Ahzâb Suresi

Medine’de hicrî 6. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 73 âyetten oluşan, adını 20 ve 22. âyetlerde geçen ve “gruplar” anlamına gelen الْاَحْزَاب el-ahzâb kelimesinden alan Ahzâb sûresi, inişe göre 105, resmî sıralamada ise 33. sûredir. Bu sûrenin aslında Bakara sûresi kadar olduğu, sonrasında bu kadar (73 âyet) kaldığı şeklindeki rivayetler hiçbir şekilde doğru olamaz.

Ahzâb sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan ve Mekke dönemi sûrelerinden birisi olan Secde sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de genel hatlarıyla “iyilerin ve kötülerin akıbetlerinin ele alınması” (Secde 19-20; Ahzâb 35, 64-65), ayrıca “Hz. Peygamber’in risâlet alanı, gönderiliş gayesi” (Secde 3; Ahzâb 45-46), “övülen insanların çeşitli özellikleri” (Secde 15-16; Ahzâb 35) vs. konular iki sûre arasındaki ortak konular olarak belirlenebilir.

Ahzâb sûresinin ilk âyetleri Hz. Peygamber’e bazı emirlerle başlamakta, zıhar yapılan kadınların anneler olamayacağı, evlatlıkların kişilerin bizzat kendi çocukları olmadığı, onları kendi babalarına nispet etmek gerektiği beyan edilmektedir.

6. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in ümmetiyle olan sıcak ilişkisi, hanımlarının ümmetin anneleri mesabesinde oluşu, bütün peygamberlerden verilen sözlere sadakat gösterme sözü alındığı, nankörlere elem verici bir azabın hazırlanmış olduğu bildirilmektedir.

9. âyetten itibaren, sûreye adını veren ve çeşitli grupların birleşerek Müslümanlara karşı giriştikleri savaş olan Ahzâb savaşıyla ilgili bilgiler verilmekte, münafıkların ikiyüzlü davranışları dile getirilmekte, bu arada Hz. Peygamber’in ümmet için güzel örnek oluşu dile getirilmekte, bazı müminlerin verdikleri sözlerini tuttukları, bazılarının ise sözlerini tutmak için bekledikleri beyan edilmektedir.

28. âyetten itibaren, Kurayza oğullarının geride bıraktığı ganimetlerle ilgili olarak Hz Peygamber’in eşlerinin bazı isteklerde bulunması, sonrasında bu istelerin yersiz olduğu ifade edilmekte, Hz. Peygamber’in eşlerinin ümmet içerisindeki ayrıcalıklı durumu ve onlara yönelik özel bildirimler beyan edilmektedir.

35. âyetten itibaren, duyarlı insanların on özelliği dile getirilmekte, ümmetin Yüce Allah’ın ve Hz. Peygamber’in buyruklarına karşı göstermesi gereken teslimiyet ifade edilerek Hz. Zeyd ile Hz. Zeyneb’in yürümeyen evliliği, daha sonra Hz. Peygamber’in onunla evlenmesi, Hz. Peygamber’in çeşitli özellikleri ele alınmaktadır.

49. âyetten itibaren, evlilik ve boşanmayla ilgili birtakım detaylı hükümler ele alınmakta, bazı kişilerin izinsiz bir şekilde Hz. Peygamber’in evine girmek istemelerine yönelik düzenlemeler, Hz. Peygamber’in Yüce Allah ve melekleri tarafından desteklenmesi, ona eziyet edenlerin cezalandırılacakları bilgisi ile genelde dış örtü denen cilbâb’ın Müslüman hanımların örtüsü olduğu ifade edilmektedir.

63. âyetten itibaren, Son Saat’in vaktini kimsenin bilemeyeceği, inkârcılara azabın hazırlandığı, yüzüstü cehenneme atılacakları bildirilmekte, mahşerde bazı insanların kendilerini saptıranlar aleyhindeki istekleri beyan edilmekte, müminlerin Hz. Mûsâ’ya yapılan gibi eziyet etmemeleri gerektiği, sorumluluk üstlenen insanların bunun gereğini yerine getirmelerinin zorunlu oluşu ifade edilmekte, sonuçta münafıklara azap edilecekken müminlerin ise tevbelerinin kabul edileceği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 56-62. âyetlerinde Allah’ın ve meleklerinin Hz. Peygamber’e yardım ettiğini, Allah’a, Rasü’lü’ne ve müminlere eziyet edenlerin akıbetini bildirmekte, ümmetin bütün hanımlarına yönelik dış elbise giymeleri gerektiği bilgisini vermekte, toplumdaki yanlışlık yanlılarını uyarmaktadır.

a) Hz. Peygamber’e Destek ve Eziyetin Sonuçları

Yüce Allah, sûrenin 56-58. âyetlerinde “Allah ve melekleri, Nebî’ye salât ediyorlar. Ey iman edenler! Siz de ona salât edin ve tam bir teslimiyet gösterin” buyruğuna yer vermekte, Allah’ı ve Rasûlü’nü incitenlere dünyada ve ahirette lânet ettiğini ve onlar için alçaltıcı bir azap hazırlamış olacağını bildirmektedir.

Ardından, ayrıca mümin erkeklere ve mümin kadınlara, yapmadıkları bir şeyden dolayı eziyet edenlerin şüphesiz bir iftira ve apaçık bir günah yüklendikleri beyan edilmektedir.

ı. Yüce Allah’ın ve Meleklerin Hz. Peygamber’e Yardımı

اِنَّ اللّٰهَ وَمَلٰٓئِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيّ يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْل۪يمًا “Allah ve melekleri, Peygamber’e salât ediyorlar (destek veriyorlar). Ey iman edenler! Siz de ona salât edin (destek verin) ve tam teslimiyet gösterin!”

Âyetteki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; وَمَلٰٓئِكَتَهُ ve melâiketehû ifadesi “ve O’nun melekleri”; يُصَلُّونَ yusallûne fiili “salat ederler, yardım ediyorlar”; عَلَى النَّبِيّ ‘ale’n-nebiyyi ifadesi “Nebî’ye, Peygamber’e”; يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; صَلُّوا sallû emri “siz de salât edin, yardım edin”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; وَسَلِّمُوا تَسْل۪يمًا ve sellimû teslîmen emri ise “(ona) tam teslimiyet gösterin” demektir.

Burada Yüce Allah’ın ve meleklerinin Hz. Peygamber’e salat ettikleri ve müminlerden de aynısının istendiğiyle ilgili buyruk gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ اللّٰهَ وَمَلٰٓئِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيّ “Allah ve melekleri, Peygamber’e salât ediyorlar (destek veriyorlar).” Yüce Allah Hz. Peygamber’in evlerine girme konusunda yeni bir düzenleme yaparak sahâbîlerin yanlışa düşmelerini engelleyici öğretilerden söz ettikten sonra, Hz. Peygamber’e kendisinin ve meleklerinin salât ettiğini bildirmektedir. Bu çerçevede âyette sözü edilen salât yani yusallûne fiili Yüce Allah’a nispet edilince O’nun rahmeti anlaşılmakta, meleklerinki ise onların duası olarak yorumlanmaktadır.(1)

Konuyla ilgili olarak daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/43’te şöyle buyrulmaktadır: “O (Allah) ve melekleri sizi karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için size salât ediyorlar. (Çünkü Allah), müminlere karşı çok merhametlidir.” Bu iki âyette geçen يُصَلّ۪ي yusallî ve يُصَلُّونَ yusallûne fiilleri yani salât kavramı hakkında Ahzâb 33/43. âyette detaylı bir bilgi vermeye çalıştığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim:

Bu ifade Yüce Allah’a ve meleklere nispet edilince özel bir yardım manasını ifade eder.(2) Buradan hareketle söz konusu fiil Yüce Allah’a ve meleklere nispet edilince bu bilinen manada “salevât getirmek” gibi bir anlamı kesinlikle vermez. Yorumunu yapmakta olduğumuz Ahzâb 33/56’da Yüce Allah’ın ve meleklerinin Nebî(as)’a salat etmekte oldukları, yani “ona destekte bulundukları ve yardım ettikleri” dile getirilmektedir. Çünkü aynı yardım ve desteği müminlerin de göstermesini devam eden cümlede ifade etmektedir.

