Hûd Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 123 âyetten oluşan, adını 50. âyette geçen هُود hûd kelimesinden alan Hûd sûresi, inişe göre 69, resmî sıralamada ise 11. sûredir.

Hûd sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yûnus sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de mukatta‘a harfleriyle başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (Yûnus 1-2; Hûd 1-2), kâinat kitabına gönderme yapılması (Yûnus 3-6, ; Hûd 7), müşriklerin Hz. Peygamber’den sıra dışı istekleri ve beklentileri (Yûnus 15-16; Hûd 12), Hz. Nûh’un kıssasına dair içerikler (Yûnus 71-73; Hûd 25-49), Hz. Mûsâ’nın Firavun ve İsrailoğullarıyla ilişkileri (Yûnus 75-93; Hûd 96-99) gibi konular ele alınmaktadır. Bu arada vahyin benzerinin getirilmesi manasında meydan okuyuculuğu da her iki sûrenin ortak konuları arasındadır (Yûnus 38; Hûd 13). Hûd sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, Yüce Allah’tan başkasına kulluk edilmemesi için âyetlerin bizzat Yüce Allah tarafından açıklandığı beyan edilmekte, insanların Yüce Allah’a yönelik görevlerine dikkat çekilmektedir. Bu arada kâinat kitabından bir pasaj ile insanoğlunun çeşitli davranış özellikleri üzerinde durulmaktadır.

12. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in muhataplarının baskısıyla vahiyden uzak tutulma girişimlerinin sonuçsuz kaldığı, sonrasında vahyin 10 sûrelik meydan okuyuşu, dünya hayatının geçiciliği ve aldatıcılığı ile Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu bilgisine yer verilmekte, iman edip salih ameller işleyenlerin ise cennet ödülleriyle buluşturulacağı belirtilmektedir.

25-49. âyetlerde, Hz. Nûh’un, 50-60. âyetlerde Hz. Hûd’un, 61-68. âyetlerde Hz. Sâlih’in, 69-76. âyetlerde Hz. İbrâhim’in, 77-83. âyetlerde Hz. Lût’tan, 84-95. âyetlerde Hz. Şuayb’ın, 96-99. âyetlerde ise Hz. Mûsâ’nın kıssalarına yer verilmekte, kıssaların çok önemli ibretlik yanları dikkatlere sunulmaktadır.

100. âyetten itibaren, azgınların mahşerdeki korkunç akıbeti gündeme getirilmekte, cehennemin de cennetin de gökler ve yer devam ettiği sürece devam edeceği bildirilmekte, her ikisi için de Yüce Allah’ın dilemesi durumunda durumun değişebileceği beyan edilmektedir.

112. âyette, başta Hz. Peygamber olmak üzere her müslümanın emredildiği üzere istikamet sahibi olması emri yer almakta, 113. âyette zalimlere zerre kadar bile olsa meyledilmemesi gerektiği, aksi takdirde ateşin kaçınılmaz olacağı ve Yüce Allah’tan başka hiçbir dostun olamayacağı, söz konusu kişilere yardım edilemeyeceği ifade edilmektedir.

114. âyetten itibaren, namaz vakitlerine, helak edilen kavimlerin helak nedenlerine, insanlığın ihtilafa devam ettiklerine, kıssaların anlatılma nedenine ve inkârcılara yönelik azap tehdidine yer verilmekte, son âyette ise Yüce Allah’ın bilgisine, O’na kulluk edip güvenilmesinin zorunlu olduğuna ve kullarının yaptığından habersiz olmadığına değinilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 84-95. âyetlerinde geniş bir şekilde Hz. Şuayb’ın kıssasını gündeme getirmekte, diğer sûrelerde yer alan kısımlara ilave olarak, kıssanın sadece burada geçen birtakım detaylarına dikkat çekmektedir. Hz. Şuayb ve kavmi hakkında genel bilgileri Şu‘arâ’ 26/176’da vereceğimi için burada detaya girmeyeceğiz.

a) Hz. Şuayb’ın Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 84-87. âyetlerinde Hz. Şuayb’ın kavmine tevhidi tebliğini, ölçü ve tartıda adaletten ayrılmamaları gerektiğini, insanların mallarını eksik alıp vermemelerini, yeryüzünde bozgunculuk yapmamalarını hatırlattığını, aksi takdirde korkunç bir azabın gelebileceğiyle ilgili uyarısını, nihayet “Eğer mümin iseniz Allah’ın (helâlinden) bıraktığı (kâr) sizin için mutlak hayırlıdır. Ben hiçbir şekilde üzerinize bekçi değilim” dediğini aktarmaktadır.

Ardından, Medyenlilerin Hz. Şuayb’a şu şekilde cevap verdikleri bildirilmektedir: “Ey Şuayb! Babalarımızın taptıklarını (putları), yahut mallarımız hususunda dilediğimizi yapmayı terketmemizi sana salâtın mı emrediyor? Muhakkak ki sen yumuşak huylusun; çok akıllısın!”

ı. Hz. Şuayb’ın Tevhidi Tebliği

وَاِلٰى مَدْيَنَ اَخَاهُمْ شُعَيْبًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْرُهُ وَلَا تَنْقُصُوا الْمِكْيَالَ وَالْم۪يزَانَ اِنّ۪يٓ اَرٰيكُمْ بِخَيْرٍ وَاِنّ۪يٓ اَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ مُح۪يطٍ “Medyen’e de kardeşleri Şuayb’ı (göndermiştik; onlara) şöyle demişti: Ey kavmim, Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka ilah yoktur. Ölçüyü ve tartıyı eksik yapmayın! Şüphesiz ki ben sizi hayır (bolluk) içinde görüyorum. Şüphesiz ki ben sizin için kuşatıcı bir günün azabından korkuyorum.”

