyettekiوَاَلْقِ ve elkı emri “ve bırak, at”;مَا ف۪ي يَم۪ينِكَ mâ fî yemînike ifadesi “sağ elindekini”; تَلْقَفْ telkaf fiili “yutar, yutsun”; مَا صَنَعُوا mâ sane‘û ifadesi “onların yaptıklarını”; اِنَّمَا صَنَعُوا innemâ sane‘û ifadesi “onların yaptıkları şey ancak ve ancak (şudur)”; كَيْدُ سَاحِرٍ keydü sâhırin tamlaması “bir büyücünün hilesi(dir)”; وَلَا يُفْلِحُ ve lâ yüflihu fiili “ve başarılı olmaz”; السَّاحِرُ es-sâhıru kelimesi “büyücü”; حَيْثُ اَتٰى haysü etâ fiili ise “geldiği zaman, yaptığı zaman, nereye gelirse gelsin” demektir.

Burada Hz. Musa’nın büyücülerin işlerine karşılık yapması gereken işi ve büyücülerin başarısız olacakları müjdesi gündeme getirilmektedir.

1. A‘râf 7/117’de Hz. Musa’ya yönelik emir “asânı bırak” şeklinde gelmekte, Şu‘arâ’ 26/45’te de Hz. Musa’nın bunu yaptığı, sonrasında o değneğin büyücülerin uydurmalarını hemen yutmaya başladığı bildirilmektedir.

2. Yüce Allah, bu âyetin son iki cümlesinde büyücülerin yaptığını bir hile ve tuzak olarak tanıtmakta, nerden ve nasıl gelirse ya da nasıl yapılırsa yapılsın, bunların başarıya ulaşmayacağını haber vermektedir. Benzer bir beyan Yûnus 10/77’de de yer almaktadır.

Yüce Allah zulme karşı hakikati, inkârcı düşmanlara karşı hakikat erlerini desteklemektedir. Esasında sahte fikirlerin ve vahiy karşıtı eylem ve söylemlerin, sonuçta başarıya ulaşamayacakları, hakikate karşı mücadelelerinde mutlak surette mağlup olacakları ortaya konulmaktadır. Bu arada Yüce Allah bir peygamberine bile “sadece imanınla yetin; başka bir şey yapmana gerek yok” dememekte, imanın peşi sıra elden gelen bütün çabanın gösterilmesi gerektiğini örnek bir olayla anlatmaktadır.

Bu âyet, düşmanın saldırısı veya mücadelesi ne ile gerçekleşiyorsa onlara karşı aynı türden cevap verilmesi gerektiğinin de bir delilidir. Enfâl 8/60’da Müslümanlara yönelik emrin mantığı da zorunluluğu da bu şekilde ortaya çıkmış olmaktadır. İmaja ve güç gösterisine dayalı yalanın hakikat karşısında bir sopalık canı vardır. Güneş karanlığa ne yaparsa hak da bâtıla onu yapar.(16)

d) Büyücülerin İmânı ve Firavun’un Tehdîdi

Yüce Allah, sûrenin 70-76. âyetlerinde büyücülerin secde halinde iman ettiklerini, Firavun’un onları tehdit edip Hz. Musa’yı en büyük büyücü diye tanıttığını bildirmektedir. Daha sonra Firavun’un büyücülerin ellerini ve ayaklarını kestirip hurma dallarına astıracağı ve kendi uyguladığı azabın en şiddetli ve kalıcı olduğunu söylediği beyan edilmektedir. Buna karşılık büyücülerin Yüce Allah’tan yana oldukları, Firavun’u tercih etmeyecekleri, onun vereceği kararın sadece dünya hayatında geçerli olacağı ve Allah’tan bağışlanma dileğinde bulundukları haber verilmektedir.

ı. Büyücülerin Secdesi

فَاُلْقِيَ السَّحَرَةُ سُجَّدًا قَالُوٓا اٰمَنَّا بِرَبِّ هٰرُونَ وَمُوسٰى “(Büyücüler) secdeye kapanmış ‘Harun’un ve Musa’nın Rabbine iman ettik!’ demişlerdi.”

Âyetteki فَاُلْقِيَ fe ulkıye edilgen fiili “hemen yere kapanmıştı”; السَّحَرَةُ es-seharatü kelimesi “büyücüler”; سُجَّدًا sücceden kelimesi “secdeye kapanarak, secde edenler olarak”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “inandık”; بِرَبِّ هٰرُونَ birabbi Harune tamlaması “Harun’un Rabbine”; وَمُوسٰى ve mûsâ kelimesi “ve Musa’nın (Rabbi’ne)” demektir.

Burada Hz. Musa’nın karşısında başarılı olamayan büyücülerin iman itirafı gündeme getirlmektedir.

Büyücüler secdeye kapanmadan ve iman itiraflarını dile getirmeden önce, A‘râf 7/118-119’de şu husus haber verilmektedir: “Böylece gerçek ortaya çıktı ve onların yapmakta olduğu şeyler de yok olup gitti. Sonunda hepsi oracıkta kendilerini küçük düşüren bir yenilgiye uğradılar.” Sadece sihirbazlar değil, başta Firavun olmak üzere onların başarılı olmasını isteyen ve bekleyen kişilerin hepsi mağlup olmuşlar, ağır bir yenilgi yaşamışlardı.

1. فَاُلْقِيَ السَّحَرَةُ سُجَّدًا “Büyücüler secdeye kapanmışlardı.” Bu ifade hem fiili olarak “yere kapanmak”, hem de “Hz. Musa’nın üstünlüğünü kabul etmek” manasına gelebilir. Âyetin başındaki fâ/fe harfi ta‘kîbiyye manasındadır ve büyücülerin hemen secdeye kapandığını göstermektedir. Bu arada secdeye kapanmak için kullanılan اُلْقِيَ ulkıye edilgen fiilinin tercih edilmesinin muhtemel sebebi, ani bir hareketle secde yapmalarıdır. O kadar aniden secdeye kapanmışlardı ki sanki başkaları tarafından yere atılmış gibi bir görüntü vermişlerdi.(17)

Burada Zemahşerî’nin konu hakkındaki harika tespitini aktarmak istiyoruz: “Ne ilginçtir ki, büyücüler önce değneklerini ve iplerini küfür ve inkâr için yere atmışlardı. Kısa bir zaman sonra bu defa da başlarını şükür ve secde için yere atıp secdeye kapanmışlardı. Bu iki atma arasındaki fark ne büyüktür!”(18)

Mucize onların yüreklerinde derin bir etki yapmıştı. Çünkü kendi yaptıkları ve büyük beklenti içine girdikleri büyünün hiçbir işe yaramadığını görünce, onu mağlup eden olayın bir insan ürünü olamayacağını anlamışlardı. Bilginin gücü karşısında tevazu göstermiş, boyun bükme erdemini ortaya koymuş ve kesin bir teslimiyet içerisine girmişlerdi.