Yüce Allah’ın ve meleklerinin insanlara olan “salâtı”nın ne olduğunu doğru anlayabilmek için Enfâl sûresinin 62. âyetini göz önünde bulundurmak ve mesajını iyi kavramak gerekmektedir. Âyet mealen şöyledir: “Eğer sana hile yapmak isterlerse, (şunu bil ki) sana Allah yeter. O, seni yardımıyla ve müminlerle destekleyendir.”

Yüce Allah’ın bu âyette dile getirdiği husus Hz. Peygamber’i yardımıyla ve müminlerle desteklediğidir. Buradan anlaşılıyor ki Ahzâb 33/43 ve 56’da belirtildiği üzere Yüce Allah’ın ve meleklerin müminlere ve Hz. Peygamber’e salâtı onların verdiği destektir. Bunun delili de işte bu âyettir.

2. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْل۪يمًا “Ey iman edenler! Siz de ona salât edin (destek verin) ve tam teslimiyet gösterin!” Yüce Allah kendisinin ve meleklerinin Hz. Peygamber’e salat etmekte olduklarını beyan ettikten sonra, müminlere de seslenmekte, aynı yardımı ve desteği onların da göstermesini, dahası onun tebliğ ettiği değerlere tam bir teslimiyet göstermelerini emretmektedir. Esasında Âl-i İmrân 3/173 ve Ahzâb 33/22’de belirtildiği gibi müminlerin bu emir karşısındaki tutumunun teslimiyetlerinin artması şeklinde tecelli ettiği dile getirilmektedir.

a) Tefsirlerimizde Hz. Peygamber’e yapılması istenen salât ve selâmın ne olduğu konusunda birbirine yakın bilgiler zikredilmektedir.(3) Bu çerçevede “Allah’ım ona salat eyle”, “Ey Nebî! Salât ve selam senin üzerine olsun”, “Allah ona salât etsin”, “Selam senin üzerine olsun” gibi cümlelerin bu anlamda söylenmesinin gerekliliği üzerinden mesajlar verilmektedir.

Dahası, Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette onun şöyle buyruduğu nakledilmektedir: “Yanında adım zikredilip de bana salevât getirmeyen kimsenin burnu sürtünsün.”(4) Bu arada namazda salli ve bârik dualarının(5) okunması ile tahiyyât duasındaki Hz. Peygamber’e selam cümleleri(6) de bu tefsirin delilleri olarak dile getirilmektedir.

Başka bazı rivayetlerde Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu ifade edilmektedir: “Kim bana bir kere salât ederse Allah ona on kez salât eder.”(7) Bu rivayette sözü edilen salâtın dua veya bilinen manada “salat ve selam” değil de, bizim tercih ettiğimiz gibi “Hz. Peygamber’e yardım etmek ve destek olmak” manası söz konusu olunca rivayette anlaşılmayacak veya kabul edilmeyecek hiçbir unsuru söz konusu olamaz.

Hacc 22/40 ve Muhammed 47/7 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi “Yüce Allah’a yani O’nun dinine yardım edenlere Allah’ın da yardım edeceğini” beyan etmektedir. Bu arada ümmetin Hz. Peygamber’e salat etmesi yani yardımda bulunup destek vermesi karşılıksız bırakılmamakta, çünkü Tevbe 9/103’de belirtildiği gibi Hz. Peygamber’in de onlara salâtı yani yardım etmesi kendisine emredilmektedir.

b) Bu âyet vesilesiyle beyan etmeliyiz ki ümmetin Hz. Peygamber’e dua etmesi ve onun adını anması anlamında salat ve selamın yanlışlığıyla ilgili herhangi bir sözümüz olamaz. Sadece âyetlerde ve rivayetlerde geçen salât kelimesine nasıl anlam verilmesi gerektiği noktasında tereddütler oluşmaktadır. Yüce Allah ve melekleri Hz. Peygamber’e salât ettikleri gibi müminlerin de ona salât etmelerini ve tam bir teslimiyet göstermelerini kendilerine emretmektedir.

İşte buradaki salât elbette “rahmet dilemek” ve “dua etmek” olabilir; ancak bilinmelidir ki bu âyet geldiğinde sahâbîler şimdi yapıldığı gibi bir kenara çekilip, ellerine de tesbih alıp bugün uygulandığı gibi salat ve selam çekmiş değillerdi. Aksine Hz. Peygamber’e salatı ona ve davasına yardım olarak kabul edip anladıkları için her türlü fedakarlıklara koşmuşlar, savaş meydanlarına çıkmışlar, savaşmışlar, ya şehit düşmüşler veya gazi olmuşlardı.

Selâm için de ona ve tebliğ ettiği İslam davasına tam bir teslimiyet göstermişlerdi. Şimdilerde yapılan iş, maalesef asla ve asla âyetlerin indirildiği dönemde yapılanları karşılamamaktadır; çünkü âyette emredilen “eylem” bugün “söylem”e indirgenmiş, salât kısmıyla yetinilerek selâm yani teslimiyet kısmı duadan kaldırılmış, eksik bir beyanla yetinilmesi tercih edilir olmuştur. Artık bu âyette emredilenin “söylem” değil, “eylem” olduğunu anlamanın ve gereğini yerine getirmenin zamanı gelmiş, hatta geçmek üzeredir bile.

ıı. Allah’a ve Elçisi’ne Eziyetin Sonuçları

اِنَّ الَّذ۪ينَ يُؤْذُونَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ وَاَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُه۪ينًا “Şüphesiz ki Allah’ı ve Elçisini incitenlere Allah dünyada da ahirette de lanet etmiş ve onlar için küçük düşürücü bir azap hazırlamış (olacak)tır.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ يُؤْذُونَ innellezîne yü’zûne ifadesi “muhakkak ki eziyet edenler”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû ifadesi “ve O’nun Rasûlü’ne, Elçisi’ne”; لَعَنَهُمُ le‘anehum ifadesi “onlara lanet etmiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “(hem) dünyada”; وَالْاٰخِرَةِ ve’l-âhırati kelimesi “ve (hem de) âhirette”;وَاَعَدَّ ve e‘adde fiili “ve hazırlamıştır, hazırlamış (olacaktır)”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; عَذَابًا مُه۪ينًا ‘azâben mühînen tamlaması ise “alçaltıcı bir azap” demektir.

Burada Yüce Allah’ı ve Elçisi’ni incitenlere yönelik feci akıbetle ilgili tehditler gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ يُؤْذُونَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ “Şüphesiz ki Allah’ı ve Elçisini incitenler.”” Yüce Allah Hz. Peygamber’e yönelik salat ve ümmetin göstermesi gereken teslimiyet konusunu dile getirdikten sonra, bu defa hem kendisine hem de Elçisi’ne eziyet edenlere dünyada ve âhirette lanet etmiş olacağını ve kendileri için alçaltıcı bir azap hazırlamış olacağını haber vermektedir.

a) Âyette geçtiği üzere “Yüce Allah’a eziyet” ifadesi elbette mecazdır. Bunun şekli “Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına itibar edilmemesi”, “Allah’a çocuk isnadı”,(8) “Yahudilerin dile getirdiği ‘Allah’ın eli sıkıdır, yani cimridir’ şeklindeki sözleri”,(9) “O’nun zatına ve sıfatlarına uygun olmayan sözler söylenmesi, yakıştırmalarda bulunulması” Yüce Allah’a yönelik eziyetler kapsamında düşünülebilir.

b) Hz. Peygamber’e yönelik olanlar ise çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere onların Hz. Peygamber’i suçladıkları on konu başlığı olarak hatırlanabilir. Mekke müşrikleri Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(10) “şâ‘ır (şâir)”,(11) “sâhır (büyücü)”,(12) “meshûr (büyülenmiş)”,(13) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(14) “müfterî (iftiracı)”,(15) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(16) “kezzâb (çok yalancı)”,(17) “dâllûn (sapkın(lar)”(18) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir, mânı‘)”(19) diyorlardı.