Âyetteki وَاِلٰى مَدْيَنَ ve ilâ medyene kelimesi “Medyen’e (göndermiştik)”; اَخَاهُمْ ehâhüm tamlaması “onların kardeşini”;شُعَيْبًا şu‘aynben sözcüğü “Şuayb’ı”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey benim kavmim”; اعْبُدُوا ü‘büdû emri “kulluk edin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; مَا لَكُمْ mâ leküm ifadesi “sizin için yoktur”;مِنْ اِلٰهٍ min ilâhin kelimesi “hiçbir ilâh”; غَيْرُهُ ğayruhû tamlaması “O’nun dışında”; وَلَا تَنْقُصُوا ve lâ tenkusû emri “ve sakın eksik yapmayın”; الْمِكْيَال el-mikyâle kelimesi “ölçüyü”;وَالْم۪يزَانَ ve’l-mîzâne sözcüğü “ve tartıyı”; اِنّ۪يٓ innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَرٰيكُمْ erâküm fiili “siz görüyorum”; بِخَيْرٍ bihayrin sözcüğü “bir zenginlikle, bolluk içinde”; وَاِنّ۪يٓ ve innî ifadesi “ve yine muhakkak ki ben”; اَخَافُ ehâfu fiili “korkuyorum”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, sizinle ilgili”; عَذَابَ يَوْمٍ مُح۪يطٍ ‘azâbe yevmin muhîtın tamlaması ise “kuşatıcı bir günün azabından” demektir.

Burada Medyen’lilere kardeşleri Hz. Şuayb’ın peygamber olarak gönderilmesi ve onun tebliğinin ilk esası gündeme getirilmektedir.

Bu ifade A‘râf 7/73’te de geçmektedir. Âyetle ilgili orada yaptığımız açıklamaları anahatlarıyla burada da zikretmek istiyoruz. Hz. Şuayb yaptığı uyarıda bir anlamda “tevhid” ile “ticari ahlak”ın birbirini tamamlayan unsurlar olduğuna dikkat çekmiştir. Dinde tevhid ile ticarette dürüstlük birbirini destekleyen iki temel unsur olarak sunulmuştur.

1. وَاِلٰى مَدْيَنَ اَخَاهُمْ شُعَيْبًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْرُهُ “Medyen’e de kardeşleri Şuayb’ı (göndermiştik; onlara) şöyle demişti: Ey kavmim, Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka ilah yoktur.” Bu cümleyle ilgili bazı açıklamalar yapmak istiyoruz.

a) Yüce Allah, bu âyette Hz. Şuayb’a da vahyettiğini beyan ederek, وَاِلٰى مَدْيَنَ “Medyen’e de” ifadesini Hûd sûresinin 25. âyetinde Hz. Nûh’u risaletle görevlendirmesiyle ilgili kullandığı لَقَدْ اَرْسَلْنَا “Muhakkak göndermiştik” ifadesine atfetmektedir. Yüce Allah tıpkı Hz. Hûd ve Hz. Sâlih’te olduğu gibi Hz. Şuayb’ı de kavmine göndermesiyle ilgili olarak اَخَاهُمْ ehâhum “kardeşleri” ifadesini kullanmakta, böylece her peygamberin kendi kavminden seçildiği mesajını vermektedir. Bu kardeşlik inançla ilgili değil, o toplumdan olduğunu ortaya koymak bakımındandır.

Hz. Şuayb’ın peygamber olarak görevlendirildiği şehir için kullanılan مَدْيَن medyene kelimesi Kur’ân’da 10 kez geçmekte, birisi hariç(1) diğer geçtiği yerlerde Hz. Şuayb’ın tebliği bağlamında bulunduğu yöre için zkredilmektedir.(2) Medyen’in aslında Hz. İbrahim’in çocuklarından birisi olduğu, nüfüs artınca onun çocuklarının isminin şehre verildiği rivayet edilmektedir.(3) Bu bağlamda Hz. Şuayb’ın nesebinin de Şuayb b. Nüveyb b. Medyen b. İbrâhim Halîlullâh olduğu ifade edilmektedir.(4)

b) Yüce Allah Hz. Şuayb’ı kavmine göndermesiyle ilgili olarak tıpkı Hz. Hûd ve Hz. Sâlih için zikredildiği gibi اَخَاهُمْ ehâhum “kardeşleri” ifadesini kullanmakta, böylece İbrâhim 14/4’te de belirtildiği üzere her peygamberin kendi kavminden seçildiği mesajını vermektedir.

Şu‘arâ’ 26/176-191’de Eyke halkına gönderilmiş olan Hz. Şuayb’ın kıssasının bir bölümü anlatılmaktadır. Buradan hareketle, Eyke ve Medyen’in aynı yerin veya birbirine çok yakın iki bölgenin ismi olduğu anlaşılmaktadır.(5) Hadis-i şerifte, “Medyenlilerin kardeşi Şuayb, hem Medyenlilere hem de Ashâb-ı Eyke’ye peygamber olarak gönderilmiştir” diye vârid olmuştur.(6)

c) Hz. Şuayb da tıpkı Hz. Nûh, Hz. Hûd ve Hz. Sâlih örnekliğinde olduğu gibi, kavmine gerçekleri tebliğ etmekte ve söze tevhid vurgusuyla başlamaktadır. Hûd sûresinin 28. âyetinde Hz. Nûh’un, 50. âyetinde Hz. Hûd’un, 61. âyetinde de Hz. Sâlih’in tebliğiyle ilgili olarak açıkladığımız üzere, Hz. Şuayb de يَا قَوْمِ yâ kavmi “ey kavmim” diyerek onları sahiplenmiş, kendini onlardan biri olarak görmüş, kendilerini hiçbir şekilde dışlayıcı ve ötekileştirici bir tutum sergilememiştir.

Bu ifadenin aynısı Hz. Nûh, Hz. Hûd ve Hz. Sâlih tarafından da dile getirildiği için, peygamber öğretilerinde bir ruh birlikteliğinin bulunduğu, aynı değerleri tebliğ ettikleri ve çok büyük oranda aynı tepkilerle karşılaştıkları görülmektedir. Söylemek istedikleri şudur: Yüce Allah’tan başka hiçbir varlık ilahlığa, yani kulluk edilmeye layık değildir. Çünkü insanlar için Yüce Allah’tan başka hiçbir ilah yoktur.

e) Nahl 16/36’da da beyan edildiği gibi, her peygamberin tebliğinde ilk sırada yer alan husus, “Tek Allah’a kulluk etmek ve Tâğût’tan kaçınmak”tır. Hz. Sâlih‘in tebliğinde de ilk sırayı tevhide verdiği görülmekte, Medyenliler için de Yüce Allah’tan başka hiçbir ilahın bulunmadığı açıkça ifade edilmektedir.

