Hâkka Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 52 âyetten oluşan, adını ilk üç âyette de geçen “gerçekleşen hakikat” anlamındaki اَلْحَآقَّة el-hâkkah kelimesinden alan Hâkka sûresi, inişte 45, resmî sıralamada ise 69. sûredir.

Hâkka sûresi resmi sıralamada öncesinde yer alan Kalem sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Hâkka sûresinde ilk olarak kıyâmetin mutlaka gerçekleşeceği, Kalem sûresinin son bölümünde kıyâmet-âhiret süreci hakkında bilgi verilmektedir. Bu arada kıyâmetin şiddeti insan idraki ile kavranamayacağı için ilâhî bilgilendirmenin şart olduğu vurgulanmaktadır.

Hâkka sûresinin konusu, öncesi ve sonrasındaki sûreler gibi “kıyâmet ve âhiret”le ilgilidir. Semûd ve ‘Âd kavimlerinin akıbetleri, Firavun, ondan önceki bazı kavimler ile özellikle şehirleri alt üst olan Lût kavminin durumu dikkatlere sunulmakta, kulakları yani ibret alma isteği ve durumu olanların bunların kıssalarından yararlanmalarının amaçlandığı beyan edilmektedir.

13. âyetten itibaren, “Sûr’a bir tek defa üflendiği, yeryüzü ve dağlar (kaldırılıp) taşınarak birbirine tek çarpışla çarpıldığı (darmadağın edildiği) zaman, işte o gün, olması (gerekenler) olup bitmiş (olacaktır, kıyâmet kopacaktır). Gök yarılmış (olacak) ve (artık) o (gök) o gün direncini kaybedecektir. Melek(ler) onun (göğün) etraflarında olacaktır. O gün Rabbinin arşını onların da üzerlerinde sekiz (melek) taşıyacaktır” ifadeleri gereği kıyâmetin çeşitli sahneleri hatırlatılmakta, “(Ey insanlar!) O gün (hesap için Allah’a) sunulacaksınız; size ait hiçbir sır gizli kalmayacaktır” ifadesiyle de bütün insanlar uyarılmaktadır.

19. âyetten itibaren, mahşer sahnelerinden birkaçı gündeme getirilmekte, bu çerçevede amel defterini sağ tarafından alanların sevinçleri ile sol taraftan alanların sızlanmaları ve her iki grubun mahşerdeki durumları ele alınmaktadır. Bu bağlamda cehennemliklerin dünyadaki sapkın hallerine karşılık âhirette kendilerine sunulacaklar hakkında kısa bilgilendirmeler yapılmaktadır.

38. âyetten itibaren, her şeye yemin edilerek, vahyin kaynağının Yüce Allah olduğu beyan edilmektedir. Aksi kanaatlerin akla ziyan olduğu Hz. Peygamber örnekliğinde bildirilerek, vahye müdahalenin tarif edilemeyecek acı sonuçlar doğuracağı belirtilmektedir.

Hâkka sûresi çok önemli uyarılarla ve tesbihin gerekliliği hatırlatmasıyla sona ermektedir.

Yüce Allah sûrenin 19-37. âyetlerinde önce amel defterini sağ tarafından alacakların mutlu ve huzurlu durumlarını, ardından amel defteri kendisine sol taraftan verilecek kişilerin yaşayacağı perişan hallerine ve bunun gerekçelerine dair bilgiler vermektedir.

a) Defterini Sağdan Alacak Kişiler ve Ödülleri

Yüce Allah sûrenin 19-24. âyetlerinde amel defteri kendisine sağ tarafından verilecek kişinin sevinç ifadelerini ve mahşerle ilgili olarak dünyadaki imanını şu şekilde gündeme getirmektedir: “Kitabı kendisine sağ tarafından verilen kişiye gelince, o şöyle diyecektir: Alın işte, kitabımı okuyun! Doğrusu ben, hesabımla karşılaşacağıma (zaten) inanmıştım.”

Ardından, amel defteri kendisine sağ tarafından verilecek kişiye sunulacak ödüllerden bir kısmı şu ifadelerle hatırlatılmaktadır: “Artık o (kişi), meyveleri sarkmış halde olan yüce, yüksek bir cennette hoşnut kalacağı bir hayat içinde olacaktır.”

Daha sonra, söz konusu kişilere sunulacak nimetleri yemeleri ve içmeleriyle ilgili şu hitapta bulunulacaktır: “(Bütün cennetliklere şöyle seslenilecektir:) Geçmiş günlerde işlediklerinize karşılık, âfiyetle yiyiniz, içiniz.”



ı. Sevinçleri ve Mahşere İnanmış Olmaları



فَاَمَّا مَنْ اُو۫تِيَ كِتَابَهُ بِيَم۪ينِه۪ فَيَقُولُ هَآؤُ۬مُ اقْرَؤ۫ا كِتَابِيَهْ اِنّ۪ي ظَنَنْتُ اَنّ۪ي مُلَاقٍ حِسَابِيَهْ “Kitabı kendisine sağından verilen kişiye gelince, o şöyle diyecektir: Alın, işte kitabımı (amel defterimi) okuyun! Doğrusu ben hesabımla karşılaşacağıma inanmıştım.”

Buradakiفَاَمَّا مَنْ اُو۫تِي fe emmâ men ûtiye ifadesi “her kime verilmiş ise”; كِتَابَهُ kitâbehû ifadesi “onun kendi kitabı, amel defteri”; بِيَم۪ينِه۪bi yemînihî ifadesi “onun sağından, sağ elinden, sağ tarafından”; فَيَقُولُ fe yekûlü fiili “der ki, söyler ki, diyecek ki”; هَآؤُ۬مُ hâümü ifadesi “alın işte, gelin bakın”; اقْرَؤ۫ا ıkraû emri “okuyun”; كِتَابِيَهْ kitâbiyeh tamlaması “benim kitabımı, amel defterimi”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; ظَنَنْتُ zanentü fiili “bilmiştim, inanmıştım”; اَنّ۪ي ennî ifadesi “muhakkak ki ben”; مُلَاقٍ mülâkın kelimesi “karşılaşıcı(yım), karşılaşacağım”; حِسَابِيَهْ hısâbiyeh tamlaması ise “benim hesabımla” demektir.

Burada iyi insanların mahşerde yaşayacağı sevinçli durum gündeme getirilmektedir.

1. فَاَمَّا مَنْ اُو۫تِيَ كِتَابَهُ بِيَم۪ينِه۪ فَيَقُولُ هَآؤُ۬مُ اقْرَؤ۫ا كِتَابِيَهْ “Kitabı kendisine sağından verilen kişiye gelince, o şöyle diyecektir: Alın, işte kitabımı (amel defterimi) okuyun!” Bu âyette müminlerin amel defterlerini sağ taraftan alacakları, mutlu olacakları ve kitaplarını başkalarının okumasını isteyecekleri beyan edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz 19. âyetin mümin olan Ebû Seleme b. Abdi’l-Esed, 25. âyetin ise onun kardeşi kâfir el-Esved b. Abdi’l-Esed hakkında indirildiği rivayet edilse(1) de mesajın genel olduğu muhakkaktır.

a) İnsanların Mahşerde Bilgilendirilmesi

Son Saat’in yaşanması, mahşerin şekillendirilmesi ve herkesin Yüce Allah’a sunulması ile hiçbir şeyin gizli kalmaması ifadelerinden sonra, sıra mahşerin yedi aşamasından birisi olan “bilgilendirilmeye” getirilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçtiği üzere, bilgilendirilmenin ilk şekli “kitap vererek” gerçekleşecektir.

Yüce Allah her insanın amellerini yazdırdığını bildirmektedir.(2) İşte kitabın verilmesi, insanların davranışlarının yazdırılmasının sonucu, herkes için oluşturulan amel defterlerinin onlara ulaştırılmasıdır. Bu anlamda bazı âyet meallerini hatırlatmak yararlı olacaktır:

ı. “Her insanın amelini boynuna doladık. İnsan için kıyâmet gününde, açılmış olarak önüne konacak bir kitap çıkarırız. (Ona), ‘Kitabını oku! Bugün sana hesap sorucu olarak kendi nefsin yeter’ (denecektir).”(3)

ıı. “Dağları yürüttüğümüz gün, yeryüzünü alaçık/dümdüz görürsün. Hiçbirini bırakmaksızın insanların hepsini bir araya getiririz. İnsanlar, sıra sıra Rablerinin huzuruna arz olunurlar. Andolsun sizi ilk defa yaratmış olduğumuz gibi bize geldiniz. Fakat size bir buluşma sözü vermediğimizi sanmıştınız, değil mi? Kitap ortaya konacak ...”(4)

ııı. “Yeryüzü Rabbinin nuru ile aydınlanır, kitap konulur, peygamberler ve şâhitler getirilir ve aralarında hakkaniyetle hüküm verilir. Onlara asla zulmedilmez.”(5)

ıv. “Kitabı sağ tarafından verilen kişi, kolay bir hesapla hesaba çekilecek ve sevinçli olarak ailesine dönecektir.”(6)

v. “Sonra iman edenlerden, birbirlerine sabrı tavsiye edenlerden ve birbirlerine acımayı öğütleyenlerden olmak. İşte onlar sağ ehlidir. Âyetlerimizi inkâr edenler ise işte onlar solun ehlidir. Cezaları, kapıları üzerlerine sımsıkı kapatılmış bir ateştir.”(7)

İşte bu âyetlerde de açıkça görüldüğü üzere, mahşerde insanlara davranışları gösterilecektir. Böylece amel defterlerinde her şey bir bir sayılıp dökülmüş olacaktır.(8) Üstelik kitaptaki bilgiler de bütünüyle gerçeği yansıtacaktır.(9)

Kur’ân’da “kitap vererek bilgilendirilme”nin dışında bu kapsamda farklı ifadeler de kullanılmaktadır. Bunlar, “haber vererek”,(10) “beyan ederek”,(11) “kıssa ederek”(12) ve “organları konuşturarak bilgilendirilme”(13) şeklindedir.(14)

b) Bu hatırlatmalardan sonra şimdi âyetin yorumuna geçebiliriz.