Dahası Ahzâb 33/13’te dile getirildiği gibi, savaştan kaçmak için evlerinin savunmasız olduğu yalanını söyleyip izin istemeleri, ayrıca Ahzâb 33/18’de geçtiği üzere Medineli Yahudilerin ve münafıkların da savaş zamanlarında milleti gönülsüz edip savaştan geri etme çağrıları da bu kapsamda hatırlanabilir. Bu arada daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/53’te beyan edildiği gibi Hz. Peygamber’in evine izinsiz girilmesi, yemek pişirilme zamanında ve yemekten sonra orada beklenip farklı konulara dalınması da ona yönelik eziyetler bağlamında zikredilmektedir.

Bu konuda verilen bilgiler bağlamında daha sonra ele alacağımız Ahzâb 33/63’te de geçtiği gibi “Son Saat’in zamanını” sormaları da Hz. Peygamber’e verdikleri eziyetlere örnek olarak zikredilebilir.

Konuyla ilişkilendirilebilecek âyetlerden birisi de benzer bir içerik arz eden Tevbe 9/61’de şu şekildedir: “(Münafıklardan:) ‘O (Peygamber, her söyleneni dinleyen) bir kulaktır’ diyerek Nebî’yi incitenler de vardır. De ki: O, sizin için bir hayır kulağıdır. (Çünkü) o Allah’a inanır, müminlere güvenir ve o, sizden iman edenler için de bir rahmettir. Allah’ın Rasûlü’ne eziyet edenler için mutlaka elem verici bir azap vardır.”

2. لَعَنَهُمُ اللّٰهُ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ وَاَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُه۪ينًا “Allah dünyada da ahirette de lanet etmiş ve onlar için küçük düşürücü bir azap hazırlamış (olacak)tır.” Yüce Allah kendisine ve Elçisi’ne çeşitli şekillerde eziyet edip onları incitenlere hem dünyada hem de âhirette lanet ettiğini, ayrıca âhirette onlar için alçaltıcı bir azap hazırlamış olacağını, bu yapılanların karşılıksız bırakılmayacağını haber vermektedir.

a) لَعَنَهُمُ اللّٰهُ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ “Allah, onlara dünyada ve ahirette lânet etmiştir.” Yüce Allah’ın hem dünyada hem de âhirette kendilerine lanet edeceği kişilerin Allah’a ve Rasûlü’ne eziyet edenler olduğunu bildirmektedir.

Bakara 2/159 ve A‘râf 7/44’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere “lanet” kavramı pek çok varlığı içermektedir. Önemine binaen burada bunların kimler olduğuyla ilgili bir bilgi vermenin faydalı olacağı kanaatindeyiz.

Kur’ân’da Yüce Allah’ın kimlere lanet edeceğiyle ilgili çeşitli bilgiler yer almaktadır. Bu bağlamda fiil ve isim olarak la‘net kelimesinin kullanıldığı âyetler ve kendilerine lanet edilenler hakkında şu bilgilerin verildiğini görmekteyiz:

Lanete layık görülenler şu şekilde beyan edilmektedir:

ı. “Şeytan”,(20)

ıı. “Kâfirler”,(21)

ııı. “Yahudiler”,(22)

ıv. “Kâfir İsrailoğulları”,(23)

v. “Cumartesi yasağını ihlal edenler”,(24)

vı. “Hakkı yalanlayanlar”,(25)

vıı. “İmandan sonra küfre giren zalimler”,(26)

vııı. “Mutlak anlamda inkârcı zalimler”,(27)

ıx. “Münafıklar”,(28)

x. “Kalplerinde hastalık bulunanlar”,(29)

xı. “‘Âd kavmi”,(30)

xıı. “Firavun”,(31)

xııı. “Allah hakıkında kötü zan besleyen münafık erkek ve kadınlarla müşrik erkek ve kadınlar”,(32)

xıv. “Allah’a yalan iftira edenler”,(33)

xv. “Allah’a ve Rasûlü’ne eziyet edenler”,(34)

xvı. “Kasten insan öldürenler”,(35)

xvıı. “Yeryüzünde bozgunculuk çıkaran ve sıla-i rahim yapmayanlar”,(36)

xvııı. “Allah’ın apaçık âyetlerini gizleyenler”(37) ve

xıx. “Namuslu kadınlara zina iftirası atanlar.”(38)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu bağlamda konu işlenmekte ve Yüce Allah ile Rasûlü’ne eziyet edip onları incitenlere Yüce Allah’ın hem dünyada hem de âhirette lanet etmiş olacağı beyan edilmektedir.

b) وَاَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُه۪ينًا “Onlar için alçaltıcı bir azap hazırlamış (olacak)tır.” Yüce Allah kendisini ve Rasûlü’nü inciten böyleleri için ayrıca alçaltıcı bir azap hazırlamış olacağını da ifade etmektedir. Tevbe 9/61’de bu azap için “elem verici” ifadesi kullanılmaktadır.

Cümlenin başında yer alan اَعَدَّ e‘adde “hazırladı” fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni ise daha önce Ahzâb 33/31, 35 ve 44. âyette de geçtiği üzere olayın gerçekleştiğini değil, mutlak sûrette yaşanacağını bildirmeyi amaçlamasıdır. Âyetin sonunda yer alan ‘azâb-i mühîn yani “alçaltıcı bir azap” ifadesinin mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde de yer almaktadır.(39) Burada geçen مُه۪ين mühîn kelimesi “aşağılatıcı”, “rüsva edici”, “perişan edici”, “küçük düşürücü”, “alçaltıcı” gibi anlamlar içermektedir.

Demek ki Yüce Allah’ı ve Rasûlü’nü çeşitli sözleri ve davranışlarıyla incitenleri korkunç bir azağ beklemektedir. Müminlerin bu noktada dikkatli davranması ve böyle feci bir akıbetten uzak kalmaları gerektiği kendilerine bir kez daha bu âyet ve konu gereği hatırlatılmış olmaktadır.

ııı. Mümin Erkeklere ve Kadınlara Eziyetin Sonu

وَالَّذ۪ينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَانًا وَاِثْمًا مُب۪ينًا “Mümin erkeklere ve mümin kadınlara, yapmadıkları bir şeyden dolayı eziyet edenler, elbette bir iftira ve apaçık bir günah yüklenmişlerdir.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ يُؤْذُونَ vellezîne yü’zûne ifadesi “eziyet edenler”; الْمُؤْمِن۪ينَ el-mü’minîne kelimesi “mümin erkeklere”; وَالْمُؤْمِنَاتِ ve’l-mü’minâti kelimesi “ve mümin hanımlara”; بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا bi ğayri me’ktesebû tamlaması “kazanmadıkları şeyle ilgili olarak, haksız yere”; فَقَدِ احْتَمَلُوا fe kad ıhtemelû ifadesi “elbette yüklenmiş olurlar”; بُهْتَانًا bühtânen kelimesi “bir iftira”; وَاِثْمًا مُب۪ينًا ve ismen mübînen tamlaması ise “ve apaçık bir günah, haram” demektir.