3.وَلَا تَنْقُصُوا الْمِكْيَالَ وَالْم۪يزَانَ “Ölçüyü ve tartıyı eksik yapmayın!” Hz. Şuayb kavmine hitabında alış verişlerinde ölçü ve tartıda eksiklik yapmamaları gerektiğini beyan etmişti. Âyette geçen لَا تَنْقُصُوا lâ tenkusû emri “eksik yapmamak” manasında alış verişteki hileciliği yasaklamaktadır. Bu ifade “başkalarının hakkını eksiltmemek” manasına gelmektedir.(7) Zira buradaki الْمِكْيَال el-mikyâl kelimesi “ölçü”, الْم۪يزَان el-mîzân sözcüğü ise “tartı” manasına gelmekte, alışverişteki düzenin sarsılmaması gerektiğini ortaya koymaktadır.

Konuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/181-183’te Hz. Şuayb’ın şu uyarıları yer almaktadır: “Ölçüyü tastamam yapın; (başkalarının hakkını) eksik verenlerden olmayın! Dosdoğru (şaşmaz) bir terazi ile tartın! İnsanların (hakkı olan) şeylerden (hiçbir) kısıtlama yapmayın! (Böylece) yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmayın!”

a) Toplumsal hayatın en önemli unsurlarından birisi olan alış verişlerde dürüst davranmanın önemi Hz. Şuayb örnekliğinde dile getirildiği gibi, peygamber kıssalarından bağımsız olarak müstakil buyruklar şeklinde de ele alınmaktadır. Bu bağlamda Mütaffifûn 83/1-3’te şöyle buyrulmaktadır: “Eksik ölçüp noksan yapan hilekârlara yazıklar olsun! Onlar insanlardan alırken ölçüp tarttıklarında tam ölçerler. Onlara vermek için ölçüp tarttıklarında ise eksiltirler.” Sûreye adını veren mutaffifûn kelimesi “alırken dolgun, tam, satarken ise eksik ölçenler” demektir. Kelimenin bu anlamı, devam eden iki âyette ortaya konulmaktadır.

Güncel olarak mutaffifûn kelimesinin dilimizdeki karşılığı, “yolsuzluk yapanlar” şeklindedir. Bu ifade, bizce de yapılanı tam anlamıyla karşılamaktadır. Esasında yolsuzluklar artık şekil değiştirmiş, terazi ve diğer elektronik tartı aletleri, yerlerini masa başı hırsızlıklara terk etmiş, insanların gözüne baka baka onları aldatmanın her çeşidi yaygınlık kazanmıştır. Üstelik bunu yapanlar, çok maharetli bir iş yapıyormuş gibi davranıp, insanların bilgisizliğinden yararlanarak ve sûret-i haktan görünerek muhataplarını aldatma sanatları geliştirmişlerdir.

b) Aldatanlar aslında aldananlardır, ancak muhatap anlamasa da, kişi neyi, niçin ve nasıl yaptığını çok iyi bildiği için yaptığının hesabını verecek, yapılan kötülük ve aldatma, yapanın yanına kâr kalmayacaktır. Nitekim Hz. Peygamber, “Aldatan (veya Bizi aldatanlar) bizden değildir” buyurmaktadır.(8) Kur’ân’da vurgulanan husus, insanların aldatılmasının çirkinliğidir. Artık bunu kim ve nasıl yaparsa yapsın, söz konusu eylem, sahibini azabın ortasına itecek sonuçları verecektir. Çünkü tartıdaki eksiklik, imandaki zayıflığın sonucudur. Âhirete iman eksikliği, başka bir eksiklik doğurmuş, iman zayıflığı insanların aldatılmasına dönüştürülmüştür.

c) Ölçüdeki yolsuzluk, tıpkı Nisâ’ 4/29’daki bâtıl yolla malları yemeğe benzemektedir. Âyet mealen şöyledir: “Ey iman edenler! Karşılıklı rızaya dayalı ticaret yoluyla da olsa, birbirinizin mallarını haksız yere yemeyin! Kendinize kıymayın; çünkü Allah, sizin için bir rahmet kaynağıdır.” Bu âyetteki husus, ticaret adı altında da olsa, kişi mecbur kalmışsa onu zorla razı ettirerek malını haksız yere yememeyi emretmektedir. Üstelik Yüce Allah böyle bir eylemi kişinin kendini öldürmesi olarak tanıtmaktadır.

Şu gerçek bilinmeli ve ona göre davranılmalıdır: İnsanlar alışveriş yaparlarken masanın veya tezgâhın her iki tarafında da gönül huzuru içerisinde olmalıdır. Mal alırken de satarken de kendisini karşı tarafın yerine koymalı, eğer huzurluysa işini yapmalıdır. Tek taraftaki rahatlık, işin doğruluğunu göstermeye yetmez.

d) Ölçüyle ilgili diğer bir âyet grubu kâinat düzeniyle ilgilidir. “Allah, göğü yükseltmiştir. Teraziyi/ölçüyü koymuştur. Sakın terazide haksızlık etmeyin/ölçüyü bozmayın! Ölçüyü adaletle tutun ve eksik tartmayın!”(9)

Yüce Allah, önemine binaen ölçüyle ilgili olarak, uzay cisimlerine koyduğu dengeyi de el-mîzân kelimesiyle ifade etmekte ve insanlardan bunun bozulmamasını özellikle istemektedir. Aslında söylenmek istenen husus, makro âlemdeki düzenin sarsılmamasının insan ilişkilerindeki dengeye bağlı olduğu gerçeğidir. “İnsanların ellerinin yaptığı nedeniyle karada ve denizde bozulma meydana gelmiştir” mealindeki Rûm 30/41’de vurgulanan husus da budur.

İnsanlar kendi aralarında hak-hukuk tecavüzü yaparlarsa, dar anlamda fertlerin, geniş anlamda toplumun dengesi bozulur. Dengesiz toplumlar insanlığı zulümle perişan ederler ve sonunda ilâhî müdahale gelir; herkesi kuşatan bir azapla helak edilirler. Böylece, varlıklar âlemindeki dengenin önemi bir kez daha ortaya konulmuş olmaktadır. Kâinata Yüce Allah’ın koyduğu hiyerarşik düzeni bozucu her bir faaliyet makro âlemde ve makro düzeyde bir başka yolsuzluktur; insanlar bundan şiddetle kaçınmalıdır.