ı. فَاَمَّا مَنْ اُو۫تِيَ كِتَابَهُ بِيَم۪ينِه۪ “Kitabı kendisine sağ tarafından verilen kişiye gelince.” Çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere, mahşerde cennet ödüllerini hak edenler için Kur’ân’da üç değişik ifade söz konusudur: İlki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi مَنْ اُو۫تِيَ كِتَابَهُ بِيَم۪ينِه men ûtiye kitâbehû bi yemînihî, yani “Kitabı kendisine sağ tarafından verilen kişi”(15) şeklindedir.

Diğerleri ise اَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِashâbü’l-meymeneh ile اَصْحَابُ الْيَم۪ينِ ashâbü’l-yemîn(16) yani “sağın adamları”(17) şeklindedir. Bu son iki ifade “Sağın adamları” şeklinde anlaşılabileceği gibi “Vicdan sahipleri”(18) veya “Dürüstlüğe ve erdemliliğe erişmiş olanlar”(19) şeklinde de anlamlandırılabilir.

Bu üç ifade “âhirette amel defteri kendilerine sağ taraftan verilenler” şeklinde anlaşılabileceği gibi, “Dünyadayken Yüce Allah’a verdikleri kul olma yeminine sadık kalanlar” anlamında da kabul edilebilir. İnsanlar işlerini genellikle elleriyle yaptığı için defterler de ellerine verilecektir.

“Sağ eliyle yapması”, sağlam, dürüst, uygun ve kendi lehinde iyi yapması; “sol eliyle yapması” işi tersine yapması; “arkaya atması” ise ihmal etmesi, başkasından umması anlamlarını ifade eder. Onun için iyi amelleri yazan melekler sağda, kötü amelleri yazan melekler solda denildiği gibi, melek sağdan, şeytan soldan gelir de denir. İyi amel yapanlara kitapları sağdan, kötü amel yapanlara da soldan verilir.(20)

Dünya hayatında Hakk’a kul olma yeminine sadık kalanlar ve bu doğrultuda hayatını yaşayanlar âhirette bu sadakatlerinin karşılığı olarak cennet nimetleriyle ödüllendirileceklerdir. Bu durumdakilere benzer özelliklerde bulunanlar tarafından “selam” verilecek(21) ve çok kolay bir şekilde hesaba çekileceklerdir.(22)

ıı. فَيَقُولُ هَآؤُ۬مُ اقْرَؤ۫ا كِتَابِيَهْ “Doğrusu ben hesabımla karşılaşacağıma inanmıştım.” Amel defteri kendisine sağ tarafından veya sağ eline verilen kişi sevinç çığlıkları atarcasına haykıracak ve “alın, işte kitabımı okuyun” diyecektir. Kitabını başkalarına okutmak isteyecek kişi elbette öncelikle kendi kitabını kendisi okuyacaktır.(23) Bu arada yüzlerine yansıyacak sevinç ifadeleri hakkında da Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(24)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ikinci cümlesinde geçen هَآؤُ۬مُ hâümü ifadesi “alın işte, gelin bakın” demektir. İfadenin başındaki hâ harfi “alın”(25) veya “gelin” anlamına alınmaktadır.(26) Bu ifadenin aslı veya açılımı hakkında çeşitli izahlar yapılmaktadır; ancak biz bu detaya girmek istemiyoruz.

Hâ-i Sekte

Bu cümlenin sonundaki كِتَابِيَهْ kitâbiyeh ifadesi ile sonraki âyetlerde geçen kitâbiyeh, hısâbiyeh, mâliyeh ve sültâniyeh şeklinde altı âyetin sonundaki kelimelerde yer alan hâ harflerine “hâ-i sekte” adı verilmektedir. “Hâ-i sekte”nin diğer örnekleri Bakara 2/259’da geçen lem yetesenneh, En‘âm 6/90’daki ıktedih ve Kâri‘a 101/10’daki mâhiyeh kelimelerinde yer almaktadır.

Bunlar devamlı sakin okunurlar, yani üzerinde dururken de geçerken de sakin okunurlar. Bazı âlimlere göre ise üzerinde vakfederken okunur, geçerken düşürülürler.(27) Bunların getirilmesinin nedeni “benim” anlamındaki mütekellim yâ’sının harekesini ispat etmektir. Eğer bu harfler getirilmezse âyetin okunması imkânsızlaşır. Ayrıca hâ-i sektelerle âyet sonlarındaki uyum da sağlanmış olmaktadır.

2. اِنّ۪ي ظَنَنْتُ اَنّ۪ي مُلَاقٍ حِسَابِيَهْ “Doğrusu ben hesabımla karşılaşacağıma inanmıştım.” Bu âyet, cennetliklerin sevinç ifadelerinin bu âyet grubundaki ikincisidir. Burada kullanılan ظَنَنْتُ zanentü fiili iki farklı anlam verebilir. Zann kavramı Kur’ân’da çeşitli yönleriyle ele alınmaktadır.

Z-n-n kökünden kelimeler Kur’ân’da 69 yerde geçmektedir. Bu kökten kelimeler bazı âyetlerde “kesin bilgi, inanmak”;(28) diğerlerinde ise “zannetmek”(29) anlamında ve olumsuz bir içerikte kullanılmaktadır. Bu bağlamda tercümesinde genellikle hata yapıldığını düşündüğümüz bir âyeti hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Ey inananlar, zandan çok sakının. Çünkü zannın bir bölümü günahtır (haramdır).”(30) Bu âyetin, “Zannın çoğundan kaçının” şeklindeki tercümesinin doğru olmadığını düşünmekteyiz. Çünkü âyetteki kesîr kelimesi ez-zann kelimesiyle değil, ictenibû emriyle ilişkilidir. Dolayısıyla âyetin anlamı “Zandan çok sakının” şeklindedir.

a) ظَنَنْتُ zanentü fiiline “bilmek, inanmak” anlamı verilebilir. Bu durumda amel defteri sağ tarafından sağ eline verilen kişi, dünya hayatında kendisinin mahşerde hesaba çekileceğine zaten inandığını, bu nedenle herhangi bir sürprizle karşılaşmadığını beyan etmiş olmaktadır. Bu anlamda zan ilim manasında kullanılmış olur.(31) Bu ifade aynı zamanda âhirete iman etmeyenlere yönelik önemli bir uyarı ve kınama olarak görülmelidir.

b) ظَنَنْتُ zanentü fiiline asıl anlamı olan “zannetmek” manası da verilebilir. Bu durumda maksat, kişinin mahşer yargılamasında sıkıntılar çekeceğini, dünyada yaptığı kötülükler nedeniyle ağır sorgulama yaşayacağını zannettiğini ifade eder. Yüce Allah tarafından bağışlanarak dünyadaki zannının boşa çıktığını, böylece büyük bir memnuniyet içerisine girdiğini ifade etmiş olacaktır.

Âyetin başındaki اِنّ۪ي innî ifadesi anlamın birincisi olduğunu daha çok öne çıkarmaktadır. Çünkü söz konusu ifade cümleye kuvvet, kesinlik ve vurgu anlamı katmaktadır. Bu yüzden, bu fiilin bir zan değil, bir inanç ve güven anlamı içerdiğini özellikle vurgulamak gerekmektedir.



ıı. Mutlu Bir Hayat Ve Tarifsiz Ödüller



فَهُوَ ف۪ي ع۪يشَةٍ رَاضِيَةٍ ف۪ي جَنَّةٍ عَالِيَةٍ قُطُوفُهَا دَانِيَةٌ “Artık o (kişi), meyveleri sarkmış hâlde olan yüksek bir cennette memnun olacağı bir hayat içinde olacaktır.”

Buradaki فَهُوَ fe huve zamiri “o”; ف۪ي ع۪يشَةٍ رَاضِيَةٍ fî ‘îşetin râdiyetin tamlaması “mutlu bir hayatta”; ف۪ي جَنَّةٍ عَالِيَةٍ fî cennetin ‘âliyetin tamlaması “yüksek bir bahçede, cennette”; قُطُوفُهَا kutûfuhâ tamlaması “onun devşirmeleri, meyveleri, ürünleri”; دَانِيَةٌ dâniyetün sözcüğü ise “yakın, sarkık(tır)” demektir.

Burada cennetlik olan insanlara sunulacak bazı nimetler gündeme getirilmektedir.

Bu âyet grubunda mahşerde yaşanacak yedi sürecin sonuncusu olan “cennete sevk ediliş” aşaması ele alınmaktadır. Bu dünya hayatında çekilen çeşitli sıkıntı ve ıstırapların boşuna olmadığı, mutlak surette değerlendirileceği ve sahibini memnun edeceği beyan edilmektedir.

Yüce Allah cennetliklere ikram edeceği nimetler bağlamında sevinçlerle dolu bir hayat, bahçe ve meyvelerden oluşan bir demet sunacağını bildirmektedir.

1. Mutlu Bir Hayat:

فَهُوَ ف۪ي ع۪يشَةٍ رَاضِيَةٍ “Artık o (kişi), hoşnut kalacağı bir hayat içinde olacaktır.” Cennetliklerin ilk özelliği orada mutlu bir hayatın içerisinde bulunmalarıdır. “Mutlu hayat” anlamına gelen bu tamlama Kâri‘a 101/7’de de yer almaktadır. Memnuniyet verici hayatın âhiret şartlarındaki meşguliyetlerle şekilleneceği konusunu Yâsîn 36/55’te geniş bir şekilde ele almıştık.

Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: Dünya hayatında Allah rızası için fedakârlık yapanlar bu yaptıklarının karşılığını fazlasıyla alacaklar ve gerçek mutluluğun âhirette yaşanacağını göreceklerdir.

2. Yüksekte Bir Bahçe:

ف۪ي جَنَّةٍ عَالِيَةٍ “(O kişi) yüksek bir cennette (olacaktır).” Bu âyette ele alınan konu, mutlu hayatın nerede gerçekleşeğini beyandır. Aynı ifade Ğâşiye 88/10’da da yer almaktadır. Maksat, hem cennetin mekân olarak yüksekliğini, hem de değer olarak yüceliğini ortaya koymaktır. Âhirette gerçekleşecek bu tür bir memnuniyet içerisinde olmak, yüce bir makamı da beraberinde getirecektir. İşte cennetin yüksekliği ve yüceliği de ayrı bir ödül olarak hak edenlere sunulmuş olacaktır.

Bu dünyada sıkıntılı ve horlanmış bir hayat yaşadıkları sanılan insanlar, öbür âlemde tam tersi bir nimet ortamında ağırlanacaklardır. Kendilerini bu hayatta efendi sanıp garibanlara yüksekten bakanlar, aslında bu yüksekliklerin veya makamların sahte olduğunu mahşerde anlayacaklardır. Vâkı‘a 56/3’te de dile getirildiği üzere, kıyâmetin alçaltıcı ve yükseltici özelliği bu âlemdeki sahte makam ve mevki görüntülerini tersyüz edecek ve gerçek yüceliğin mahşerde yaşanacağı ortaya konulacaktır.

3. Hizmete Sunulmuş Meyveler:

قُطُوفُهَا دَانِيَة “(O cennetin) meyveleri sarkmış halde (olacaktır).” Yükseklerde bulunan cennetin meyveleri veya devşirmeye konu dalları ise yakında olacaktır. Otururken bile o meyvelere ulaşmak mümkün olacaktır. Bahçenin yüksek olması meyve devşirmenin zorluğunu beraberinde getirmeyecek, aksine onlar çok yakın bir pozisyonda insanlara sunulmuş olacaktır.

Yüce Allah nimetlerini insanlara uygun ortamlarda verecektir. Meyvelerin toplanması için bile yorulmayacaklar,(32) hak edenlere her şey tam bir konfor içerisinde takdim edilecektir.

İnsân 76/14’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, cennetteki nimetlere son derece kolay bir şekilde ulaşılabilecek ve bu esnada yorgunluk yaşanmayacaktır. Ayrıca cennetteki ikramlar bu hayattakilerle mukayese edilemeyecek düzeyde güzel ve tastamam olacaktır.

Dünya hayatında garip, mazlum ve mağdurların ayağına gidip onların dertleriyle ilgilenenlere Yüce Allah hak ettiklerinden çok daha fazlasını ikram edecektir. Fakirlerle ilgilenmek için onlara yaklaşanlara da yüksek cennetlerde nimetler yaklaştırılacaktır. Rabbimiz bizi ve bütün müminleri bu ikramından mahrum bırakmasın.



ııı. Fedakârlık Karşılığında İkramlar



كُلُوا وَاشْرَبُوا هَن۪يٓـًٔا بِمَآ اَسْلَفْتُمْ فِي الْاَيَّامِ الْخَالِيَةِ “(Cennetliklere şöyle seslenilecektir:) Geçmiş günlerde işlediklerinize karşılık afiyetle yiyin, için!”

Âyetteki كُلُوا külû emri “yiyiniz”; وَاشْرَبُوا veşrabû emri “ve içiniz”; هَن۪يٓـًٔا henîen kelimesi “afiyetle”;بِمَآ اَسْلَفْتُمْ bimâ esleftüm ifadesi “önceden gönderdiklerinizin karşılığı olarak”; فِي الْاَيَّامِ الْخَالِيَةِ fi’l-eyyâmü’l-hâliyeti tamlaması ise “geçmiş günlerde, dünyada” demektir.

Burada cennetliklere orada yönlendirilecek bir ikram bilgisi gündeme getirilmektedir.

Âyette çok önemli bir ifade üslubu göze çarpmaktadır. Biz buna Kur’ân’da konuların “sebep-sonuç ilişkisinde sunulması” diyoruz. Bu ifadelerde bazen sebep önce, sonuç sonra gelir; bazen de tersi olur. Bu âyette de olduğu gibi bazen sebebin başına mukâbele “karşılık” anlamındaki bâ harfi bu nedenle getirilir.

1. كُلُوا وَاشْرَبُوا هَن۪يٓـًٔا “Âfiyetle yiyiniz, içiniz!” Âyetin ilk cümlesi mesajın “sonuç” kısmıdır. Yüce Allah cennetliklere sunacağı ikramların öncesinde kendilerine bu şekilde seslenecek veya melekler aracılığıyla bu haberi onlara iletecektir. Murselât 77/43’te de geçtiği üzere, Yüce Allah muttakîlere cennette ikram edeceği nimetler için “afiyetle yiyip içiniz” diyecektir.

Âyetlerdeki iki emirden anlaşılan şudur: Demek ki cennette cennetliklere sunulacak nimetler hem içeceklerden hem de yiyeceklerden oluşacaktır. Nisâ’ 4/4’te ise, afiyetle yiyip içmenin sadece âhirete özel olmadığı, dünyada da helal rızıkların tüketilmesi için benzer tamlamalar kullanıldığı görülmektedir.

2.بِمَآ اَسْلَفْتُمْ فِي الْاَيَّامِ الْخَالِيَةِ “Geçmiş günlerde işlediklerinize karşılık.” Âyetin bu ikinci cümlesi ise “sebep” kısmıdır. Bu cümledeki اَسْلَفْتُمْ esleftüm fiili “Daha önce yaptığınız (sâlih ameller)” anlamına gelmektedir. Murselât 77/43’te de ifade edildiği gibi, bu nimetler aslında bir fedakârlığın karşılığı olarak sunulacaktır. Her iki âyette de yer alan بِمَا bimâ ifadesi “(yaptıklarınızın) karşılığı olarak” demektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilenالْاَيَّامِ الْخَالِيَةِ el-eyyâmi’l-hâliyeti “geçmiş günler” ifadesi dünya hayatını ifade etmektedir. Dünyada geçen günlerde âhiret mutluluğu için yapılan iyiliklere karşılık, muttakîler cennette afiyetle ödüllendirilmiş olacaklardır.

Dünyada bu insanların beyin ve gönül pınarlarından hakikat suyu, iman suyu akıyordu. Bu beyin ve gönüle sahip olanlar orada pınar başlarında olacaklardır. Bunun yanı sıra, her çeşit meyveden yiyeceklerdir. O meyveliklerin içinde olacaklardır. Takvâ sahipleri bu dünyada helal rızık kazandılar; helal rızık yediler ve sahip oldukları nimetlerden fakirleri doyurdular. İşte bu cömertliklerine karşılık cennette bu şekilde ödüllendirileceklerdir.(33)

Söylenmek istenen şey özetle şudur: Dünya hayatında yapılan fedakârlıklar, ortaya konulan gayretler ve gösterilen duyarlılıklar mahşerde cennet nimetleriyle buluşturulmanın sebepleridir. Bu sebepleri gerçekleştirmeyenler ödül elde etme şeklindeki sonuçlarla da buluşamayacaklardır.

b) Defterini Soldan Alacakların Sıkıntıları ve Akıbetleri

Yüce Allah sûrenin 25-34. âyetlerinde öncelikle amel defteri kendisine sol tarafından verilecek kişinin pişmanlık ifadelerine yer vermekte ve şöyle buyurmaktadır: “Kitabı kendisine sol tarafından verilene gelince o da şöyle diyecektir: Âh, keşke, bana kitabım (amel defterim) verilmeseydi! Hesabımın ne olduğunu da bilmeseydim! Âh, keşke, onunla (ölümümle) her iş olup bitseydi! Malım bana hiç bir fayda sağlamadı. Saltanatım da benden (koptu), yok olup gitti.”

Ardından, cehennemliklerin ateşe atılma biçimi hakkında şu bilgiler verilmektedir: “Onu yakalayın da (ellerini boynuna) bağlayın! Sonra onu alevli ateşe yaslayın! Bu esnada (onu) yetmiş arşın uzunluğunda bir zincir içinde oraya sokun!”

Daha sonra, söz konusu kişilerin azaba çarptırılma nedenleriyle ilgili olarak da şu ifadelere yer verilmektedir: “Muhakkak ki o, Yüce Allah’a iman etmiyordu; yoksulu doyurmaya da teşvik etmiyordu.”



ı. Sızlanmaları



وَاَمَّا مَنْ اُو۫تِيَ كِتَابَهُ بِشِمَالِه فَيَقُولُ يَا لَيْتَن۪ي لَمْ اُو۫تَ كِتَابِيَهْ وَلَمْ اَدْرِ مَا حِسَابِيَهْ يَا لَيْتَهَا كَانَتِ الْقَاضِيَةَ مَآ اَغْنٰى عَنّ۪ي مَالِيَهْ هَلَكَ عَنّ۪ي سُلْطَانِيَهْ “Kitabı kendisine solundan verilene gelince, (o kişi) şöyle diyecektir: Ah, keşke, bana kitabım (amel defterim) verilmeseydi! Hesabımın ne olduğunu da bilmeseydim! Ah, keşke, onunla (ölümümle) her iş bitseydi! Malım bana yarar sağlamadı. Saltanatım da benden yok olup gitti.”

