Nûr Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 64 âyetten oluşan, adını 35. âyetteki “nur” anlamına gelen نُور nûr kelimesinden alan Nûr sûresi, inişe göre 97, resmî sıralamada ise 24. sûredir. Benî Müstalik gazvesi dönüşünde iftiraya uğraması nedeniyle sûrenin Hz. Ayşe ile ilgili olan 11-20. âyetlerinin hicri beşinci yılda indirilmiş olduğu belirtilmektedir.

Nûr sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Vâkı‘a sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre birisi Mekkî, diğeri Medenî olan her iki sûrede de “cennetliklere verilecek ödüller” (Mü’minûn 10-11; Nûr 26, 38), “kâfirlere uygulanacak ceza” (Mü’minûn 103-104; Nûr 26, 38), “müminlerin özellikleri” (Mü’minûn 1-9; Nûr 36, 37, 55), “canlıların yaratılışı” (Mü’minûn 12-14; Nûr 45), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Mü’minûn 16-19; Nûr 39-41, 43-45) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Nûr sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli konularda farz hükümler belirlediğini beyanla başlamakta, zina edenlere verilecek ceza, bunların evlilik hükümleri, iftira atanlara uygulanacak işlem bağlamında yemin ettirilmeleri, Hz. Ayşe’ye atılan iftira, onun bundan uzak olduğu, fuhşun yayılmasını isteyenlere dünyada da mahşerde de ceza verileceği konuları ele alınmaktadır.

21. âyetten itibaren, insanların şeytanın adımlarını izlememeleri, bunun tersini yapanların çirkinliklere bulaşacağı, iffetli kadınlara iftira atanlara lanet edileceği, temizlerin temizlere, pislerin de pislere layık olduğu ifade edilmekte, kişilerin başkalarına ait evlere girerlerken nasıl davranmaları gerektiği, kendilerine izin verilmezse evlere girmemeleri gerektiği hükme bağlanmaktadır.

30. âyetten itibaren, mümin erkeklerin ve kadınların haramlara bakmamayla ilgili duyarlılıkları, kimlerin mahrem olduğu, köle ve cariyelerin evlendirilmeleri gerektiği, bu noktada fakir olanların desteklenmesi, Yüce Allah’ın âyetlerinin açıklanış gerekçesi üzerinde durulmakta, ardından sûreye adını veren “nur âyeti” yer almakta, sonrasında yiğit insanların bazı özellikleriyle kötülerin çaresiz durumları ele alınmaktadır.

41. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli başlıklar verilmekte, canlıların sudan yaratıldığı ifade edilmekte, bu arada bazı insanların gerçek dışı sözleri dile getirilmekte, Yüce Allah’a ve Rasûl’e itaat edenlerin kurtuluşa ereceği bildirilmekte, iman edip salih amel işleyenlere yeryüzünde iktidar verileceği müjdelenmekte, namazın kılınıp zekâtın verilmesi ve Rasûl’e itaatin zorunluluğu dile getirilmektedir.

58. âyetten itibaren, çocukların anne ve babalarının yatak odalarına üç vakitte girerlerken izin almaları gerektiği, nikâh arzulamayan yaşlı kadınların açılıp saçılmamak kaydıyla dış elbiselerini çıkarabilecekleri, her şeye rağmen iffetli davranmalarının kendi hyırlarına olacağı, engellilerin durumu, kimlerin evlerinde birlikte veya ayrı ayrı yemek yenebileceği, Hz. Peygamber’den izin almak isteyenlerin bir kısmına izin vermesi gerektiği, onunla konuşurken dikkatli davranılmasının zorunluluğu ifade edilmekte, son âyette ise Yüce Allah’ın mahlûkata hükümranlığı ile mahşerde herkese dünyada yaptıklarının haber verileceği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 41-54. âyetlerinde kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarını, Medine’deki münafıkların olumsuz bazı tutumlarını, Allah’a ve Rasûl’e itaatin gerekliliğini ve sorumlulukların şahsiliğini dile getirmektedir.

a) Kâinat Kitabından Başlıklar

Yüce Allah, sûrenin 41-45. âyetlerinde kâinat kitabından olmak üzere bazı hatırlatmalar yapmakta, göklerde ve yerde bulunanlarla kanat çırparak uçan, dizi dizi kuşların Allah’ı tesbih ettiklerini, her birinin kendi salâtını yani ibadetini, duasını ve tesbihini bildiğini, Allah’ın onların yapmakta olduklarından hakkıyla haberdar olduğunu, göklerin ve yerin yani bütün mahlukatın hükümranlığının sadece Allah’a ait olduğunu ve dönüşün de sadece ve sadece Allah’a olacağını haber vermektedir.

Ardından, yağmurun oluşunu bildirmek üzere Yüce Allah’ın birtakım bulutları çıkarıp sürdüğü, sonra onları bir araya getirdiği, üst üste istifleyip yığdığı, nihâyet bulutların arasından yağmurun çıktığı, gökteki dağlar gibi büyük bulutlardan dolu indirdiği, onu dilediğine isabet ettirip dilediğinden de onu öteye çevirdiği, dahası şimşek parıltısının neredeyse gözleri aldığı bildirilmektedir.

Daha sonra, yine kâinat kitabından başlıklar olmak üzere Yüce Allah’ın gece ile gündüzü birbirine çevirdiği, bunda basiret sahipleri için nice ibretler bulunduğu, Allah’ın her canlıyı sudan yarattığı, kiminin karnı üstünde süründüğü, kiminin iki ayağı üstünde yürüdüğü, kiminin ise dört ayağı üstünde yürümekte olduğu bildirilmekte, Yüce Allah’ın dilediğini yaratmakta olduğu, çünkü Allah’ın her şeye gücünün yettiği beyan edilmektedir.

ı. Her Mahlûkun Tesbihi ve Salâtı

اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَالطَّيْرُ صَآفَّاتٍ كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَتَسْب۪يحَهُ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ وَلِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَاِلَى اللّٰهِ الْمَص۪يرُ “Göklerde ve yerde bulunanlarla dizi dizi kuşların Allah’ı tesbih ettiklerini görmüyor musun? Elbette her biri kendi salâtını (duasını) ve tesbihini (yüceltmesini) bilmektedir. Allah onların yapmakta olduklarını bilendir. Göklerin ve yerin otoritesi yalnızca Allah’a aittir. Dönüş de yalnız Allah’adır.”

Buradaki اَلَمْ تَرَ elem terâ sorusu “görmedin mi, bilmez misin, düşünmedin mi”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُسَبِّحُ لَهُ yüsebbihu lehû ifadesi “O’nu tesbih eder”; مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ men fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan kişiler”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerdeki, yeryüzündeki (kişiler)”; وَالطَّيْرُ ve’t-tayru kelimesi “ve kuşlar”; صَآفَّات sâffâtin sözcüğü “saf halinde, dizi dizi, sürü halinde”; كُلٌّ küllün kelimesi “(onların) hepsi”; قَدْ عَلِمَ kad ‘alime ifadesi “elbette bilmiştir, bilmektedir”; صَلَاتَهُ salâtehû ifadesi “onun kendi ibadetini, duasını”;وَتَسْب۪يحَهُ ve tesbîhahû ifadesi “ve onun kendi tesbihini”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; بِمَا يَفْعَلُونَ bimâ yef‘alûne ifadesi “onların yaptıkları şeyleri”; وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “sadece Allah içindir, Allah’a aittir”; مُلْكُ السَّمٰوَاتِ mülkü’s-semâvâti tamlaması “göklerin otoritesi, hükümranlığı”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin, yeryüzünün (hükümranlığı, egemenliği)”;وَاِلَى اللّٰهِ ve ilellâhi ifadesi “sadece ve sadece Allah’adır”; الْمَص۪ير el-mesîru kelimesi ise “dönüş, varış” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinat kitabına dair bir beyanı, mahlûkatın O’nu tesbih etmekte olduğu ve hükümranlığın sadece kendisine ait olduğu gündeme getirilmektedir.

Bu âyetten itibaren Nûr sûresinin 45. âyetine kadar Yüce Allah’ın âfâk denilen delillerden söz ettiğini bu vesileyle beyan edelim. Esasında kainat kitabından sunumların yapılması genellikle Mekke dönemi surelerinin bir özelliği olarak bilinir. Ancak bu durum yüzde yüz kesin değildir. Çünkü Mekki surelerde Medenî konular, Medenî surelerde de zaman zaman Mekkî konular ele alınabilir.

Genelde özellik olarak tanıtılan hususların yüzde yüz bir kesinlik içermediği özellikle unutulmamalıdır. İşte tam da bu duruma örnek olarak şekilde yorumunu yapmakta olduğumuz Nûr surenin 41-45. âyetlerinde kainat kitabından çeşitli konu başlıkları verilmekte, ardından yeniden Medine toplumunda yaşanan bazı olaylara dair bilgiler verilmektedir.

1. اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَالطَّيْرُ صَآفَّاتٍ كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَتَسْب۪يحَهُ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ “Göklerde ve yerde bulunanlarla dizi dizi kuşların Allah’ı tesbih ettiklerini görmüyor musun? Elbette her biri kendi salâtını (duasını) ve tesbihini (yüceltmesini) bilmektedir. Allah onların yapmakta olduklarını bilendir.” Yüce Allah iyilik sahibi müminlerin özelliklerini ve mahşerdeki ödüllerini, inkârcıların da amellerinin silinip gitmesi nedeniyle yaşayacakları korkunç akıbetlerini beyan ettikten sonra, bu âyet gruybunda kâinat kitabından çeşitli âyetleri hatırlatmakta ve bu âlemde insanların yalnız olmadığını, dünyanın başka canlılarla paylaşılmakta olduğunu haber vermektedir.

a) اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَالطَّيْرُ صَآفَّاتٍ “Göklerde ve yerde bulunanlarla dizi dizi kuşların Allah’ı tesbih ettiklerini görmüyor musun?” Yüce Allah inkârcıların tutumlarını dolaylı olarak eleştirirken onlar Allah’a gerekli saygıyı göstermemiş olsalar da bu olumsuz tavrın kendilerine bir yararının olmadığı gibi Allah’a da, hiçbir zararlarının bulunamayacağını beyan etmekte, bu çerçevede göklerde ve yerde kim varsa canı ve ruhu bulunan herkesin Allah’ı tesbih etmekte olduğunu, ayrıca kuşların da saf saf halleriyle bu tesbihe katılmakta olduğunu haber vermektedir.

ı. اَلَمْ تَرَ “Görmez misin(iz)?” Yüce Allah, sûrenin bu bölümüne (inkârî)(1) bir soru cümlesi ile başlamakta ve öncelikli muhatap olarak şeklen Hz. Peygamber’e hitap etmektedir. اَلَمْ تَرَ elem tera “Görmedin mi?” ifadesi, aslında “Haberin yok mu?”, “Duymadın mı?”, “Gözünde canlandırabilir misin?”(2) şeklinde anlaşılmalıdır.

Kâinat kitabının bir âyetiyle ilgili bilgi vermesi bakımından muhatabı Hz. Peygamber ve bütün insanlık olarak kabul etmekte sakınca yoktur. Bu durumda mesaj, “inkârcı muhataplar bu ve benzer gerçekleri görmüyor, görmek istemiyorlar; siz onlar gibi olmayın, gerçekleri görün”(3) şeklini almaktadır.

Âyetin bağlamına bakıldığında ise maksadın daha çok inkârcı bir insan tipinin duyarsızlığını ortaya koymakla ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Bu durumda, buradaki mesajı bütün inkârcılara yönelik anlamak ve yorumlamak durumundayız. Bu nedenle, tercümede çoğul manası katan “Görmez misin(iz)?” demeyi tercih ettik.

Söylenmek istenen şudur: “Sayılacak şu kadar mükemmellikleri hiç görmez misiniz?”; “Onlara ibret nazarıyla bakmaz mısınız?”; “Bütün bunları neden düşünmüyorlar, bir düşünseler ya!”; “Haydi yeniden ibret gözüyle bir daha bakın ve düşünün.”

ıı.اَنَّ اللّٰهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerde ve yerde bulunanların Allah’ı tesbih ettiklerini (görmez misin(iz)?)” Yüce Allah göklerde ve yerde canı ve ruhu bulunan bütün mahlukatın kendisini tesbih etmekte olduğunu beyan etmekte, Nahl 16/49’da bu ifade مَا mâ edatı kullanılarak kapsamı daha genişletilmiş bir şekilde “göklerde ve yerdeki her bir şeyin Yüce Allah için secde halinde olduklarını”, yani “ilahi buyruklarına ve programına boyun eğdiklerini” haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/44’te şu bilgiler yer almaktadır: “Yedi gök, yer ve bunlarda bulunan herkes O’nu (Allah’ı) tesbih eder. Hiçbir şey yoktur ki O’nu övgü ile tesbih ediyor olmasın. Ne var ki siz, onların tesbihini anlayamıyorsunuz. O, halîmdir (azapta aceleci değildir); ğafûrdur (çok bağışlayıcıdır).” Bu çerçevede “Rablerini hamd ile tesbih etmek” ifadesi çeşitli âyetlerde geçmektedir.(4)

Bakara 2/30’da da açıkladığımız üzere, tesbîh kelimesi s-b-h kökünden gelmekte ve “varlığını sürdürmek”, “yüzmek”, “övmek” gibi anlamlara gelmektedir. Tesbîh, -insan için- hatırda tutulan şeyin dile getirilmesidir. Zihnin Yüce Allah’ı yüceltmesi ve peşinden kendisinin de yücelmesidir; kozmik ilâhiye katılım çağrısıdır; Allah için, O’nun adına hareket etmek demektir.(5) Tesbîh’in “Allah adına hareket etmek” anlamı, özellikle A‘lâ sûresinin 2 ve 3. âyetlerinin mesajıyla gayet uyumludur. Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır.

Pek çok âyette(6) belirtildiği üzere, bütün varlıklar Yüce Allah’ı kendi halleriyle tesbih etmektedir. Diğer varlıkların tesbihinde bilinç ve kelime tekrarı şart olmadığı için, bunların tesbîhini insanlar anlayamamaktadır. Esasında Yüce Allah’ın iradeli Müslüman kulları olduğu gibi, iradesiz Müslüman kulları da vardır. İşte kâinatta insanlar ve cinler hariç diğer mahlûkat iradesiz kullardır.

İsrâ’ 17/44’te geçen es-semâvâtü’s-seb‘u “yedi gök” ifadesi bütün uzay cisimlerini içermektedir. Zira âyetteki es-seb‘u kelimesi rakamsal anlamda “yedi” manasına gelebileceği gibi “çokluk” anlamı da verebilir. Buradaki el-ard kelimesi de “yeryüzü” manasına gelmekte, böylece bu iki ifade bütün cansız mahlûkatı içermektedir. Ayrıca âyette yer alan مَنْ ف۪يهِنّ men fîhinne ifadesi ise göklerde ve yerde bulunan canlı ve ruhlu varlıklar manasında melekleri, cinleri ve insanları içermektedir. Bu haliyle söz konusu üç kullanım bütünüyle iradeli mahlûkatı içermektedir.

Âyetteki tesbîh, göklerin, yeryüzünün ve ikisinde bulunanların Rabbimizin yüceliğini, kudretini ve eşsizliğini anması veya varlıklarını O’nun belirlediği amaca göre sürdürmesi manasına gelmektedir. Canlı ve bilinçli varlıklar gibi cansız ve bilinçsiz varlıklar da Yüce Allah’ı tesbih etmektedirler ki onların tesbihi varlıklarını Yüce Allah’ın belirlediği yasalara göre sürdürmeleridir.

Esasında gezegenlerin hareketinden söz eden âyetlerde geçen yesbehûne fiili(7) de “tesbîh” kelimesiyle aynı kökten gelmekte ve hem “hareket etmek”, “varlıklarını sürdürmek”, “yüzmek”, hem de varlıklarını sürdürerek “tesbih etmeleri” manasını içermektedir. “Tesbih” kavramıyla ilgili detaylı bilgileri Bakara 2/30’da verdiğimiz için burada aynı detayı içerecek şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Yüce Allah İsrâ’ 17/44’teki ilk cümlede verdiği mesajı değişik bir ifadeyle ikinci cümlede bir kez daha yinelemekte, varlık kazanan her bir mahlûkun hamd ve övgü ile Allah’ı tesbih ettiğini haber vermektedir. Her bir mahluk kendisini var eden kudrete şükran duyarak O’nu tesbih etmekte, O’nu övmektedir. Sadece insanoğlu ve inkârcı cinler bu noktada nankörlük içerisine girmeyi tercih etmişlerdi.