Burada mümin erkeklere ve kadınlara haksız yere iftira atanların akıbeti hakkındaki bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. Bu âyetin yakın mesaj içeren bir benzeri Nisâ’ 4/112’de geçmektedir. Yüce Allah kendisine ve Elçisi’ne eziyet edip incitenlere vereceği cezayı beyan ettikten sonra, bu defa sözü mümin erkekleri ve kadınları suçsuz yere incitenlere getirmekte ve bunu yapanların da korkunç bir iftira ve apaçık bir haram suçu üstlenmiş olduklarını bildirmektedir.

Önceki âyette incitilenler Yüce Allah ve Rasûlü iken, bu âyette mümin erkekler ve kadınlar dile getirilmektedir. Demek ki Yüce Allah’a, Hz. Muhammed’e ve müminlere yapılan eziyetler zincirleme bir şekilde birbirine bağlı olarak görülmekte, öyle kabul edilmektedir.

Bu âyetin Hz. Ayşe ve Safvân adlı sahâbî veya daha başkaları hakkında indirildiği rivayet edilse(40) de âyette ifadeler çoğul geldiği için bunları içerse de bunun genel bir prensip ve hatırlatma, toplumsal hayatın düzgün yaşanması için yapılmış evrensel bir uyarı olduğunda şüphemiz yoktur.

2. Âyette sözü edilen بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا bi payri me’ktesebû ifadesi “haksız yere”, “hak etmedikleri bir şekilde”, “sebep olmadıkları bir şekilde”, “yapmadıkları bir şey sebebiyle” gibi manalar içermekte ve özellikle Medine’de bazı Yahudilerin ve münafıkların ortaya koyduğu, dile getirdiği sataşmalara işaret edilmektedir.

Sataşmanın içeriğine değinilmediği için biz de bunun ne olduğu konusunda herhangi bir açıklama yapmayacağız. Konuyla ilgili olarak şu kadarını söyleyelim:

3. Gerek vahyin indirildiği dönemde, gerekse sonrasında her kim işlemediği, yapmadığı, sorumlusu olmadığı bir olaydan dolayı incitiliyor, kendisine eziyet ediliyorsa bunu yapanlar بُهْتَان bühtân(41) denen apaçık iftirayı ortaya atmışlar, bununla birlikte açık bir de haram işlemişlerdir. Bu arada âyetin sonunda geçen اِثْم ism(42) kelimesi de “günah”, “haram” manasına gelmektedir. Demek ki bu türden yalan ve iftira atanlar korkunç bir iftira günahı ile apaçık bir haram yükü yüklenmiş olmaktadırlar.

b) Müslüman Hanımlara ve Başkalarına Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 59-62. âyetlerinde hanımların dış ortamlara girdiklerinde dikkat etmeleri gereken bir buyruk olarak şu evrensel bilgiye yer vermektedir: “Ey Peygamber! Hanımlarına, kızlarına ve müminlerin kadınlarına (bir ihtiyaç için dışarı çıktıkları zaman) dış örtülerini üstlerine salmalarını söyle! Bu (giysi) onların tanınması ve incitilmemesi için en uygun (giyinme tarzı)dır. Allah çok bağışlayandır; çok merhamet edendir.”

Ardından, münafıkların, kalplerinde hastalık bulunanların yani fuhuş düşüncesi taşıyanların, bir de şehirde kötü haber yayanların bu hallerinden vazgeçmemeleri durumunda Hz. Peygamber’in onlarla savaştırılacağı, bu durumda perişan edilecekleri için artık orada çok az bir zaman kalabilecekleri, lânetlenmiş olarak nerede ele geçirilirlerse yakalanacakları ve şiddetli bir ölüm şeklinde öldürülecekleri haber verilmektedir.

Daha sonra, sosyal hayat için çok önemli olan şu ilahi bildirime yer verilmektedir: “Daha önce geçenler arasında da Allah’ın sünneti (uygulaması böyle idi). Allah’ın sünnetinde (kanununda) asla bir değişme bulamayacaksın.”

ı. Cilbâb Denilen Dış Örtü

يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِاَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَآءِ الْمُؤْمِن۪ينَ يُدْن۪ينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَاب۪يبِهِنَّ ذٰلِكَ اَدْنٰىٓ اَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللّٰهُ غَفُورًا رَح۪يمًا “Ey Peygamber! Eşlerine, kızlarına ve müminlerin kadınlarına (dışarı çıktıklarında) dış örtülerini üzerlerine salmalarını söyle! Bu, onların tanınması ve incitilmemesi için en uygunudur. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Buradaki يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ yâ eyyuhe’n-nebiyyu hitabı “ey Nebî, ey Peygamber”; قُلْ kul emri “de ki”; لِاَزْوَاجِكَ li ezvâcike ifadesi “senin eşlerine”; وَبَنَاتِكَ ve benâtike ifadesi “ve senin kızlarına”; وَنِسَآءِ الْمُؤْمِن۪ينَ ve nisâi’l-mü’minîne tamlaması “ve müminlerin hanımlarına”; يُدْن۪ينَ yüdnîne emri “salsınlar”; عَلَيْهِنَّ ‘aleyhinne ifadesi “onların kendilerinin üzerlerine”; مِنْ جَلَاب۪يبِهِنَّ min celâbîbihinne ifadesi “onların dış elbiselerini”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “iş bu (durum)”; اَدْنٰىٓ ednâ kelimesi “en uygun(dur), daha uygun olan(dır)”; اَنْ يُعْرَفْنَ en yu‘rafne ifadesi “onların tanınmalarına”; فَلَا يُؤْذَيْنَ fe lâ yü’zeyne ifadesi “ve onların eziyet edilmemelerine”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır, (şöyle)dir; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; غَفُورًا ğafûran kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمًا rahîmen kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in eşlerinin, kızlarının ve bütün mümin hanımların dışarı çıktıklarında üzerlerine bir dış giysi almaları gerektiğiyle ve bunun gerekçesiyle ilgili bir hüküm gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِاَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَآءِ الْمُؤْمِن۪ينَ يُدْن۪ينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَاب۪يبِهِنَّ “Ey Peygamber! Eşlerine, kızlarına ve müminlerin kadınlarına (dışarı çıktıklarında) dış örtülerini üzerlerine salmalarını söyle!” Yüce Allah kendisine, Rasûlü’ne ve mümin erkeklerle mümin kadınlara eziyet edenlerin neleri hak etmiş olacaklarını beyan ettikten sonra, sözü bu defa toplumsal hayatın çok önemli bir başka konusuna getirmektedir.

Bu çerçevede Hz. Peygamber’e hitap ederek, eşlerine, kızlarına ve müminlerin hanımlarına iletilmek üzere cilbâblarını üzerlerine alıp salmalarını emretmektedir. Bu emrin uygulanması elbette evlerin içi değil de namahremlerin bulunduğu dış ortamlar olmalıdır. Çünkü devam eden cümlede bu emrin gerekçesi “tanınmaları ve eziyete uğratılmamaları” şeklinde belirlenmektedir.

Âyette geçen يُدْن۪ينَ yüdnîne fiili “yaklaştırmak” manasına gelse de beraberinde kullanılan عَلَي ‘alâ edatı gereği “kaplamak”, “sarkıtmak”, “üzerini sıkıca örtmek” gibi anlamlar içermektedir. Üzerine sarkıtılması istenen şey olarak da جَلَاب۪يبِ celâbîb kelimesi kullanılmaktadır ki bu da cilbâb kelimesinin çoğuludur ve “dış giysi”, “ferace”, “çar”, “ihram” gibi giysiler demektir. “Ev içinde giyilen giysileri örten herhangi bir dış giysi” ifadesi bu konudaki maksadı ortaya koymaya yetecektir.