Âyetlerdeki وَاَمَّا مَنْ اُو۫تِيَ ve emmâ men ûtiye ifadesi “her kime verilmiş ise”; كِتَابَهُ kitâbehû ifadesi “onun kitabı, amel defteri”; بِشِمَالِه bi şimâlihî ifadesi “onun sol tarafından, sol elinden”;فَيَقُولُ fe yekûlü fiili “söyleyecek, diyecek ki”; يَا لَيْتَن۪ي yâ leytenî ifadeleri “âh, keşke, n’olaydı keşke ben”; لَمْ اُو۫تَ lem ûte edilgen fiili “bana verilmeseydi”; كِتَابِيَهْ kitâbiyeh tamlaması “benim amel defterim, kitabım”; وَلَمْ اَدْرِ ve lem edri fiili “ve ben bilmeseydim”; مَا حِسَابِيَهْ mâ hısâbiyeh tamlaması “benim hesabımın ne olduğunu”; يَا لَيْتَهَا yâ leytehâ ifadesi “ah, ne olaydı, keşke (gerçekleşseydi)”; كَانَتِ kânet fiili “olmuş, bitmiş olsaydı”; ِ الْقَاضِيَةَel-kâdiyete kelimesi “hüküm, ölüm hükmüyle iş olup bitseydi”; مَآ اَغْنٰى mâ ağnâ fiili “fayda vermedi, gidermedi”; عَنّ۪ي ‘annî ifadesi “bana, benden”; مَالِيَهْ mâliyeh tamlaması “benim malım”; هَلَكَ heleke fiili “yok oldu, gitti”; عَنّ۪ي ‘annî ifadesi “bana, benden”; سُلْطَانِيَهْ sültâniyeh tamlaması ise “benim yetkim, otoritem, gücüm” demektir.

Burada amel defteri kendisine sol tarafından verilecek olan cehennemliklerin oradaki perişan durumları gündeme getirilmektedir.

1. Amel Defterini Soldan Alacaklar

وَاَمَّا مَنْ اُو۫تِيَ كِتَابَهُ بِشِمَالِه “Kitabı kendisine solundan verilene gelince.” Buradaki anlam, cehennemliklere amel defterlerinin sol taraflarından verileceği veya sol ellerine verileceği şeklindedir. Çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere, Kur’ân’da bu anlamı destekler mahiyette üç ifade yer almaktadır.

Bunlar اَصْحَابُ الْمَشْـَٔمَةِ ashâbü’l-meş’emeti(34) ve اَصْحَابُ الشِّمَالِ ashâbü’ş-şimâli(35) “solun adamları” ile مَنْ اُو۫تِيَ كِتَابَهُ بِشِمَالِه۪ men ûtiye kitâbehû bi şimâlihî(36) “kitabı (amel defteri) kendisine sol tarafından verilen kişi” ifadeleridir. Bunların hepsinde aynı mesaj söz konusudur ve aynı gerçek değişik şekillerde ifade edilmektedir. Bu anlamı destekler mahiyette bir de İnşikâk 84/10’da “Kitabı kendisine arkasından verilenler” ifadesi yer almaktadır.

Bunların hepsi, cehennemlikleri çok zor bir hayatın beklediğini ortaya koymaktadır. Amel defteri kendisine sol tarafından, sol eline ve üstelik arkasından verilecek kişiler, dünya hayatında gerçeklere arkasını dönen ve onları ciddiye almayıp elinin tersiyle iten, hatta hakikatleri uğursuz sayanlardır. Onlar âhirette dünya hayatında yaptıkları şeyler cinsinden bir muameleye tabi tutulacaklar, bir anlamda ettiklerini bulacaklardır.

Âyetin bu şeklideki başlangıç cümlesinden sonra devam eden bölümünde ve diğer âyetlerinde cehennemliklerin sızlanmalarına yer verilmektedir.

2. Pişmanlık Cümleleri

Fecr 89/24’te detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere, cehennemliklerin çeşitli pişmanlık ifadeleri söz konusu olacaktır. Sûrenin bu ve sonrasındaki âyet grubundaki ifadeler birer sızlanma ve pişmanlık içermektedir. Âyetteki يَقُولُ yekûlü fiili “demek, söylemek” anlamına gelse de burada belki de en iyi karşılığı “sızlanıp feryat etmek” şeklinde olmalıdır. Sızlanma ve pişmanlıklar manevî ıstırabı, manevî sıkıntıyı ifade etmektedir.

Râzî’nin dediği gibi, yaşanacak mahcubiyetler azaptan ağır gelecektir. “Keşke ateşe girseydim de bu durumumla karşılaşmasaydım, halim deşifre olmasaydı” demek isteyeceklerdir. Demek ki manevi azap maddi azaptan daha ağır ve şiddetli olacaktır. Mü’min 40/46’da da yer aldığı üzere manevi azap büyük bir felakettir.

Kişinin ölüm ve diriltilme şekli, Yüce Allah’a sunulma hali, bilgilendirilmesi, şahitlerin huzurunda yargılanmaya çağrılması gibi aşamalarda yaşanacak mahcubiyetler bu anlamda ilgilileri derinden etkileyecektir. İşte bütün bunların sonucunda cehennemliklerin mahşerdeki sızlanmalarının bir kısmı şu şekilde sıralanmaktadır:

a) Amel Defterinin Verilmesini İstememeleri

فَيَقُولُ يَا لَيْتَن۪ي لَمْ اُو۫تَ كِتَابِيَهْ “(O kişi) şöyle diyecektir: Ah, keşke, bana kitabım (amel defterim) verilmeseydi!” Buradaki يَا لَيْتَ yâ leyte ifadesi bir sızlanma ve sıkıntıyı içermektedir. İfadenin başındaki يَا yâ edatı “âh”, لَيْتَ leyte edatı ise “keşke” anlamına gelmektedir. İkisi birden “âh, keşke, n’olaydı” gibi bir mesaj vermektedir. Bu ve sonraki âyetlerin sonunda geçen hâ-i sekteler hakkında daha önce yorumunu yaptığımız 19. âyette bilgi verdiğimiz için burada aynı hususları tekrarlamayacağız.

Sızlanmayla ilişkili ilk konu kitap ile yani amel defteriyle karşılaşmama isteği veya özlemidir. Bir anlamda “keşke, yapıp ettiklerim yok olup gitseydi, bunlarla karşılaşmasaydım” demek isteyeceklerdir.

b) Hesabını Bilmeme Arzusu

وَلَمْ اَدْرِ مَا حِسَابِيَهْ “Hesabımın ne olduğunu da bilmeseydim!” Bu ifade, “hesabımın ne olduğunu bilmiyordum” anlamına da gelebilir. Ancak ilk cümle ile birlikte düşünüldüğünde bu ifadenin öncekinin devamı olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla verilmek istenen mesaj, kitapla buluşturulmama ve beraberinde hesabı da bilmeme isteğidir. Her iki özlem de sonuçsuz isteklerden ibaret kalacak, sahibine hiçbir yarar ve katkı sağlamayacaktır.

c) Ölümle İşin Bitmesi İsteği

يَا لَيْتَهَا كَانَتِ الْقَاضِيَةَ “Ah, keşke, onunla (ölümümle) her iş bitseydi!” Burada كَانَتِ kânet fiilinden sonra “ölüm” veya “kıyâmet” ya da “bu hal” anlamına gelen gizli bir kelime var kabul edilmekte ve yorumlar da buna göre yapılmaktadır.(37) Bu âyetteki istek de tıpkı öncekiler gibi sonuçsuz kalacaktır; çünkü ölümle her şeyin bitmesi isteği, aslında âhirete inanmamanın değişik bir ifadesidir.

Dehre tapanlar veya ateistler elbette böyle bir özlemi dile getireceklerdir; ancak ölüm bir son değil, yeni bir hayatın başlangıcıdır. Böylece ölümün her şeyi bitirmesinden değil, aslında her şeyi yeniden başlatmasından söz edilmelidir.

Mahşerde ölüm veya yok olma isteği, oradaki sıkıntının boyutunu göstermektedir. İbrahim 14/17’de “her taraftan ölüm yağmasına rağmen ölünemeyeceği”, Furkân 25/13-14’te “bir ölüm değil, birden çok ölüm istenmesi gerektiği, ancak bunun da sonuçsuz kalacağı”, İnşikâk 84/11’de “ölümü (yok olmayı) çağıracağı”, Fâtır 35/36’da “ölümlerine hükmedilmeyeceği için ölemeyecekleri”, nihayet Nebe’ 78/40’ta ise “toprak olma arzusu”nun dile getirileceği haber verilmektedir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ifade de bunların değişik bir şeklidir; sonuçsuz ve anlamsız birer dilekten ibarettir; lakırdıdan öte bir değer de taşımamaktadır. Zaten bir cümle “keşke” ile başlıyorsa artık yapacak bir şeyin kalmadığı kendiliğinden anlaşılmaktadır.

Mahşerdeki pişmanlık cümleleri konusunu Fecr 89/24’te detaylı bir şekilde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

d) Malın Fayda Vermemesi

مَآ اَغْنٰى عَنّ۪ي مَالِيَهْ “Malım bana yarar sağlamadı.” Bu âyetin başındaki مَا mâ edatı olumsuz anlam verebildiği gibi, soru manasına da gelebilir.(38) Bu durumda anlam “Malım bana ne fayda verdi ki!”, yani “malımın bana hiçbir faydası olmadı” şeklinde olur. İnkârî soru da denilen bu ifadelerde anlam olumsuzdur ve imkânsızı dile getirmeyi amaçlamakta, dolaylı bir yakınma ve mahcubiyet içermektedir.