4. اِنّ۪يٓ اَرٰيكُمْ بِخَيْرٍ وَاِنّ۪يٓ اَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ مُح۪يطٍ “Şüphesiz ki ben sizi hayır (bolluk) içinde görüyorum. Şüphesiz ki ben sizin için kuşatıcı bir günün azabından korkuyorum.” Hz. Şuayb Medyenlilerin ticaretteki tutumunun yanlış olduğunu beyan etmiş ve içerisine düştükleri şımarıklıktan kurtulmaları için kendilerini uyarmıştı.

a) اِنّ۪يٓ اَرٰيكُمْ بِخَيْرٍ “Şüphesiz ki ben sizi hayır (bolluk) içinde görüyorum.” Hz. Şuayb kavminin hayır içinde bulunduğunu beyan ederken burada sözü edilen خَيْر hayr kelimesi bilinen anlamda “şerrin zıddı olan “hayır” değil, “mal, servet” anlamında “bolluk, refah, zenginlik, nimet” manalarına gelmektedir.(10) Burada ve benzer âyetlerde geçen خَيْر/ الْخَيْرhayr/el-hayr(11) kelimeleri “mal, mülk, servet” anlamlarına gelmektedir. Verilmek istenen mesaj Medyenliler için herhangi bir övgü değil, aksine yergi ve kınama içermektedir. Hz. Şuayb söz konusu mal ve serveti onlara Yüce Allah’ın verdiğini ve O’na şükretmeleri gerektiğini de dolaylı olarak kendilerine hatırlatmış olmaktaydı.

b) وَاِنّ۪يٓ اَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ مُح۪يطٍ “Şüphesiz ki ben sizin için kuşatıcı bir günün azabından korkuyorum.” Benzer bir korku ifadesi “elem verici bir günün azabı” şeklinde Hûd 11/26’da Hz. Nûh tarafından da kavmi için dile getirilmişti. Hz. Şuayb Medyenlilerin bu tutum ve tavırlarını değiştirmedikleri, yani ölçü ve tartıda haksızlık ve hilekârlık yapmaya devam ettikleri takdirde kendilerini çepeçevre kuşatacak bir günün azabının başlarına gelmesinden korktuğunu beyan etmiştir. “Kuşatıcı günün azabı” ifadesi aynı zamanda sahip oldukları bütün nimet, mal ve servetlerini kaybetmeleri, övündükleri şeyleri yitirmeleri manasına gelmektedir.(12) Bu ifadenin bir benzeri de Kehf 18/42’de yok edilen bahçe için kullanılmaktadır.

ıı. Ölçü ve Tartıyla İlgili Uyarısı

وَيَا قَوْمِ اَوْفُوا الْمِكْيَالَ وَالْم۪يزَانَ بِالْقِسْطِ وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ اَشْيَآءَهُمْ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْاَرْضِ مُفْسِد۪ينَ “Ey kavmim! Ölçüyü ve tartıyı adaletle tam yapın! İnsanlara eşyalarını eksik vermeyin! Yeryüzünde bozguncular olarak karışıklık çıkarmayın!”

Âyetteki وَيَا قَوْمِ ve yâ kavmi ifadesi “ve ey benim kavmim”; اَوْفُوا evfû emri “tam yapın”; الْمِكْيَال el-mikyâle kelimesi “ölçüyü”; وَالْم۪يزَانَ ve’l-mîzâne sözcüğü “ve tartıyı”; بِالْقِسْط bi’l-kıstı ifadesi “adaletle”;وَلَا تَبْخَسُوا ve lâ tebhasû emri “ve sakın eksik vermeyin”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanlara”; اَشْيَآءَهُمْ eşyâehüm tamlaması “onların (hakları olan) şeyleri”;وَلَا تَعْثَوْا ve lâ ta‘sevv emri “ve karışıklık çıkarmayın”;فِي الْاَرْضِ fi‘l-ardı sözcüğü “yeryüzünde, ülkede”; مُفْسِد۪ين müfsidîne kelimesi ise “bozgunculuk yapanlar olarak” demektir.

Burada Hz. Şuayb’ın Medyenlilere yönelik alış veriş hukukuyla ilgili verdiği bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَيَا قَوْمِ اَوْفُوا الْمِكْيَالَ وَالْم۪يزَانَ بِالْقِسْطِ وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ اَشْيَآءَهُمْ “Ey kavmim! Ölçüyü ve tartıyı adaletle tam yapın! İnsanlara eşyalarını eksik vermeyin!” A‘râf 7/85’te de açıkladığımız üzere, Hz. Şuayb Medyenlilere ölçü ve tartıyla ilgili bilgiler vermiştir. Yüce Allah Hz. Şuayb’ın kavmine yaptığı uyarı bağlamında ölçü ve tartıyı tam yapmanın, insanların eşyasını eksik vermemenin, bunun sonucunda da ıslaha kavuşturulduktan sonra, ülkede bozgunculuk yapmamanın önemini hatırlatarak evrensel bir mesaja yer vermektedir. Hz. Şuayb, hem kendi toplumuna hem de evrensel olarak bütün insanlığa bir ticaret ahlakı öğretmekte, ölçüme dayalı alış verişlerde tam ölçüm yapılmasını ve kesinlikle eksik ölçüp insanların hakkının yenmemesini öğütlemektedir.

a) وَيَا قَوْمِ اَوْفُوا الْمِكْيَالَ وَالْم۪يزَانَ بِالْقِسْطِ “Ey kavmim! Ölçüyü ve tartıyı adaletle tam yapın!” Bu âyette ölçü ve tartının tam yapılması konusunda zikredilen الْقِسْط el-kıst kelimesi Kur’ân’da 15 kez(13) geçmekte ve mutlak manada “adalet” manasına gelmektedir.(14) Söz konusu kelime ile alış verişte “adaletin gözetilmesine ve bu işi dengeli, dürüstçe yapmaya” dikkat çekilmektedir.(15)

Konuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/181-183’te şöyle buyrulmaktadır: “Ölçüyü tastamam yapın; (başkalarının hakkını) eksik verenlerden olmayın! Dosdoğru (şaşmaz) bir terazi ile tartın! İnsanların (hakkı olan) şeylerinden (hiçbir) kısıtlama yapmayın! (Böylece) yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmayın!”

b) وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ اَشْيَآءَهُمْ “İnsanlara eşyalarını eksik vermeyin!” Burada geçen لَا تَبْخَسُوا lâ tebhasû ifadesi “herhangi bir şeyden eksiklik yapmamak” manasına gelmektedir.(16) Aynısı A‘râf 7/85 ve Şu‘arâ’ 26/183’te de geçen bu ifade “İnsanların hakkından hiçbir şeyi kısmayın”; “onları hakları olan şeylerden mahrum bırakmayın”; “onların mallarını haksız yere gasp etmeyin”, “çarpıp çırpmayın”; “halkın eşyalarını değerinden düşürmeyin”(17) demektir.