Mahlûkat limâ hulika lehû denen “yaratılış gayesine uygun olarak” lisân-ı hâliyle “mevcut yaratılışının manevi diliyle” Yüce Allah’ı tesbih etmektedir. Üstelik bu tesbihin içeriğinde yine mahiyetini bizim bilemeyeceğimiz bir de hamd yani “övgü” vardır. “Varlık bir dildir; O’nu söyler; bir kitaptır O yazar ve O’nu yazar; âlem bir şahittir, O’na şehadet eder.”(8)

Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır. Ra‘d 13/13’te geçenالرَّعْد er-ra‘d kelimesi “gök gürültüsü” anlamına gelmekte ve ilgili âyette gürlemenin aslında bulutların tesbihi olduğu vurgulanmaktadır. Meleklerin ibadeti ve tesbihiyle ilgili olarak Enbiyâ’ 21/19-20’de şöyle buyrulmaktadır:

“Göklerde ve yerde kimler varsa hepsi O’na aittir. O’nun huzurunda bulunanlar, O’na ibadet hususunda kibirlenmezler ve yorulmazlar. Onlar, bıkıp usanmaksızın gece gündüz (Allah’ı) tesbih ederler.” Aynı şekilde Zümer 39/75 ve Mü’min 40/7’de verilen mesajlar da aynı içerikte meleklerin tesbihiyle ilgili bilgiler içermektedir.

ııı. وَالطَّيْرُ صَآفَّاتٍ “Dizi dizi (kanat çırparak uçan) kuşlar da (Allah’ı tesbih etmektedirler).” Yüce Allah göklerde ve yerdeki bütün herkesin gerek iradeleriyle, gerekse lisân-ı halleriyle kendisini tesbih ettiğini beyan ettikten sonra, bu tesbihe “saf saf dizili şekilde kuşların” da katıldığını bildirmektedir. Ra‘d 13/13’te nasıl ki gök gürültüsünün Yüce Allah’ı tesbihinden söz ediliyorsa, burada da kuşlların tesbihi dile getirilmektedir.

Mülk 67/19’da şöyle buyrulmaktadır: “Üzerlerinde kanat çırparak uçan kuşları düşünmezler mi? Onları Rahmân’dan başkası (havada) tutamaz. Şüphesiz ki O, her bir şeyi görendir.” İşte burada kuşların havada tutulması şeklinde dile getirilen ilahi kudret aslında bir anlamda kuşların tesbihinin de bir göstergesidir.

Âyette zikredilen صَآفَّات sâffât kelimesi Sâffât 37/1’de “meleklerin durumunu”, Mülk 67/19’da ise “kanat çırparak kuşların dizi dizi uçuşlarını” ortaya koymaktadır. Nahl 16/79’da da benzer bir ifade yer almakta, göğün boşluğunda uçarken Yüce Allah’ın sistemine boyun eğdikleri beyan edilmektedir.

Bu noktada Yazır’ın da belirttiği gibi, Yüce Allah’ın irade ve kudretine dayanarak, emir ve sistemini takip ederek semada uçaklar yapmak,(9) daha ileri teknolojiler üreterek uzay araçları geliştirmek, insanlık tarihindeki medeniyet yarışında ileri düzeyleri tutturmak gerekir. Bu arada amaç Yüce Allah’a karşı gelmek değil, O’nun erişilmez kudreti karşısında eğilmek ve hayatın asıl amacının imtihan olduğunu unutmamak olmalıdır.

b)كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَتَسْب۪يحَهُ “Elbette her biri kendi salâtını (duasını) ve tesbihini (yüceltmesini) bilmektedir.” Buradaki عَلِمَ ‘alime fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, Yüce Allah’ın her bir mahluku bu özellikte yarattığını ve hepsinin de bilmesi gerekenleri bildiğini beyan etmektir.

Yüce Allah bu âyette beyan ettiği mahlukatın Allah’ı tesbih ettiğine ilaveten, her birisinin salâtını ve tesbîhini bildiğini de ifade etmektedir. Burada sözü edilen salât kelimesi “Allah’a dua etmek, yakarmak” anlamlarına gelirken, tesbîh sözcüğü de iradeli veya iradesiz, canlı ve ruhlu cansız ve ruhsuz her bir mahlukun yaratılış amacına uygun olarak varlıklarını sürdürmeyi bildikleri, hallerinin buna uygun programlanması nedeniyle mecazen bunu bildikleri ifade edilmektedir.

Melekler, insanlar ve cinler gibi canlı, iradeli ve konuşabilen varlıklar zaten salâtı yani duayı ve ibadeti de tesbihi de yani Yüce Allah’ı eksikliklerden münezzeh tutmayı elbette bilirler. Ancak âyette de değinildiği üzere, kuşlar veya uçuşan varlıklar anlamında iradesiz, konuşamayan canlılar ile burada sözü edilmeyen diğer cansız varlıkların bunu bilmesi ancak mecazi anlamda bir bilgiyi ifade etse gerektir.

Konunun bu aşamasında bazı hayvanların bazı şeyleri nasıl bildikleriyle ilgili olarak Râzî’nin beyanlarını aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Biz, Yüce Allah’ın, kuşlara ve diğer haşerata, akıllıların çoğunun yapamayacağı olağanüstü kabiliyetler ilham etmiş olduğunu görmekteyiz. Durum böyle olunca, onlara, kendisini tanımalarını, kendisine dua ve tesbihatta bulunmalarını ilham etmiş olması niçin mümkün olmasın? Yüce Allah’ın kuşlara ve haşerata çeşitli kabiliyetler ilham ettiğini şöyle izah ederiz:

ı. “Yüce Allah’ın, onlara avlarını ele geçirme hususunda verdiği kabiliyetler. Meselâ örümceğin sineği avlama hususundaki o ince hilesini bir düşün!”

ıı. “Ayı, öküzün geçeceği yerde sırt üstü yatar. Öküz onu boynuzlamak istediğinde de elleriyle boynuzlarından yapışır ve onu yere yıkıncaya, öldürünceye kadar ısırmaya başlar. Yine ayının taş atabildiği, sopa alıp insanlara vurabildiği, öldüğünü sandığı insanı bıraktığı, zaman zaman onu koklayıp, nefes alıp almadığını kontrol ettiği, kolay bir sıçrayışla ağaca çıktığı, bir eline ceviz koyup öbür eliyle vurarak kırdığı, sonra üfleyerek kabuklarını savurtup içini yediği anlatılmıştır.”

ııı. “Farenin, hırsızlığı hususunda enteresan şeyler anlatılmıştır.”

ıv. “Arının ve üstlendiği reislik (beylik, başkanlık) durumunun ve en üstün mühendislerin bile yapamadıkları şekilde, altıgen evler yani petekler yapışı bilinmektedir.”

v. “Turna kuşunun, kendisine en uygun havayı bulabilmek için dünyanın bir ucundan bir ucuna uçması da ilginçtir.”

vı. “Yine denildiğine göre, her bir atın karşılaştığı her atın sesini unutmayıp tanıması da bunların özelliğindendir.”

vıı. “Yine köpeklerin, birbiri tarafından tanınan şekilde havladıkları rivayet edilmiştir.”

vııı. “Pars, su içtiğinde yahut hânikü’l-fehd adlı bitkinin suyunu içtiğinde insanların süprüntü ve çöplerini yediği rivayet edilmiştir.”

ıx. “Timsahların saksağan kuşu gibi kuşları beklemek için ağızlarını açtıkları ve o kuşların timsahın diş aralarını temizlediği, o kuşların başında, dikenimsi şeylerin bulunduğu, timsah onu yutmaya yeltendiğinde, bu dikenimsi şeyin ona bu imkânı vermediği ve kuşun böylece kolaylıkla (tehlikesizce) gittiği söylenmektedir.”

x. “Kaplumbağanın yılanı yedikten sonra dağda biten kekik otundan yediği ve böylece onun tesirinden kurtulduğu rivayet edilmiştir.”

xı. “Av işleriyle uğraşan güvenilir bir zat, toy kuşunun beyaz benekli bir yılanla (engerekle) dövüştüğünü, kuş onun karşısında yenilince de onu bırakıp bir baklayı yemeye başladığını, sonra yine yılanla dövüşmeye döndüğünü ve bunu bu şekilde sürdürdüğünü seyrettiğini anlatmıştır. Bu adam, derin bir gölgeliğin içinde oturuyor ve bu av işleriyle uğraşıyordu.

O kuşun yediği bakla da onun oturduğu, pusu kurduğu yere yakındı. Toy kuşu yılanla yine uğraşmaya başlayınca, adam baklayı kökünden koparıp saklamış. Kuş, baklanın bulunduğu yere gelip, onu bulamayınca, onun bulunduğu yerin etrafında durmadan döne döne ölmüş. O adam da kuşun baklayı yemek suretiyle yılanın sokmalarına karşı kendisini tedavi ettiğini anlamış. Bu bakla, çöl baklası (veya maydanoz)dur.”

xıı. “Gelincik (hayvanı), yılanla mücadele ederken, sedef bitkisini yiyerek hayatını sürdürür (korur). Çünkü zehirli sürüngenler bu bitkinin kokusundan çok rahatsız olurlar.”

xııı. “Köpeklerin karınları kurtlandığında buğday başağını yedikleri, leyleklerin de birbirlerini yaralamaları halinde, bu yaralarını dağda biten kekik otuyla tedavi ettikleri rivayet edilmiştir.”

xıv. “Kirpi, rüzgâr esmeden önce, kuzey ve güneyi tespit eder, böylece de yuvasının girişini (rüzgâra göre) değiştirir.”

xv. “İstanbul’da, fırtınaları önceden haber vermek suretiyle ve insanların da onun bu uyarısından istifade etmeleri suretiyle, mal-servet sahibi olan birisi varmış. İşte o adam, onun bu hareketlerinden çıkararak çeşitli şeyleri bilebiliyordu.”

xvı. “Kırlangıç da çamurdan yuva yapıp, ağaç oyma hususunda gerçekten bir ustadır. Eğer çamura ihtiyacı olursa, toprağı ıslatır ve sonra kanatlarında taşıyabileceği kadar bir çamur yapabilmek için o çamuru çorakta yuvarlar. Yavru yaptığında yavrularının bakımını titizlikle yapar, onların pisliklerini gagasıyla alıp yuvadan atar. Sonra da onlara bu pisliklerini yuvanın bir tarafına yapmalarını öğretir.”

xvıı. “Avcı, kekliğin yavrularının olduğu tarafa yaklaştığında, keklik ona gözükür; peşine düşüp yavrularının bulunduğu taraftan uzaklaşması için ona yaklaşır ve neredeyse yakalanacakmış gibi his verir.”

xıx. “Ağaçkakan yeryüzüne nadiren konar. Genellikle ağaç üzerinde, içinde (ağaç) kurdu olduğunu bildiği yeri gagalar durur.”

xx. “Kuğular uçarken gökte çok yükselirler. Eğer bir bulut yahut sis onların birbirlerini görememelerine sebep olursa, o zaman, sanatlarından birbirlerini duyup takip edebilecekleri bir ses çıkarırlar. Bir dağ başında uyuduklarında, başkanları hariç, hepsi başlarını kanatları altına sokarlar. Başkanları ise başı açıkta uyur. Böylece bir bekçi sesi (en hafif bir ses) duysa, hemen uyanır.”

xxı. “Karıncanın son derece düzgün bir çizgi üzerinde, birbirlerini kontrol ederek yuvalarına gidişteki durumları da enteresandır.”

“Bunları sayıp dökmemizdeki maksat, en akıllı insanların bile bu türlü şeyleri yapmaktan aciz olduklarını göstermektir. Bu nedenle, bütün bunlar söz konusu olunca her ne kadar hayvanlar, insanların bildiği bazı şeyleri bilmeseler bile ‘Allah tarafından, Allah’ı tanımaları ve O’nu övmeleri kendilerine ilham edilmiştir’ denilmesi niçin caiz olmasın?”(10)

Râzî’nin bu tespitlerine ilave olarak daha başka nice hayvanın insanı hayretler içeisine bırakacak özelliklerinin bulunduğu işin ehlince bilinmektedir. Bu çerçevede hayvan belgesellerinde ortaya konulan sıra dışılıklar herkesin ilgisini çekmekte ve görenleri hayretler içerisinde bırakmaktadır.

Özellikle yorumunu yapmakta olduğumuz âyet itibariyle düşündüğümüzde uçuşan varlıkların salat ve tesbihi bilmeleriyle ilgili olarak sabah fecrin başlama zamanı noktasında martıların, horozların ötmelerne şaşırmamak elde değildir.

Sayısız hayvanın sayısız özellikleri onların yaratılış gayelerine uygun olarak varlıklarını sürdürmelerinin göstergesidir. Mâide 5/96, En‘âm 6/142, Nahl 16/5-8, 66-69, 80, Hacc 22/36-37, Mü’minûn 23/21-22, Yâsîn 36/73, Sâd 38/31-33, Mü’min 40/79-80 ve Zuhruf 43/12-14 gibi pek çok âyette hayvanların insanlara nasıl katkı sağladıklarıyla ilgili çeşitli bilgiler verilmektedir ki bütün bunları hayvanların yaratılışının gayelerinin bulunmasıyla ilişkilendirebiliriz. Hayvanlar yaratılış gayelerine uygun davranıyorlar da iradeli varlıkların bunu yapmamaları elbette insanı üzüyor. Bilinçli bir hayata sahip olabilen yiğitlere selam olsun.

c) وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ “Allah onların yapmakta olduklarını bilendir.” Yüce Allah yarattığı bütün mahlukatın tesbih ve ibadet anlamında neleri yapıp ettiğini, bilinçli veya bilinçsiz olarak ortaya koydukları faaliyetleri hakkıyla bildiğini bu cümlesi ile dile getirmiş olmakta, hiçbir şeyin Allah’ın kudret ve bilgi alanının dışında olmadığını ifade etmek istemektedir.

2. وَلِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَاِلَى اللّٰهِ الْمَص۪يرُ “Göklerin ve yerin otoritesi yalnızca Allah’a aittir. Dönüş de yalnız Allah’adır.” Bu âyette hem mülkün kime ait olduğu, hem de sonunda varıp durulacak makamın neresi olduğu beyan edilmektedir.

a)وَلِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin otoritesi yalnızca Allah’a aittir.” Yüce Allah kendisini tesbih eden varlıklar hakkında bilgiler verdikten sonra, bu defa kâinatın tek hükümran gücü olduğunu beyan etmektedir. Yâsîn 36/83’te de zikredildiği üzere, göklerin ve yerin mülkünün sadece Yüce Allah’a ait oluşu, hükümranlıkların sadece ve sadece O’nun kudretinde ve kontrolünde bulunması demektir.

Âyettekiلِلّٰهِ lillâhi ifadesinin مُلْك mülk kelimesinden önce getirilmesi cümleye “vurgu” kazandırmaktadır. Mülk, “hükümranlık, hâkimiyet, iktidar, egemenlik, otorite” anlamlarıyla Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanını beyan eder; bu yapısıyla söz konusu kelime bütün yaratılmışları kapsamına alır. Âl-i İmrân 3/26-27’de bu kavram daha açık ifadelerle ve neleri kapsadığını ortaya koyacak şekilde dile getirilmekte, böylece muhataplara öğretilmek istenmektedir.

“Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(11) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir. Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da,(12) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(13)

“Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada, hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Âyetlerde ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda yer alan takdîm-te’hîr metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen “vurgulu” ifadeler O’nun bu konuda tek ve erişilmez olduğunun delilidir.

b) وَاِلَى اللّٰهِ الْمَص۪يرُ “Dönüş de ancak Allah’adır.” Bu ifade hem müminleri moral bakımından desteklemektedir; hem de kâfirlere bir gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

Âyette geçen الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(14) zikredilmekte ve “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir. “Dönüş sadece Allah’adır” cümlesi, Yüce Allah’ın insanların amellerinin karşılığını mahşerde kendilerine vereceğini beyan etmeyi amaçlamaktadır. Müminlerin motive edilmesi, yaptıkları amellerin zayi olmayacağının kendilerine müjdelenmesidir.

Kâfirlere yönelik mesaj ise Yüce Allah’ı hesaba katmamalarının ağır faturasını ilâhî huzurda verecek olmalarıdır. Hiç kimse Yüce Allah’ın huzurunda hesap vermekten kurtulamayacağı için, bu cümlede devrik bir ifade tercih edilmiştir. Kıyâmet 75/10-12’te de beyan edildiği gibi, O’nun huzurunun dışında varılacak herhangi bir mekân ve makam kesinlikle söz konusu değildir.

ıı. Yağmurun ve Dolunun Yaratılışı

اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ يُزْج۪ي سَحَابًا ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكَامًا فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِه۪ وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَآءِ مِنْ جِبَالٍ ف۪يهَا مِنْ بَرَدٍ فَيُص۪يبُ بِه۪ مَنْ يَشَآءُ وَيَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ يَشَآءُ يَكَادُ سَنَا بَرْقِه۪ يَذْهَبُ بِالْاَبْصَارِ “Görmüyor musun ki Allah birtakım bulutları (çıkarıp) sürüyor; sonra onları bir araya getiriyor, sonra üst üste yığıyor. (Sonunda bulutların) arasından yağmurun çıktığını görüyorsun. (Allah) gökteki dağlar (gibi büyük bulutlar)dan dolu indirir de onu dilediğine (layık olana) isabet ettirir; dilediğinden de onu öteye çevirir (uzak tutar). (Bu bulutların) şimşeğinin parıltısı neredeyse gözleri alır!”

Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem terâ sorusu “görmedin mi, bilmez misin, düşünmedin mi”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُزْج۪ي yüzcî fiili “sürer, sürmektedir”; سَحَابًا sehâben kelimesi “bulut, bulutu”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يُؤَلِّفُ yüellifu fiili “birleştirir, birleştirmektedir”; بَيْنَهُ beynehû ifadesi “on(lar)ın aralarını”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَجْعَلُهُ yec‘alühû ifadesi “onu (şöyle) koyar,”; رُكَامًا rukâmeh kelimesi “istiflenmiş bir şekilde”; فَتَرَى fe terâ fiili “ve görürsün”; الْوَدْق el-vedka kelimesi “yağmuru”; يَخْرُجُ yahrucu fiili “çıkar”;مِنْ خِلَالِه۪ min hılâlihî ifadesi “onun (bulutların) arasından”; وَيُنَزِّلُ ve yünezzilü fiili “ve indirir”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten”; مِنْ جِبَالٍ min cibâlin ifadesi “dağlardan”; ف۪يهَا fihâ ifadesi “onda, içinde vardır”; مِنْ بَرَدٍ min beradin ifadesi “dolu var”; فَيُص۪يبُ ۪ fe yusîbu fiili “isabet ettirir”; بِه bihî ifadesi “onu”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dilediğine/layık gördüğüne”;وَيَصْرِفُهُ ve yasrifuhû ifadesi “ve onu çevirir, uzak tutar”; عَنْ مَنْ يَشَآءُ ‘an men yeşâu ifadesi “dilediğinden”; يَكَادُ ۪ yekâdü fiili “nerdeyse”; سَنَا بَرْقِه senâ barkihî tamlaması “onun şimşeğinin parıltısı”; يَذْهَبُ yezhebü fiili “giderecek, giderir”; بِالْاَبْصَار bi’l-ebsâri ifadesi ise “gözleri” demektir.

Burada kâinat kitabının bir başka konu başlığını oluşturan yağmurun, dolunun ve şimşeğin yaratılışı gündeme getirilmektedir.

1. اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ يُزْج۪ي سَحَابًا ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكَامًا فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِه۪ “Görmüyor musun ki Allah birtakım bulutları (çıkarıp) sürüyor; sonra onları bir araya getiriyor, sonra üst üste yığıyor. (Sonunda bulutların) arasından yağmurun çıktığını görüyorsun.” Yüce Allah önceki âyetlerde olduğu gibi bu âyette de kainat kitabına gönderme yapmakta, bu defa yağmurun nasıl yağdığına dair bilgiler vermektedir.

Yağmurun nasıl yağdırıldığıyla ilgili olarak benzer içerikte olmak üzere Rûm 30/48’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah O’dur ki, rüzgârları gönderir, bunlar da bulutu kaldırır. Derken, (Allah) onu gökte dilediği gibi yayar ve parça parça eder. (Nihâyet bulutların) arasından yağmurun çıktığını görürsün.”

a) اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ يُزْج۪ي سَحَابًا ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكَامًا ۪“ Görmüyor musun ki Allah birtakım bulutları (çıkarıp) sürüyor; sonra onları bir araya getiriyor, sonra üst üste yığıyor.” Âyetin başındaki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi önceki âyette olduğu gibi Hz. Peygamber’den itibaren herkese ibret almaları için bir çağrıdır. “Görmez misin(iz)” demek “görün, bakın, ibret alın” demektir.

Bir kez de İsrâ’ 17/66’da zikredilen يُزْج۪ي yüzcî fiili “bir şeyi art arda sevk edip sürmek, yürütmek”(15) anlamına gelmekte, burada “bulutların birbiri üzerine sürülmesi, sevk edilmesi” manasını vermektedir. Âyetteki يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ yüellifu beynehû ifadesi “aralarını birleştirmek”, “birbirine geçirmek”, “bir araya getirmek”, “istif etmek” gibi anlamlar vermektedir.

Burada zikredilen يَجْعَلُهُ رُكَامًا yec‘alühû rukâmen cümlesi ise “üst üste yığmak”, “yoğunlaştırmak”, “kümeler haline getirmek” manasını içermektedir. İfadede geçen رُكَام rukâm kelimesi ile Enfâl 8/37’de geçen yarküme fiili ve Tûr 52/44’te bulutların birbirine istiflenmesi anlamında merkûm kelimesi, yani Kur’ân’da yer alan bu üç kullanımda da aynı mana geçerlidir ve “birbiri üzerine istiflenmiş olmak”, “birbirine katmak”, “birbirine eklemek” manası söz konusu edilmektedir. İşte bütün bu kullanımlar yağmur yağmasından önce bulutlarda meydana gelen değişim ve hareketlenmeleri ortaya koymakta, durumu açıklamaktadır.

b) فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِه۪ “(Sonunda bulutların) arasından yağmurun çıktığını görüyorsun.” Yüce Allah Rûm 30/48’de de aynısı yer alan bu cümlede bulutların istiflenmesi ve birbirine yoğunluk halinde kümelenmesinden sonra, artık bulutların arasından yağmurun çıktığının görüldüğünü beyan etmektedir.

Kur’ân’da sadece bu iki âyette geçen الْوَدْق el-vedk kelimesi “ıslaklık”, “yağmur damlası”(16) gibi bir anlam vermektedir. Yüce Allah rüzgarları gönderip onların da bulutları sevk edip harekete geçirdiğini, birbirine katarak yoğunlaştırdığını, dilediği şekilde bulutları yaydığını ve onları parça parça, gruplar halinde yarattığını beyan ettikten sonra, asıl konuya değinmekte ve bu aşamaların ardından bulutların arasından yağmurun çıktığını bildirmektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçen خِلَال hılâl kelimesi bir âyette “dost”,(17) bazı âyetlerde “ara”, “arası”,(18) aynı kökten gelen hulleh kelimesi “dostluk”,(19) halîl sözcüğü “dost”,(20) el-ehıllâ’ kelimesi(21) ise “dostlar” manasını vermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette zikredilen söz konusu خِلَال hılâl kelimesi de “arası” anlamına gelmektedir.

Yağmurun yaratılmasıyla ilgili açıklamalarımızı Furkân 25/48-49’da yapacağımız için burada detaya girmeyecek, kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. A‘râf 7/57’de şöyle buyrulmaktadır: “Rahmetinin (yağmurun) önünde rüzgârları müjdeci olarak gönderen O’dur. Nihayet (o rüzgârlar), ağır bulutları yüklenince onu (bulutu) ölü (kurak) bir yere/şehre sevk ederiz. Böylece oraya suyu indirir ve onunla türlü türlü meyveler çıkarırız. İşte ölüleri de (topraktan) böyle çıkaracağız. Belki gerçeği hatırlarsınız.” Bu konuyla ilgili benzer bir ifade Fâtır 35/9’da şu şekilde geçmektedir: “Rüzgârları gönderip de bulutu kaldırıp (harekete geçiren) Allah’tır.”

2. وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَآءِ مِنْ جِبَالٍ ف۪يهَا مِنْ بَرَدٍ فَيُص۪يبُ بِه۪ مَنْ يَشَآءُ وَيَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ يَشَآءُ “(Allah) gökteki dağlar (gibi büyük bulutlar)dan dolu indirir de onu dilediğine (layık olana) isabet ettirir; dilediğinden de onu öteye çevirir (uzak tutar).” Yüce Allah yağmurun oluşumunu beyan ettikten sonra, bu defa konuyu dolu yağdırmasına getirmekte, gökten yani yukarıdan, yukarılarda bulunan dağlardan, dağ kütlesi gibi büyük bulutlardan dolu indirdiğini haber vemektedir ki bu da son derece önemli bir olaydır.

a) وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَآءِ مِنْ جِبَالٍ ف۪يهَا مِنْ بَرَدٍ “(Allah) gökteki dağlar (gibi büyük bulutlar)dan dolu indirir.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bulutların yapısından, aralarından yağmurun yağdırılmasından, ardından dolu (iyon) yüklü bulutlardan şimşeğin yaratılmasından söz edilmektedir. Bulutların yağmur yağdırması bir elektrik olayıdır.

Artı yüklü bulutlarla eksi yüklü bulutların bir araya gelmesi sayesinde su oluşmaktadır. H2O formulünde ortaya konulduğu gibi, iki molekül yanıcı “Hidrojen”, bir molekül yakıcı “Oksijen”le tepkimeye girer ve yanmanın da yakmanın da zıddı olan söndürücü “su” meydana gelir.

Ayrıca yağmur yüklü bulutların ıslaklığına karşılık, bir çeşit ateş demek olan şimşeğin yaratılması da zıtlardan zıddın yaratılmasının bir örneğidir. Dahası yorumunu yapmakta olduğumuz Nûr 24/43’te farklı yüklü bulutların birbiriyle birleşmesi ve kümelerinin sonucunda بَرَد berad denen “dolu”nun indirilmesinde de çok önemli bir başka mucizevi incelik söz konusudur.

Bilindiği üzere, bulutlar esasında artı ve eksi iyon yüklü oldukları için onlar ıslaktırlar, H2O özelliğinde sudurlar. Bu su yüklü bulutlar birbirlerine hızlıca çarpınca şimşek denen ateş oluşur ki ateş bilindiği gibi suyun zıddıdır. İşte o ateş ortamındaki tepkimeler arasında ateşin tam zıddı mahiyetindeki buz demek olan بَرَد berad yani “dolu” yaratılır ki bu durum Yüce Allah’ın zıtlardan zıtlar yarattığının en önemli delillerindendir.

b)فَيُص۪يبُ بِه۪ مَنْ يَشَآءُ وَيَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ يَشَآءُ “(Allah) onu dilediğine (layık olana) isabet ettirir; dilediğinden de onu öteye çevirir (uzak tutar).” Yüce Allah bulutların arasından, hatta ateş demek olan şimşeklerin arasından ateşin zıddı olarak yarattığı “dolu”yu birilerine isabet ettirebileceğini, birilerinden de uzak tutabileceğini haber vermektedir.

Ra‘d 13/13’te “yıldırımlar”la ilgili beyan edildiği gibi, “dolu”nun isabet ettirildiği kişilerin, ürünlerine zarar verilmesi manasında aslında bir çeşit azaba uğratıldıkları, diğerlerinin ise ondan uzak tutularak sıkıntıdan kurtarıldıkları ifade edilmiş olmaktadır.(22)

Dolunun isabetini yağmurla buluşturulmak anlamında olumlu bir nimetlendirme, uzak tutulmayı ise yağmursuzluk manasında kuraklıkla cezalandırmak şeklinde yorumlamak da mümkündür. Her iki durumda da kararı Yüce Allah’ın verdiği, dilediğine doluyu isabet ettirdiği, dilediğinden ise uzak tuttuğu mesajı verilerek, O’nun kudretinin eşsizliği ve erişilmezliği dikkatlere sunulmaktadır.

3. يَكَادُ سَنَا بَرْقِه۪ يَذْهَبُ بِالْاَبْصَارِ “(Bu bulutların) şimşeğinin parıltısı neredeyse gözleri alır!” Yüce Allah bulutların arasından çıkan şimşeğin ışıklarının neredeyse gözleri aldığını beyan etmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen سَنَا senâ kelimesi “ışık”, “parıltı”;(23) بَرْق bark/el-bark kelimesi ise “şimşek” manasına gelmektedir ki bu kelime Bakara 2/19, 20, Ra‘d 13/12, Rûm 30/24 ve Nûr 24/43’te geçmekte, sadece yorumunu yapmakta olduğumuz Nûr 24/43’te oluşumu hakkında bilgi verilmektedir.

Âyetin bu son cümlesi, şimşeğin parıltısının gözlerde meydana getirdiği kamaşmayı ortaya koymaktadır. Zira “neredeyse gözleri gidermek” ifadesi, şimşeğin etkileyici ışığını, neredeyse insanı kör edecek düzeye varacak şekilde gözlerde meydana getirdiği olumsuz etkiyi ifade etmektedir. Bu kadar yoğun bir ateş yumağının arasından, ateşin tamamen zıddı olan dolunun yaratılması Rabbimizin kudretinin eşsizliğini ve erişilmezliğini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

ııı. Gece-Gündüzün Yapısı ve Canlılar Dünyası

يُقَلِّبُ اللّٰهُ الَّيْلَ وَالنَّهَارَ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَعِبْرَةً لِاُو۬لِي الْاَبْصَارِ وَاللّٰهُ خَلَقَ كُلَّ دَآبَّةٍ مِنْ مَآءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْش۪ي عَلٰى بَطْنِه۪ وَمِنْهُمْ مَنْ يَمْش۪ي عَلٰى رِجْلَيْنِ وَمِنْهُمْ مَنْ يَمْش۪ي عَلٰىٓ اَرْبَعٍ يَخْلُقُ اللّٰهُ مَا يَشَآءُ اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Allah gece ile gündüzü birbirine çeviriyor. Şüphesiz ki bunda, öngörü sahipleri için ibret vardır. Allah her canlıyı sudan yaratmıştır. İşte onlardan kimi karnı üzerinde yürür (sürünür); kimi iki ayak üzerinde yürür; kimi dört ayak üzerinde yürür. Allah dilediğini yaratır; şüphesiz ki Allah her şeye gücü yetendir.”

Buradaki يُقَلِّبُ yukallibu fiili “çevirir, çevirmektedir”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; الَّيْلَ el-leyle kelimesi “geceyi”; وَالنَّهَارَ ve’n-nehâra kelimeleri “ve gündüzü”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَعِبْرَة le ‘ıbraten ifadesi “nice ibret ve ders(ler)”; لِاُو۬لِي الْاَبْصَارِ li uli’l-ebsâri tamlaması “basiret sahibi olanlar için”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; خَلَقَ haleka fiili “yaratmıştır, yaratmaktadır, yaratandır”; كُلَّ دَآبَّةٍ külle dâbbetin tamlaması “her canlıyı”; مِنْ مَآءٍ min mâin ifadesi “sudan”; فَمِنْهُمْ fe minhum ifadesi “içlerinden (şöylesi) vardır”; مَنْ يَمْش۪ي men yemşî ifadesi “yürüyen(ler), sürünen(ler)”; عَلٰى بَطْنِه۪ ‘alâ batnihî ifadesi “onun kendi karnı üzerinde”; وَمِنْهُمْ ve minhum ifadesi “ve yine içlerinden (şöylesi) vardır”; مَنْ يَمْش۪ي men yemşî ifadesi “yürüyen(ler)”; عَلٰى رِجْلَيْنِ ‘alâ ricleyni ifadesi “iki ayak üzerinde”; وَمِنْهُمْ ve minhum ifadesi “ve yine içlerinden (şöylesi) vardır”; مَنْ يَمْش۪ي men yemşî ifadesi “yürüyen(ler)”; عَلٰىٓ اَرْبَعٍ ‘alâ arba‘ın ifadesi “dört (ayak) üzerinde”; يَخْلُقُ yahlüku fiili “yaratır, yaratmaktadır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَا يَشَآءُ mâ yeşâu ifadesi “dilediği her şeyi”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada önce “gece ve gündüzün peş peşe getirilişi”, sonrasında ise “canlıların nereden, hangi şeyden yaratıldığı” gündeme getirilmektedir.

1.يُقَلِّبُ اللّٰهُ الَّيْلَ وَالنَّهَارَ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَعِبْرَةً لِاُو۬لِي الْاَبْصَارِ “Allah gece ile gündüzü birbirine çeviriyor. Şüphesiz ki bunda, öngörü sahipleri için ibret vardır.” Yüce Allah kâinat kitabıyla ilgili olarak bu defa gece ve gündüzü birbiri ardınca getirdiğini beyan etmektedir. Bu noktada iki hususa değinmemiz gerekmektedir.

a)يُقَلِّبُ اللّٰهُ الَّيْلَ وَالنَّهَارَ “Allah gece ile gündüzü birbirine çeviriyor.” Bu âyette de olduğu gibi, başka bazı âyetlerde “gece ve gündüzün birbirini izlediği ve bunun Allah’ın varlığının delillerinden biri olduğu” beyan edilmektedir.(24) Yüce Allah bu ve benzer âyetlerde gece ve gündüzün ihtilafından söz etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen يُقَلِّبُ yukallibü fiilinin anlamıyla ilişkili olacak şekilde Bakara 2/164, Âl-i İmrân 3/190, Yûnus 10/6, Mü’minûn 23/80 ve Câsiye 45/5’te “değişim” anlamında اخْتِلَاف ihtilâf kelimesi zikredilmekte, Furkân 25/62’de ise “birbiri ardınca gelmek” veya “birbirinin zıddı” manasında خِلْفَة hılfeh kelimesi yer almaktadır.