Mesed 111/2’de ve farklı âyetlerde de dile getirildiği üzere, dünya hayatındaki mal ve servet kişiye fayda vermeyecektir. Allah yolunda infak edilmeyen mal ve servet mahşerde kişinin başına dert olacaktır. Âl-i İmrân 3/180 ve Tevbe 9/34-35 gibi âyetlerde hatırlatılan husus da budur.

e) Saltanatının Gitmesi

هَلَكَ عَنّ۪ي سُلْطَانِيَهْ “Saltanatım da benden yok olup gitti.” Bu âyetteki mesaj, cehennemlik kişinin dünya hayatındaki ününün ve şöhretinin artık kalmadığı ve bütünüyle yalnız bir hayatı yaşamak zorunda olduğudur. Etrafındaki şakşakçılar veya kafadarlar artık bir pohpohlama yapamayacak, şımarıklıkların sonu gelecek, bütün otoritesi ve kendince haklılığını ortaya koyduğu belgeler, deliller ve yaslandığı bütün dayanaklar yok olup gidecektir. İşte bu durum yıkılmanın, mağlubiyetin, çaresizliğin, felaketin ve mahcubiyetin zirvesi olacaktır.



ıı. Ateşe Atılmaları



خُذُوهُ فَغُلُّوهُ ثُمَّ الْجَح۪يمَ صَلُّوهُ ثُمَّ ف۪ي سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا فَاسْلُكُوهُ “(Allah, meleklerine şöyle diyecektir): Onu yakalayın ve bağlayın! Sonra onu alevli ateşe yaslayın! Sonra (onu) yetmiş arşın uzunluğunda bir zincirle oraya sokun!”

Âyetteki خُذُوهُ huzûhu emri “onu alın, yakalayın”;فَغُلُّوهُ fe ğullûhu emri “ve onu bağlayın”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; الْجَح۪يمَ el-cehîme kelimesi “cehenneme, şiddetli kabaran büyük ateşe”; صَلُّوهُ sallûhu emri “onu atın, yaslayın, savurun”; ثُمَّ sümme edatı” sonra”;ف۪ي سِلْسِلَةٍ fî silsiletin sözcüğü “(şöyle bir) zincirde ki”;ذَرْعُهَا zer‘uhâ tamlaması “onun ölçüsü, boyu”; سَبْعُونَ ذِرَاعًا seb‘ûne zirâ‘an ifadesi “yetmiş boy, uzunluk(tadır)”; فَاسْلُكُوهُ feslükûhu emri ise “onu atın, sürükleyin” demektir.

Burada cehennemliklerle ilgili birtakım uygulamalar gündeme getirilmektedir.

Bu âyet grubunda mahşerde yaşanacak yedi sürecin artık sonuncusu olan “cehenneme sevk ediliş” aşaması ele alınmaktadır. Bu arada kendilerine böyle bir muamelenin uygulanma nedeni hakkında iman ve amel noktasında sahip oldukları korkunç ihmaller çok çarpıcı ifadelerle hatırlatılmaktadır.

1. Yakalananıp Bağlanmaları

خُذُوهُ فَغُلُّوهُ “(Allah, meleklerine şöyle diyecektir): Onu yakalayın ve bağlayın!” Bu âyette Yüce Allah meleklerine azabı hak eden suçlu kişiyi yakalayıp bağlamalarını emredecektir. Suçlu insan bir kişi olmasına rağmen onu çok sayıda meleğin yakalayıp bağlaması, insanın oradan kaçıp kurtulmasının imkânsızlığını ve ilâhî kudretin erişilmezliğini ortaya koymak için olsa gerektir. Gerçi ifadenin tekil oluşu aslında bir cinsi ortaya koymayı amaçlamaktadır; ancak her iki durumda da ilâhî gücün nasıl tecelli edeceği noktasında bir hatırlatmanın yapıldığını söylemek yanlış değildir.

Bu arada yaşanacak bağlama işleminde ağır zincirlerin kullanılacağı da sonraki âyetlerden anlaşılmaktadır. Bu husus Yâsîn 36/8 ve Mü’min 40/71-72’de de açıkça dile getirilmektedir. İnsân 76/4’te ise ellere zincirler, boyunlara tasmalar takılacağı ve çılgın bir ateşin kâfirleri beklediği özellikle gündeme getirilmektedir. Ayrıca bu husus Furkân 25/13’te “Birbirlerine kelepçelenmiş bir şekilde cehennemin oldukça dar bir yerine atılacakları” beyan edilmektedir.

2. Cehenneme Atılmaları

ثُمَّ الْجَح۪يمَ صَلُّوهُ “Sonra onu alevli ateşe yaslayın!” Bu âyette ise yakalanıp bağlanmış suçlu kişinin cehenneme atılmasından söz edilmektedir. Âyetin başındaki ثُمَّ sümme edatı “sonra” anlamına geldiği için ateşe atılmadan önce bağlanmanın gerçekleştirileceği anlaşılmaktadır.

Kur’ân’da 25 kez(39) geçmekte olan الْجَح۪يمَ el-cehîm kelimesi “cehennem”, “şiddetli kabaran büyük ateş”, “cehennemin en şiddetli tabakası” anlamlarına gelmektedir. صَلُّوا sallû emri ise “yaslanmak” anlamında s-l-y kökünden gelmektedir.

Bakara 2/3’te salâ, sallâ ve bu kökten gelen kelimeler ve anlamları hakkında detaylı bilgi verdiğimiz için burada tekrara düşmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Merhum Elmalılı’nın da isabetle vurguladığı gibi, bu kelime “yaslamak” anlamına gelmektedir.(40) Dünyada şeytana ve onun yoluna itibar edip ona yaslananlar mahşerde de ateşe yaslanacaklardır.

Kur’ân’da “hasr-kasr” yöntemleri vardır. Bunlardan birisi nefyü istisna, yani lâ … illâ birlikteliğidir; diğeri innemâ edatıyla yapılandır; bir diğeri takdîm-te’hîr yöntemidir. Bu âyette de gördüğümüz bu yöntem “sonra gelmesi gereken kelimeyi önce, önce gelmesi gerekeni ise sonra”ya bırakmak şeklindedir. Bu ifade tekniği cümleye “vurgu” anlamı katar. Verilmek istenen mesaj şudur: Suçlu ve azgın kişilerin gidecek başka yeri yoktur; onlar sadece ve sadece ateşe atılacak, oraya yaslanacaklardır.(41)

3. Zincirlerle Ateşe Atılmaları

ثُمَّ ف۪ي سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا فَاسْلُكُوهُ “Sonra (onu) yetmiş arşın uzunluğunda bir zincirle oraya sokun!” Bu âyette ise cehenneme atılma işlemindeki başka bazı hususiyetler gündeme getirilmektedir. Hâkka 69/30. âyetin izahında da ifade ettiğimiz üzere, ateşe atılma işleminde ağır ve uzun zincirler devrede olacaktır. Tam bir ağır mahkûm havası içerisinde zincirlere vurulmuş bir şekilde cehenneme atılacak suçlu kişiler için kurtuluş çaresinin olmadığı beyan edilmek istenmektedir.

Âyetin başındaki ثُمَّ sümme edatı, Zemahşerî ve Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi, bu cümlede zaman açısından bir “sonralık” değil, “o esnada, o sırada” anlamında kabul edilmelidir.(42) Çünkü önceki âyetlerde zaten yakalanıp bağlanmadan ve cehenneme atılmadan söz edilmişti. Ateşe atılmış kişinin sonrasında yeniden zincire vurulması anlaşılabilir değildir. Bunun yerine, ateşe atılma işleminde zincire vurulmanın da gerçekleştirilmiş olacağı anlatılmaktadır.

Bu arada bazı insanlara farklı bir azabın uygulanması da muhtemeldir. Yani cehenneme gidecek insanlar hep aynı özellikte olmayacak, farklılıklar arz edeceklerdir. Her günahkârın azabı diğerine göre az veya çok olabilir. Bu durumda âyetin başındaki sümme edatı başkaları için sonralık anlamı da verebilir; ancak bizim tercihimiz ilk anlam yönündedir.

Âyetteki ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا “Yetmiş arşın(43) uzunluk” ölçüsünün tam rakamsal değer olarak bu uzunluğu vermesi de, Tevbe 9/80’de ve daha pek çok örnekte olduğu gibi “çokluk veya uzunluk” anlamı vermesi de mümkündür. Rakamsal olarak “yetmiş” sayısının mahşer şartlarında tam anlamıyla neyi karşıladığını sadece ve sadece Rabbimiz bilmektedir.

Elmalılı, buradaki “yetmiş arşın” ifadesinin bir ömür anlamına da alınabileceği kanaatindedir. Hz. Peygamber’den gelen bir rivayete göre “Bu ümmetin ortalama ömrü altmış ile yetmiş yıl arasındadır.”(44) Buna göre, her bir gün, bir ay veya yıl bu yetmiş sayısını zımnen oluşturmaktadır. Yetmiş yaşından sonrası için ise artık istikamet bulmanın çok zor olduğunu ve böylece hükmün kesinlik kazanabileceğini de sözlerine katmıştır.(45)

Bir renk ve açılım oluşturması nedeniyle bu görüşü aktarmayı uygun gördük. Saygın bir yaklaşım olarak değerlendirdiğimiz bu görüşe rağmen bizim kanaatimiz önce zikrettiğimiz yaklaşımdan yanadır.



ııı. Azabın Gerekçeleri



اِنَّهُ كَانَ لَا يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ الْعَظ۪يمِ وَلَا يَحُضُّ عَلٰى طَعَامِ الْمِسْك۪ينِ “Şüphesiz ki o, yüce Allah’a iman etmiyordu. Yoksulu doyurmaya da teşvik etmiyordu.”