Bu emir Nûr 24/31’de geçen “başörtülerini yakalarının üzerine vurup salsınlar” beyanının bir ileri aşamasıdır ve kendiliğinden görünen “eller”, “yüz” ve “ayaklar” hariç vücudun tamamını örten dış giysileri içmektedir.(43) Bazı müfessirler bu kelimeyi “tek göz hariç yüz dahil her tarafı örten giysi” şeklinde açıklamışlardır.(44) Ancak bu izah Nûr 24/31’deki “kendiliğinden görünen kısmın hariç” ifadesine uymamaktadır. Bu arada مِنْ جَلَاب۪يبِهِنَّ ifadesindeki مِنْ min edatı eğer teb‘îdıyye manası verirse “dış örtülerden bir kısmını” demek olur; yok eğer beyâniyye olursa “dış giysileri” anlamı devreye girer ki maksadın beyâniyye olması gerektiği anlaşılmaktadır.

Rivayetlere göre, bu âyet indirilince sahâbî hanımların bu emre azami özen gösterdikleri ve dışarıya çıkarlarken bu şekilde örtünmeye çok dikkat ettikleri ifade edilmektedir. Âyetlerin indirildiği dönemde kadınlara sataşılması olaylarının yaygın olduğu bilinmekte ve mümin hanımlara sataşılmaması için kendilerinin de tedbir alması istenmekte, bu amaçla tesettür denilen örtü sayesinde sözlü sataşmaların da önüne geçilmesi hedeflenmektedir.(45)

2. ذٰلِكَ اَدْنٰىٓ اَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ “Bu, onların tanınması ve incitilmemesi için en uygunudur.” Yüce Allah mümin hanımların dışarıya çıktıklarında üzerlerine almaları gereken dış giyslerini kendilerine neden emretttiğini beyan etmekte ve bunu “tanınmaları, böylece de sözlü veya fiilî eziyete yani tacize uğratılmamaları” şeklinde belirlenmektedir.

a) Toplumsal hayatta kadınların dış ortamlarda bulunabildiklerinin en önemli delillerinden olan bu âyetten anlaşılıyor ki, vahyin indirildiği Medine’de veya başka yerlerde kadınların sözlü tacize uğratılmamaları için onların da önlem alması gerekmektedir.

Dönem itibariyle fuhşa alışmış, bu nedenle de çeşitli çirkinlikler yapanlardan kendilerini ayırmaları için mümin hanımlara yönelik böyle bir tedbir geliştirilmiştir ki bu sayede sosyal hayatta bunların kim oldukları anlaşılacak, tanınmaları sağlanacak, nihayetinde bu sayede çeşitli şekillerde yaşanması muhtemel eziyet ve tacizlerden kurtulmaları da mümkün olacaktır.

Âyette yer alan ve “tanınmaları” manasına gelen اَنْ يُعْرَفْنَ en yu‘rafne ifadesine bazıları lâ harfi takdir ederek “tanınmamaları” manası vermişlerdir ki bu hiçbir şekilde doğru değildir. Öncelikle belirtelim ki, Kur’ân’da bulunmayan bir şeyi oraya ilave etmek vahye müdahale etmek manasında korkunç bir hatadır. Yüce Allah’ın demediğini veya kast etmediğini demiş ve kast etmiş gibi sunmak hiç kimsenin hakkı da değildir haddi de değildir. Öyleyse vahyi mevcut haliyle anlamaya çalışmak durumundayız.

b) İkinci olarak belirtelim ki burada kadınların tanınmalarından söz edilmekte, böylece eziyete ve tacize uğratılmamaları hedeflenmektedir. Eğer kadınlar herhangi bir şekilde art niyet taşıyor ve toplumsal hayatta herhangi bir şekilde çirkinlik yapmak istiyorsa bunun en garantili yolu tanınmamasıdır.

Her tarafını örterek tamamen tanınmaz bir hale gelerek bir anlamda tam kamuflaj uygulayarak hedeflerine ulaşmaları çok daha kolaydır. Bu yüzden âyetteki emri ve gerekçesini kadınların sosyal hayatta bulunmaları, bulundukları ortamlarda tanınmaları ve nihayetinde sözlü veya fiili olarak eziyete, tacize uğratılmamaları şeklinde anlayıp yorumlamak durumundayız.

c) Bu ifadelerimizden kesinlikle şu durum veya şöyle bir sonuç anlaşılmamalıdır: Kur’ân’da emredildiği üzere dış hayatta üzerlerine dış giysilerini almayanlar tacizi hak ediyorlar sanılmasın. Dışarıya çıkacakları zaman cilbablarını üzerlerine almaları kadınlara emredildiği gibi, zımnen erkeklerin de böyle giysin veya giymesin hiçbir kadına sataşmaması gerektiği unutulmamalıdır.

Hiç kimsenin hiç kimseyi rahatsız etme hakkı yoktur; hiçbir erkek de karşısındaki kadın gerektiği şekilde örtünmedi diye ona sözlü veya fiili sarkıntılık yapma hakkına sahip değildir. Zaten Nûr 24/30’da belirtildiği üzere, toplumsal hayatta haramlara karşı dikkatli davranmaları, gözlerini haramdan sakınıp namuslarını korumaları öncelikle erkeklere emredilmektedir. Dahası, fuhşun açığından da gizlisinden de kaçınılması gerektiğinden söz edilen âyetlerde de gizli fuhşun öncelikle kişinin içinde başladığı varsayıldığında yine öncelikle erkeklerin bu noktada dikkatli davranması gerektiği anlaşılmaktadır.

d) Kur’ân’ın hedefi kadınıyla erkeğiyle sağlam, sağlıklı, düzgün, dürüst, başarılı, üretken, dikkatli, duyarlı, sorumlu bireylerden oluşan bir toplum oluşturmaktır. Bunun için gereken hassasiyetin gösterilmesi gayesiyle çeşitli düzenlemelere yer verilmekte ve muhataların bunlara azami ölçülerde riayet etmeleri gerektiğine dikkat çekilmektedir.

3. وَكَانَ اللّٰهُ غَفُورًا رَح۪يمًا “Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah bu ve benzer konularda her kim bir hata yaparsa ve eğer bağışlanma dileğinde de bulunursa bu gibileri bağışlayacağını, çünkü merhametinin eşsiz ve erişilmez olduğunu özellikle hatırlatmaktadır.

ıı. Olumsuz İnsanların Tevbe Etmemelerinin Sonuçları

لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِي الْمَد۪ينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لَا يُجَاوِرُونَكَ ف۪يهَآ اِلَّا قَل۪يلًاۛ مَلْعُون۪ينَۛ اَيْنَ مَا ثُقِفُوٓا اُخِذُوا وَقُتِّلُوا تَقْت۪يلًا “Şüphesiz ki münafıklar, kalplerinde hastalık bulunanlar ve şehirde çirkin haber yayanlar vazgeçmezlerse, seni onların üzerine elbette salarız; sonra lanetlenmiş olarak, orada senin yanında ancak az bir zaman kalabilirler. Nerede ele geçirilirlerse yakalanır ve (şiddetli bir) ölümle öldürülürler.”

Buradaki لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ lein lemyentehi ifadesi “eğer vazgeçmezlerse”; الْمُنَافِقُون el-münâfikûne kelimesi “münafıklar, iki yüzlüler”; وَالَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ vellezîne fî kulûbihim ifadesi “ve onların kendilerinin kalplerinde (şu durum) bulunanlar”; مَرَضٌ meradun ifadesi “hastalık”; وَالْمُرْجِفُونَ ve’l-murcifûne sözcüğü “ve kötü, sarsıcı haber yayanlar”; فِي الْمَد۪ينَةِ fi’l-medîneti ifadesi “şehirde”; لَنُغْرِيَنَّكَ lenuğriyenneke ifadesi “elbette seni muallat ederiz, yollarız”; بِهِمْ bihim ifadesi “onlara, onlarla ilgili, onların üzerine”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;لَا يُجَاوِرُونَكَ lâ yücâvirûneke ifadesi “senin yanında kalamazlar”; ف۪يهَآ fîhâ ifadesi “orada”; اِلَّا قَل۪يلًاۛ illâ kalîlen cümlesi “az bir zaman haricinde, senin yanında ancak çok az bir zaman kalabilirler”; مَلْعُون۪ينَ mel‘ûnîne kelimesi “lanetlenmiş olarak”; اَيْنَ مَا ثُقِفُوٓا eynemâ sukıfû ifadesi “nerede ele geçirilirlerse”; اُخِذُوا uhizû edilgen fiili “yakalanıp tutuklanırlar”; وَقُتِّلُوا تَقْت۪يلًا ve kuttilû taktîlen ifadesi ise “ve çok şiddetli bir şekilde öldürülürler” demektir.