Gece ve gündüzün ihtilafı, onların birbirini izlemesi, sürekli değişmeleri, yani gecenin gelip gündüzün gitmesi, gündüzün gelip gecenin gitmesi, gündüzün geceden, gecenin de gündüzden alarak birbirlerini takip etmeleri manasına gelmektedir. Kasas 28/71-73’te verilen bilgilere göre, eğer gece devamlı olsaydı insanlara hiç kimsenin ışığı getiremeyeceği, gündüz devamlı olsaydı da dinlenme zamanı olarak geceyi hiç kimsenin getiremeyeceği beyan edilmektedir.

Yâsîn 36/40’ta da geçtiği üzere, hiçbir gece gündüzün önüne geçemez. Her bir gök cisminin ve dünyanın tâbî olduğu bir hareket, yani yaratılış kanunu vardır; onlar buna göre varlıklarını devam ettirmektedirler. Gece, gündüzün, gündüz de gecenin vaktine giremez; hepsinin belirlenmiş bir yasası vardır; o yasaya göre varlıklarını devam ettirirler.

A‘râf 7/54’te belirtildiği üzere, gece aralıksız bir şekilde gündüzü kovalar. Demek ki hiçbir gece bir başka gece ile takip edilmez; yani arada gündüz olmayan peş peşe “iki gece” yoktur; aynı şekilde arada gece olmayan “iki gündüz” de yoktur.

Çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, kutup bölgelerinde bu durum sanki bir istisna oluşturuyor gibi algılansa da, yapılan gözlemlerde oralarda da bir günün 24 saatlik zaman dilimi üzerinden yaşandığı bilinmektedir. Bazen vakit gece iken Güneş görülebiliyor veya vakit gündüz iken etraf karanlık olabiliyor ise de bu durum gecenin gündüzü veya gündüzün geceyi “kuşatması” şeklinde anlaşılmalıdır.

Durum her nasıl olursa olsun, oralarda da bir günlük zaman dilimi 24 saattir ve hayat 24 saat üzerinden devam etmektedir. Işığın görülüp görülmemesi, sonucu değiştirmemektedir. Oralarda da bir gece bir gündüzle, bir gündüz de bir gece ile takip edilmekte, zaman birbirinin önüne geçmemektedir.

Bu vesileyle hatırlatmakta yarar gördüğümüz bir husus vardır ki o da Râzî’nin konuyla ilgili âyetleri “dünyanın küre şeklinde olduğuna” delil saymasıdır. Oldukça tartışmalı gibi görünen bu noktada Râzî’nin kanaatinin bu şekilde olduğunu yeniden vurgulamakta yarar görmekteyiz.(25)

b) اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَعِبْرَةً لِاُو۬لِي الْاَبْصَارِ “Şüphesiz ki bunda, öngörü sahipleri için ibret vardır.” Bu cümle Âl-i İmrân 3/13’te de geçmektedir. Yüce Allah kâinat kitabının âyetlerinin de okunmasını emrederek aslında bu emrin maksadını ortaya koymakta ve ibret alınmasını istemektedir.

İbret konusu Kur’ân kıssalarının anlatılma gerekçesi olarak Yûsuf 12/111 ve Nâzi‘ât 79/26’da belirtilmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi Kâf 50/6-11’de de benzer bir içerik sunulmaktadır. Bu arada kâinat kitabının bir parçası kabul edilen hayvanların yaratılışında da nice ibretlerin bulunduğu Nahl 16/66 ve Mü’minûn 23/21’de beyan edilmektedir.

Konuyla ilgili âyetlerde toplam altı kez(26) geçen عِبْرَة ‘ıbrah kelimesi tekil gelse de, kalıbın nekra oluşu mananın “pek çok”, “nice nice” şeklinde anlaşılmasına dair bir delil oluşturmaktadır. Demek ki gündüz ve gecenin birbirinin ardınca devam edecek şekilde yaratılmasında basiret sahipleri için pek çok ibretin bulunduğu belirtilmektedir.

Kur’ân’da üç kez(27) yer alan اُو۬لِي الْاَبْصَارِ uli(ü)’l-ebsâri ifadesi “basiret sahipleri” manasında “gerçeği bilmek isteyenler”, ulü’l-elbâb yani “öz akıl, sağduyu sahipleri” ve uli’n-nühâ yani “gerçeğin en uç noktalarını bilip yanlışlıklardan uzak durmayı başaranlar” manasına gelmektedir. Yüce Allah’ın verdiği bilgilerin bu anlamda insana basiret kazandıracağı, gerçekleri öğreteceği, akıllarını çalıştıracağı, meselelerin kabuğunda kalmayıp özüyle ilgilenmelerini sağlayacakları anlaşılmış olmaktadır.

2. وَاللّٰهُ خَلَقَ كُلَّ دَآبَّةٍ مِنْ مَآءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْش۪ي عَلٰى بَطْنِه۪ وَمِنْهُمْ مَنْ يَمْش۪ي عَلٰى رِجْلَيْنِ وَمِنْهُمْ مَنْ يَمْش۪ي عَلٰىٓ اَرْبَعٍ يَخْلُقُ اللّٰهُ مَا يَشَآءُ اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Allah her canlıyı sudan yaratmıştır. İşte onlardan kimi karnı üzerinde yürür (sürünür); kimi iki ayak üzerinde yürür; kimi dört ayak üzerinde yürür. Allah dilediğini yaratır; şüphesiz ki Allah her şeye gücü yetendir.” Yüce Allah önceki âyette gece ve gündüzün değişimini beyan ettikten ve o gibi konularda nice ibretler bulunduğunu ifade ettikten sonra, bu âyette de konuyu canlılar âlemine, onların yaratılış kaynağına ve nihayet “Allah’ın eşsiz ve erişilmez gücü”ne getirmektedir.

a) وَاللّٰهُ خَلَقَ كُلَّ دَآبَّةٍ مِنْ مَآءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْش۪ي عَلٰى بَطْنِه۪ وَمِنْهُمْ مَنْ يَمْش۪ي عَلٰى رِجْلَيْنِ وَمِنْهُمْ مَنْ يَمْش۪ي عَلٰىٓ اَرْبَعٍ “Allah her canlıyı sudan yaratmıştır. İşte onlardan kimi karnı üzerinde yürür (sürünür); kimi iki ayak üzerinde yürür; kimi dört ayak üzerinde yürür.” Yüce Allah âyetin bu kısmında “her canlıyı sudan yarattığı”nı beyan ederek Enbiyâ’ 21/30’da verdiği bilgiyi burada da dile getirmiş olmaktadır. Âyette geçen دَآبَّة dâbbeh kelimesi, içinde insanların da bulunduğu, debelenerek hareket edebilen her canlıyı ifade etmektedir. Bu arada Furkân 25/54’te ise beşer denen “insanoğlu”nun da sudan yaratıldığı beyan edilmekte, ancak burada kastın insanoğlunun “üriner sistemiyle ilgili sıvı” olduğu anlaşılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sudan yaratıldığı beyan edilen canlılarla ilgili şu açıklamalar zikredilmektedir:

ı. فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْش۪ي عَلٰى بَطْنِه۪ “İşte onlardan kimi karnı üzerinde yürür (sürünür);” Bu ifadeden kasıt bütün sürüngenlerdir. Bu yüzden, bu cümlede geçen يَمْش۪ي yemşî fiili “yürümek” değil de “sürünmek” manasına alınmalıdır. Bu âyette üç kez yer alan مَنْ men ism-i mevsûlü aslında bilinçli varlıklar için kullanılıyor olsa da bu âyette de olduğu gibi bazen bilinçsiz canlılar için de kullanılmakta olduğu anlaşılmaktadır.

ıı. وَمِنْهُمْ مَنْ يَمْش۪ي عَلٰى رِجْلَيْنِ “Onlardan kimi iki ayak üzerinde yürür.” Bu cümleden kasıt iki ayak üzerinde yürüyebilen ve içinde insanların da bulunduğu bütün canlılardır.

ııı. وَمِنْهُمْ مَنْ يَمْش۪ي عَلٰىٓ اَرْبَعٍ “Onlardan kimi dört (ayak) üstünde yürür.” Bu ifadede ise dört bacaklı hayvanlar zikredilmektedir ki bütün bunların dışında balıklar, kuşlar, çok bacaklılar vs. canlılar da bu kapsamda dolaylı olarak bulunurlar. “Parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, âyette “canlıların bir kısmı sayılmış, ancak bütünü kast edilmiştir” diyebiliriz.

b) يَخْلُقُ اللّٰهُ مَا يَشَآءُ اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Allah dilediğini yaratır; şüphesiz ki Allah her şeye gücü yetendir.” Yüce Allah canlıları sudan yarattığını beyan ettikten sonra, dilediğini yaratabileceğini, çünkü her şeye gücünün yettiğini bildirmektedir.

ı. يَخْلُقُ اللّٰهُ مَا يَشَآءُ “Allah dilediğini yaratır.” Yüce Allah’ın dilediğini yaratabilmesiyle ilgili olarak, bu çerçevede ikişer, üçer, dörder veya daha fazla kanatlı olarak yaratılan melekler,(28) ateşten yaratıldığı bildirilen cinler(29) ve nihayet bizim bilemediğimiz daha nice mahlukatın da kendisi tarafından yaratıldığı, yaratmasının devam ettiği bildirilmektedir.

Bu doğrultuda En‘âm 6/101, 102, Nahl 16/8, Yâsîn 36/36, Zümer 39/42 ve Rahmân 55/29 gibi pek çok âyette verilen bilgiler Yüce Allah’ın mutlak yaratıcı olduğunu, yaratmaya devam ettiğini ve her daim bu sıfatıyla var olacağını ortaya koymaktadır. Yaratmada dileme sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu için, âyetteki يَخْلُقُ اللّٰهُ مَا يَشَآءُ cümlesini “Allah dilediğini yaratır” şeklinde yapmak gerekmektedir.

ıı. اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Şüphesiz ki Allah her şeye gücü yetendir.” Gücü her şeyi kapsayan ilahi iradenin bu çerçevede her şeye kâdir olduğu, gücünün alt edilemeyeceği, bu nedenle O’nun yaratıp varlık âlemine çıkardığı her bir şeyin incelenip oradan Yüce Allah’a ulaşılması gerektiği de özelde bu âyetlerde, genelde ise konuyla ilgili bütün âyetlerde ortaya konulmaktadır. Bu sûre Medenî bir sûre olsa da toplumsal hayatla ilgili konuların arasında kişilerin kâinat kitabıyla da ilgilenmelerinin gerekli olduğu, hayatın ve sorumlulukların sadece bir çeşitten ibaret olmadığı mesaj olarak muhataplara iletilmiş olmaktadır.

b) Vahyin Durumu ve Münafıkların Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 46-50. âyetlerinde insanlara apaçık âyetler indirdiğini, dileyeni dosdoğru yola ileteceğini bildirmekte, buna karşılık münafıklardan söz ederek onların “Allah’a ve Rasûl’e inandık ve itaat ettik” dediklerini, sonra da içlerinden bir grubun yüz çevirdiğini, hiçbir şekilde inanmış olmadıklarını haber vermekte, bu doğrultuda aralarında hüküm vermesi için Allah’a ve Rasûl’e çağırıldıklarında içlerinden bir kısmının yüz çevirip döndüğünü, sonuç kendi lehlerine ise ona boyun eğip geldiklerini ifade etmektedir.

Ardından, münafıkların inanç durumlarının sebebi irdelenmekte ve bazı sorular sorulduktan sonra zalimliklerine dair şu bilgiler verilmektedir: “Kalplerinde bir hastalık mı var? Yoksa (vahiy ve risâlet konusunda) şüphe içinde olanlar mı? Yahut Allah’ın ve Rasûlü’nün kendilerine haksızlık edeceğinden mi korkuyorlar? Hayır, asıl zalimler onların ta kendileridir!”

ı. Vahyin Hidayet Oluşu

لَقَدْ اَنْزَلْنَآ اٰيَاتٍ مُبَيِّنَاتٍ وَاللّٰهُ يَهْد۪ي مَنْ يَشَآءُ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Şüphesiz ki apaçık ayetler indirdik. Allah dileyeni (layık gördüğünü) doğru yola ulaştırır.”

Âyettekiلَقَدْ اَنْزَلْنَا lekad enzelnâ ifadesi “muhakkak ki biz indirmiştik”; اٰيَاتٍ مُبَيِّنَاتٍ âyâtin mübeyyinâtin tamlaması “apaçık âyetleri”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يَهْد۪ي yehdî fiili “hidayet eder, eriştirir”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dileyene, layık gördüğüne”; اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ ilâ sırâtın müstakîmin tamlaması ise “dosdoğru yola” demektir.

Burada ilahi mesajların bütünüyle apaçık olduğu ve dileyen herkesin dosdoğru yola iletileceği gündeme getirilmektedir.

1.لَقَدْ اَنْزَلْنَآ اٰيَاتٍ مُبَيِّنَاتٍ “Şüphesiz ki apaçık ayetler indirdik.” Yüce Allah Nûr sûresinin daha önce yorumladığımız 34. âyetinde de buna benzer bir beyana yer vermiş ve şöyle buyurmuştur: “Andolsun ki biz size (gerekeni) açık açık bildiren âyetler indirdik.” 34. âyette velekad ifadesi yer aldığı için tercümeyi “andolsun ki” şeklinde verdik. Burada ise ifadenin başında yemin manası içeren vâv edatı bulunmadığı için لَقَدْ lekad ifadesinin karşılığı olarak “muhakkak ki” demeyi tercih ettik.

Yüce Allah sûrenin başından itibaren toplumsal hayatla ilgili ele aldığı çeşitli konuları da içerecek şekilde, özellikle Nûr 24/41. âyetten itibaren kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarını zikrederek, bütün bunları apaçık âyetler, deliller, hakikatler olarak indirdiğini beyan etmekte, Nûr 24/34. âyette de olduğu gibi, bütün bunlara اٰيَاتٍ مُبَيِّنَاتٍ âyâtin mübeyyinâtin dediğini ifade etmektedir.

Esasında sûrenin başından itibaren ele aldığı bütün konular, hatta bütünüyle Kur’ân’ın içeriğinin “apaçık âyetler”den oluştuğu mesajı muhataplara verilmektedir diyebiliriz. Çünkü bu sûrenin ilk âyetinde de اٰيَاتٍ بَيِّنَاتٍ “apaçık âyetler” ifadesi yer almaktadır.

2. وَاللّٰهُ يَهْد۪ي مَنْ يَشَآءُ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Allah dileyeni (layık gördüğünü) doğru yola ulaştırır.” Yüce Allah iman etmek isteyenlere bu imkânı vereceğini, dileyen herkesi dosdoğru yoluna ileteceğini müjdelemekte, âyetin sonunda insanlar içinden ilahi prensiplere itibar edenler her kim iseler, onların dilekleri doğrultusunda kendilerini sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yol”a ileteceğini müjdelemektedir. Buradaki “dosdoğru yol”u doğru din, vahyin öğrettiği din, ilahi prensipler şeklinde anlamak gerekmektedir.

Fâtiha 1/6’da “hidayet” ve sırât-ı müstakîm kavramları hakkında detaylı bilgi verdiğimiz için, burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını hatırlatmakla yetineceğiz: Bu cümlenin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(30) yer almakta, hepsinde de aynı vurgu söz konusu edilmektedir.

Yüce Allah dileyenleri yani durumu müsait olup hak edenleri dosdoğru yola hidayet edeceğini haber vermektedir. Daveti umumi olduğu için, davete icabet eden ve icabetin gereklerini yerine getiren herkesi صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ sırât-ı müstakîme eriştireceğini müjdelemektedir.

Bu ve benzer âyetlerde geçen مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesinin anlamını “dilediğini” şeklinde verenler de esasında Yüce Allah’ın bu dilemeyi ezeli bilgisi ve insanlardan durumu müsait olanlarla, yani layık olanlarla ilişkilendirdiği açıklamasını yapmaktadırlar.(31) Meseleye böyle bakınca, elbette sorun gözükmemektedir.

Ancak meallerde söz konusu ifadeyi sadece “dilediği” şeklinde verince, konunun bu detayını bilmeyenler yanlış anlamalara maruz kalabilmektedir. Bu nedenle ilgili ifadeyi “dileyeni/layık gördüğünü” veya “dilediğini/layık olanı” şeklinde vermek çok daha isabetlidir.