Gördükleri şey, mucizenin büyüyü kesin olarak mağlup edişiydi. Büyücüler mucizeyi fark etmişler, bilinçli halleri sayesinde imanla buluşmuşlardı. Büyüyü mucizeden, yalanı gerçekten, imajı hakikatten ayırabilecek bir bilgiye sahip olmuşlardı.(19) Bu gerçeğin karşısında vicdanlı insanların yapacağı şey boyun bükmekti; büyücüler de işte bunu başarmışlardı.

Tarihte yaşanan bu olayın günümüzde de çeşitli şekilleri yaşanmaktadır. Vahyin kontrolündeki aklın sahiplendiği hak ile bâtılın mücadelesi devam etmektedir. Hakkın gelmesi bâtılın yok olmasının,(20) hiçbir şey ortaya koyamamasının ve geri dönememesinin sebebidir.(21) Hak ortaya konulunca, açık veya gizli hiçbir bâtıl onu iptal edemeyecektir;(22) çünkü hakkın sahibi el-Hakk olan Yüce Allah’tır.

2. قَالُوٓا اٰمَنَّا بِرَبِّ هٰرُونَ وَمُوسٰى “Harun’un ve Musa’nın Rabbine iman ettik, demişlerdi.” Bu ifade, büyücülerin Yüce Allah’a imanının bir itirafı ve ilanıdır. Benzer cümleler “Âlemlerin Rabbine, yani Musa ve Harun’un Rabbine iman ettik” şeklinde A‘râf 7/121-122 ve Şu‘arâ’ 26/47-48’de de yer almaktadır.

Büyücülerin imanı, ilk etapta normal, sıradan ve sorunsuz gibi görülse de, aslında karşılarında Firavun gibi bir zalim varken bunu yapabilmek herkesin harcı değildir. Firavun onların rabbi olduğunu(23) ve kendisinden başka onlar için hiçbir ilâh tanımadığını(24) söylemişti. Bu bildirime karşı gelmek aslında Firavun’a savaş açmaktı.

Onların imanı tercih etmesi bir anlamda ölümü göze almaktı. Bu yüzden, çok sıra dışı bir fedakârlık yaptıklarını belirtmek durumundayız. Nitekim iman itiraflarının ardından Firavun’un onlara neler söylediği, kendilerini nasıl tehdit ettiği devam eden âyetlerde hatırlatılmaktadır.

Bu arada bunca açık bir mağlubiyete rağmen, Firavun’un neden iman etmediği de üzerinde durulması gereken konulardan birisidir. Bu noktada bazı ihtimaller üzerinde durabiliriz. Firavun, gerçeğin değil, iktidarını korumanın peşindeydi. Bu nedenle mucize ile büyü arasında bir mukayese içerisine girmemiş, hakikatin izini sürmemişti.

Gördüğü manzara karşısında hakkı teslim etmek yerine, hakkı görenlere tehditler savurmayı yeğlemişti. Risalet öğretilerine itibar etmeyen Firavun, onların elinden çıkan sıra dışı olayları da elbette dikkate değer bulmamıştı. O, İblis gibi davranmış, hatada ısrar edip şeytanlaşmıştı.

Büyücüler ise Âdem gibi davranıp hatasını kabulle tevbe etmiş ve Hz. Âdem’in yolunu izlemişlerdi. Firavun’un bütün meselesi/derdi iktidarını ve ihtişamını sürdürmekti. Oysa küçük ve dünyevî hedeflerin peşinden koşanlar büyük hakikatleri göremezler; Firavun’da görülen de bundan ibaretti.

ıı. Firavun’un Ölüm Tehditleri

قَالَ اٰمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ اَنْ اٰذَنَ لَكُمْ اِنَّهُ لَكَب۪يرُكُمُ الَّذ۪ي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ فَلَاُقَطِّعَنَّ اَيْدِيَكُمْ وَاَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلَافٍ وَلَاُصَلِّبَنَّكُمْ ف۪ي جُذُوعِ النَّخْلِ وَلَتَعْلَمُنَّ اَيُّنَآ اَشَدُّ عَذَابًا وَاَبْقٰى “(Firavun) şöyle demişti: Ben size izin vermeden ona iman ettiniz, (öyle mi)! Şüphesiz ki o (Musa), size büyü öğreten büyüğünüzdür (akıl hocanızdır). Dönekliğ(iniz)den (Musa’nın dinine dönmenizden) dolayı elbette ellerinizi ve ayaklarınızı kestireceğim. Sizi elbette hurma dallarına asacağım! Hangimizin azabının daha şiddetli ve kalıcı olduğunu elbette bileceksiniz.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(Firavun) demişti ki”; اٰمَنْتُمْ âmentüm sorusu “inandınız mı, iman mı ettiniz”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; قَبْلَ اَنْ اٰذَنَ kable en âzene ifadesi “ben izin vermeden önce”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَكَب۪يرُكُمُ lekebîruküm tamlaması “sizin büyüğünüzdür”;الَّذ۪ي عَلَّمَكُمُ ellezî ‘allemeküm ifadesi “size öğreten kişi(dir)”; السِّحْرَ es-sıhra sözcüğü “büyüyü”;فَلَاُقَطِّعَنَّ fe leukattı‘anne fiili “muhakkak ki kestireceğim”; اَيْدِيَكُمْ eydiyeküm tamlaması “sizin ellerinizi”;وَاَرْجُلَكُمْ ve arcüleküm sözcüğü “ve sizin ayaklarınızı”; مِنْ خِلَافٍ min hılâfin kelimesi “döneklik nedeniyle, çaprazlama”; وَلَاُصَلِّبَنَّكُمْ ve leüsallibenneküm fiili “ve sizi muhakkak ki asacağım”; ف۪ي جُذُوعِ النَّخْلِ fî cüzü‘ı’n-nahli ifadesi “hurma dalına”;وَلَتَعْلَمُنَّ ve leta‘lemünne fiili “ve sizler mutlaka bileceksiniz, anlayacaksınız”; اَيُّنَا eyyünâ sözcüğü “hangimiz”; اَشَدُّ eşeddü kelimesi “daha şiddetli(yiz), daha güçlü(yüz)”; عَذَابًا ‘azâben sözcüğü “azap bakımından”; وَاَبْقٰى ve ebkâ kelimesi ise “ve daha kalıcı(yız)” demektir.