Burada toplumda bozuk zihniyetlerin bulunduğuna işaret edilmekte ve eğer bu tür hatalarından vazgeçmezlerse başlarına nelerin geleceğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِي الْمَد۪ينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لَا يُجَاوِرُونَكَ ف۪يهَآ اِلَّا قَل۪يلًاۛ “Şüphesiz ki münafıklar, kalplerinde hastalık bulunanlar ve şehirde çirkin haber yayanlar vazgeçmezlerse, seni onların üzerine elbette salarız; orada senin yanında ancak az bir zaman kalabilirler.” Yüce Allah müslüman hanımların toplumsal hayatta dikkat etmeleri gereken çok önemli bir uyarıyı belirttikten sonra, bu defa yine toplumsal hayatla ve birlikte aynı toplumda yaşamanın bir gereği olarak çeşitli gruplara yönelik bir başka uyarıda bulunmaktadır.

a) لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِي الْمَد۪ينَةِ “Şüphesiz ki münafıklar, kalplerinde hastalık bulunanlar (fuhuş düşüncesi taşıyanlar) ve şehirde kötü haber yayanlar (bu hallerinden) vazgeçmezlerse.” Yüce Allah Medine toplumu özelinde bütün zamanların İslam toplumlarına hitap etmekte ve son derece önemli bir uyarıya yer vermektedir. Önceki âyetlerde eziyetle ilgili olarak “Yüce Allah”, “Hz. Peygamber” ve “mümin erkeklerle mümin kadınlar” belirlendiği için, bir anlamda bunu yapanların da temelde üç grup insandan oluştuğu mesajı verilerek şu üç gruba işaret edilmektedir:

ı. Yüce Allah الْمُنَافِقُون el-münâfikûne kelimesi gereği âyette “ilk” sırada “münafıklar”a seslenmekte, toplumsal hayatta güvensizliğe ve çeşitli eziyetlere neden olan münafıklıklarından bu tür davranışlardan vazgeçmelerini dolaylı olarak istemektedir. Medine’deki ortam ve özellikle Medenî sûrelerde ele alınan konulara bakıldığında münafıkların ne kadar rahatsız edici bir tutum içerisinde bulundukları ve toplumu canevinden vurmaya gayret ettikleri bilinmektedir.

ıı. Bunlarla birlikte “ikinci” sırada وَالَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ beyanı gereği “kalplerinde hastalık bulunan kişiler” bağlamında kalplerinde iman zaafı, inançsızlık hastalığı bulunan, imanın tadını almadığı için İslâm terbiyesinden uzak, her türlü günaha meyilli olan, bu yüzden de mümin erkeklere de mümin kadınlara da sözleri ve eylemleriyle eziyet edenlerin, onları zina için taciz edenlerin(46) bundan uzaklaşmaları gerektiğini ifade etmek istemektedir.

ııı. Bu iki gruba ilave olarak “üçüncü” sırada ise وَالْمُرْجِفُونَ فِي الْمَد۪ينَةِ ifadesi gereği toplumda bulunan bir başka fitneci gruba dair bilgiler vermekte ve onları uyararak şehirde yalan, yanlış haberler yaymaktan vazgeçmelerini istemektedir. Âyette yer alan الْمُرْجِفُون el-murcifûne kelimesi, “sarsıntı”, “büyük deprem” gibi manalarda “Son Saat” ve “Kıyamet” için kullanılan الرَّجْفَة er-racfeh kelimesiyle aynı kökten gelmekte ve “sosyal hayatta sarsıntılara, depremlere sebep olan sarsıcı haberleri yayanlar” anlamını içermektedir.

Âl-i İmrân 3/173’te belirtildiği gibi, Medine’de bu şekilde davrananların daha çok Yahudiler olduğu bilinmekte,(47) özellikle savaşlarda müslümanların yenilip düşmanlarının galip geldiği şeklinde yalan haberler yaymaktan(48) vazgeçmeleri gerektiği kendilerine bildirilmektedir.

b)لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ “Seni elbette onlara musallat ederiz.” Yüce Allah Medine’de sözünü ettiği üç grup insanın yani münafıkların nifaktan, kalplerinde hastalık bulunanların toplumu ifsat eden fuhuş vs. türünden çalışmalarından ve şehirde asılsız, yalan haber yayanların da bu durumlarından vazgeçmemeleri durumunda Hz. Peygamber’i onların üzerine salacağını haber vermektedir. Burada uyarıya konu mesele Hz. Peygamber’in onlara musallat edilmesi, dolayısıyla onlarla savaşması ve onları şehirden sürüp çıkarması olarak anlaşılmalıdır.

Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette yer alan نُغْرِيَنَّ nuğriyenne fiili “musallat etmek”, “göndermek”, “(üzerlerine) salıp sürmek”, “(onlara) üstün gelmeyi sağlamak” gibi anlamlar içermekte(49) ve anlamı te’kîd etmek için yani mesajı pekiştirilmiş bir şekilde vermek için لَنُغْرِيَنَّ le nuğriyenne şeklinde hem başında lâm/le, hem de sonunda “şeddeli nûn” harfi getirilerek bu noktada ilahi iradenin ne kadar kararlı olduğuna dikkat çekilmiş olmaktadır.

Devam eden ifadeden de anlaşılacağı üzere, burada kullanılan نُغْرِيَنَّ nuğriyenne fiilinin anlam alanında hem çok güçlü bir şekilde “musallat etmek”, “saldırtmak” manası vardır; hem de muhatapları bulundukları yerden “söküp atmak”, yani “sürgün etmek”, “uzaklaştırmak” anlamı söz konusudur.

c) ثُمَّ لَا يُجَاوِرُونَكَ ف۪يهَآ اِلَّا قَل۪يلًاۛ “Sonra orada, senin yanında ancak az bir zaman kalabilirler.” Yüce Allah Medine’deki üç grup azgın insanın yapıp ettiklerinden vazgeçmemeleri durumunda, Hz. Peygamber’i onların üzerine göndereceğini beyan ettikten sonra, artık bu kişilerin Hz. Peygamber’in civarında, yanında, çevresinde çok çok az bir süre kabileceklerini, çünkü ya öldürüleceklerini veya sürgün edilip Medine’den uzaklaştırılmış olacaklarını haber vermektedir.

Benzer bir tehdit ifadesi İsrâ’ 17/76’da müşriklere yönelik olarak zikredilmekte, Hz. Peygamber’i Mekke’den sürgün etmeyi planlayan müşriklerin o durumda kendilerinin de orada çok fazla yaşayamayacakları beyan edilmektedir.