ıı. Münafıkların İkiyüzlü Tutumu

وَيَقُولُونَ اٰمَنَّا بِاللّٰهِ وَبِالرَّسُولِ وَاَطَعْنَا ثُمَّ يَتَوَلّٰى فَر۪يقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ وَمَآ اُو۬لٰٓئِكَ بِالْمُؤْمِن۪ينَ وَاِذَا دُعُوٓا اِلَى اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ اِذَا فَر۪يقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ وَاِنْ يَكُنْ لَهُمُ الْحَقُّ يَاْتُوٓا اِلَيْهِ مُذْعِن۪ينَ “(Bazı insanlar:) ‘Allah’a ve Elçiye inandık ve itaat ettik!’ diyor; sonra da içlerinden bir grup yüz çeviriyor. Bunlar asla inanmış değillerdir. Onlar, aralarında hüküm vermesi için Allah’a ve Elçiye çağrıldıklarında (bir de bakarsın ki) içlerinden bir kısmı yüz çevirenler (olmuşlar)dır. Gerçek kendi lehlerine ise ona boyun eğip gelirler.”

Buradaki وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve (şöyle) diyorlar”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “biz iman ettik”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَبِالرَّسُولِ ve bi’r-rasûli ifadesi “ve Elçi’ye (iman ettik)”; وَاَطَعْنَا ve eta‘nâ fiili “ve itaat ettik”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَتَوَلّٰى yetevellâ fiili “yüz çevirir”; فَر۪يقٌ ferîkun kelimesi “bir grup”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “içlerinden”; مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ min ba‘di zâlike ifadesi “ondan sonra”;وَمَآ اُو۬لٰٓئِكَ ve mâ ülâike ifadesi “bunlar hiçbir şekilde değildir”; بِالْمُؤْمِن۪ينَ bi’l-mü’minîne ifadesi “iman edenler”; وَاِذَا دُعُوٓا ve izâ dü‘û ifadesi “ve davet edildikleri zaman”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a”; وَرَسُولِه۪ ve rasûlihî ifadesi “ve O’nun Elçisi’ne”; لِيَحْكُمَ li yahküme ifadesi “hükmetmesi için”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; اِذَا فَر۪يقٌ izâ ferîkun ifadesi “bir de bakarsın ki bir grup”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “içlerinden, onlardan”; مُعْرِضُون mu‘ridûne kelimesi “yüz çevirenler (olurlar), yüz çevirirler”; وَاِنْ يَكُنْ ve in yekün ifadesi “eğer (şöyle) olursa”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlar için”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “hak, durum”; يَاْتُوٓا ye’tû fiili “gelirler”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona”; مُذْعِن۪ين müz‘ınîne sözcüğü ise “boyun eğenler olarak” demektir.

Burada inanç noktasında yalan konuşan bir grup münafık ve nasıl bir olumsuz tavır içerisinde oldukları, çağrılara nasıl tepki verdikleri ve eğer durum kendi lehlerine ise nasıl bir tavra girecekleri gündeme getirilmektedir.

Daha önce yorumladığımız Nûr 24/41. âyette de belirttiğimiz üzere kainat kitabından sunumların yapılması genellikle Mekke dönemi surelerinin bir özelliği olarak bilinir. Ancak bu durum yüzde yüz kesin değildir. Çünkü Mekki surelerde Medenî konular, Medenî surelerde de zaman zaman Mekkî konular ele alınabilir. Bu duruma örnek olarak şekilde yorumunu yapmakta olduğumuz Nûr surenin 41-45. âyetlerinde kainat kitabından çeşitli konu başlıkları verildikten sonra, yeniden Medine toplumunda yaşanan bazı olaylara dair bilgiler verilmektedir.

1. وَيَقُولُونَ اٰمَنَّا بِاللّٰهِ وَبِالرَّسُولِ وَاَطَعْنَا ثُمَّ يَتَوَلّٰى فَر۪يقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ وَمَآ اُو۬لٰٓئِكَ بِالْمُؤْمِن۪ينَ “(Bazı insanlar:) ‘Allah’a ve Elçiye inandık ve itaat ettik!’ diyor; sonra da içlerinden bir grup yüz çeviriyor. Bunlar asla inanmış değillerdir.” Yüce Allah Nûr sûresinin 34-46. âyetleri arasında verdiği bilgilerden sonra, tekrar Medine toplumuyla ilgili bazı hususlara değinmekte, özellikle münafıkça tavırlar sergileyenlerin nasıl bir tutum ortaya koyduklarını eleştirerek zikretmektedir.

Bu çerçevede Yüce Allah’a ve Hz. Peygamber’e iman ettiklerini, bununla birlikte itaatkâr olduklarını söyledikten sonra, içlerinden bir grubun hak ve hakikatten yüz çevirdiği bildirilmekte, âyetin sonunda ise pekiştirilmiş bir cümle olarak bunların hiçbir şekilde iman etmediği haber verilmektedir. Bu âyette imanın sadece sözlü bir iddia değil, davranışlarla ispatlanması gereken bir kurum olduğu dolaylı olarak ortaya konulmaktadır.

a) Âyetin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler söz konusudur. Biz bunlardan bir kısmını özellikle hatırlatarak konuyu izaha çalışacağız.

“Mukâtil şöyle demiştir: ‘Bu ayet, münafık Bişr hakkında nazil olmuştur. O, bir arazi yüzünden bir Yahûdî ile münakaşa etmişti. Yahûdî onu aralarında hüküm vermesi için, ‘Rasûlüllah’a gidelim’ diye çekiyordu. O münafık ise Yahûdî’yi (yine Yahûdî olan) Ka‘b b. el-Eşref’e götürmeye çalışıyor ve ‘Hz. Muhammed bize zulmeder, haksızlık yapar’ diyordu.”

“Dahhâk ise şöyle demiştir: ‘Bu ayet, Muğîre b. Vâil hakkında nazil olmuştur. Muğîre ile Hz. Ali arasında ortak bir arazi vardı. Derken bunu bölüştüler. Hz. Ali’ye suyun çok zor çıkabileceği yer düştü. Muğîre, Hz. Ali’ye ‘Arazini bana sat’ dedi. Hz. Ali de onu ona sattı ve el sıkışıp satışı tamamladılar. Muğîre’ye ‘suyun çıkmayacağı çorak bir yer aldın’ denilince, Hz. Ali’ye ‘Arazini geri al. Çünkü onu beğenmem şartıyla satın almıştım.”

“Fakat onu beğenmedim; çünkü orada su çıkmıyor’ dedi. Hz. Ali de ‘Hayır. Sen onu satın aldın, beğendin ve el sıkışıp bu işi bitirdin. Hem sonra oranın durumunu da biliyordun. Bu nedenle onu geri almıyorum’ dedi ve onu mahkemeleşmek için Rasûlüllah’a gitmeye davet etti. Bunun üzerine Muğîre ‘Muhammed mi, ben ona gelmem ve onun hükmüne başvurmam. Çünkü o bana karşı kızgındır ve bana haksızlık etmesinden korkarım’ dedi. İşte bunun üzerine bu ayet indi.”

“Hasan el-Basrî de bu ayetin, küfrünü içinde saklayıp, zahiren mümin görünen bütün münafıklar hakkında nazil olduğunu söylemiştir.”(32)

Bu nüzul sebebi rivayetlerinden de anlaşılacağı üzere, bu âyet Medine’de yaşanan bir olay üzerine indirilmiştir. İnanmadıkları halde inandıklarını söylemeleri bunların münafık olduğunun delilidir. Nitekim Bakara 2/8’de bu tipler hakkında şöyle buyrulmaktadır: “İnsanlardan bazıları vardır ki hiçbir şekilde inanmadıkları halde ‘Allah’a ve âhiret gününe inandık’ derler.”

Medine’de yaşamakta olan inkârcı bir grubun küfürlerini gizledikleri, kalplerinden hiçbir şekilde inanmamalarına rağmen sadece sözleriyle Yüce Allah’a ve âhiret gününe inandıklarını söyledikleri ifade edilmektedir. Ancak sebebin özel oluşu, mesajın genel oluşuna engel değildir. Dolayısıyla inanmadığı halde inanmış gibi görünen her devrin münafıklarının bu âyetin muhatabı olduğunu söylemeliyiz.

b) Âyetin sonunda مَا mâ ve بِ bâ/bi edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmakta, burada sözü edilenlerin münafıklar olduğunu ortaya koymaktadır. Çünkü âyetin başındaki sözü söyleyenlerin hepsi olmasa da bir azınlık grubun kalben hiçbir şekilde inanmamalarına rağmen, sadece ağızlarıyla inandıklarını söyleyerek ikiyüzlülük ortaya koydukları, hak ve hakikatten yüz çevirdikleri ثُمَّ يَتَوَلّٰى فَر۪يقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ “Sonra da içlerinden bir grup yüz çeviriyor” cümlesiyle dile getirilmektedir.

Burada sözü edilenlerin kimler olduğu ve inanç durumlarının bu şekilde inkârcılık üzerine şekillenmiş olduğunu kulların bilmesi elbette mümkün değildir. Bu noktada Yüce Allah’ın verdiği bilgi belirleyicidir ve kimlerin bu şekilde “inanmadığı halde inandığını söylediğini” de sadece O bilmektedir. İşte bu ve devam eden âyetlerde münafıkların inanç dünyalarındaki ikiyüzlülüğün nasıl bir tavır meydana getirdiği üzerinde oldukça detaylı bir şekilde durulmaktadır.

c) Âyette dikkat çekilen bir başka nokta ise ümmetin Peygamberi ile nasıl bir ilişki içerisinde olacağının tespitidir. Bu çerçevede Hz. Peygamber’e itaatin Yüce Allah’a itaat olduğu,(33) Yüce Allah ile birlikte Rasûlüllah’a da itaatin gerekliliği,(34) onlara hıyanet edilmemesinin zorunluluğu,(35) Allah’ın ve Elçisi’nin davetine icabetin gerekliliği,(36) Yüce Allah’a ve Rasûlüllah’a isyanın apaçık bir sapkınlık olduğu(37) bildirilmektedir.

Bütün bu ifadeler Rasûlüllah’ın Yüce Allah’a ters düşmeyeceğini, O’na ve buyruklarına muhalif davranmayacağını, nihayetinde elçi olması itibariyle kendisine vahyedilenleri ümmete aktardığı için vahye herhangi bir müdahalede de bulunmayacağı kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.

Aksi takdirde, Hâkka 69/44-47’de bunun çok felaket sonuçları olacağı, Mâide 5/67’de belirtildiği gibi yükümlü tutulduğu risalet görevini yerine getirmemiş olacağı beyan edilmektedir. Esasında Nisâ’ 4/65, 105 ve Nahl 16/44, 64’te verilen bilgilerin toplamından elde edilecek sonuç da bundan başkası değildir.

2. وَاِذَا دُعُوٓا اِلَى اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ اِذَا فَر۪يقٌ مِنْهُمْ مُعْرِضُونَ “Onlar, aralarında hüküm vermesi için Allah’a ve Elçiye çağrıldıklarında (bir de bakarsın ki) içlerinden bir kısmı yüz çevirenler (olmuşlar)dır.” Yüce Allah önceki âyette münafıkların hak ve hakikatten yüz çevirdiklerini beyan ettikten sonra, bu âyette de aynı konuya devam etmektedir.

Bu çerçevede aynı tipteki insanların Allah’ın kitabında yer alan ilahi vahyin hükümlerinin uygulanması ve anlaşmazlıkların çözümüne yönelik olarak aralarında muhakeme yapılıp hüküm verilmesi için Allah’a ve Rasûlü’ne çağrılmaları durumunda yine içlerinden bir grubun yüz çevireceğini haber vermektedir.

3. وَاِنْ يَكُنْ لَهُمُ الْحَقُّ يَاْتُوٓا اِلَيْهِ مُذْعِن۪ينَ “Gerçek kendi lehlerine ise ona boyun eğip gelirler.” Yüce Allah sözünü ettiği bu münafık grubun ne kadar menfaatperest olduğunu, hak ve hakikatten değil, menfaatten yana tavır sergilediklerini beyan etmek üzere, eğer Allah’ın ve Rasûlü’nün kendileri hakkında vereceği hüküm lehlerine olması halinde o karara boyun eğeceklerini bildirmekte, ikiyüzlülüklerini ortaya koymaktadır.

Âyette yer alan مُذْعِن۪ين müz‘ınîne kelimesi “koşa koşa gelenler”, “boyun bükerek gelenler”, “gönülden bağlı olarak saygı ile gelenler” gibi manalar içermekte ve münafıkların nasıl bir döneklik içerisinde bulunduklarını ortaya koymaktadır.

Münafıkların bu durumu Nisâ’ 4/60-61’de şöyle dile getirilmektedir: “Sana indirilene ve senden önce indirilenlere inandıklarını ileri sürenleri görmedin mi? Tâğût’a inanmamaları kendilerine emrolunduğu halde, Tâğût’un önünde muhakemeleşmek istiyorlar. Hâlbuki şeytan onları büsbütün saptırmak istiyor. Onlara ‘Allah’ın indirdiğine (Kur’ân’a) ve Rasûl’e gelin (onlara başvuralım)’ denildiği zaman, münafıkların senden iyice uzaklaştıklarını görürsün.”

İşte bu âyetlerde de dile getirildiği üzere, münafıklar hak ve hakikatten veya adaletten yana değil, sadece ve sadece menfaatlerinden yana tavır sergileyerek, tek dünyaya inandıklarını ortaya koymaktadırlar. İki âleme inanmayandan da bundan başka bir şey beklenmez. Münafıklık nifaktır ve nifakın en belirgin özelliklerinden birisi de cimriliktir, yani menfaatperestliktir. Bu nedenle, Münâfikûn 63/1-11’de önce “sekiz âyette nifaktan, münafıklıktan ve münafıklardan” söz edilirken, son üç âyette ise “infaktan” söz etmektedir. Denebilir ki “infak nifakın panzehridir.”

ııı. Nifak Hastalığı ve Zalimlikleri

اَف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ اَمِ ارْتَابُوٓا اَمْ يَخَافُونَ اَنْ يَح۪يفَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ وَرَسُولُهُ بَلْ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ “Kalplerinde bir hastalık mı var? Yoksa (vahiy konusunda) şüphe içinde mi kaldılar? Veya Allah’ın ve Elçisinin kendilerine haksızlık edeceğinden mi korkuyorlar? Hayır! Onlar zalimlerin ta kendileridir!”

Âyetteki اَف۪ي قُلُوبِهِمْ efî kulûbihim sorusu “kalplerinde var mı”; مَرَض meradun kelimesi “hastalık”; اَمِ ارْتَابُوا em irtâbû ifadesi “yoksa şüphelendiler mi”; اَمْ يَخَافُونَ em yehâfûne ifadesi “yoksa korkuyorlar mı”; اَنْ يَح۪يفَ en yehîfe ifadesi “haksızlık etmesinden”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlarla ilgili, onların aleyhinde”; وَرَسُولُهُ ve rasûlühû ifadesi “ve O’nun Rasûlü’nün (kendilerine haksızlık edeceğinden)”; بَلْ bel edatı “bilakis, hayır, esasında”; اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ülâike humu ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الظَّالِمُونَ ez-zâlimûne kelimesi ise “zalimler, haksızlık edenler” demektir.

Burada münafıkların bozuk yapılarıyla ilgili üç noktaya değinilmekte, bu halleriyle kendilerinin gerçek zalimler olduğu gündeme getirilmektedir.

1.اَف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ اَمِ ارْتَابُوٓا اَمْ يَخَافُونَ اَنْ يَح۪يفَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ وَرَسُولُهُ “Kalplerinde bir hastalık mı var? Yoksa (vahiy konusunda) şüphe içinde mi kaldılar? Veya Allah’ın ve Elçisinin kendilerine haksızlık edeceğinden mi korkuyorlar?” Yüce Allah önceki âyetlerde münafıkların ikiyüzlülükleriyle ilgili bilgi verdikten sonra, bu âyette onların psikolojik durumlarını soru cümleleri şeklinde dile getirmektedir.

Âyette soruya konu edinilenlerin kim oldukları veya özelliklerinin ne olduğu hakkında şu üç beyana yer verilmektedir:

a)اَف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ “Kalplerinde bir hastalık mı var?” Âyette kendisine yer verilen ilk soru “kalplerinde hastalık olup olmadığıdır” ki burada münafıkların da kalplerinde hastalık bulunduğunu söylememiz mümkündür. Zira bu ifade, münafıkların dışındaki bazı kişiler hakkında da kullanılmaktadır.

Bu çerçevede Enfâl 8/49, Ahzâb 33/12 ve 60’ta “münafıklardan ayrı bir grup”, Müddessir 74/31’de “tam kâfir olmayanlar”, Hacc 22/55’te “kalpleri kararanlar”, Bakara 2/10’da “münafıklar” ve yorumunu yapmakta olduğumuz Nûr 24/50’de ise “kalplerinde şüphesi olanlar”la birlikte kullanılmaktadır. Buradan hareketle, söz konusu ifadeyi doğrudan ve sadece münafıklarla ilişkili görmektense, kapsamı daha geniş tutmak diğer görüşe daha doğru gözükmektedir.

b)اَمِ ارْتَابُوا “Yoksa (vahiy ve risalet konusunda) şüphe içinde mi kaldılar?” Kur’ân’da çeşitli kalıplarda sekiz kez(38) geçen tertâbû fiili “şüphelenmek” demektir. Bu ifade, âyette soruya konu edinilen ikinci durumla ilgilidir ki, maksat bu kişilerin Hz. Peygamber’in risaleti ve Kur’ân’ın vahiy oluşu gibi konularda derin şüphede mi olduklarının sorgulanmasıdır.