Bu, herhangi bir şahıs için sabit olup çiğnenmemesi gereken, sahibinden gasp edilmesi caiz olmayan ve onun izni olmadıkça meşru hiçbir tasarrufta bulunulamayan, her bir mülk hakkında kullanılan genel bir lafızdır.(18) Ölçü ve tartıda tastamam ve adaletli davranılmaması, bir de dosdoğru terazi kullanılmaması durumunda insanların hak ve hukukuna tecavüz edilmiş olacağı ifade edilmektedir.

2. وَلَا تَعْثَوْا فِي الْاَرْضِ مُفْسِد۪ينَ “Yeryüzünde bozguncular olarak karışıklık çıkarmayın!” Bu ifade Kur’ân’da beş kez(19) zikredilmektedir. Burada geçen لَا تَعْثَوْا lâ ta‘sev ifadesi “fesat çıkarmamak”(20), bir anlamda “insanlara ekonomik anlamda zulmetmemek”(21) demektir.

Anlam bakımından bu cümleye benzeyen iki ifade zikredilmektedir. İlki Medyenlilerle ilgili olarak A‘râf 7/85’te şu mealdedir: “Dirlik ve düzene kavuşturulduktan sonra yeryüzünde bozgunculuk yapmayın!” Diğeri ise Şu‘arâ’ 26/183’te şu şekilde dile getirilmektedir: “(Böylece) yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmayın.”

Şu‘arâ’ 26/183’te de geçtiği üzere, buradaki لَا تَعْثَوْا lâ ta‘sev emri “toplumda isyanlar yapmaya çalışmamak” demektir.(22) İşte bu ifade A‘râf 7/85’te “Islahından sonra yeryüzünde bozgunculuk yapmayın” şeklinde zikredilmektedir. Ölçü ve tartıda adaletten ayrılmanın, dosdoğru ölçüm malzemesi kullanmamanın ve insanların hakkını gasp etmenin sonucu, toplumda fesatlık çıkarmaktır; ülkenin dirlik ve düzenini allak bullak etmektir. Diğer insan ilişkilerinde olduğu gibi ekonomik işleyişte de hakkaniyete riayet etmek gerekmektedir. Birinin hakkının gasp edildiği yerde huzur olmaz; orada refah ve mutluluktan söz edilemez.

“Yeryüzünde bozgunculuk yapılmaması”yla ilgili uyarı A‘râf 7/56’da Mekkeli müşrikleri ve elbette bu ümmeti ilgilendirecek şekilde geçmektedir. Yüce Allah başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün insanlara hitap etmekte ve yeryüzünü düzenine kavuşturduktan sonra orada fesat çıkartılmaması ve bozgunculuk yapılmaması gerektiğini beyan etmektedir.

ııı. Allah’ın Razı Olduğunun Hayırlı Olduğu Bilgisi

بَقِيَّتُ اللّٰهِ خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ وَمَآ اَنَا۬ عَلَيْكُمْ بِحَف۪يظٍ “Müminseniz Allah’ın (helalinden) bıraktığı (kâr) sizin için hayırlı olandır. Ben üzerinize asla bekçi değilim.”

Âyettekiبَقِيَّتُ اللّٰهِ bakıyyetüllâhi tamlaması “Allah’ın geri bıraktığı (şey)”; خَيْر hayrun kelimesi “hayırlıdır, mutlak hayırlı olandır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi “iman edenler, inananlar”;وَمَآ اَنَا۬ ve mâ ene zamiri “ve ben (hiçbir şekilde) değilim”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, sizin üzerinize”; بِحَف۪يظٍ bihafîzın kelimesi ise “bekçi, koruyucu” demektir.

Burada Hz. Şuayb’ın Medyenlilere yönelik helal rızkın daha hayırlı olduğuyla ilgili verdiği bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. بَقِيَّتُ اللّٰهِ خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Müminseniz Allah’ın (helalinden) bıraktığı (kâr) sizin için hayırlı olandır.” Hz. Şuayb burada çok önemli bir ticâri ahlak ilkesine dikkat çekmiş ve haram olan fazla malın değil, helal olan az servetin mutlak manada hayırlı olduğunu dile getirmiştir. Âyetteki اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ in küntüm mü’minîne ifadesi “eğer iman ediyorsanız” manasından ziyade “eğer güveniyorsanız” şeklinde anlaşılmalıdır. Çünkü iman, esasında bir güven kurumudur. Yüce Allah’a inananların eğer O’na güveniyorlarsa O’nun vaad ettiği her bir şeyin doğru, kârlı ve yararlı olduğunu da anlamları beklenir.

a) Hz. Şuayb Medyenlilere hitabında Yüce Allah’ın helal dediği miktarın kendileri için hem dünyada hem de âhirette gerçek manada hayırlı olduğunu beyan etmiş, onları alış verişteki haksız tutumlarından vazgeçerek duyarlı davranmaya davet etmiştir. İbn Abbâs bu ifadeyi “Allah’ın sizin için helal kılıp bıraktığı şeyler kendi kazandığınız haramlardan çok daha hayırlıdır” şeklinde tefsir etmiştir.(23)

Hz. Şuayb’ın bu ifadesi kendisinden daha sonra yaşayan Hz. Süleyman’ın karşılaştırmasında da görülmektedir. Konuyla ilgili olarak Neml 27/36’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah’ın bana verdiği size verdiğinden daha hayırlıdır.” Hz. Süleyman Yüce Allah’ın kendisine verdiği “peygamberlik, hükümdarlık, hikmet, din, İslâm, ilim” gibi değerlerin onlara verdiği dünyalıklardan çok daha hayırlı olduğunu ifade etmiştir.