2.مَلْعُون۪ينَۛ اَيْنَ مَا ثُقِفُوٓا اُخِذُوا وَقُتِّلُوا تَقْت۪يلًا “Lanetlenmiş olarak, (orada senin yanında ancak az bir zaman kalabilirler). Nerede ele geçirilirlerse yakalanır ve (şiddetli bir) ölümle öldürülürler.” Yüce Allah sözünü ettiği kişilerin feci bir akıbet yaşayacaklarını beyan etmek üzere, onların Hz. Peygamber’in civarında çok az bir süre kalabileceklerini, üstelik eğer vazgeçmezlerse bu kalış sürelerinin de lanetlenmiş bir şekilde gerçekleşeceğini ifade etmektedir.

a) Âyette geçen مَلْعُون۪ينَ mel‘ûnîne kelimesi önceki cümle ile ilişkili olarak yorumlanabileceği gibi sonraki cümle ile de ilişkilendirilebilir. Buna göre âyette zikredilen مَلْعُون۪ينَ mel‘ûnîne kelimesi önceki cümlenin devamı olursa üzerlerine Hz. Peygamber’in gönderildiği söz konusu üç grubun Medine’de, Hz. Peygamber’in civarında, yanında, çevresinde kalış sürelerinin lanetlenmiş bir şekilde yaşanacağı mesajını içermektedir.

Âyette geçen مَلْعُون۪ينَ mel‘ûnîne kelimesi eğer sonraki cümle ile ilişkilendirilirse bu durumda söz konusu kişilerin lanetlenmişlikleriyle ilgili mesaj, her nerede ele geçirilirlerse yakalanıp lanetlenmiş bir şekilde tutuklanmaları ve öldürülmeleriyle ilgili olur. Anlaşılıyor ki bu ikinci ihtimalde ilgili kelime üç grubun ele geçirilmeleri, yakalanmaları ve öldürülmelerinin lanetlenmiş bir şekilde gerçekleşeceği bildirilmiş olmaktadır.

Kur’ân metninde ثُمَّ لَا يُجَاوِرُونَكَ ف۪يهَآ اِلَّا قَل۪يلًاۛ “Sonra orada, senin yanında ancak az bir zaman kalabilirler” şeklindeki önceki cümlenin sonu ile مَلْعُون۪ينَۛ mel‘ûnîne kelimesinin üzerinde üç noktalı bir işaret kullanılmaktadır ki bunun sebebi ilgili ifadenin her iki türden bir manaya ihtimalinin bulunmasıdır.

b) اَيْنَ مَا ثُقِفُوٓا اُخِذُوا وَقُتِّلُوا تَقْت۪يلًا “Nerede ele geçirilirlerse yakalanır ve (şiddetli bir) ölüm şeklinde öldürülürler.” Yüce Allah Medine toplumunda yaşamış olan ve kötülükleriyle anılan “münafıklar”, “kalplerinde kastalık bulunanlar” ve “şehirde asılsız haberler h-yayanlar”la ilgili olarak onların bu durumlarından vazgeçmelerini istemektedir.

Ayrıca, eğer vazgeçmezlerse Hz. Peygamber’i kendileriyle savaştıracağını, onların perişan edilip lanetlenmiş bir şekilde ya Medine’de lanetlenmiş bir şekilde çok az bir süre kalacaklarını veya aynı şekilde yine gittikleri, kaçtıkları yerlerde rahat edemeyeceklerini, huzurlu olamayacaklarını, çünkü yakalandıkları yerde son derece şiddetli bir şekilde öldürüleceklerini haber vermektedir.

Bu kişiler toplumsal hayatta dirlik ve düzeni haksız yere bozdukları, muhtemelen çeşitli zulümler işledikleri, başkalarına karşı huzursuzluk verici faaliyetler içerisine girdikleri, sosyal hayatı içten içe çökertmeye çalıştıkları, böylece Mekkeli müşriklerin ve Medineli işbirlikçi kitap ehlinin ekmeğine yağ sürdükleri anlaşılmaktadır. Elbette durduğu yerde duranlara karşı herhangi bir olumsuzluk içerisine girilmeyeceği Mümtehıne 60/8’de açıkça hükme bağlanmaktadır.

Âyette sözü edilen üç grup insan اَيْنَ مَا ثُقِفُوٓا ifadesi gereği “her nerede ele geçiririlirlerse” اُخِذُوا uhizû edilgen fiilinin anlamına göre “yakalanmış olacaklar” ve nihayet وَقُتِّلُوا تَقْت۪يلًا beyanı gereği de şiddetli bir şekilde öldürülmüş olacaklardır. Bu son ifadenin تَقْت۪يلًا taktîl kelimesiyle قُتِّلُوا kuttilû edilgen fiili cinsinden bir kalıpla bitmesi hak edenlere yönelik öldürülmenin şiddetini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

ııı. Yüce Allah’ın Evrensel Kanunu

سُنَّةَ اللّٰهِ فِي الَّذ۪ينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللّٰهِ تَبْد۪يلًا “Daha önce geçenler arasında da Allah’ın kanunu (buydu). Allah’ın kanununda asla bir değişiklik bulamazsın.”

Âyetteki سُنَّةَ اللّٰهِ sünnetellâhi tamlaması “Allah’ın kanunu (buydu)”; فِي الَّذ۪ينَ خَلَوْا fillezîne halev ifadesi “geçenler, geçmiş olanlar hakkında”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; وَلَنْ تَجِدَ ve len tecide ifadesi “ve asla ve asla bulamayacaksın”; لِسُنَّةِ اللّٰهِ lisünnetillâhi tamlaması “Allah’ın kanununda”; تَبْد۪يلًا tebdîlen kelimesi ise “değişiklik” demektir.

Burada Yüce Allah’ın evrensel yasası ile o yasaların uygun-lanışını hiç kimsenin engelleyemeyeceği, onlarda herhangi bir değişikliğin bulunamayacağı gündeme getirilmektedir.

1.سُنَّةَ اللّٰهِ فِي الَّذ۪ينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ “Daha önce geçenler arasında da Allah’ın kanunu (buydu).” Bu ifadenin aynısı ve benzerleri Ahzâb 33/38, Mü’min 40/85 ve Feth 48/23. âyetlerde de geçmektedir. Bu cümle hakkında gerekli açıklamalarımızı Ahzâb 33/38’de yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

Şu kadarını aktarmakla yetinelim: Yüce Allah geçmiş ümmetler içerisindeki ilahi sünnetinin yani uygulamasının böyle olduğunu bildirmekte, azgınlara benzer akıbetleri yaşattığını haber vermektedir. Bu arada Ahzâb 33/38, 62, Fâtır 35/43, Mü’min 40/85, Feth 48/23’te geçen سُنَّة اللّٰهِ sünnetüllâh tamlaması “Allah’ın kanunu, uygulması, prensibi, yasası, sistemi” gibi anlamlar içermektedir.

Anlaşılıyor ki eski ümmetler içerisinde de münafıklar, kalpleri hasta olanlar ve toplumda asılsız, yalan haberler yayanlar vardı. Bu nedenle, Yüce Allah’ın bu noktadaki sünnetinin geçmiş milletlerde nasıl idiyse bu ümmet için de aynı olduğu ortaya konulmakta, bütün ilahi prensiplerin aynı ilahi makamdan geldiği ve dolayısıyla uygulanmasının da zorunlu olduğu ifade edilmiş olmaktadır.

Fâtır 35/43’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlar öncekilerin sünnetinden (yani onlara uygulanandan) başka ne bekliyorlar ki! Allah’ın sünnetinde (kanununda) asla bir değişme bulamayacaksın; Allah’ın sünnetinde (kanununda) kesinlikle bir sapma bulamayacaksın.”

2. وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللّٰهِ تَبْد۪يلًا “ Allah’ın kanununda asla bir değişiklik bulamazsın.” Bu ifade veya benzerleri Fâtır 35/43 ve Feth 48/23’te de zikredilmektedir ki maksat Kâf 50/29’da beyan edildiği gibi Yüce Allah’ın katında sözlerinde veya uygulamalarında herhangi bir değişiklğin bulunmadığını ortaya koymaktır.