Esasında söz konusu kelime “haksız çıkma korkusu içinde bulunmayı ifade eden kuşku” demektir. Münafıklar hem inançta şüphe içindedirler, hem de şüphe içerisinde bulunmalarının yanlış olduğunun ortaya çıkartılması halinde bu durumdan korku duymaktaydılar.

c)اَمْ يَخَافُونَ اَنْ يَح۪يفَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ وَرَسُولُهُ “Yahut Allah’ın ve Elçisi’nin kendilerine haksızlık edeceğinden mi korkuyorlar?” Yüce Allah söz konusu kişilerin durumuyla ilgili olarak bu defa kendilerinin Allah’ın ve Elçisi’nin onlara haksızlık ve zulmetmelerinden korkmalarını soruya konu edinmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَح۪يفَ yehîfe fiili “haksızlık yapmak”, “zulmetmek” manalarına gelmekte, bu kişilerin Yüce Allah’a ve O’nun mesajlarını tebliğ eden Rasûlüne karşı derin bir güvensizlik içerisinde bulunduklarını düşündüklerini ortaya koymaktadır. Bu fiilin “zulüm” manasına da alınabileceğinin delili âyetin sonundaki الظَّالِمُون ez-zâlimûne sözcüğüdür.

Âyette yer alan ve ilk bakışta üç seçenek olarak sunulan bu durum, esasında âyette iki kez yer alan اَمْ em edatının sıradan ve yaygın anlamından kaynaklanmaktadır. Hâlbuki eğer bu edata “yoksa”, “veya” anlamı değil de tafsîliyye ve tefsîriyye edatı olarak “yani” manası verilirse, âyette üç seçenekten değil de birbirini açıklayan tek durumdan söz edildiği ortaya çıkacaktır ki bazı müfessirlerimiz de bu edatın haber veren bir konumda olduğunu ifade etmektedir.(39)

Buna göre maksat şöyle olur: “Kalplerinde bir hastalık mı var; yani şüphe içindedirler ve Allah’ın ve Rasûlü’nün kendilerine zulüm ve haksızlık edeceğinden korkuyorlar.” Bu anlam doğrultusunda bakıldığında, âyetin sonundaki بَلْ bel edatının da anlamı yerli yerine oturmaktadır.

2. بَلْ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ “Hayır! Onlar zalimlerin ta kendileridir!” Yüce Allah kalplerinde hastalık bulunan veya derin kuşku içerisinde bulunan ya da Allah’ın ve Elçisi’nin kendilerine haksızlık edeceğinden korkan bu kişilerin kendilerine yazık etmiş olduğunu beyan etmektedir. Bu yaklaşıma göre, âyetteki بَلْ bel edatı “hayır, bilakis” anlamına gelmektedir. Demek ki bu üç nitelikten her biri veya üçü birden asıl zulmü oluşturmaktadır.

Önceki cümleye seçenek değil de açıklama olarak anlam verilirse âyetin son cümlesinin anlamı şöyle olur: “Evet, (evet), işte onlar zalimlerin ta kendileridirler.” Bu yaklaşıma göre ise, âyetteki بَلْ bel edatı “evet, evet”, “hakikat şu ki” anlamına alınmış olmaktadır.

Yüce Allah burada saydığı üç önemli ve olumsuz içerikteki özelliğe sahip olanların asıl zalimler olduğunu, kendilerine yazık ve haksızlık ettiklerini هُمُ hum “zamîr-i fasl”ını kullanarak hasr/kasr ifadesi ile “vurgulu” bir şekilde dile getirmiş olmaktadır. Anlaşılıyor ki, gerçek zulüm, “bir şeyi yerinden etmek” manasında vicdanına ve fıtratına yabancılaşmaktır ki hem şirk, hem küfür hem de nifak bu anlamda zulmün tam kendisi olmaktadır.

c) Müminlerin Tavrı ve İnsanlığa Evrensel Çağrı

Yüce Allah, sûrenin 51-54. âyetlerinde aralarında hüküm vermesi için Allah’a ve Rasûlü’ne davet edildiklerinde müminlerin nasıl davranmaları gerektiğini hükme bağlamakta ve “işittik ve itaat ettik” demeleri gerektiğini, bunların kurtuluşa erenlerin ta kendileri olduğunu müjdelemekte, sonrasında şu bilgiye yer vermektedir: “Her kim Allah’a ve Rasûlü’ne itaat eder, Allah’a derin saygı duyar ve O’na karşı takvalı (duyarlı) olursa, işte bunlar da mutluluğa (başarıya) erenlerin ta kendileridir.”

Ardından, konu yeniden münafıklara getirilmekte ve emredilmesi halinde mutlaka savaşa çıkacaklarına dair var güçleriyle Allah’a yemin ettikleri, bu nedenle kendilerine “Yemin etmeyin! İtaatiniz malûmdur! Muhakkak ki Allah, yaptıklarınızdan haberdardır” şeklinde beyanda bulunması Hz. Peygamber’e emredilmektedir.

Daha sonra, Hz. Peygamber’den şu evrensel çağrıyı iletmesi istenmektedir: “De ki: Allah’a itaat edin; Rasûl’e de itaat edin! Eğer yüz çevirirseniz (şunu bilin ki, Peygamber’in sorumluluğu) kendisine yüklenen (tebliğ görevini yapmak)tır; sizin (sorumluluğunuz da) size yüklenen (görevleri yerine getirmeniz)dir. Eğer ona itaat ederseniz, hidayete ermiş olursunuz. Rasûl’e düşen, sadece ve sadece apaçık tebliğdir.”

ı. Müminlerin İtaati ve Duyarlılıkları

اِنَّمَا كَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِن۪ينَ اِذَا دُعُوٓا اِلَى اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ اَنْ يَقُولُوا سَمِعْنَا وَاَطَعْنَا وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَمَنْ يُطِعِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَيَخْشَ اللّٰهَ وَيَتَّقْهِ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْفَآئِزُونَ “Aralarında hüküm vermesi için Allah’a ve Elçisine davet edildiklerinde, müminlerin sözü sadece “İşittik ve itaat ettik!” demeleridir. İşte onlar kurtulanların ta kendileridir. Kim Allah’a ve Elçisine itaat eder, Allah’a saygı duyar ve O’na karşı takvâlı (duyarlı) olursa, işte onlar da mutluluğa ulaşanların ta kendileridir.”

Buradaki اِنَّمَا كَانَ innemâ kâne ifadesi “ancak ve ancak (şöyle) idi, sadece şudur”; قَوْلَ الْمُؤْمِن۪ينَ kavle’l-müminîne tamlaması “müminlerin sözü”;اِذَا دُعُوٓا izâ di‘û ifadesi “çağrıldıkları zaman”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a”; وَرَسُولِه۪ ve rasûlihî ifadesi “ve O’nun Elçisi’ne (davet edildikleri zaman)”; لِيَحْكُمَ li yahküme ifadesi “hüküm vermesi için”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; اَنْ يَقُولُوا en yekûlû ifadesi “(şöyle) demeleri”; سَمِعْنَا semi‘ınâ fiili “işittik”; وَاَطَعْنَا ve ata‘nâ ifadesi “ve itaat ettik”; وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ve ülâike hum ifadesi “sadece onlardır sadece onlar”; الْمُفْلِحُونَ el-müflihûne kelimesi “kurtuluşa erenler”; وَمَنْ يُطِعِ ve men yuti‘ ifadesi “ve her kim itaat ederse, boyun eğerse”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû ifadesi “ve O’nun Rasûlü’ne, Elçisi’ne”; وَيَخْشَ ve yahşe fiili “ve saygı duyarsa”; اللّٰهَ allâhe keilmesi “Allah’a”;وَيَتَّقْهِ ve yettakhi ifadesi “ve O’na karşı takvâlı, duyarlı olursa”;فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ fe ülâike hüm ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْفَآئِزُونَ el-fâizûne keimesi ise “mutluluğa (başarıya) erenler” demektir.

Burada bir Müslümanın çeşitli olaylar karşısında nasıl bir duruş ortaya koyması gerektiği ve böylesi davranışın akıbetiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّمَا كَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِن۪ينَ اِذَا دُعُوٓا اِلَى اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ اَنْ يَقُولُوا سَمِعْنَا وَاَطَعْنَا وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “Aralarında hüküm vermesi için Allah’a ve Elçisine davet edildiklerinde, müminlerin sözü sadece ‘İşittik ve itaat ettik!’ demeleridir. İşte onlar kurtulanların ta kendileridir.” Yüce Allah münafıkların bozuk algılarını ortaya koyduktan ve asıl zalimlerin kendileri olduğunu beyan ettikten sonra, Kur’ân’ın “mesânîlik” üslubu gereği bu defa sözü gerçek müminlere ve onların tutumuna getirmektedir. Bu çerçevede “aralarında Kur’ân ile hüküm verilmesi”(40) için Yüce Allah’a ve O’nun Elçisi’ne çağrılmaları durumunda gerçek müminlerin “işittik ve itaat ettik”, “hay hay, baş üstüne”(41) demeleri gerektiği bildirilmektedir.

a) اِنَّمَا كَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِن۪ينَ اِذَا دُعُوٓا اِلَى اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ اَنْ يَقُولُوا سَمِعْنَا وَاَطَعْنَا “Aralarında hüküm vermesi için Allah’a ve Elçisine davet edildiklerinde, müminlerin sözü sadece ‘İşittik ve itaat ettik!’ demeleridir.” Burada konusu edilen veya hatırlatılan “aralarında hüküm verilmesi” meselesi, daha önce yorumladığımız Nûr 24/47. âyetin tefsirinde aktardığımız “hakemlik olayı” olsa gerektir. Ancak “sebebin özel oluşu hükmün veya mesajın genel olmasına engel sayılamayacağı” için, bu âyette bir Müslüman ahlakının ve duruşunun öğretildiğini belirtmek durumundayız.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde bir Müslümanın duruşunun nasıl olması gerektiğiyle ilgili olarak bazı âyetleri hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

ı. Bakara 2/285: “O Peygamber, Rabbi tarafından kendisine indirilene iman etti, müminler de (iman ettiler). Hepsi de Allah’a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine iman ettiler. (Müminler) ‘O’nun (Allah’ın) peygamberlerinden hiçbiri arasında ayırım yapmayız’ (derler). (Devamla da) ‘İşittik, itaat ettik. Ey Rabbimiz, affına (sığındık)! Dönüş sadece ve sadece sanadır’ derler.”

ıı. Nisâ’ 4/59: “Ey iman edenler! Allah’a itaat edin. Peygamber’e ve sizden olan ülü’l-emre (idarecilere) de itaat edin. Eğer bir hususta anlaşmazlığa düşerseniz Allah’a ve ahirete gerçekten inanıyorsanız onu Allah’a ve Rasûl’e götürün (onların talimatına göre halledin); bu hem daha hayırlı, hem de netice bakımından daha güzeldir.”

ııı. Nûr 24/12: “Bunu (iftirayı) işittiğinizde erkek ve kadın müminlerin, kendi vicdanları ile hüsnü zanda bulunup da ‘Bu, apaçık bir iftiradır’ demeleri gerekmez miydi?”

ıv. Nûr 24/16: “Onu (iftirayı) duyduğunuzda ‘Bu konuda konuşmamız (ve onu böylece yaymamız) bize yakışmaz. Hâşâ! Bu, çok büyük bir iftiradır’ demeli değil miydiniz?”

v. Ahzâb 33/36: “Allah ve Rasûlü bir işe hüküm verdiği zaman, inanmış bir erkek ve kadına o işi kendi isteklerine göre seçme hakkı yoktur. Her kim Allah’a ve Rasûlü’ne karşı gelirse, apaçık bir sapıklığa düşmüş olur.”

vı. Hucürât 49/1-2: “Ey iman edenler! Allah’ın ve Rasûlü’nün önüne geçmeyin. Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun. Muhakkak ki Allah işitendir; bilendir. Ey iman edenler! Seslerinizi Peygamber’in sesinin üstüne yükseltmeyin. Birbirinize bağırdığınız gibi Peygamber’e yüksek sesle bağırmayın; yoksa siz farkına varmadan amelleriniz boşa gidiverir.”

İşte bu gibi âyetlerde de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de herhangi bir olay karşısında bir Müslümanın nasıl bir tutum içerisine girmesi gerektiği hakkında bilgi verildiğini görmekteyiz. Dolayısıyla âyetteki beyanın evrensel manada bütün Müslümanları ilgilendirdiği ve mesajın da hükmün de tarihsel değil evrensel olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

b) وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “İşte onlar kurtulanların ta kendileridir.” Yüce Allah bir Müslüman duruşunun nasıl olması gerektiğini ortaya koyduğu bu âyetinin bitiş cümlesinde kurtuluşa erecek kişilerin de bu bağlamda işte bu özellikte olanlardan oluşacağını هُم hum “zamîr-i fasl”ını kullanarak hasr/kasr beyanı ile “vurgulu” bir şekilde dile getirmiş olmaktadır. Yüce Allah’ın ve O’nun buyruklarını muhataplara tebliğ eden Rasûlü’nün çağrısına uymadan, “işittik ve itaat ettik” demeden hiç kimsenin kurtuluşa eremeyeceği bu âyette verilmek istenen mesajlar arasında yer almaktadır.

2. وَمَنْ يُطِعِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَيَخْشَ اللّٰهَ وَيَتَّقْهِ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْفَآئِزُونَ “Kim Allah’a ve Elçisine itaat eder, Allah’a saygı duyar ve O’na karşı takvâlı (duyarlı) olursa, işte onlar da mutluluğa ulaşanların ta kendileridir.” Yüce Allah kendisine ve Elçisi’ne her kim itaat ederse, ayrıca itaatin bir gereği olarak Allah’a saygı duyarsa, dahası Allah’a karşı takvalı olarak duyarlılık gösterirse işte onların da mutluluğa ve başarıya erenlerin ta kendileri olduğunu önceki iki âyetin sonunda yer verdiği gibi vurgulu ifadeyle beyan etmektedir.

Âyette yer alan “Allah’a ve Rasûlü’ne itaat” ifadesiyle ilgili olarak bunun mesaj açısından benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(42) İşte her kim bu itaati hakkıyla yerine getirmek isterse, yapması gerekenler arasında Yüce Allah’a saygının ve duyarlılığın da bulunduğunu bilmelidir. Buradaki يَخْشيَ yahşâ fiili “bilgi ve bilince dayalı derin saygı” demektir.

Bu fiilin peşinden zikredilen يَتَّقْهِ yettakhi ifadesi ise “O’na takvalı davranmak, yani Yüce Allah’a karşı sorumluluğunu bilip, sorumlu davranmak” anlamında “duyarlılık göstermek” manasına gelmektedir. Âyette yer alan يَتَّقْهِ yettakhi ifadesinin çeşitli okunuş biçimlerinin bulunduğunu belirtmek de gerekir; çünkü bu ifade bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette getirilmektedir. Âlimlerimizin aktardığı bilgiye göre, söz konusu kelime yettekıh, yetkıhî şeklinde de okunmaktadır ki üçünün anlamı da aynıdır.(43)

Âyetin sonunda yer alan ve “kurtuluşa ermek”, “başarıya ulaşmak”, “esenliğe erişmek”, “bahtiyarlığa ermek”, “zafere kavuşmak” gibi anlamlara gelen الْفَآئِزُون el-fâizûne kelimesi Kur’ân’da “itaat-haşyet-takvâ”nın,(44) “iman-hicret-cihâd”ın,(45) “iman-takvâ-âhiret için hazırlık yapanlar”ın(46) ve “iman-sabır-fedakârlık”ın(47) sonucu olarak zikredilmekte ve bütün bunların sahiplerine erdemi ve mutluluğu getireceği beyan edilmek istenmektedir.