Hz. Süleyman buradaki ifadesiyle iyi-kötü, hayır-şer kavramlarına yeni bir açılım getirmektedir. Buna göre “iyi ve hayır” Yüce Allah’ın verdikleri ve helal saydıklarıdır; “kötü ve şer” ise Allah kaynaklı olmayan veya O’nun reddettiği, haram saydığı şeylerdir. İşte “vahyin bak dediği yerden bakanlar” Hz. Şuayb ve Hz. Süleyman gibi hayrın Yüce Allah’ın verdiklerinde olduğunu görebilirler ve böylece dünyevî şeylere aldanıp âhiretlerini perişan etmezler.

b) Bu arada bazı müfessirlerimiz âyette geçen بَقِيَّت bakıyyeh kelimesini ekonomik anlamda “geri bırakılan helal kâr” manasında değil de “Allah’ın emri ve yasaklarını çiğnemekten sakınmak”, dolayısıyla “duyarlı davrananları Yüce Allah’ın koruması” şeklinde yorumlamışlardır. Zira بَقِيَّت bakıyyeh kelimesinin تقِيَّت takıyyeh şeklinde okumasından delil getirilerek bu yorum elde edilmiştir.(24) Bu doğrultuda âyette verilmek istenen mesaj daha evrensel bir mahiyet arz etmekte, Kehf 18/46 ve Meryem 19/76’da da olduğu gibi el-bâkıyâtü’s-sâlihâtü yani “kalıcı iyi işler”in çok daha hayırlı olduğuna dikkat çekilmiş olmaktadır.

2. وَمَآ اَنَا۬ عَلَيْكُمْ بِحَف۪يظٍ “Ben üzerinize asla bekçi değilim.” Bu ifadenin aynısı Hz. Peygamber’le ilgili olarak En‘âm 6/104’te de geçmektedir. Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri Nisâ’ 4/80 ve Şûrâ 42/48’de de yer almaktadır.

Bu tür âyetlerde geçen حَف۪يظ hafîz kelimesi “bekçi, muhafız, koruyucu” gibi anlamlar vermektedir. Hz. Şuayb kavmine seslenerek kendileri iman edip duyarlı davranmadıkları sürece bir peygamber bile olsa onlara hiçbir faydasının dokunamayacağını, onlara bekçilik yapamayacağını, neler yapıp ettiklerini kontrol edemeyeceğini,(25) nimetler ellerinden alınırsa onları ellerinde tutmaya kendisinin gücünün yetmeyeceğini dile getirmiştir. Hz. Şuayb onlara “benim sizi bu çirkinliklerden koruyabilecek kudretim yok; ben sadece tebliğle yükümlüyüm” demek istemiştir.(26)

Peygamberlerin ümmetleri üzerine حَف۪يظ hafîz yani “bekçi” olmadıkları beyan edilmektedir; çünkü Hûd 11/57, Sebe’ 34/21 ve Şûrâ 42/6’da verilen bilgiye göre insanlar üzerinde hafîz yani “gözetleyici, amelleri kaydettirici, muhafız” olan Yüce Allah’tır. Âyetteki مَا mâ ve بِ bâ/bi harflerinin birlikte kullanımı cümleye mutlak bir imkânsızlık manası kattığı için söz konusu fiillerden kendilerinin kaçınmaları gerektiği üzerinde duruluyor demektir.

ıv. Medyenlilerin Hz. Şuayb’a Karşı Cevapları

قَالُوا يَا شُعَيْبُ اَصَلٰوتُكَ تَاْمُرُكَ اَنْ نَتْرُكَ مَا يَعْبُدُ اٰبَآؤُ۬نَآ اَوْ اَنْ نَفْعَلَ ف۪يٓ اَمْوَالِنَا مَا نَشٰٓؤُ۬ا اِنَّكَ لَاَنْتَ الْحَل۪يمُ الرَّش۪يدُ “(Medyenliler Şuayb’a) şöyle demişlerdi: Ey Şuayb! Babalarımızın taptıklarını (putları) veya mallarımız hakkında dilediğimizi yapmayı terk etmemizi sana salâtın (ibadetin) mi emrediyor? Şüphesiz ki sen (güya) çok hoşgörülüsün; akıllısın ya!”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; يَا شُعَيْبُ yâ Şuaybu hitabı “ey Şuayb”;اَصَلٰوتُكَ esalâtüke tamlaması “senin salatın mı, ibadetin mi, dinin mi”;تَاْمُرُكَ te’muruke fiili “sana emrediyor”;اَنْ نَتْرُكَ en netruke fiili “terk etmemizi”; مَا يَعْبُدُ mâ ya‘büdü ifadesi “taptığı şeyi”; اٰبَآؤُ۬نَآ âbâünâ tamlaması “bizim babalarımızın, atalarımızın”;اَوْ اَنْ نَفْعَلَ ev en nef‘ale ifadesi “veya yapmamızı”;ف۪يٓ اَمْوَالِنَا fî emvâlinâ ifadesi “bizim mallarımız hakkında”; مَا نَشٰٓؤُ۬ا mâ neşâu ifadesi “dilediğimizi, istediğimizi”; اِنَّكَ لَاَنْتَ inneke leente ifadesi “muhakkak ki sensin sadece sen”; الْحَل۪يم el-halîmu sıfatı “yumuşak huylu (olan)”; الرَّش۪يد er-raşîdü sıfatı “akıllı, aklı başında (olan)” demektir.

Burada Medyenlilerin Hz. Şuayb’a yönelik sözleri ve ondan beklentileri gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوا يَا شُعَيْبُ اَصَلٰوتُكَ تَاْمُرُكَ اَنْ نَتْرُكَ مَا يَعْبُدُ اٰبَآؤُ۬نَآ اَوْ اَنْ نَفْعَلَ ف۪يٓ اَمْوَالِنَا مَا نَشٰٓؤُ۬ا “(Medyenliler Şuayb’a) şöyle demişlerdi: Ey Şuayb! Babalarımızın taptıklarını (putları) veya mallarımız hakkında dilediğimizi yapmayı terk etmemizi sana salâtın (ibadetin) mi emrediyor?” Medyenliler Hz. Şuayb’ın alış verişte haksızlık ve yolsuzluk yapmamaları gerektiğiyle ilgili uyarılarına karşılık olarak bunu kendisine söyletenin salâtı olduğunu dile getirmişler ve tutumlarından vazgeçmeyeceklerini ifade etmek istemişlerdi.