Burada Firavun’un büyücüleri tehdidi ve Hz. Musa’yı suçlaması gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ اٰمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ اَنْ اٰذَنَ لَكُمْ اِنَّهُ لَكَب۪يرُكُمُ الَّذ۪ي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ “(Firavun) şöyle demişti: Ben size izin vermeden ona iman ettiniz, (öyle mi)! Şüphesiz ki o (Musa), size büyü öğreten büyüğünüzdür (akıl hocanızdır).” Burada iman için izin alınmaması ve bir peygamberin asılsız isnatlarla suçlanması dile getirilmektedir.

a) قَالَ اٰمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ اَنْ اٰذَنَ لَكُمْ “(Firavun, büyücülere) şöyle demişti: Ben size izin vermeden ona iman ettiniz, öyle mi?” A‘râf 7/123 ve Şu‘arâ’ 26/49’da da geçtiği üzere, Firavun, kendisini Hz. Musa ve Hz. Harun’un karşısında, üstelik halkın huzurunda rezil duruma düşüren büyücülere hitap ederek, izin vermeden iman etmelerinin hesabını kendilerine soracağı tehdidini savurduğu hatırlatılmaktadır. Bazı müfessirlerimize göre buradaki اٰذَنَ âzene fiili “emretmek” manasına gelmektedir.(25)

Anlaşılıyor ki, o dönemin yöneticileri izin vermeden, yani emretmeden halkın herhangi bir şeye iman etmesi mümkün değildi. İnanç özgürlüğü diye bir şeyin söz konusu olmadığı o ortamda iman kararlılığının baskıya galip geldiği de büyücülerin iman itiraflarında görülmektedir. “Kişinin kalben verdiği kararların önünde engel olamayacağı”, “her türlü baskının hükümsüz kalacağı” mesajı, büyücülerin tutumundan öğrenebileceğimiz en önemli derstir.

b)اِنَّهُ لَكَب۪يرُكُمُ الَّذ۪ي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ “O (Musa), size büyü öğreten büyüğünüzdür (sizin akıl hocanızdır).” Şu‘arâ’ 26/49’da da aynısı geçen bu ifadenin biraz daha detaylandırılmış şekli A‘râf 7/123’te şöyle yer almaktadır: “Bu, halkını oradan çıkarasınız diye şehirde kurduğunuz bir tuzaktır. Yakında (başınıza gelecekleri) göreceksiniz!” Firavun bu cümlesinde, büyücülerin Hz. Musa ile işbirliği yaptığını, çeşitli tuzaklar kurduklarını ve bunun halkı şehirden çıkarma planının bir sonucu olduğunu söylemektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Firavun, Hz. Musa’yı büyücülerin hocası olmakla suçlamakta, hem bir peygambere büyücü demekte, hem de onu büyü öğreten bir kişi olarak tanıtmaktadır. Bu cümleden anlaşılıyor ki, büyü yapmak, o dönemde başkalarına öğretilebilen bir göz boyama işlemiydi. Bakara 2/103’te beyan edildiği gibi, insanlara sihir öğetenler “şeytanlar”dır. Firavun bu suçlama ile Hz. Musa’yı korkunç bir iftiraya maruz bırakmakta, büyücüler üzerinden Hz. Musa’ya gönderme yapmaya devam etmektedir.

Firavun ülkenin çeşitli yörelerinden en bilgili büyücüleri çağırdığını,(26) onların Hz. Musa ile sadece belirlenen bayram gününde buluştuklarını ya unutmuştur; ya da halkın kafasını karıştırmak için özellikle yalan konuşmaktadır. Onların yaşadığı dönemde ve ortamda zaten büyü yapılıyordu. Bunun için Hz. Musa’yı suçlamasının doğru ve haklı hiçbir tarafı yoktur; mesele karalama ve iftiradan ibaretti.

2. فَلَاُقَطِّعَنَّ اَيْدِيَكُمْ وَاَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلَافٍ وَلَاُصَلِّبَنَّكُمْ ف۪ي جُذُوعِ النَّخْلِ “Dönekliğ(iniz)den (Musa’nın dinine dönmenizden) dolayı elbette ellerinizi ve ayaklarınızı kestireceğim. Sizi elbette hurma dallarına asacağım!” Buna benzer ifadeler Mâide 5/33, A‘râf 7/124 ve Şu‘arâ’ 26/49’da da geçmekte, maksat büyük çoğunlukla âlimlerimiz tarafından “ellerin ve ayakların çaprazlama kestirilmesi” olarak belirlenmektedir. Firavun, iktidarını kaybetme korkusuyla erkek çocuklarını öldürttüğü için, eline iyi bir bahane geçirmiş ve büyücüleri de aynı şekilde katlettirme fırsatını elde etmişti.

Âyetteki اُقَطِّعَنَّ ukattı‘anne ve اُصَلِّبَنَّ usallibenne fiilleri ettirgen kalıptadır. Bunun sebebi, öldürme ve asma fiillerinin Firavun tarafından başkalarına uygulattırılmasıdır. Her iki fiilin başındaki lâm/le edatları ve sonlarındaki “şeddeli nûn” harfleri ise onun bu konudaki kararlılığının göstergesidir.

Âyetteki خِلَاف hılâf kelimesi “çaprazlama” manasına alınarak, aslında neyin kast edildiği tam anlaşılamamaktadır. Oysa bu kelime, yaşananlara uygun olarak büyücülerin yaptığı dönüşümü ifade etse gerektir. Firavun’a göre büyücüler “döneklik” yapmış, başta verdikleri “Hz. Musa’yı mağlup etme” sözünü tutmamışlardı. Bu nedenle, ellerini ve ayaklarını “çaprazlama” kesmeyi değil de, kanaatimizce “döneklikleri”nden dolayı ellerini ve ayaklarını keseceğini söylemiş, ardından da onları hurma dallarına asacağını ifade etmiştir. Nitekim Tevbe 9/81’de de geçen خِلَاف hılâf kelimesi “döneklik, muhalefet” manasında zikredilmektedir.