Âyetlerdeki اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o (kişi)”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) idi”; لَا يُؤْمِنُ lâ yü’minü fiili “iman etmezdi, inanmazdı, güvenmezdi”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; الْعَظ۪يمِ el-‘azîmi sıfatı “yüce, büyük olan”; وَلَا يَحُضُّ ve lâ yehuddu fiili “ve teşvik etmez(di)”; عَلٰى طَعَامِ ‘alâ ta‘âmi kelimesi “yemeğe, yedirmeye, doyurmaya”; الْمِسْك۪ينِ el-miskîni sözcüğü ise “yoksulu” demektir.

Yüce Allah bu iki âyette cehennemliklerin azgın ateşe atılmalarının iki gerekçesini beyan etmektedir.

“Gerekçe beyanı” mahşerde hiç kimsenin yargısız infaza tabi tutulmayacağını, herkesin hak ettiği ile karşılaşacağını öğretmeyi amaçlamaktadır. Bu arada dünya hayatında uygulanan hukuki işlemlerde ve cezai müeyyidelerde de yargısız infaz yapılmaması gerektiği bu şekilde dolaylı olarak hatırlatılıp öğretilmektedir.

1. Allah’a İnanıp Güvenmemeleri

اِنَّهُ كَانَ لَا يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ الْعَظ۪يمِ “Şüphesiz ki o, yüce Allah’a iman etmiyordu.” Görüldüğü üzere ilk gerekçe “iman”la ilgilidir. İman bir inanç eylemidir ve bütüncül bir şekilde inanılması gereken değerlere ölüm korkusu olmadan, tereddütsüz ve eksiksiz bir şekilde inanmayı gerektirmektedir.

Bakara 2/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, ahlâkî boyutu olarak îmân, “inanılması gereken değerlere güvenme”yi gerektirmektedir. Çünkü iman, “inanılması gereken değerlere inanmak, inanılan değerlere güvenmek, kendisini güvende hissetmek ve çevresine güven vermek” demektir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda sözü edilen cehennemliklerin en önemli sorunu “Yüce Allah’a inanıp güvenmemeleri”ydi. İfadenin لَا يُؤْمِنُ lâ yü’minü şeklinde fiil cümlesi olarak getirilmesinin sebebi, inançsızlıklarındaki sürekliliği ve kararlılığı ortaya koymaktır.

Bütün yönleriyle düşünüldüğünde, “iman etmemek” aslında kendi başına buyrukluk ve üstün güç kabul etmemek demektir. İmansızlık kapsamında yer alan en önemli sorunlardan birisi de âhirete inanmamaktır. Bu iki değere inanmamak, hayatı dünyadan ibaret sanmaktır ve öbür âlemde diriltilmeyi kabul etmemektir. İnançsızlar kendilerince kurguladıkları hayat anlayışının ne kadar yanlış olduğunu elbette mahşerde anlayacaklardır; ancak bunun onlara hiçbir faydası olmayacaktır.

Dünyada başkalarına yücelik isnat edenler mahşerde asıl büyüğün kim olduğunu anlayacaklardır. Âyette الْعَظ۪يمِ el-‘azîm sıfatının getirilmesinin muhtemel nedeni de bu olsa gerektir. Gerçek olan ve görecelilik içermeyen büyüklük sadece Rabbimize ait bir sıfattır. O, bu konuda hiç kimseyi ortak kabul etmemekte, yüceliğini hiç kimseyle paylaşmamaktadır.

2. Yoksulu Doyurmaya Teşvik Etmemeleri

وَلَا يَحُضُّ عَلٰى طَعَامِ الْمِسْك۪ينِ “Yoksulu doyurmaya da teşvik etmiyordu.” Bu âyette ise cehennemliklerin ikinci büyük kabahati hatırlatılmakta ve “yoksullarla ilgilenmemek, onlara yardımda önayak olmamak” çok önemli bir unsur olarak zikredilmektedir.

Mâ‘ûn 107/3’te de aynı şekilde yer alan bu âyet, orada özellikle âhireti yalanlayan inkarcı kişinin bir özelliği olarak verilmektedir. Bu özellik, toplumsal yardımlaşmalara katılmamanın ötesinde, onları teşvik etmemenin de aynı sonucu vereceğini göstermektedir.

Âyette yer alanلَا يَحُضُّ lâ yehuddu fiili, Râzî’nin de belirttiği üzere, “öncelikle kişinin yoksulu doyurmaya bizzat kendisini motive etmemesi” anlamını verir. Kendisini bu işle görevli saymayan birinin başkasını teşvik etmesi, samimiyetten uzak bir istek olacağı için, herhangi bir etkisi de bulunmayacaktır. Fecr 89/17-18’de, “yetime yardımcı olmayıp onlara ikramda bulunmama”nın peşinden, “yoksulu doyurmaya birbirini teşvik etmemek” zikredilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Hâkka 69/34’te ise, yoksulu doyurmaya teşvik etmemek, “Yüce Allah’a inanmama”nın hemen peşinde gelmekte ve konunun imanla yakın ilgisine dikkat çekilmektedir. Şüphe yok ki, garibanlara yardım etmek imanın bir parçasıdır, imkânlarla sınırlı ve bağımlı değildir. İnfâk da imanla ilgilidir; imkânla sınırlı değildir.

“Yoksul” anlamına gelen الْمِسْك۪ينِ el-miskîn kelimesi, fakirlikten daha ileri ve daha kötü bir düşkünlüktür. “Fakîrlik”, genellikle, başkalarıyla ilgilenebilecek yeterlilikte bulunmamayı içerirken, “miskînlik” gününü geçirmeye mecali olmamayı, yoksulluk ve çaresizlikten dolayı evinden ayrılamamayı ifade eder.

Beled 90/16’da belirtildiği üzere, el-miskîn, “açlıktan karnı adeta toprağa yapışan kişi” demektir. Durum böyle olunca, Allah’a iman etmemenin devamı olarak yoksullarla ilgilenmemek, İslâm inancının şiddetle reddettiği bir davranış bozukluğudur.

Kur’ân’ın pek çok âyetinde, değişik şekillerde ve birçok yönüyle “infak” meselesi ve önemi üzerinde durulmakta, fakirin gönlüne giden yolun infaktan geçtiği ifade edilmektedir. Bu toplumsal görev bilincine yabancı olup ilgisiz kalmamak, Müslümanlığın ve insanlığın bir gereğidir.

Kur’ân, insanlığa insan onuruyla uyuşmayan esaslar getirmemiş, aksine haysiyetiyle barışık ilkeler bütünü olarak programlanmıştır. Bu değerleri hayatının bir parçası yapan Hz. Muhammed’in örnekliğiyle, söz konusu değerlerin yaşanabilir olduğu herkese gösterilmektedir.

Eğer “Kur’ân’ın toplumsal anlamda en önemli önceliği nedir?” diye sorulsa, ilk cevap “yetimlerin, fakirlerin ve yoksulların gözetilmesidir” diyebiliriz. İşte Kur’ân, daha ilk sûrelerinden itibaren konuyu bütünüyle kendine mesele edinmekte, inananlarına bu görevden kaçınmamaları gerektiğini öğretmekte, durumu müsait olmasına rağmen aksi davranış gösterenleri Allah’a karşı samimiyetsizliğin, haddini bilmezliğin, kısmen imansızlığın ve âhireti yalanlamanın bir parçası saymaktadır.

Fecr 89/18 ve Mâ‘ûn 107/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, yoksulu doyurmamak “sosyal küfür”dür. Bunun aksi olarak yardımlaşmada bulunmak da “sosyal tevhid”dir. Bu nedenledir ki Rabbimiz, cehennemin en yakıcı yerine atacağını haber verdiği insanların imansızlar ve imansızlığını yardımlaşmamaya dönüştürenler olacağını bildirmektedir.

Durumu müsait olmasına rağmen başkalarıyla yardımlaşmamak Allah’a iman etmemeyle yanyana zikredilmektedir; demek ki bu durum günahların en büyüklerinden birisidir.

İşte cehennemliklerin oraya atılma gerekçesinin ikincisi de garibanlarla ilgilenmemektir. Bu dünyada başkalarıyla ve onların sorunlarıyla ilgilenmeyenler mahşerde yardımcısız kalacaklardır. Çünkü Yüce Allah onları ateş azabında unutacaktır. Rabbimiz bizi ve bütün müminleri bu büyük felaketten muhafaza etsin.

c) Cehennem Ortamı

Yüce Allah sûrenin 35-37. âyetlerinde cehennemliklerin orada nasıl bir yalnızlık yaşayacaklarını “Bu sebeple, bugün burada onun candan bir dostu yoktur” beyanıyla dile getirmekte, insana azap olacak bir şekilde nasıl bir gıda ile besleneceklerini (!) ise vurgulu ifadeler kullanarak şöyle beyan etmektedir: “(Bile bile ve sürekli büyük) hata yapanlardan başkasının yemeyeceği irinden başka yiyecek de yoktur.”



ı. Dosttan Mahrumiyet



فَلَيْسَ لَهُ الْيَوْمَ هٰهُنَا حَم۪يمٌ “Bugün burada onun sıcak bir dostu yoktur.”

Âyetteki فَلَيْسَ fe leyse edatı “yoktur”; لَهُ lehû ifadesi “onun için, onun”; الْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bugün”; هٰهُنَا hâhünâ sözcüğü “burada”; حَم۪يمٌ hamîmun kelimesi ise “sıcak, candan, samimi bir dostu” demektir.

Burada cehennemliklerin oradaki korkunç yalnızlığı gündeme getirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette حَم۪يم hamîm kelimesinin anlam farklılıklarından kaynaklanan yorum çeşitliliği söz konusudur.