Yüce Allah kendisinin sünneti olan kanunlarını uygulamasında hiçbir şekilde değişiklik bulunamayacağını bildirmektedir. Âyetin sonunda yer alan لَنْ تَجِدَ len tecide hitabının muhatabı ilk etapta her ne kadar Hz. Muhammed gibi anlaşılsa da, maksadın onunla sınırlı olmadığı bilinmelidir. Çünkü Hz. Peygamber elbette böyle bir arayış içerisinde değildi. Rabbimiz onun üzerinden bütün insanlığa seslenmekte ve kanunlarında hiçbir değişikliğin olamayacağını herkese ilan etmektedir.

Yüce Allah’ın sünnetinde تَبْد۪يل tebdîl bulunamaması, Yüce Allah’ın kanununa hiç kimsenin müdahale edememesi, onu değiştirememesi, amacından ve hedefinden saptıramaması demektir. Bu cümlenin başında da yer alan لَنْ len edatı sözü edilen hususun hiçbir zaman gerçekleşemeyeceğini gösteren bir mana vermektedir.

Bu âyet grubunda ele alınan konular bağlamında düşünüldüğünde, Yüce Allah’ın eski kavimler içerisindeki azgın ve kötü niyetli insanlara nasıl davrandıysa bu son ümmet içindekilere de aynı uygulamasını gerçekleştireceği, çünkü O’nun sünnetinde, kanununda hiçbir değişikliğin bulunamayacağı, zira buna hiçbir kudretin ve gücün erişemeyeceği belirtilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 72; Taberî, age., XXII, 43.
• 2 - Yazır, age., VI, 324.
• 3 - Semerkandî, age., III, 72; Taberî, age., XXII, 43-44; Zemaheşerî, age., IV, 540-541. 4 - Tirmizî, De‘avât, 100; Ahmed b. Hanbel, II, 254. 5 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Ahzâb, 10; Enbiyâ’, 10; De‘avât, 31, 32; Müslim, Salât, 65, 66, 69; Tefsîru Sûre-i Ahzâb, 23; Vitr, 20; Ebû Dâvûd, Salât, 179; Nesâî, Sehv, 49, 50, 54; Dârimî, Salât, 85; İmâm Mâlik, Muvatta’, Sefer, 66, 67; Ahmed b. Hanbel, I, 163; II, 47; IV, 117, 241, 243, 244; V, 274, 374, 424. 6 - Buhârî, Ezân, 148, 150; De‘avât, 16; Müslim, Salât, 56, 60, 62; Tirmizî, Salât, 99, 100; İbn Mâce, İkâmet, 24; Ebû Dâvûd, Salât, 178, 184; Nesâî, Sehv, 41, 43; Dârimî, Salât, 84, 92; İmâm Mâlik, Muvatta’, Nidâ’, 54, 55; Ahmed b. Hanbel, I, 376. 7 - Dârimî, Rikâk, 58.
• 8 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Tevbe 9/30; Nahl 16/57-62; İsrâ’ 17/111; Kehf 18/4; Meryem 19/87-92; Enbiyâ’ 21/26; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-19; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3. 9 - Mâide 5/64.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Tevbe 9/30 Nahl 16/62 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Enbiyâ 21/26 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/19 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3 Mâide 5/64
• 10 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 11 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 12 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4. 13 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 14 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 15 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 16 - Dühân 44/14. 17 - Sâd 38/4. 18 - Mutaffifûn 83/32. 19 - Sebe’ 34/43.
  • Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 20 - Nisa 4/118; Hıcr 15/35; Sâd 38/78. 21 - Bakara 2/89; Ahzâb 33/64. 22 - Bakara 2/88; Nisâ’ 4/13, 46, 52; Mâide 5/60, 64. 23 - Mâide 5/78. 24 - Nisâ’ 4/47. 25 - Âl-i İmrân 3/61. 26 - Âl-i İmrân 3/87. 27 - A‘râf 7/44; Mü’min 40/52. 28 - Tevbe 9/68; Ahzâb 33/61. 29 - Tevbe 9/68; Ahzâb 33/61. 30 - Hûd 11/60. 31 - Hûd 11/99; Kasas 28/42. 32 - Feth 48/6. 33 - Hûd 11/18. 34 - Ahzâb 33/57. 35 - Nisâ’ 4/93. 36 - Ra‘d 13/25; Muhammed 47/23. 37 - Bakara 2/159, 161.
  • Nisâ 4/118 Hicr 15/35 Sâd 38/78 Bakara 2/89 Ahzâb 33/64 Bakara 2/88 Nisâ 4/13 Nisâ 4/46 Nisâ 4/52 Mâide 5/60 Mâide 5/64 Mâide 5/78 Nisâ 4/47 Âl-i İmrân 3/61 Âl-i İmrân 3/87 A‘râf 7/44 Mü'min 40/52 Tevbe 9/68 Ahzâb 33/61 Tevbe 9/68 Ahzâb 33/61 Hûd 11/60 Hûd 11/99 Kasas 28/42 Fetih 48/6 Hûd 11/18 Ahzâb 33/57 Nisâ 4/93 Ra‘d 13/25 Muhammed 47/23 Bakara 2/159 Bakara 2/161
• 38 - Nûr 24/7, 23. 39 - Bakara 2/90; Âl-i İmrân 3/178; Nisâ’ 4/14, 37, 102, 151; Hacc 22/57; Lokmân 31/6; Ahzâb 33/57; Câsiye 45/9; Mücâdele 58/5, 16.
  • Nûr 24/7 Nûr 24/23 Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/178 Nisâ 4/14 Nisâ 4/37 Nisâ 4/102 Nisâ 4/151 Hacc 22/57 Lokmân 31/6 Ahzâb 33/57 Câsiye 45/9 Mücâdele 58/5 Mücâdele 58/16
• 40 - Semerkandî, age., III, 72; Zemahşerî, age., IV, 542.
• 41 - Nisâ’ 4/20, 112, 156; Nûr 24/16; Ahzâb 33/58; Mümtehıne 60/12. 42 - Bakara 2/85, 173, 181, 182, 188, 203, 206, 219; Âl-i ‘Imrân 3/178; Nisâ’ 4/20, 48, 50, 111, 112; Mâide 5/2, 3, 29, 62, 63, 107; En‘âm 6/120; A‘râf 7/33; Nûr 24/11; Ahzâb 33/58; Şûrâ 42/37; Hucürât 49/12; Necm 53/32; Mücâdele 58/8, 9.
  • Nisâ 4/20 Nisâ 4/112 Nisâ 4/156 Nûr 24/16 Ahzâb 33/58 Mümtehine 60/12 Bakara 2/85 Bakara 2/173 Bakara 2/181 Bakara 2/182 Bakara 2/188 Bakara 2/203 Bakara 2/206 Bakara 2/219 Âl-i İmrân 3/178 Nisâ 4/20 Nisâ 4/48 Nisâ 4/50 Nisâ 4/111 Nisâ 4/112 Mâide 5/2 Mâide 5/3 Mâide 5/29 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/107 En‘âm 6/120 A‘râf 7/33 Nûr 24/11 Ahzâb 33/58 Şûrâ 42/37 Hucurât 49/12 Necm 53/32 Mücâdele 58/8 Mücâdele 58/9
• 43 - Semerkandî, age., III, 73; Taberî, age., XXII, 46; Zemahşerî, age., IV, 542. 44 - Taberî, age., XXII, 46.
• 45 - Semerkandî, age., III, 72-73; Taberî, age., XXII, 46-47; Zemahşerî, age., IV, 542-543.
• 46 - Semerkandî, age., III, 73; Taberî, age., XXII, 47; Zemahşerî, age., IV, 543.
• 47 - Semerkandî, age., III, 73; Taberî, age., XXII, 46-47; Zemahşerî, age., IV, 543. 48 - Zemahşerî, age., IV, 543.
• 49 - Semerkandî, age., III, 73; Taberî, age., XXII, 48.