ıı. Münafıkların Yeminlerine Karşı Uyarılar

وَاَقْسَمُوا بِاللّٰهِ جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ لَئِنْ اَمَرْتَهُمْ لَيَخْرُجُنَّ قُلْ لَا تُقْسِمُوا طَاعَةٌ مَعْرُوفَةٌ اِنَّ اللّٰهَ خَب۪يرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ “(Münafıklar), sen kendilerine emrettiğin takdirde mutlaka (yanında savaşa) çıkacaklarına dair var güçleriyle Allah’a yemin ettiler. De ki: Yemin etmeyin! İtaatiniz bilinmektedir! Şüphesiz ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”

Âyetteki وَاَقْسَمُوا ve aksemû fiili “ve yemin etmişlerdi”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ cehde eymânihim ifadesi “yeminlerinin var güçleriyle”; لَئِنْ اَمَرْتَهُمْ lein emartehum ifadesi “eğer onlara emredersen”; لَيَخْرُجُنَّ leyahrucünne ifadesi “muhakkak ki çıkacaklar(ına dair)”; قُلْ kul emri “de ki”; لَا تُقْسِمُوا lâ tuksimû emri “yemin etmeyin”; طَاعَةٌ مَعْرُوفَةٌ tâ‘atün ma‘rûfetün tamlaması “itaatiniz malumdur, bilinmektedir”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; خَب۪يرٌ habîrun kelimesi “haberdar(dır)”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi ise “yapmakta olduğunuz şeylerden” demektir.

Burada münafıkların yalan yere yaptıkları yemine Yüce Allah’ın verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1.وَاَقْسَمُوا بِاللّٰهِ جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ لَئِنْ اَمَرْتَهُمْ لَيَخْرُجُنَّ (Münafıklar), sen kendilerine emrettiğin takdirde mutlaka (yanında savaşa) çıkacaklarına dair var güçleriyle Allah’a yemin ettiler.” Yüce Allah önceki iki âyette müslüman duruşunun nasıl olması gerektiğini ortaya koyduktan sonra, mesânîlik usulü gereği bu âyette konuyu yeniden münafıkların dönekliğine ve yalancılığına getirmekte, yaptıkları yeminlerinin ve verdikleri sözün yalan olduğunu beyan etmek istemektedir.

Zira savaşa katılmaya söz veren bu kişilerin savaş zamanı bu sözlerini tutmadıkları Âl-i İmrân 3/167-168, Tevbe 9/42-43 ve Feth 48/11 gibi âyetlerde dile getirilmekte, bunların yalancı oldukları bir anlamda ispatlanmış olmaktadır. Zaten pek çok örnekte de bu durum ıspatlanmıştı.

Âyette yer alan وَاَقْسَمُوا بِاللّٰهِ جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ “Var güçleriyle Allah’a yemin ettiler” şeklinde Kur’ân’da beş kez(48) yer alan bu yemin ifadesi, hep çoğul olarak gelmekte ve muhatapların yalan yere yaptıkları yeminleri içermektedir. Bu ifadedeki جَهْدَ اَيْمَانِهِمْ cehde eymânihim tamlaması “var güçleriyle, olanca takatleriyle” demektir. Nahl 16/38’deki kullanım hariç, bu türden yeminleri yapanların daha inandırıcı olmak için yemin sonrasındaki ifadelerde pekiştirici bir de lâm/le edatını kullandıkları dikkat çekmektedir.

Bu arada âyette geçen cehd/cihâd kavramıyla ilgili de kısaca bilgi vermekte yarar vardır: Çeşitli âyetlerin tefsirinde ele aldığımız üzere, cihâd kavramı “cehd etmek”, “çalışmak” ve “üretmek” demektir. İctihâd ve müctehid kelimeleri de bu köktendir ve bir insanın kaynaklardan beslenerek ve çaba sarf ederek bir çalışma ortaya koyması veya bir fikir üretmesiyle ilgilidir.

C-h-d kökünden kelimeler Kur’ân’da 41 yerde geçmekte ve “Kur’ân’ı anlatmak”,(49) “fedakârlık yapmak”,(50) “zorlamak”(51) ve “bütün güç”(52) anlamlarına gelmektedir. Mekkî sûrelerdeki kullanımlarında bu şekilde gelen c-h-d kökünden kelimeler Medine dönemi sûrelerinde “fiilî savaş”(53) anlamını da kazanmıştır.

Anlaşılan o ki, cihâd kavramını kıtâl kavramıyla karıştırmamak durumundayız. Cihâd “insan kazanmak, yüreklerini fethetmek için yapılan fedakârlık” anlamına gelirken, kıtâl “saldırgana karşı kendini savunup savaş yapmak” demektir. Şu kadar var ki, cihâd kavramı eğer Medenî sûrelerde geçmişse,(54) bu takdirde onun anlamında bunlara ilave olarak “savunma savaşı yapmak” anlamı da devreye girmektedir.

2. قُلْ لَا تُقْسِمُوا طَاعَةٌ مَعْرُوفَةٌ اِنَّ اللّٰهَ خَب۪يرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ “De ki: Yemin etmeyin! İtaatiniz bilinmektedir! Şüphesiz ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” Yüce Allah yalan yere yemin edip duran münafıklara âyetin devam eden kısmında seslenmekte, yemin etmemelerini emrederek “bilinen itaati göstermelerini” kendilerinden istemektedir. Bazı âlimlerimiz buradaki hitabın Hz. Osman’la ilişkili olarak müminlere yönelik övücü bir mana taşıdığını söylese(55) de, bizim tercihimiz hitabın münafıklara yönelik olduğunu kabul edenlerle(56) aynıdır.

Kur’ân’da üç kez(57) geçen طَاعَة tâ‘ah kelimesi “itaat” demektir. Buna göre âyette yer alan طَاعَةٌ مَعْرُوفَةٌ tâ‘atün ma‘rûfetün tamlaması “yapmanız gerekeni yapın”, “bilinen şekliyle itaat edin”, “itaat edin” şeklinde anlaşılabileceği gibi, “(sizden bütün istenen Allah’ın mesajına) güzelce boyun eğmektir”,(58) “(sizden istenen yalan yere yemin etmek değil), güzel itaat etmektir”,(59) “(sizden istenen ve beklenen, yemin değil), adam gibi itaattir”(60) şeklinde de tercüme edilebilmektedir.

Bu arada, onlara yönelik alaycı bir mananın burada kast edildiği de söylenebilir. Bu çerçevede söz konusu tamlama “itaatiniz malumdur (ne yaptığınız bilinmektedir)”,(61) “itaat (herkesçe) bilinen ortak iyiyedir”,(62) “itaatiniz bilinen (sahte) itaattir” gibi ifadeler de bu balamda tercih edilebilmektedir. Her durumda maksat münafıkların sahte duruşlarıyla ilişkilendirilmekte ve yalancılıklarına bir çeşit gönderme yapılmış olmaktadır.

Âyetin sonunda yer alan اِنَّ اللّٰهَ خَب۪يرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ “Muhakkak ki Allah, yaptıklarınızdan haberdardır” hitabı muhatap münafıkların yapıp ettikleri her ne varsa Yüce Allah’ın onları hakkıyla bildiğini, yapılanların yapanların yanına kâr kalmayacağı ve bütün bunların hesabının sorulacağı mesajını içeren bir gözdağı manası içermektedir.

ııı. İtaat ve Sorumlulukların Şahsiliği

قُلْ اَط۪يعُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُوا الرَّسُولَ فَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّمَا عَلَيْهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَيْكُمْ مَا حُمِّلْتُمْ وَاِنْ تُط۪يعُوهُ تَهْتَدُوا وَمَا عَلَى الرَّسُولِ اِلَّا الْبَلَاغُ الْمُب۪ينُ “De ki: Allah’a itaat edin; Elçiye de itaat edin! Yüz çevirirseniz (onun sorumluluğu) kendisine yüklenen (tebliğ görevini yapmak)tır; sizin (sorumluluğunuz da) size yüklenen (görevleri yerine getirmeniz)dir. Ona itaat ederseniz, doğru yola ulaşmış olursunuz! Elçiye düşen, sadece apaçık tebliğdir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَط۪يعُواetî‘û emri “itaat edin, boyun eğin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَاَط۪يعُوا ve etî‘û emri “ve yine itaat edin, boyun eğin”; الرَّسُولَ er-rasûle kelimesi “ve Rasûl’e de, Elçi’ye de”; فَاِنْ تَوَلَّوْا fe in tevellev ifadesi “ve eğer yüz çevirirlerse”; فَاِنَّمَا عَلَيْهِ fe innemâ ‘aleyhi ifadesi “ona düşen sadece şudur, o sadece şundan sorumludur”; مَا حُمِّلَ mâ hummile ifadesi “(ona) yüklenmiş olan şey”; وَعَلَيْكُمْ ve ‘aleyküm ifadesi “ve sizin üzerinizedir”; مَا حُمِّلْتُمْ mâ hummiltüm ifadesi “size yüklenen şey, siz de size yüklenenden sorumlusunuz”;وَاِنْ تُط۪يعُوهُ ve in tutî‘ûhu ifadesi “ve eğer ona itaat ederseniz”; تَهْتَدُوا tehtedû fiili “hidayete erersiniz”;وَمَا عَلَى الرَّسُولِ ve mâ ‘ale’r-rasûli ifadesi “ve Rasûl’e, Elçiye düşen görev değildir”; اِلَّا الْبَلَاغُ الْمُب۪ينُ ille’l-belâğu’l-mübînu istisnası ise “apaçık tebliğden başka bir şey” demektir.

Burada Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaatin gerekliliği ile bundan yüz çevirme durumunda Hz. Peygamber’in görevinin ne olduğu gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ اَط۪يعُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُوا الرَّسُولَ“De ki: Allah’a itaat edin; Elçiye de itaat edin!” Yüce Allah önceki âyette sözünü ettiği münafıklar başta olmak üzere bütün muhataplara hitap etmekte, Allah’a ve Rasûl’e itaati emretmektedir.

Burada sözü edilen itaat emrinin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(63) zikredilmekte, maksat putlara vs. varlıklara değil de sadece ve sadece Yüce Allah’a ve O’nun emir ve yasaklarına riayeti yaşayıp ümmete tebliğ etmekle görevli Hz. Peygamber’e itaat edilmesi gerektiğini müminlere öğretmektir. Bu çerçevede tevhidden ayrılmayıp istikamet üzere yaşayabilmenin yolunun bu olduğu muhataplara özellikle bildirilmektedir.

Enfâl 8/24’te dile getirildiği gibi, Yüce Allah’a ve Hz. Rasûl’e itaat esasında Rasûl’ün aktardıklarının Yüce Allah’tan kendisine gelen esaslardan ibaret olduğu için sonuçta Yüce Allah’ın davetine icabet demektir. Bir anlamda söz konusu buyruk “Yüce Allah başka, Rasûlüllah başka şeyler söyler” demek değildir. Esasında bu tür âyetlerde nebî kelimesinin değil de hep rasûl kelimesinin kullanılmasının sebebi de bu olsa gerektir.

Elçiye itaat O’nu gönderene itaattir. Eğer elçi kendisini gönderenin bildirimlerinde tasarrufa gider, ilave veya eksiltme yaparsa bu defa onun konumu değişir; hâşâ o da din koyucu konumuna gelir ki bu durum risalet ve nübüvvetin anlamıyla bağdaşmaz.

2. فَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّمَا عَلَيْهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَيْكُمْ مَا حُمِّلْتُمْ وَاِنْ تُط۪يعُوهُ تَهْتَدُوا “Yüz çevirirseniz (onun sorumluluğu) kendisine yüklenen (tebliğ görevini yapmak)tır; sizin (sorumluluğunuz da) size yüklenen (görevleri yerine getirmeniz)dir. Ona itaat ederseniz, doğru yola ulaşmış olursunuz!” Yüce Allah âyetin bu kısmında “sorumlulukların şahsiliği”ne değinmekte, muhatapların itaatten yüz çevirmeleri durumunda bunun sonuçlarına kendilerinin katlanacağı mesajını vermek istemektedir.

a)فَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّمَا عَلَيْهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَيْكُمْ مَا حُمِّلْتُمْ “Yüz çevirirseniz (onun sorumluluğu) kendisine yüklenen (tebliğ görevini yapmak)tır; sizin (sorumluluğunuz da) size yüklenen (görevleri yerine getirmeniz)dir.” Yüce Allah inkârcı muhataplara meydan okumakta, hak ve hakikatten yüz çevirmeleri durumunda Hz. Peygamber’in görevinin kendisine yüklenilmiş olan risalet görevi gereği tebliğde bulunmak, diğerlerinin de bu tebliğe itibar edip istikamet tutturmaları olduğunu bildirmektedir. Onlar iman ve itaat etmezlerse bu durumda Allah’a ve Elçisi’ne hiçbir şekilde zarar veremeyeceklerini bilmeli, ona göre davranmayı göze almalıdırlar.

Yüce Allah bu konuda çeşitli âyetlerde bilgi vermektedir. Bu çerçevede A‘râf 7/7’de “kendilerine peygamber gönderilenlerin de peygamberlerin de sorgulanacağı” bildirilmekte, Bakara 2/272 ve ‘Abese 80/7’de “inkârcıların arınmak istemeyişinden Hz. Peygamber’in sorumlu olmadığı” beyan edilmektedir.

Yûnus 10/108, İsrâ’ 17/15, Neml 27/92 ve Zümer 39/41’de gibi âyetlerde “hidayete erenlerin kendi lehlerine hidayete erecekleri, sapkınlığı tercih edenlerin de kendi alehlerine sapmış olacakları”, Bakara 2/134, 141, 286, Fussılet 41/46, Câsiye 45/15, Necm 53/38-41, Zilzâl 99/7-8 gibi âyetlerde “sorumluluğun şahsiliği” ifade edilmektedir.

Ayrıca En‘âm 6/164, İsrâ’ 17/15, Fâtır 35/18, Zümer 39/7 ve Necm 53/38’de ise “hiç kimsenin başkasının günah yükünü taşımayacağı” bildirilmektedir. Bu bağlamda hidayetin ve dalaletin fayda ve zararının bunları seçen insanoğluna yönelik olduğu ve özellikle bu tercihlerin Yüce Allah’a yararının da zararının da olamayacağı bildirilmek istenmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Medine’deki münafıklara seslenilmiş olsa da diğer âyetlerle birlikte düşünüldüğünde hitabın evrensel manada bütün inkârcılara yönelik olduğunu söyleyebiliriz. Bu çerçevede, inanmayan veya yanlış inanan kim varsa onlara seslenilmekte ve sapkınlığı tercih edip sapkınlık yapanların sadece ve sadece kendi aleyhlerine sapmakta olacakları haber verilmektedir.

Sapıklığı tercih edenler hiçbir şekilde Yüce Allah’a zarar veremezler. Lokmân 31/12’de belirtildiği gibi şükredenlerin şükrünün Yüce Allah’a hiçbir yararı olmadığı gibi küfredenlerin küfrünün de O’na hiçbir zararı olamaz. Zümer 39/7’de beyan edildiği üzere, insanlar küfrederlerse, bilsinler ki Yüce Allah onlardan zengindir, (imanlarına muhtaç değildir) ve kullarının küfrüne asla razı olmaz; eğer şükrederlerse buna rıza gösterir. Zira hidayete erdirilmiş olanlar kendi lehlerine hidayete ermiş olurlar.

Sebe’ 34/50’de yer aldığı üzere, sapanlar da başkalarına zarar veremez, aksine kendileri zarara gömülmüş olurlar. Neml 27/92’de de belirtildiği gibi, hidayete erenler kendileri için ermiş olurlar; sapanların ise Mâide 5/105’te geçtiği gibi onlara hakikati tebliğ eden Hz. Peygamber’e ve müminlere hiçbir zararı dokunamayacaktır.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’e bu âyette moral vermekte, hidayet kaynağı olan Kur’ân’dan yana tavır koymayıp sapkınlığı tercih edenler için üzülmemesini,(64) onlar üzerinde zorbalık yapamayacağını, pozisyonunun sadece ve sadece uyarıcılık olduğunu kendilerine iletmesini emretmektedir. Hak ve hakikatten uzak kalmayı tercih edenler kendi tercihlerinin sonucuna katlanırlar. Onlara tebliğde bulunan peygamber de uyarıcılık görevini bilerek, başka arayışlara girmemesi gerektiği noktasında uyarılmış olmaktadır.

b) وَاِنْ تُط۪يعُوهُ تَهْتَدُوا “Ona itaat ederseniz, doğru yola ulaşmış olursunuz!” Yüce Allah bu cümlesinde inkârcı muhataplara kurtuluşun yolunu göstermekte ve Hz. Peygamber’e itaat ederlerse hidayete erip kurtulacaklarını haber vermektedir.

Fâtiha 1/6’da “hidâyet” konusunda geniş açıklamalar yaptığımız için, burada sadece âyetteki cümleyle ilgili ifadeler üzerinde durmakla yetineceğiz: Hidâyeti tercih edenler elbette sadece kendi lehlerine hidâyete erdirilmiş olurlar. Kişinin hidayete ermiş olmasının faydası kendisinedir; hiç kimse hidayetini Allah’a bir iyilik olarak sunamaz.

Bilinmelidir ki, “hidayet” imanın,(65) Allah’a ve Rasûl’e itaatin,(66) kişilerin kendi isteklerinin(67) ve yönelişlerinin(68) sonucudur. Rasûl’e itaatin Allah’a itaat olduğu Nisâ’ 4/80’de belirtilmekte, böylece nihayetinde risâlet öğretilerine itibar etmenin kişiyi hidayet denen istikamete eriştireceği beyan edilmiş olmaktadır.