1. Kur’ân’da 20 kez geçen حَم۪يم hamîm kelimesi çeşitli âyetlerde(46) “sımsıcak, samimi dost, can dost”, bir kısım âyette(47) ise “kaynar su” anlamına gelmektedir. Bu anlam çeşitliliğinde Yüce Allah, bu âyette söz konusu kelimeyi “dost” manasında kullanmış olabilir. Bu bağlamda önceki âyetlerle ilişki kurarak bir mesaj verilmiş demektir.

Âyetin başındaki fâ edatı “bu yüzden, bu nedenle, bunun sonucu olarak” şeklinde anlamlar verir. İşte Yüce Allah’a inanıp güvenmeyen, yoksulu doyurmaya önayak olmayan, bir anlamda Yüce Allah’ın ve yoksulun dostu olmayan cehennemliklerin mahşerde dostsuz kalacakları beyan edilmektedir.

2. حَم۪يم hamîm kelimesi, “soğuk su” anlamına da gelmektedir.(48) Elmalılı’nın ifade ettiği gibi bu kelime zıt anlamlı kelimelerdendir.(49) Bir sonraki âyette cehennemdeki gıdalardan söz edilmesi bu âyetteki maksadın “soğuk su” olabileceğini de göstermektedir.

3. حَم۪يم hamîm kelimesi, yukarıda da ifade ettiğimiz gibi “kaynar su” anlamına da gelebilir. Ancak bu âyette söz konusu kelimenin bu anlama gelmediği son derece açıktır. Çünkü bu gibi âyetlerde cehennemde bu kişilere kaynar su verileceği ve o suyun içine sürüklenecekleri bildirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti öncekilerle düşündüğümüzde ilk tercihin, sonraki âyetleri düşündüğümüzde ise ikinci tercihin doğru olduğunu söyleyebiliriz. Ancak üçüncü anlamın burada söz konusu edilemeyeceğini de söylemek gerekmektedir.

ıı. İrinden Gıdalar



وَلَا طَعَامٌ اِلَّا مِنْ غِسْل۪ينٍ لَا يَاْكُلُهُٓ اِلَّا الْخَاطِؤُ۫نَ۟ “(Sürekli) hata yapanlardan başkasının yemeyeceği irinden başka hiçbir yiyecek de yoktur.”

Âyetlerdeki وَلَا طَعَامٌ ve lâ ta‘âmun kelimesi “yemek, gıda da yok, olmayacak”; اِلَّا مِنْ غِسْل۪ينٍ illâ min ğıslînin istisnası “atıktan, irinden başka (ki)”; لَا يَاْكُلُهُ lâ ye’külühû ifadesi “onu yemez(ler)”; اِلَّا الْخَاطِؤُ۫نَ۟ ille’l-hâtıûne istisnası ise “sürekli hata yapanlardan başkası, günahkârlardan başkası” demektir.

Burada cehennemliklere verilecek azap içerikli gıdalar gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا طَعَامٌ اِلَّا مِنْ غِسْل۪ينٍ “İrinden başka hiçbir yiyecek yoktur.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen غِسْل۪ين ğıslînin kelimesi “yıkamak” şeklindeki kök anlamından hareketle “atık” veya “artık gıda” demektir. Önceki âyette geçen hamîm kelimesine “soğuk su” anlamı verilirse, buradaki غِسْل۪ين ğıslînin kelimesine de “atık gıda” manası verilmelidir. Şayet hamîm kelimesine bizim de tercih ettiğimiz üzere “sıcak dost” anlamı verilirse, bu defa غِسْل۪ين ğıslînin kelimesine “atık su” veya “irin” anlamı verilmelidir.

Ğâşiye 88/5-7’de de geçtiği üzere, cehennemliklerin oradaki içecekleri şey “kaynar su”(50), “irinli su”(51) ve “bağırsakları parça parça edecek su”(52) olacaktır. Ayrıca, cehennemliklerin başlarının üzerinden kaynar su dökülecek,(53) hatta kendileri bizzat kaynar suya sürükleneceklerdir.(54) Azap esnasında cennetliklerden su veya rızık isteğinde bulunduklarında da bu istekleri reddedilecektir.(55)

Cehennemliklerin oradaki yiyecekleri ise “beslemeyen ve açlığı gidermeyen kuru diken”,(56) “boğazdan geçmeyen şeyler”,(57) “irin”(58) ve “zakkum ağacı”(59) olarak zikredilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette hasr/kasr veya “vurgu” anlamı veren lâ … illâ tekniği kullanıldığı için, cehennemliklere bundan başka bir şey yedirilmeyeceği anlaşılmaktadır. Bu durumda önceki paragrafta saydığımız bütün şeylerin aslında ğıslîn kavramının içerisinde bulunduğunu söylemek durumundayız.

2. لَا يَاْكُلُهُٓ اِلَّا الْخَاطِؤُ۫نَ۟ “Onu (bile bile) hata işleyenlerden başkası yemez.” Çeşitli âyetlerde(60) geçen الْخَاطِؤُ۫ن el-hâtıûne/hâtiîne kelimesi “sürekli hata yapanlar”, “günahkârlar”, “suçlular” anlamlarına gelmektedir. Bu kelime sûrenin ilk bölümünde hatırlatılan Semûd ve ‘Âd kavmi ile Firavun, öncekiler ve şehirleri alt üst edilen milletlere nispet edilen el-hâtıeh kelimesiyle aynı kökten gelmektedir.

Buradan da anlaşılıyor ki, söz konusu kelime mutlak anlamda “inkâr ve isyan içerikli azgınlıkları” içermektedir; yoksa herhangi küçük bir hata anlamına gelmemektedir. Zaten İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre âyetteki el-hâtıûne kelimesi “isyankâr kâfirler” anlamına gelmektedir.(61) Zemahşerî ise maksadın “müşrikler” olduğunu beyan etmektedir.(62)

Sûrenin başı ile son kısmı konu itibariyle birleştirilmekte ve mutlak anlamda bir mesaj verilmesi sağlanmaktadır. Âyetin mesajı şudur: İlgili kavimler özelinde bütün inkârcılar cehennemin atık ve irinden oluşan menüsüne tabi tutulacaklardır.

Bu âyette de bir öncekinde olduğu gibi lâ … illâ tekniği kullanıldığı için, bu azap ve eziyete konu olan yiyeceklerin sadece cehennemlikler tarafından yeneceğini, bunların diğer insanlara yönelik olmadığını söylemeliyiz.

Dünya hayatında helal haram demeden beslenenler, âhirette olumlu anlamda gıdalanamayacaklarını bilmeli, orada rızıklanmak için dünyada çalışmak gerektiğini hatırlarından çıkarmamalıdırlar. Beslenmek ebedî hayat için olursa, bunun bir anlamı olur; fânî bir hayata yönelik ise geçici olmaktan kurtulamaz.