Firavun bütün büyücüleri asacağını vurgulu ifadelerle beyan etmekte, A‘râf 7/124’te ve Şu‘arâ’ 26/49’da dile getirildiği gibi “hepsini” bu cezaya uğratacağını belirtmektedir. Ellerin ve ayakların kesilmesiyle zaten muhatap ölmüş olacağı için, büyücülerin hurma dallarına asılması, onların çarmıha gerilmesi demektir. Zira اُصَلِّبَنَّ usallibenne fiili, Hz. İsa’nın çarmıha gerilemediğinin beyan edildiği Nisâ’ 4/157’de de geçmektedir. Firavun’un tehdidine konu edindiği bu salb etme fiili “teşhir”, “halkı korkutma” ve “onlar gibi tevbe edebileceklere gözdağı verme” amaçlı olmalıdır.

3. وَلَتَعْلَمُنَّ اَيُّنَآ اَشَدُّ عَذَابًا وَاَبْقٰى “Hangimizin azabının daha şiddetli ve kalıcı olduğunu elbette bileceksiniz.” Firavun tehdit ve gözdağı vermeye devam etmekte, uygulayacağı cezanın çok büyük, hatta benzersiz olacağını ifade etmektedir. Daha önceden de belirttiğimiz üzere, ilâhlık iddiasında bulunan ve “Sizin için benden başka hiçbir ilâh tanımıyorum”,(27) “Ben sizin rabbinizim, en yüce sadece benim”(28) cümlelerini söylemiş olan Firavun, bu iddiasını unutmuş olmalı ki, vereceği cezada mukayese etmekte, en şiddetli ve kalıcı azabı kimin yapacağını muhatapların bileceğini belirtmektedir. Onun maksadı, kendisini -hâşâ- Yüce Allah ile mukayese etmek, büyücülerin iman ettiği Yüce Allah’ın ona göre daha aciz olduğunu ıspatlamaktı.

Firavun, bu âyette dile getirdiği fiillerin üçünü de başlarında te’kîd edatı olan lâm ve sonlarında nûnu müşeddede yani şeddeli nûn ile getirerek kararlılığını ortaya koymaya çalışmaktaydı. Şunu söylemek istiyordu: “Dönekliğinizden dolayı ellerinizi ve ayaklarınızı muhakkak ki keseceğim; sizi muhakkak ki hurma dallarına asacağım; böylece hangimizin daha şiddetli ve kalıcı azap edeceğini muhakkak ki bilip anlayacaksınız.”

ııı. Büyücülerin Firavun İle Alay Etmesi

قَالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلٰى مَا جَآءَنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالَّذ۪ي فَطَرَنَا فَاقْضِ مَآ اَنْتَ قَاضٍ اِنَّمَا تَقْض۪ي هٰذِهِ الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا اِنَّآ اٰمَنَّا بِرَبِّنَا لِيَغْفِرَ لَنَا خَطَايَانَا وَمَآ اَكْرَهْتَنَا عَلَيْهِ مِنَ السِّحْرِ وَاللّٰهُ خَيْرٌ وَاَبْقٰى “(Büyücüler) şöyle demişlerdi: ‘Bize gelen apaçık bilgilere ve bizi yoktan yaratana karşı asla seni tercih etmeyeceğiz. Yapacağını yap! Sen ancak bu dünya hayatında hükmünü geçirebilirsin. Hatalarımızı ve senin bize zorla yaptırdığın büyüyü bağışlaması için Rabbimize iman ettik (O’na güvendik).’ Allah hayırlı olandır; (ödülü ve azabı) daha kalıcıdır.”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; لَنْ نُؤْثِرَكَ len nü’sirake fiili “seni asla ve asla tercih etmeyeceğiz”; عَلٰى مَا جَآءَنَا ‘alâ mâ câenâ ifadesi “bize gelen (şunlara) rağmen”; مِنَ الْبَيِّنَاتِ mine’l-beyyinâti ifadesi “apaçık delillere”; وَالَّذ۪ي فَطَرَنَا vellezî fetaranâ ifadesi “ve bizi yoktan var edene (karşı)”; فَاقْضِ fakdı isteği “yap, uygula”; مَآ اَنْتَ قَاضٍ mâ ente kâdın teklifi “sen yapacağını, yapacağın şeyi”; اِنَّمَا تَقْض۪ي innemâ takdî fiili “sen sadece ve sadece hükmedebilirsin”; هٰذِهِ الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا hâzihi’l-hayâte’t-dünyâ tamlaması “bu yakın hayatta, dünya hayatında”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik, şanandık, güvendik”; بِرَبِّنَا birabbinâ tamlaması “bizim Rabbimize”;لِيَغْفِرَ liyeğfira ifadesi “bağışlaması için”; لَنَا lenâ ifadesi “bizi, bizim için”;خَطَايَانَا hatâyânâ kelimesi “bizim hatalarımızı”;وَمَآ اَكْرَهْتَنَا ve mâ ekrahtenâ ifadesi “ve bizi zorladığın şeyleri”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “kendisine”; مِنَ السِّحْرِ mine’s-sıhri kelimesi “büyüden dolayı”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “mutlak hayırlı olan(dır)”; وَاَبْقٰى ve ebkâ sözcüğü ise “ve kalıcı olan(dır)” demektir.

Burada önce büyücülerin kararlılıkları, Firavun’a karşı meydan okumaları, ardından da Yüce Allah’a yönelik samimi imanları ve teslimiyetleri gündeme getirilmektedir.

Büyücülerin bu yiğitliğinin bir benzerini Kehf 18/14-15’te de belirtildiği üzere, ashâbu’l-kehf denen ve mağarada yaşayıp daha sonra hayata katılan gençlerin sözlerinde de görmekteyiz.

1. قَالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلٰى مَا جَآءَنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالَّذ۪ي فَطَرَنَا فَاقْضِ مَآ اَنْتَ قَاضٍ اِنَّمَا تَقْض۪ي هٰذِهِ الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا “(Büyücüler) şöyle demişlerdi: ‘Bize gelen apaçık bilgilere ve bizi yoktan yaratana karşı asla seni tercih etmeyeceğiz. Yapacağını yap! Sen ancak bu dünya hayatında hükmünü geçirebilirsin.” Âyette büyücülerin tevhidle ilgili kararlılıkları ve Firavun’a karşı bir çeşit meydan okumaları yer almaktadır.

a)قَالُوا لَنْ نُؤْثِرَكَ عَلٰى مَا جَآءَنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالَّذ۪ي فَطَرَنَا “(Büyücüler) şöyle demişlerdi: ‘Bize gelen apaçık bilgilere ve bizi yoktan yaratana karşı asla seni tercih etmeyeceğiz.” Büyücüler kendilerine birtakım belgelerin, yani risalete dair kesin delillerin geldiğini ve Yüce Allah’ın yoktan var eden yegâne güç olduğunu beyan ederek, Firavun’dan yana kesinlikle herhangi bir tercih ortaya koymayacaklarını belirtmişlerdi.

Âyetin başındaki لَنْ len edatı, bir kararlılık edatıdır ve gelecekte hiçbir zaman ilgili şeyi yapmama kararını manaya katmaktadır. Firavun’un te’kidli olarak kullandığı üç fiile karşılık, büyücüler de benzer bir kararlılık ortaya koymuş ve onu hiçbir şekilde tercih etmeyeceklerini ilan etmişlerdi. Buradan hareketle, imanın kesin bir inanç olduğunu, tereddüt içermemesi gerektiğini, istisnalar ve kesintiler kabul etmeyeceğini söyleyebiliriz.

Bu arada büyücülerin iman kararında “yoktan var eden Allah” motifi çok önemli bir yer tutmakta, herhangi bir şeyi herhangi bir şeyden yaratma veya dönüştürme anlamları veren kelimeleri değil de fetara fiilini kullanmaları bu duyalılığın ve bilincin göstergesidir.

Âyette geçen لَنْ نُؤْثِرَكَ “Seni asla tercih etmeyeceğiz” sözü kelime-i tevhîd’in lâ ilâhe kısmını, devamı ise illellâh ifadesini karşılamıştır diyebiliriz. İman delille ve bilgiyle şekillenmeli, taklidden değil, tahkikten oluşmalıdır. Esasında bu ve önceki âyette yer alan itiraftan hareketle, imanın bir tercih ve irade beyanı olduğunu da söyleyebiliriz. Nitekim Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da bu noktada pek çok âyet ve mesaj yer almaktadır.

Âyetteki وَالَّذ۪ي فَطَرَنَا “Beni yoktan var eden” ifadesindeki vâv edatını bazı âlimlerimiz “kasem/yemin” manasına almaktadır ki(29) bu durumda âyetin anlamı şöyle olur: “(Büyücüler) şöyle demişlerdi: Bizi yoktan var edene (Allah’a) yemin olsun ki, bize gelen apaçık belgelere (delillere, mesajlara) karşı seni aslâ tercih etmeyeceğiz.” Büyücüler bu sözü söylerken hem yemin etmekte, hem de Firavun’a Yüce Allah’ın yoktan yaratıcı olduğu mesajını vermiş olmaktadırlar.

b) فَاقْضِ مَآ اَنْتَ قَاضٍ اِنَّمَا تَقْض۪ي هٰذِهِ الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا “Yapacağını yap! Sen ancak bu dünya hayatında hükmünü geçirebilirsin.” Büyücüler Firavun’a yönelik sözlerine devam etmekte, adeta onu çıldırtacak cümleler kullanmaktadırlar. A‘râf 7/125’te ve Şu‘arâ’ 26/50’de “Biz zaten Rabbimize döneceğiz, (yapacağını yap); zararı yok” ifadesiyle kararlılıklarını dile getirmektedirler. Dahası, büyücüler bu ifade ile “Sen yapacağını yap! Daha iyi ya! Böylece Rabbimize dönmüş oluruz” diyerek onu büsbütün çileden çıkarmayı amaçlamış da olabilirler.

Sözlerinden ve Firavun’un yüzüne bakarak haykırdıkları beyanlarından anlaşılıyor ki, esasında büyücüler adeta “ölümü öldürdükleri için” hiçbir korku taşımıyorlardı. Ölümü öldüren neden korkar ki! Elbette hiçbir şeyden korkup çekinmez. Bu yiğitlere selam olsun.

Âyetteki مَا mâ edatı “yapılabilir veya akla hayale gelebilecek her ne varsa hepsini içeren bir mana” veren mutlak umum anlamındadır. “Döneklik nedeniyle elleri ve ayakları kesip hurma dallarına asma”nın dışında, başka ne tür ceza varsa hepsi ifadenin içerisinde yer almaktadır. İkinci cümlenin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı vurgulu mana vermekte, büyücülerin bu noktadaki kararlılıklarını ortaya koymaktadır. Bu arada Firavun’un bir beşer olduğu, verdiği kararların hem dünyevîliği hem de geçiciliği vurgulanmakta, iddia ettiği gibi hiçbir şekilde rab olmadığı dolaylı olarak ifade edilmiş olmaktadır.

Büyücülerin söylemek istediği muhtemelen şudur: “Sen ne biliyorsan yap! İstediğin hükmü ver! Sadece tehdit ettiğin şeyler değil, bildiğin veya söylemediğin başka şeyler varsa onları da yap! Hiç ama hiç umurumuzda değil. Sen sadece bu geçici hayatta hüküm verip uygulayabilirsin. Üstelik ceza ölüm bile olsa sonuçta bir kere uygulanabilir; dolayısıyla her bir dünyevî ceza geçicidir; çünkü bu hayat geçici ve âhirete göre değersizdir. O halde son ve kalıcı karar elbette Yüce Allah’ın vereceğidir.”