3. وَمَا عَلَى الرَّسُولِ اِلَّا الْبَلَاغُ الْمُب۪ينُ “Elçiye düşen, sadece apaçık tebliğdir.” Yüce Allah âyetin başında kendisine ve Rasûl’e itaatin gerekliliğini beyan edip sorumlulukların nasıl olduğunu ifade ettikten ve hidayete erebilmenin yolunun da Hz. Peygamber’e itaatten geçtiğini belirttikten sonra, bu cümlede ise Rasûl’ün görevinin sadece ve sadece apaçık tebliğ olduğunu vurgulu bir şekilde ifade etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Teğâbun 64/12’de şöyle buyrulmaktadır: “Yüz çevirirseniz (bilin ki), elçimize düşen görev sadece ve sadece apaçık bir tebliğidir.” Bu ifadenin benzerleri Âl-i İmrân 3/20, Mâide 5/92, Nahl 16/82, Şûrâ 42/48 gibi âyetlerde de geçmektedir. Nahl 16/82’de şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Yine de yüz çevirirlerse, artık sana düşen ancak apaçık bir tebliğdir.”

Yüce Allah sunduğu sayısız nimetlere rağmen, müşriklerin ve münafıkların yine de itibar etmeyip hak ve hakikatten yüz çevirmeleri durumunda artık yapabileceği başka bir şeyin kalmadığını, apaçık tebliğ yapmanın ötesinde başka bir beklentiye girmemesi gerektiğini beyan etmektedir.

Şûrâ 42/48’de de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer yüz çevirirlerse, (bilesin ki) biz seni onların üzerine bekçi göndermedik. Sana düşen (görev) sadece tebliğ etmektir (duyurmaktır). Biz insana katımızdan bir rahmet tattırdığımız zaman ona sevinir. Ama elleriyle yaptıkları yüzünden başlarına bir kötülük gelirse, işte o zaman insan çok nankördür!”

Konuyla ilgili olarak bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Mâide 5/67’dir: “Ey Peygamber! Sana Rabbinden indirilen ne varsa hepsini tebliğ et. Eğer bunu yapmazsan O’nun (verdiği) risalet görevini tebliğ etmemiş olursun. Allah seni insanlar(ın müdahalesin)den koruyacaktır.”

Yüce Allah bu âyetlerinde Hz. Peygamber’e moral vermekte ve inkârcıların bu tutumundan kendisinin sorumlu olmadığını beyan etmek istemektedir. “Elçilere apaçık tebliğden başka ne düşer ki!” mealindeki Nahl 16/35. âyetinde de geçtiği üzere, Yüce Allah başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün eski kavimlerin haktan sapma suçlarının kendilerinde olduğunu, elçilerin gönderilme ve görevlendirilme gerekçesinin de “apaçık tebliğden başka bir şey olmadığı”nı beyan etmektedir.

Yüce Allah bütün peygamberlerin ve elbette Hz. Peygamber’in asıl görevinin “apaçık tebliğ” olduğunu vurgulamaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye vurgu anlamı katmaktadır. Peygamberler “apaçık uyarıcılar”(69) olduğu gibi, tebliğlerini de apaçık yapmışlar,(70) anlaşılır bir dil kullanarak ilâhî mesajı muhataplarına iletmişlerdir ki âyetteki الْمُب۪ين el-mübîn kelimesi bu anlamı vermektedir.

Yüce Allah vahyinin bir belâğ/el-belâğ olduğunu, yani bir bildiri, duyuru, mesaj, tebliğ olduğunu beyan etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen الْبَلَاغ el-belâğ kelimesi Kur’ân’da 15 kez(71) yer almakta ve geçtiği her yerde ilâhî mesaj için kullanılmaktadır.

Günümüzde din tebliğinde bulunan kişilerin de benzer şekilde davranmaları gerekmektedir. Dini anlatırken açık ifadeler kullanmak, karmaşık cümlelerden kaçınıp net mesajlar vermek ve muhatapların yanlış ve farklı algılara sahip olmamasını sağlamak gerekir. “İnsanların doğruları, karşıdakinin anladığı kadardır” sözünü unutmamak durumundayız. Konuşmaktan maksat, “kendini ifade etmek ve karşıdakiler tarafından anlaşılmak” olduğu için tebliğde bunu göz ardı etmemeliyiz.

Dipnotlar

• 1 - Bu şekildeki istifhâm-ı inkârî denilen soru türlerinden maksat, cevap beklenmesi değildir; aksine, soruya konu olan şeyin tersinin doğru olduğunu beyan etmek veya sorulan şeyin gereğinin yapılmasını teşvik etmektir. 2 - İslâmoğlu, age., II, 1304.
• 3 - Râzî, age., XXVI, 19-20.
• 4 - Bakara 2/30; Ra‘d 13/13; Hıcr 15/98; İsrâ’ 17/44, 52; Tâhâ 20/130; Furkân 25/58; Secde 32/15; Zümer 39/75; Mü’min 40/7, 55; Şûrâ 42/5; Kâf 50/39; Tûr 52/48; Nasr 110/3.
  • Bakara 2/30 Ra‘d 13/13 Hicr 15/98 İsrâ 17/44 İsrâ 17/52 Tâhâ 20/130 Furkân 25/58 Secde 32/15 Zümer 39/75 Mü'min 40/7 Mü'min 40/55 Şûrâ 42/5 Kâf 50/39 Tûr 52/48 Nasr 110/3
• 5 - İslâmoğlu, age., s. 835’te 8. not; 1102’de 1. not; 1124’te 1. not. 6 - Ra‘d 13/13; İsrâ’ 17/44; Hadîd 57/1; Haşr 59/1; Saff 61/1; Cum‘a 62/1; Teğâbun 64/1.
  • Ra‘d 13/13 İsrâ 17/44 Hadîd 57/1 Haşr 59/1 Saff 61/1 Cum‘a 62/1 Teğâbun 64/1
• 7 - Enbiyâ’ 21/33; Yâsîn 36/40.
  • Enbiyâ 21/33 Yâsîn 36/40
• 8 - İslâmoğlu, age., s. 537’de 5. not.
• 9 - Yazır, age., VIII, 242.
• 10 - Râzî, age., XXIV, 11-12.
• 11 - Bakara 2/107; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5. 12 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 13 - Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83.
  • Bakara 2/107 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83
• 14 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 15 - Semerkandî, age., II, 337; Taberî, age., XV, 122; Zemahşerî, age., II, 652; III, 238.
• 16 - Semerkandî, age., II, 540; III, 17; Taberî, age., XVIII, 153; XXI, 54. 17 - İbrâhim 14/31. 18 - İsrâ’ 17/5, 91; Kehf 18/33; Tevbe 9/47; Nûr 24/47; Rûm 30/48; Neml 27/61 19 - Bakara 2/254. 20 - Nisâ’4/125; İsrâ’ 17/73; Furkân 25/28. 21 - Zuhruf 43/67.
  • İbrâhîm 14/31 İsrâ 17/5 İsrâ 17/91 Kehf 18/33 Tevbe 9/47 Nûr 24/47 Rûm 30/48 Neml 27/61 Bakara 2/254 Nisâ 4/125 İsrâ 17/73 Furkân 25/28 Zuhruf 43/67
• 22 - Semerkandî, age., II, 540; Taberî, age., XVIII, 154.
• 23 - Semerkandî, age., II, 540; Taberî, age., XVIII, 154.
• 24 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190; Yûnus 10/6; Mü’minûn 23/80; Nûr 24/44; Câsiye 45/5.
  • Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/190 Yûnus 10/6 Mü'minûn 23/80 Nûr 24/44 Câsiye 45/5
• 25 - Râzî, age., IV, 192-193.
• 26 - Âl-i İmrân 3/13; Yûnus 12/111; Nahl 16/66; Mü’minûn 23/21; Nûr 24/44; Nâzi‘ât 79/26. 27 - Âl-i İmrân 3/13; Nûr 24/44; Haşr 59/2.
  • Âl-i İmrân 3/13 Yûsuf 12/111 Nahl 16/66 Mü'minûn 23/21 Nûr 24/44 Nâzi‘ât 79/26 Âl-i İmrân 3/13 Nûr 24/44 Haşr 59/2
• 28 - Fâtır 35/1. 29 - Hıcr 15/27; Rahmân 55/15.
  • Fâtır 35/1 Hicr 15/27 Rahmân 55/15
• 30 - Bakara 2/142, 213, 272; En‘âm 6/88; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Nûr 24/35, 46; Kasas 28/56; Fâtır 35/8; Zümer 39/23; Şûrâ 42/13; Müddessir 74/31. 31 - Semerkandî, age., II, 114.
  • Bakara 2/142 Bakara 2/213 Bakara 2/272 En‘âm 6/88 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Nûr 24/35 Nûr 24/46 Kasas 28/56 Fâtır 35/8 Zümer 39/23 Şûrâ 42/13 Müddessir 74/31
• 32 - Râzî, age., XXIV, 20. Benzer ivayetler için bk. Semerkandî, age., II, 542.
• 33 - Nisâ’ 4/80. 34 - Âl-i İmrân 3/32, 132; Nisâ’ 4/59; Mâide 5/92; Enfâl 8/1, 20, 46; Nûr 24/54; Muhammed 47/33; Mücâdile 58/13; Teğâbun 64/12. 35 - Enfâl 8/27. 36 - Enfâl 8/24. 37 - Ahzâb 33/36.
  • Nisâ 4/80 Âl-i İmrân 3/32 Âl-i İmrân 3/132 Nisâ 4/59 Mâide 5/92 Enfâl 8/1 Enfâl 8/20 Enfâl 8/46 Nûr 24/54 Muhammed 47/33 Mücâdele 58/13 Teğâbun 64/12 Enfâl 8/27 Enfâl 8/24 Ahzâb 33/36
• 38 - Bakara 2/282; Mâide 5/106; Tevbe 9/45; Nûr 24/50; Hucürât 49/15; Hadîd 57/14; Talâk 65/4; Müddessir 74/31.
  • Bakara 2/282 Mâide 5/106 Tevbe 9/45 Nûr 24/50 Hucurât 49/15 Hadîd 57/14 Talâk 65/4 Müddessir 74/31
• 39 - Semerkandî, age., II, 543; Râzî, age., XXIV, 21.
• 40 - Semerkandî, age., II, 543. 41 - Yazır, age., VI, 35.
• 42 - Âl-i İmrân 3/32, 132; Nisâ’ 4/59; Mâide 5/92; Enfâl 8/1, 20, 46; Nûr 24/52, 54; Ahzâb 33/71; Muhammed 47/33; Feth 48/17; Mücâdile 58/13; Teğâbun 64/12. 43 - Zemahşerî, age., III, 243.
  • Âl-i İmrân 3/32 Âl-i İmrân 3/132 Nisâ 4/59 Mâide 5/92 Enfâl 8/1 Enfâl 8/20 Enfâl 8/46 Nûr 24/52 Nûr 24/54 Ahzâb 33/71 Muhammed 47/33 Fetih 48/17 Mücâdele 58/13 Teğâbun 64/12
• 44 - Nûr 24/52. 45 - Tevbe 9/20. 46 - Haşr 59/18-20. 47 - Mü’minûn 23/111.
  • Nûr 24/52 Tevbe 9/20 Haşr 59/20 Mü'minûn 23/111
• 48 - Mâide 5/53; En‘âm 6/109; Nahl 16/38; Nûr 24/53; Fâtır 35/42.
  • Mâide 5/53 En‘âm 6/109 Nahl 16/38 Nûr 24/53 Fâtır 35/42
• 49 - Furkân 25/52. 50 - “Çalışmak, fedakârlık yapmak” anlamında örnekler için bk. Nahl 16/110; Hacc 22/78. ‘Ankebût 29/6, 69. 51 - ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15. 52 - “Bütün güç” anlamında örnekler için bk. Mâide 5/53; En‘âm 6/109; Tevbe 9/79; Nahl 16/38; Nûr 24/53; Fâtır 35/42. 53 - “Savaşmak” anlamında örnekler için bk. Bakara 2/218; Âl-i ‘Imrân 3/142; Nisâ’ 4/95; Mâide 5/35, 54; Enfâl 8/72, 74, 75; Tevbe 9/16, 19, 20, 24, 41, 44, 73, 81, 86, 88; Muhammed 47/31; Hucürât 49/15; Mümtehıne 60/1; Saff 61/11; Tahrîm 66/9. 54 - Tevbe 9/73; Tahrîm 66/9. 55 - Semerkandî, age., II, 544. 56 - Taberî, age., XVIII, 156.
  • Furkân 25/52 Nahl 16/110 Nahl 16/110 Hacc 22/78 ‘Ankebût 29/6 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Mâide 5/53 En‘âm 6/109 Tevbe 9/79 Nahl 16/38 Nûr 24/53 Fâtır 35/42 Bakara 2/218 Âl-i İmrân 3/142 Nisâ 4/95 Mâide 5/35 Mâide 5/54 Enfâl 8/72 Enfâl 8/74 Enfâl 8/75 Tevbe 9/16 Tevbe 9/19 Tevbe 9/20 Tevbe 9/24 Tevbe 9/41 Tevbe 9/44 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/86 Tevbe 9/88 Muhammed 47/31 Hucurât 49/15 Mümtehine 60/1 Saff 61/11 Tahrîm 66/9 Tevbe 9/73 Tahrîm 66/9
• 57 - Nisâ’ 4/81; Nûr 24/53; Muhammed 47/21. 58 - Esed, age., s. 718. 59 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 355. 60 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 404. 61 - Yazır, age., VI, 34. 62 - İslâmoğlu, age., s. 670.
  • Nisâ 4/81 Nûr 24/53 Muhammed 47/21
• 63 - Âl-i İmrân 3/32, 132; Nisâ’ 4/59; Mâide 5/92; Enfâl 8/1, 20, 46; Nûr 24/52, 54; Ahzâb 33/71; Muhammed 47/33; Feth 48/17; Mücâdile 58/13; Teğâbun 64/12.
  • Âl-i İmrân 3/32 Âl-i İmrân 3/132 Nisâ 4/59 Mâide 5/92 Enfâl 8/1 Enfâl 8/20 Enfâl 8/46 Nûr 24/52 Nûr 24/54 Ahzâb 33/71 Muhammed 47/33 Fetih 48/17 Mücâdele 58/13 Teğâbun 64/12
• 64 - Kehf 18/6; Şu‘arâ’ 26/3; Fâtır 35/8.
  • Kehf 18/6 Şu‘arâ 26/3 Fâtır 35/8
• 65 - Teğâbun 64/11. 66 - Nûr 24/54. 67 - Hacc 22/16. 68 - Ra‘d 13/27.
  • Teğâbun 64/11 Nûr 24/54 Hacc 22/16 Ra‘d 13/27
• 69 - A‘râf 7/184; Hûd 11/25; Hıcr 15/89; Hacc 22/49; Şu‘arâ 26/115; ‘Ankebût 29/50; Sâd 38/70; Ahkâf 46/9; Zâriyât 51/50, 51; Mülk 67/26; Nûh 71/2. 70 - Âl-i İmrân 3/20; Nisâ’ 4/63; Mâide 5/67, 92, 99; A‘râf 7/62, 68, 79, 93; Hûd 11/57; Ra‘d 13/40; Nahl 16/35, 82; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Ahzâb 33/39; Şûrâ 42/48; Ahkâf 46/23, 35; Teğâbun 64/12; Cinn 72/23. 71 - Âl-i İmrân 3/20; Mâide 5/92, 99; Ra‘d 13/40; İbrâhim 14/52; Nehl 16/35, 82; Enbiyâ’ 21/106; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Yâsîn 36/17; Şûrâ 42/48; Ahkâf 46/35; Teğâbun 64/12; Cinn 72/23.
  • A‘râf 7/184 Hûd 11/25 Hicr 15/89 Hacc 22/49 Şu‘arâ 26/115 ‘Ankebût 29/50 Sâd 38/70 Ahkâf 46/9 Zâriyât 51/50 Zâriyât 51/51 Mülk 67/26 Nûh 71/2 Âl-i İmrân 3/20 Nisâ 4/63 Mâide 5/67 Mâide 5/92 Mâide 5/99 A‘râf 7/62 A‘râf 7/68 A‘râf 7/79 A‘râf 7/93 Hûd 11/57 Ra‘d 13/40 Nahl 16/35 Nahl 16/82 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Ahzâb 33/39 Şûrâ 42/48 Ahkâf 46/23 Ahkâf 46/35 Teğâbun 64/12 Cinn 72/23 Âl-i İmrân 3/20 Mâide 5/92 Mâide 5/99 Ra‘d 13/40 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/35 Nahl 16/82 Enbiyâ 21/106 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Yâsîn 36/17 Şûrâ 42/48 Ahkâf 46/35 Teğâbun 64/12 Cinn 72/23