Dipnotlar

• 1 - Ferrâ, age., III, 182; Semerkandî, age., III, 491.
• 2 - Âl-i İmrân 3/181; Yûnus 10/21; Meryem 19/79-80; Yâsîn 36/12; Zuhruf 43/80; Câsiye 45/29; Kâf 50/4, 17-18, 21; Kamer 54/52-53; Cinn 72/28; İnfitâr 82/10-12; Târık 86/4. 3 - İsrâ’ 17/13-14. Ayrıca bk. İsrâ’ 17/71. 4 - Kehf 18/47-49.
  • Âl-i İmrân 3/181 Yûnus 10/21 Meryem 19/80 Yâsîn 36/12 Zuhruf 43/80 Câsiye 45/29 Kâf 50/4 Kâf 50/18 Kâf 50/21 Kamer 54/53 Cinn 72/28 İnfitâr 82/12 Târık 86/4 İsrâ 17/13 İsrâ 17/71 Kehf 18/49
• 5 - Zümer 39/69. 6 - İnşikâk 84/7-9. 7 - Beled 90/17-20. 8 - Kehf 18/49; Yâsîn 36/12; Mücâdele 58/6; Nebe’ 78/29. 9 - Mü’minûn 23/62, 65-67; Câsiye 45/28-29.
  • Zümer 39/69 İnşikâk 84/9 Beled 90/20 Kehf 18/49 Yâsîn 36/12 Mücâdele 58/6 Nebe' 78/29 Mü'minûn 23/62 Mü'minûn 23/67 Câsiye 45/29
• 10 - Mâide 5/14, 48, 105; En‘âm 6/60, 108, 158-160, 164; Tevbe 9/94, 105; Yûnus 10/23; Nûr 24/64; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Fâtır 35/14.Zümer 39/7; Fussılet 41/50; Cum‘a 52/8. Mücâdele 58/6-7; Teğâbun 53/7; Kıyâmet 75/7-13. 11 - Nahl 16/92. 12 - En‘âm 6/57; A‘râf 7/6-7. 13 - Nûr 24/24; Yâsîn 36/65; Fussılet 41/19-21. Ölmüş insanın organlarının nasıl konuşturulacağı konusunda Kâsımî’nin Mehâsinu’t-Te’vîl’inde yer alan ve çağdaş bir Arap şairinin gramofon benzetmesini yaptığı bir şiiri Süleyman Ateş’in güzel tercümesiyle aktarmak istiyoruz: 14 - “Gramofonun konuşması, uzuvların ve cansızların konuşmasına delildir.” 15 - “İbretle bakanlar için bu, yaratılışın başına ve Son Gün’e örnektir.” 16 - “İnsan gramofonu bir düdükle idare eder. O düdükle sesler mürekkep gibi akıp gider.” 17 - “Bir kalem (iğne), sesleri plak üzerine çizer. İş bittikten sonra sesler şimşek gibi kaybolup gider, hiç iz kalmaz.” 18 - “Sanırsın ki o sesler havaya uçtu, Âd kavminin rüzgarla gitmesi gibi yok olup gitti.” 19 - “Oysa o seslerin yankıları, maddeden ayrılan ruhlar gibi kalır.”
  • Mâide 5/14 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/160 En‘âm 6/164 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/23 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Mâide 5/14 En‘âm 6/60 Tevbe 9/94 Fussilet 41/50 Mâide 5/14 En‘âm 6/60 Tevbe 9/94 Necm 53/7 Kıyâmet 75/13 Nahl 16/92 En‘âm 6/57 A‘râf 7/7 Nûr 24/24 Yâsîn 36/65 Fussilet 41/21
• 20 - “İnsan, ne zaman onları yeniden ortaya çıkarmak ve her mecliste, her kulüpte dinletmek isterse âleti çalıştırır.” 21 - “Âletin içinde yatmakta olan ölüler (sesler) dirilip çevreye yayılır.” 22 - “Kul yapısı olan âlet böyle olursa, kulların yaratıcısı olan Allah’ın yapısı nasıl olur! Düşün.”
• 23 - “Kıyâmet Sûr’una üflemekle yaratıklara taze can verecek Yüce Allah kutludur!” (Şiir metni için bk. Kâsımî, age., XIV, 5016. Tercüme için de bk. Ateş, Kur’ân Ansiklopedisi, İstanbul, 1997, I, 283). 24 - [14] Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-âhiret Süreci, s. 492-523. 25 - [15] İsrâ’ 17/71. 26 - [16] Vâkı‘a 56/27, 38, 90, 91; Müddessir 74/39; Hâkka 69/19.
  • İsrâ 17/71 Vâkı‘a 56/27 Vâkı‘a 56/38 Vâkı‘a 56/90 Vâkı‘a 56/91 Müddessir 74/39 Hâkka 69/19
• 27 - [17] Vâkı‘a 56/8; Beled 90/18.
  • Vâkı‘a 56/8 Beled 90/18
• 28 - [18] İslâmoğlu, age., s. 1259. 29 - [19] Esed, age., s. 1271. 30 - [20] Yazır, age., VIII, 313.
• 31 - [21] Vâkı‘a 56/91.
  • Vâkı‘a 56/91
• 32 - [22] İnşikâk 84/8.
  • İnşikâk 84/8
• 33 - [23] İsrâ’ 17/71.
  • Mü'minûn 23/71
• 34 - [24] Benzer âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/106; Kıyâmet 75/22; İnsân 76/11; ‘Abese 80/38-39; Mutaffifûn 83/24; İnşikâk 84/9; Ğâşiye 88/8. 35 - [25] Zemahşerî, age., IV, 590. 36 - [26] Semerkandî, age., III, 491.
  • Nûr 24/106 Kıyâmet 75/22 İnsân 76/11 ‘Abese 80/39 Mutaffifîn 83/24 İnşikâk 84/9 Ğâşiye 88/8
• 37 - [27] Zemahşerî, age., IV, 590-591.
• 38 - [28] Bakara 2/46, 230, 249; Tevbe 9/118; Yûsuf 12/110; Kehf 18/53; Nûr 24/12; Sâd 38/24; Hâkka 69/20; Kıyâmet 75/25, 28; Mutaffifûn 83/4.
  • Kasas 28/46 Kasas 28/230 Kasas 28/249 Tevbe 9/118 Yûsuf 12/110 Kehf 18/53 Nûr 24/12 Sâd 38/24 Hâkka 69/20 Kıyâmet 75/25 Kıyâmet 75/28 Mutaffifîn 83/4
• 39 - [29] Bakara 2/78; Âl-i İmrân 3/154; Nisâ’ 4/157; En‘âm 6/116, 148; A‘râf 7/66, 171; Yûnus 10/22, 24, 36, 60, 66; Hûd 11/27; Yûsuf 12/42; İsrâ’ 17/52, 101, 102; Kehf 18/35, 36; Enbiyâ’ 21/87; Hacc 22/15; Şu‘arâ’ 26/186; Kasas 28/38, 39; Ahzâb 33/10; Sebe’ 34/20; Sâffât 37/87; Sâd 38/27; Mü’min 40/37; Fussılet 41/22, 23, 48, 50; Câsiye 45/24, 32; Feth 48/6, 12; Hucürât 49/12; Necm 53/23, 28; Haşr 59/2; Cinn 72/5, 7, 12; İnşikâk 84/14. 40 - [30] Hucürât 49/12.
  • ‘Ankebût 29/78 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/157 En‘âm 6/116 En‘âm 6/148 A‘râf 7/66 A‘râf 7/171 Yûnus 10/22 Yûnus 10/24 Yûnus 10/36 Yûnus 10/60 Yûnus 10/66 Hûd 11/27 Yûsuf 12/42 İsrâ 17/52 İsrâ 17/101 İsrâ 17/102 Kehf 18/35 Kehf 18/36 Enbiyâ 21/87 Hacc 22/15 Şu‘arâ 26/186 Kasas 28/38 Kasas 28/39 Ahzâb 33/10 Sebe' 34/20 Sâffât 37/87 Sâd 38/27 Mü'min 40/37 Fussilet 41/22 Fussilet 41/23 Fussilet 41/48 Fussilet 41/50 Câsiye 45/24 Câsiye 45/32 Fetih 48/6 Fetih 48/12 Hucurât 49/12 Necm 53/23 Necm 53/28 Haşr 59/2 Cinn 72/5 Cinn 72/7 Cinn 72/12 İnşikâk 84/14 Hucurât 49/12
• 41 - [31] Ferrâ, age., III,182; Semerkandî, age., III, 491; Zemahşerî, age., IV, 591.
• 42 - [32] Hıcr 15/48.
  • Secde 32/48
• 43 - [33] Bayraklı, age., XX, 265. 44 - [34] Vâkı‘a 56/9; Beled 90/19. 45 - [35] Vâkı‘a 56/41.
  • Vâkı‘a 56/9 Beled 90/19 Vâkı‘a 56/41
• 46 - [36] Hâkka 69/25. 47 - [37] Semerkandî, age., III, 491; Zemahşerî, age., IV, 591.
  • Hâkka 69/25
• 48 - [38] Zemahşerî, age., IV, 591. 49 - [39] Bakara 2/119; Mâide 5/10, 86; Tevbe 9/113; Hacc 22/51; Şu‘arâ 26/91; Sâffât 37/23, 55, 64, 68, 97, 163; Mü’min 40/7; Dühân 44/47, 56; Tûr 52/18; Vâkı‘a 56/94; Hadîd 57/19; Hâkka 69/31; Müzzemmil 73/12; Nâzi‘ât 79/36, 39; Tekvîr 81/12; İnfitâr 82/14; Mutaffifûn 83/16. Kur’ân’da Sâffât 37/97 ve Tekâsür 102/6’da geçen el-cahîm kelimeleri dünyada yakılan ateş manasına gelmektedir.
  • Zümer 39/119 Mâide 5/10 Mâide 5/86 Tevbe 9/113 Hacc 22/51 Şu‘arâ 26/91 Sâffât 37/23 Sâffât 37/55 Sâffât 37/64 Sâffât 37/68 Sâffât 37/97 Sâffât 37/163 Mü'min 40/7 Duhân 44/47 Duhân 44/56 Tûr 52/18 Vâkı‘a 56/94 Hadîd 57/19 Hâkka 69/31 Müzzemmil 73/12 Nâzi‘ât 79/36 Nâzi‘ât 79/39 Tekvîr 81/12 İnfitâr 82/14 Bakara 2/119 Mâide 5/10 Tevbe 9/113 Hacc 22/51
• 50 - [40] Yazır, age., VIII, 318. 51 - [41] Zemahşerî, age., IV, 592. 52 - [42] Zemahşerî, age., IV, 592; Râzî, age., XXX, 114-115. 53 - [43] Zira‘, dirsek ile yapılan bir uzunluk ölçüsüdür. 54 - [44] Yazır, Beyhakî’den naklen aktarmıştır (Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, III, 370). 55 - [45] Yazır, age., VIII, 318. 56 - [46] Mü’min 40/18; Fussılet 41/34; Hâkka 69/35; Me‘âric 70/10. 57 - [47] En‘âm 6/70; Yûnus 10/4; Hacc 22/19; Şu‘arâ’ 26/101; Sâffât 37/67; Sâd 38/57; Mü’min 40/72; Dühân 44/46, 48; Vâkı‘a 56/42, 54, 93; Muhammed 47/15; Rahmân 55/44; Nebe’ 78/25. 58 - [48] Asım Efendi, Kâmûs, IV, 251. 59 - [49] Yazır, age., VIII, 319.
  • Ahkâf 46/18 Fussilet 41/34 Hâkka 69/35 Me‘âric 70/10 Muhammed 47/70 Yûnus 10/4 Hacc 22/19 Şu‘arâ 26/101 Sâffât 37/67 Sâd 38/57 Mü'min 40/72 Duhân 44/46 Duhân 44/48 Vâkı‘a 56/42 Vâkı‘a 56/54 Vâkı‘a 56/93 Muhammed 47/15 Rahmân 55/44 Nebe' 78/25
• 60 - [50] Sâffât 37/67; Sâd 38/57; Vâkı‘a 56/42, 54, 93; Nebe’ 78/25; Ğâşiye 88/5. 61 - [51] İbrâhim 14/16-17. 62 - [52] Muhammed 47/14.
  • Kâf 50/67 Sâd 38/57 Vâkı‘a 56/42 Vâkı‘a 56/54 Vâkı‘a 56/93 Nebe' 78/25 Ğâşiye 88/5 Zâriyât 51/17 Tûr 52/14