2. اِنَّآ اٰمَنَّا بِرَبِّنَا لِيَغْفِرَ لَنَا خَطَايَانَا وَمَآ اَكْرَهْتَنَا عَلَيْهِ مِنَ السِّحْرِ وَاللّٰهُ خَيْرٌ وَاَبْقٰى “Hatalarımızı ve senin bize zorla yaptırdığın büyüyü bağışlaması için Rabbimize iman ettik (O’na güvendik).’ Allah hayırlı olandır; (ödülü ve azabı) daha kalıcıdır.” Bu âyette büyücülerin iman itirafı ve Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmaları ifade edilmektedir.

a) اِنَّآ اٰمَنَّا بِرَبِّنَا لِيَغْفِرَ لَنَا خَطَايَانَا وَمَآ اَكْرَهْتَنَا عَلَيْهِ مِنَ السِّحْرِ “Hatalarımızı ve senin bize zorla yaptırdığın büyüyü bağışlaması için Rabbimize iman ettik (O’na güvendik).” A‘râf 7/126’da büyücülerin sözleri şu şekilde ifade edilmektedir: “Sen sadece Rabbimizin âyetleri bize geldiğinde onlara inandığımız için bizden intikam alıyorsun. Ey Rabbimiz! Bize bol bol sabır ver ve sana teslim insanlar olarak canımızı al, dediler.”

Şu‘arâ’ 26/51’de ise şu ifadelere yer verilmektedir: “İman edenlerin öncüsü olduğumuz için, Rabbimizin (daha önce yaptığımız) hatalarımızı bağışlayacağını umuyoruz.” Bu ifadeden, büyücülerden sonra başka inanacak kişilerin de olacağı mesajı anlaşılmaktadır.

Büyücüler اٰمَنَّا بِرَبِّنَا “Rabbimize iman ettik” derken aslında Allah’a güvendiklerini söylemiş oluyorlardı. İmanın ahlâkî karşılığı ve kelimenin kök anlamı “güvenmek” olduğu için, onların da bu manayı kast etmiş oldukları ortadadır. Dahası, بِرَبِّنَا “Rabbimiz” diyerek de kendilerinin sahipsiz olmadığını, Firavun’un bütün tehditlerine rağmen Yüce Allah’ın sahipleniciliğine güvendiklerini beyan etmiş olmaktadırlar.

Büyücülerin sözünü ettiği hatalardan kasıt, Hz. Musa’nın öğretilerine rağmen yaptıkları şirk vs. yanlışlar olabileceği gibi, sonrasında zikredilen وَمَآ اَكْرَهْتَنَا عَلَيْهِ مِنَ السِّحْرِ “Bizi zorladığın büyü” de olabilir. Bu durumda ikinci cümlenin başındaki vâv harfi tefsîriyye olarak “yani” manasına alınmış olur. Büyücüler Firavun’un isteğine uyarak Hz. Musa’ya karşı giriştikleri büyü olayından dolayı duydukları üzüntüyü gündeme getirmektedirler.

b) وَاللّٰهُ خَيْرٌ وَاَبْقٰى “Allah hayırlı olandır; (ödülü ve azabı) daha kalıcıdır.” Büyücüler Rabbimizin Firavun’dan çok daha hayırlı ve bâkî olduğunu söyleyerek, Firavun’un Tâhâ 20/71. âyette dile getirdiği şu söze cevap vermiş olmaktadırlar: “Böylece, hangimizin azabının daha şiddetli ve kalıcı olduğunu iyice bilip anlayacaksınız.”

Büyücüler galip geldikleri takdirde Firavun’un onlara vereceğini vaadettiği ödüllerin geçiciliğini, oysa Yüce Allah’ın vaadettiği cennetin çok daha hayırlı ve kalıcı olduğunu ilan etmişlerdi. Demek istedikleri şudur: “İlahlık iddiasındaki Firavun başta olmak üzere, insanların sözleri, tehditleri ve vaadleri dünya ile ilgilidir ve geçicidir. Gerçek sonsuzluk Rabbimizle ve O’nun vaadiyle ilgilidir.”

Bu âyetten güne dair şöyle sonuçlar elde edebiliriz: İnananlar inandıkları şeylerden ve değerlerden emin olmalıdır. Böyle değerlerden yoksun olanların nasıl savrulacağı da görülmelidir. Bu arada insanlar hatasız olmadıkları için hatalarını itiraf etmeli, yanlışı başkalarına havale etmemeli, hatada ısrardan vazgeçmelidirler.

Böylece hatasını itiraf eden Hz. Âdem’in yolunu izlemeli, İblîs gibi davranıp şeytanlaşmamalıdır. Gücün ve otoritenin yanında yer almamak için onların söylediği sözleri tevile girişmeden hatalı oldukları yüzlerine söylenmeli, böylece çevredekilerin yanlış algıya kapılmasının önü kapatılmalıdır.

ıv. Suçluların ve Mü’minlerin Akıbeti

اِنَّهُ مَنْ يَاْتِ رَبَّهُ مُجْرِمًا فَاِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لَا يَمُوتُ ف۪يهَا وَلَا يَحْيٰى وَمَنْ يَاْتِه۪ مُؤْمِنًا قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ فَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمُ الدَّرَجَاتُ الْعُلٰى جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا وَذٰلِكَ جَزٰٓؤُ۬ا مَنْ تَزَكّٰى “Kim Rabbine suçlu olarak gelirse, cehennem sadece onun içindir. Orada (tam olarak) ölemeyecek ve dirilemeyecektir. Kim de iyi işler yapmış bir mümin olarak O’na gelirse, üstün dereceler sadece bunlar içindir. (Yani) içlerinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan durmaya değer cennetler. İşte (kötülüklerden) arınanların karşılığı budur.”

Buradaki اِنَّهُ مَنْ يَاْتِ innehû men ye’ti ifadesi “muhakkak ki her kim gelirse”; رَبَّهُ rabbehû ifadesi “onun Rabbine”; مُجْرِمًا mücrimen kelimesi “suçlu olarak”;فَاِنَّ لَهُ fe inne lehû ifadesi “muhakkak ki onun için vardır, onun için olacaktır”; جَهَنَّمَ cehenneme sözcüğü “cehennem”;لَا يَمُوتُ lâ yemûtü fiili “(tam olarak) ölemez”; ف۪يهَا fîhâ fiili “orada”;وَلَا يَحْيٰى ve lâ yahyâ fiili “ve (tam olarak) yaşayamaz da”; وَمَنْ يَاْتِه۪ ve men ye’tihî ifadesi “kim O’na (Rabbine) gelirse”; مُؤْمِنًا mü’minen ifadesi “mümin olarak”;قَدْ عَمِلَ kad ‘amile fiili “işlemiş, yapmış (olarak)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “sâlih ve iyi ameller”; فَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمُ fe ûlâike lehum ifadesi “işte onlar evet onlar için vardır”; الدَّرَجَاتُ الْعُلٰى ed-derecâtü’l-‘ulâ tamlaması “üstün dereceler”; جَنَّاتُ عَدْنٍ cennâtü ‘adnin tamlaması “Adn cennetleri”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akacaktır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَارُ el-enhâru sözcüğü “nehirler”;خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; وَذٰلِكَ ve zâlike kelimesi “işte bu”; جَزٰٓؤُ۬ا cezâu sözcüğü “kaşılık(tır), karşılığı(dır)”; مَنْ تَزَكّٰى men tezekkâ ifadesi ise “arınan kişinin” demektir.