a) قَالُوا يَا شُعَيْبُ اَصَلٰوتُكَ تَاْمُرُكَ “(Medyenliler Şuayb’a) şöyle demişlerdi: Ey Şuayb! sana salâtın (ibadetin) mi emrediyor?” Medyenliler atalarının taptığı şeylere tapmalarını veya kendi mallarıyla ilgili olarak diledikleri gibi davranmalarını engelleyen şeyin Hz. Şuayb’ın “salâtı” olduğunu dile getirmişlerdi. Burada sözü edilen “salât kavramı” bilinen ve genelde uygulanan haliyle “namaz” değil de, namazı da içerecek şekilde “din, dua, ibadet, tevhid, kıraat” yani “tevhid içerikli eylemler” olarak yorumlamak daha doğrudur.(27)

Râzî buradaki salâtın “din ve iman” manasına gelebileceğini ilk görüş, “namaz”ı ise ikinci görüş olarak vermiştir.(28) Eğer maksadı “namaz” olarak yorumlayacaksak, o zaman bu görüşe Meryem 19/59 ve ‘Ankebût 29/45’ten de destek bulabiliriz. Çünkü söz konusu âyetlerde namazın hayatla ve davranışlarla olan ilişkisi gündeme getirilmektedir.

Hz. Şuayb’ın çok namaz kılan bir peygamber olması elbette dikkat çekmektedir; ancak salât kelimesi ekâme, yukîmu, ekım gibi ifadelerle kullanılırsa formu belli olan “namaz” ibadeti manasına gelir. Bu kullanımlar yoksa söz konusu kelimeyi namazı da içerecek şekilde ibadet, din, tevhid gibi daha kapsamlı bir manada değerlendirmek gerekmektedir. Mü’minûn 23/2, Me‘âric 70/22, Müddessir 74/43, Kıyâmet 75/31, A‘lâ 87/15, ‘Alak 96/10 ve Mâ‘ûn 107/4-5 gibi âyetlerdeki kullanımlarda da aynı durum söz konusudur. Hz. Şuayb’ın tebliğ ettiği esaslar ona Yüce Allah’ın yüklediği yükümlülüklerin sonucuydu; burada vurgulanan da budur.

b) اَنْ نَتْرُكَ مَا يَعْبُدُ اٰبَآؤُ۬نَا “Babalarımızın taptıklarını (putları) terk etmemizi.” Hûd 11/53. âyette ‘Âd kavmi de Hz. Hûd’a benzer şekilde şöyle seslenmişti: “Biz senin sözünle ilâhlarımızı terk edecek değiliz.” Aynı şekilde Hûd 11/62. âyette ele aldığımız üzere Hz. Sâlih’e de kavmi şöyle ifadeler kullanmıştı: “(Şimdi) babalarımızın taptıklarına tapmaktan bizi engelliyor musun?” Bu sözlerle taklitçi zihniyetin kodlarını ortaya koyacak bir ifade gündeme getirilmişti. “Babalarımızın tapındığı şeylere tapmamızdan bizi engelleyecek misin?” ifadesi bir taraftan inkâr, diğer taraftan da küçümseme manası içermektedir.

Şu‘arâ’ 26/74’te de yer aldığı üzere, taklitçilik tam bir felakettir. Râzî, konuyla ilgili Şu‘arâ’ 26/74. âyeti izahında çok önemli bir tespitte bulunmuş ve şunları belirtmiştir: “Bu durum, taklidin bâtıl olduğunun, buna karşılık delillere sarılmanın ise zorunlu oluşunun en güçlü delillerindendir. Meseleyi tersinden alarak “taklidi övüp delile sarılmayı kötülersek”, bu tavrımız, Yüce Allah’ın kötülediği kâfirlerin yolunu övmek, övdüğü peygamberlerin yolunu da kötülemek olur.”(29)

Taklidin ne kadar kötü bir şey olduğuyla alakalı olarak Kur’ân’da pek çok âyet(30) vardır. Şu kadarını belirtelim: Taklit, hakikatin önüne çekilmiş korkunç bir barikattır. Müslümanlar kendi iman ve bilgilerini taklitten sıyrılarak şekillendirmeli, iman ettikleri değerlerle ilgili olarak bilgi sahibi olmayı yeğlemelidirler.

c) اَوْ اَنْ نَفْعَلَ ف۪يٓ اَمْوَالِنَا مَا نَشٰٓؤُ۬ا “Veya mallarımız hakkında dilediğimizi yapmayı (terk etmemizi).” Medyenliler bir taraftan atalarının dinini terk etmeyeceklerini belirttikleri gibi, diğer taraftan da kendi mallarıyla ve servetleriyle ilgili her ne istiyorlarsa onu yapacaklarını, ölçü ve tartıda istedikleri gibi davranabileceklerini, tutum ve davranışlarını terk etmeyeceklerini bu ifadeleriyle ortaya koymuşlardı.

Hz. Şuayb kavmine temelde iki şey emretmişti. Bunlardan ilki Hûd 11/84. âyette de dile getirildiği üzere “tevhid”, diğeri ise aynı âyette ve devam bölümde seslendirdiği “insanları ticari ilişkilerinde aldatmamak”tı. Medyenliler yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu iki davet ilkesini de reddettiklerini ortaya koymuş ve eski tutumları üzere devam edeceklerini söylemişlerdi.