Burada suçluların feci akıbeti ile müminlerin harika sonları gündeme getirilmektedir.

Bu başlıkta ele alacağımız üç âyet Yüce Allah’ın beyanı olabileceği gibi, büyücülerin sözlerinin devamı olarak da kabul edilebilir. Söylenmek istenen husus, suçluların akıbetinin cehennem, müminlerinkinin ise cennet olduğunu beyandır.

1.اِنَّهُ مَنْ يَاْتِ رَبَّهُ مُجْرِمًا فَاِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لَا يَمُوتُ ف۪يهَا وَلَا يَحْيٰى “Kim Rabbine suçlu olarak gelirse, cehennem sadece onun içindir. Orada (tam olarak) ölemeyecek ve dirilemeyecektir.” Bu ifade eğer büyücelere aitse onların ilk muhatabı Firavun’dur ve ona yönelik bir bildirimde bulunmuşlardır. Eğer Tâhâ sûresinin 1-8 ve 53-55. âyetlerinde de olduğu gibi, son ümmete yönelik müstakil bir bölüm ise o zaman da Yüce Allah bütün suçluların durumunu insanlığa öğretmiş olmaktadır.

a) اِنَّهُ مَنْ يَاْتِ رَبَّهُ مُجْرِمًا فَاِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ “Kim Rabbine suçlu olarak varırsa, cehennem sırf onun içindir.” A‘râf 7/40’ta geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, mücrim kelimesi “suç işlemeyi hayat tarzına dönüştüren, suçu savunan, suçu içselleştiren, suçu kimliğine dönüşen ve adeta suçtan beslenen kişi” manasına gelmektedir. Başta Firavun olmak üzere, bütün suçluların akıbetlerinin felaket olduğu beyan edilmiş olmaktadır. Rabbine mücrim olarak gelmek “sebep”, cehenneme girmek ise “sonuç”tur.

İnsanların işlediği günahlar kaybolmaz; amel defterlerine kaydoldukları için mahşerde kişilerin önüne çıkartılacaklardır. Mücrim olarak yapılan kötülükler ve isyan içerikli davranışlar kişinin kendi cehennemine dönüşecektir. Cehennem özellikle bu tip insanların akıbeti olacaktır; âyette verilmek istenen temel mesaj budur.

b) لَا يَمُوتُ ف۪يهَا وَلَا يَحْيٰى “Orada (tam olarak) ölemeyecek ve dirilemeyecektir.” Bu cümle “Orada ne (tam) ölür; ne de (tam) dirilir!” veya “Orada ölemez ki tekrar dirilebilsin” manasına da gelebilir. Bu ifade ile cehennemde azabın ebedi olduğu ortaya konulmak istenmektedir. A‘lâ 87/13’te de yer aldığı üzere, cehennemde ölüm yoktur ki diriltilme de olsun. Firavun’un tehdide konu edindiği “en şiddetli ve kalıcı azap” ifadesinin karşılığı bu cümle ile verilmekte, asıl şiddetli ve kalıcı azabın mahşerde yaşanacağı beyan edilmektedir.

2. وَمَنْ يَاْتِه۪ مُؤْمِنًا قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ فَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمُ الدَّرَجَاتُ الْعُلٰى“Kim de iyi işler yapmış bir mümin olarak O’na gelirse, üstün dereceler sadece bunlar içindir.” Kur’ân’daki mesânîlik metodu gereği, bu âyette ise öncekinin zıddına, mümin olarak Rabbine gelenlerin ödülü ele alınmaktadır.

a) وَمَنْ يَاْتِه۪ مُؤْمِنًا قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ “Kim de iyi işler yapmış bir mümin olarak O’na (Allah’a) gelirse.” Bakara 2/25’te de ele aldığımız üzere, imanın anlamlı olması salih amelle desteklenmesine veya ıspatlanmasına bağlıdır. Salih amel olmadan sahip olunun kabullere inanç, imansız yapılan davranışlara ise iyi amel denebilir. Buradan hareketle, salih amellerle desteklenen inanca “iman”, imanlı olarak yapılan iyi davranışlara ise “salih amel” diyebiliriz. Konuyla ilgili bütün âyetler işte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet ve İsrâ’ 17/9, Kehf 18/2 ve Tâhâ 20/112 ışığında anlaşılmalı, ilgili âyetler bu âyetin verdiği mesaj doğrultusunda yorumlanmalıdır.

Kısaca şunları hatırlatalım: İman güneştir; salih amel ise onun ışığı ve ısısıdır. İman iddiadır; salih amel ise onun ıspatıdır. İman kalbin, salih amel ise organların eylemidir. İman özdür; salih ameller ise onun sonucu ve koruyucusudur. İman, davranışlara ibadet ve salih amel adını verdiren asıl değerdir.

b) فَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمُ الدَّرَجَاتُ الْعُلٰى “Üstün dereceler sırf bunlar içindir.” Cehennem mücrimler için hazırlandığı gibi, yüksek dereceler de salih amel sahibi müminler için hazırlanmış olacaktır. Salih amel içerikli iman sahiplerinin ödülü bu şekilde belirlenmekte, hatta vurgulu ifade kullanılarak bu derecelerin sadece onlar için söz konusu edileceği beyan edilmektedir. Derecelerin farkına değinilmesi, amellerin farklılığı ve çokluğu nedenine bağlıdır. Kur’ân’da tek ödül ve tek cennetten değil, bir sonraki âyette de olduğu gibi pek çok cennetten söz edilme sebebi de bu olsa gerektir.

3. جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا وَذٰلِكَ جَزٰٓؤُ۬ا مَنْ تَزَكّٰى (Yani) içlerinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan durmaya değer cennetler. İşte (kötülüklerden) arınanların karşılığı budur.” Bu âyette önceki âyette sözü edilen “üstün dereceler”in neler olduğu açıklanmaktadır.

a) جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا “(Yani) içlerinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan durmaya değer cennetler.” Bu cümle, bir açıklama cümlesidir ve Arapça’da bunlara “bedel” adı verilmektedir.

Fâtır 35/33’te açıklayacağımız üzere, ‘Adn cennetleri ifadesi Kur’ân’da 11 kez(30) yer almakta, her iki kelime birlikte kullanılmaktadır. Bu tamlama Fâtır 35/35’te “durmaya, kalmaya değer bahçeler”, “devamlı olan cennetler” gibi anlamlarla açıklanmaktadır.

Bu tamlamadaki ‘adn kelimesi, “bir yeri beğenip vatan edinmek”, “karar, sebat ve istikrar içinde bulunmak”, “güzelliklerin üretildiği yer” manasına da gelmektedir. İşte üstün derecelerden kasıt bu tür cennetler olarak tanıtılmaktadır. Bu cennetlerin altlarından ırmaklar aktığı gibi, içlerinde de ebedî olarak kalınacağı beyan edilmektedir. Mahşerde cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren oldukça fazla âyetin Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmak isteriz.(31)

b) وَذٰلِكَ جَزٰٓؤُ۬ا مَنْ تَزَكّٰى “İşte (kötülüklerden) arınanların karşılığı budur.” Bu cümle, mahşerde verilecek şeylerin dünyadaki inançların ve davranışların karşılığı olduğunu göstermektedir.

Çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere, c-z-y kökünden gelen kelimeler, yerine göre mutlak anlamda “karşılık” veya kötülüklerin karşılığı olarak “azap” ya da iyiliklerin karşılığı olarak “ödül” manasına gelir. Bu âyette cezâ’ kelimesinin anlamı bağlam gereği “ödül”dür.

Cennet dünyadaki arınmanın sonucudur, karşılığıdır ve oradaki hayat ebedidir. Arınmak için çalışanlar ve nefsini arındıranlar Kur’ân’da “kurtulanlar” diye tanıtılmaktadır.(32) Demek ki şirk, küfür, inkâr ve nifak gibi olumsuz inançlardan, büyük günahlar gibi kötü davranışlardan kurtulmak veya uzaklaşmak kişinin arınması demektir ve onların mahşerdeki karşılığı ise ‘adn cennetleridir.

Rabbimiz bizi de bu cennetlere girebilmeyi hak eden ve sonuçta ilahi iradenin lütfu sayesinde bu ödül mekanına koyacağı mutlu insanlar arasına ilhak etsin.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., III, 67.
• 2 - Şu‘arâ’ 26/34-35. 3 - A‘râf 7/109-110; Tâhâ 20/63. 4 - Nisâ’ 4/66.
  • Şu‘arâ 26/35 A‘râf 7/110 Tâhâ 20/63 Nisâ 4/66
• 5 - A‘râf 7/111-113; Şu‘arâ’ 26/36-38.
  • A‘râf 7/113 Şu‘arâ 26/38
• 6 - Şems 91/10.
  • Şems 91/10
• 7 - Nisâ’ 4/114; Tevbe 9/78; İsrâ’ 17/47; Tâhâ 20/62; Enbiyâ’ 21/3; Zuhruf 43/80; Mücâdele 58/7, 8, 10, 12, 13.
  • Nisâ 4/114 Tevbe 9/78 İsrâ 17/47 Tâhâ 20/62 Enbiyâ 21/3 Zuhruf 43/80 Mücâdele 58/7 Mücâdele 58/8 Mücâdele 58/10 Mücâdele 58/12 Mücâdele 58/13
• 8 - Semerkandî, age., II, 421. 9 - Mü’min 40/26.
  • Mü'min 40/26
• 10 - Kehf 18/48; Tâhâ 20/64; Sâffât 37/1; Saff 61/4; Nebe’ 78/38; Fecr 89/22. 11 - Kamer 56/29; Şems 91/14-15.
  • Kehf 18/48 Tâhâ 20/64 Sâffât 37/1 Saff 61/4 Nebe' 78/38 Fecr 89/22 Vâkı‘a 56/29 Şems 91/15
• 12 - Kasas 28/4. 13 - Zuhruf 43/54.
  • Kasas 28/4 Zuhruf 43/54
• 14 - Râzî, age., XXIV, 134.
• 15 - Hacc 22/40; Muhammed 47/7.
  • Hacc 22/40 Muhammed 47/7
• 16 - İslâmoğlu, age., s. 603’te 3. not.
• 17 - Semerkandî, age., II, 422. 18 - Zemahşerî, age., III, 73.
• 19 - İslâmoğlu, age., s. 604’te 4. not. 20 - İsrâ’ 17/81. 21 - Sebe’ 34/49. 22 - Fussılet 41/42.
  • İsrâ 17/81 Sebe' 34/49 Fussilet 41/42
• 23 - Nâzi‘ât 79/24. 24 - Kasas 28/38.
  • Nâzi‘ât 79/24 Kasas 28/38
• 25 - Semerkandî, age., II, 423.
• 26 - A‘râf 7/111; Şu‘arâ’ 26/36-37.
  • A‘râf 7/111 Şu‘arâ 26/37
• 27 - Kasas 28/38. 28 - Nâzi‘ât 79/24.
  • Kasas 28/38 Nâzi‘ât 79/24
• 29 - Semerkandî, age., II, 423; Taberî, age., XVI, 189; Zemahşerî, age., III, 74.
• 30 - Tevbe 9/72; Ra‘d 13/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Meryem 19/61; Tâhâ 20/76; Fâtır 35/33; Sâd 38/50; Mü’min 40/8; Saff 61/12; Beyyine 98/8. 31 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8.
  • Tevbe 9/72 Ra‘d 13/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Meryem 19/61 Tâhâ 20/76 Fâtır 35/33 Sâd 38/50 Mü'min 40/8 Saff 61/12 Beyyine 98/8 Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8
• 32 - Mü’minûn 23/4; A‘lâ 87/14; Şems 91/9.
  • Mü'minûn 23/4 A‘lâ 87/14 Şems 91/9