2. اِنَّكَ لَاَنْتَ الْحَل۪يمُ الرَّش۪يدُ “Şüphesiz ki sen (güya) çok hoşgörülüsün; akıllısın ya!” Bu ifade üç türlü yorumlanabilir:

a) Medyenliler Hz. Şuayb’a cevap verirlerken onunla alay etmeye devam etmiş ve “meğer ne kadar da yumuşak huylu ve akıllıymışsın!” şeklinde bu iki sıfatı kullanmış olabilirler.(31)

b) Bu kavim Hz. Şuayb’a bu sözleri “sen sana inananlara göre yumuşak huylu ve akıllı birisin” manasında da söylemiş olabilirler. “Sen bazılarına göre böyle olsan da bize göre böyle bir durumun yok” demeye getirmişlerdi.

c) Bir başka ihtimal ise şudur: Medyenlilerin onunla ilgili kanaatleri de risalet öğretileri öncesinde bu şekilde olabilirdi. “Biz seni yumuşak huylu ve aklı başında biri olarak bilirdik”; ancak, risalet sonrasında kendisiyle alay ettikleri de düşünülebilir. “Sen vakti zamanında böyleydin; ama bu dediklerin söylenecek şeyler değiller” şeklinde bir serzenişte de bulunmuş olabilirler. Onlara göre bu tür sözler aklı başında ve yumuşak huylu birinden çıkacak şeyler değillerdi.(32)

b) Hz. Şuayb İle Medyenlilerin Konuşmaları

Yüce Allah, sûrenin 88-91. âyetlerinde Hz. Şuayb’ın risaletine dair ilahi bilgilerle donanımlı kılındığını söylediğini, kendi sözlerinin tersini yapmayacağını, maksadının gücü nispetinde toplumu ıslah etmek olduğunu, başarının kaynağının da Yüce Allah olduğunu muhataplarına aktardığını haber vermektedir.

Ardından, son derece önemli bir uyarıda da daha bulunarak şunları söylediği beyan edilmektedir: “Ey kavmim! Sakın bana karşı düşmanlığınız, Nûh kavminin veya Hûd kavminin yahut Sâlih kavminin başlarına gelenler gibi size de bir musibet getirmesin! (Zaten) Lût kavmi de sizden uzak değildir. Rabbinizden bağışlanma dileyin; sonra O’na tevbe edin. Muhakkak ki Rabbim çok merhametlidir; (müminleri) çok sever.” Bu uyarılara karşılık olarak Medyenlilerin de kendisine şu cevabı verdikleri haber verilmektedir: “Ey Şuayb! Söylediklerinin çoğunu anlamıyoruz ve içimizde seni cidden zayıf (âciz) görüyoruz! Eğer kabilen olmasaydı, seni mutlaka taşlardık. Sen hiçbir şekilde bize üstün değilsin.”

ı. Hz. Şuayb’ın Veciz Bir Şekilde Kendini İfadesi

قَالَ يَا قَوْمِ اَرَاَيْتُمْ اِنْ كُنْتُ عَلٰى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبّ۪ي وَرَزَقَن۪ي مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا وَمَآ اُر۪يدُ اَنْ اُخَالِفَكُمْ اِلٰى مَآ اَنْهٰيكُمْ عَنْهُ اِنْ اُر۪يدُ اِلَّا الْاِصْلَاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَمَا تَوْف۪يق۪يٓ اِلَّا بِاللّٰهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَاِلَيْهِ اُن۪يبُ “(Şuayb ise onlara) şöyle demişti: Ey kavmim! Bir düşünsenize! Ben Rabbim tarafından apaçık bir delil üzerinde isem ve O bana kendi katından güzel bir rızık vermişse (hâliniz nasıl olacak?) Sizi yasakladığım şeylerin tersini yaparak size (olan sözüme) aykırı davranmak istemiyorum. Ben gücümün yettiği kadar ıslah etmekten başka bir şey istemiyorum. Başarmam ancak Allah’ın yardımı iledir. Yalnız O’na güvendim ve yalnız O’na yöneleceğim.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; يَا قَوْمِ yâ kavmi ifadesi “ey benim kavmim”; اَرَاَيْتُمْ eraeytüm ifadesi “gördünüz mü, düşündünüz mü”; اِنْ كُنْتُ in küntü fiili “eğer (şöyle) isem”; عَلٰى بَيِّنَةٍ ‘alâ beyyinetin ifadesi “apaçık bir delil üzere”; مِنْ رَبّ۪ي min rabbî ifadesi “benim Rabbimden”;وَرَزَقَن۪ي ve razekanî fiili “ve bana rızık verdi (ise)”; مِنْهُ minhu ifadesi “O’nun katından”; رِزْقًا حَسَنًا rızkan hasenen tamlaması “güzel bir rızık”; وَمَآ اُر۪يدُ ve mâ ürîdü fiili “ve ben istemiyorum”; اَنْ اُخَالِفَكُمْ en uhâlifeküm ifadesi “size aykırı davranmayı”;اِلٰى مَآ اَنْهٰيكُمْ ilâ mâ enhâküm ifadesi “size yasakladığım şey konusunda”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “kendisinden”; اِنْ اُر۪يدُ in ürîdü fiili “ben istemiyorum”;اِلَّا الْاِصْلَاحَ ille‘l-ıslaha istisnası “düzeltmekten başka”; مَا اسْتَطَعْتُ me’stata‘tü ifadesi “gücüm yettiği ölçüde”; وَمَا تَوْف۪يق۪يٓ ve mâ tevfîkî ifadesi “ve benim başarım değildir”; اِلَّا بِاللّٰهِ illâ billâhi istisnası “Allah sayesinde olmanın dışında, başarım sadece Allah sayesindedir”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “sadece O’na”; تَوَكَّلْتُ tevekkeltü fiili “güvendim”;وَاِلَيْهِ ve ileyhi ifadesi “ve yine sadece O’na”; اُن۪يبُ ünîbu fiili ise “yönelirim, yöneliyorum” demektir.

Burada Hz. Şuayb’ın kavminin alaycılık dolu sözlerine verdiği karşılık cümleleri gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ يَا قَوْمِ اَرَاَيْتُمْ اِنْ كُنْتُ عَلٰى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبّ۪ي وَرَزَقَن۪ي مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا “(Şuayb ise onlara) şöyle demişti: Ey kavmim! Bir düşünsenize! Ben Rabbim tarafından apaçık bir delil üzerinde isem ve O bana kendi katından güzel bir rızık vermişse (hâliniz nasıl olacak?)” Hûd 11/28. âyette Hz. Nûh’un, Hûd 11/63. âyette de Hz. Sâlih’in kavmine söylediğinin bir benzerini Hz. Şuayb da Medyenlilere söylemişti.

a) قَالَ يَا قَوْمِ اَرَاَيْتُمْ اِنْ كُنْتُ عَلٰى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبّ۪ي “(Şuayb ise onlara) şöyle demişti: Ey kavmim! Bir düşünsenize! Ben Rabbim tarafından apaçık bir delil üzerinde isem.” Tebliğde her şeyden önce muhataplar dışlanmamalı, onları kendilerinden kabul ederek “ey kavmim, ey arkadaşlarım” gibi sahiplenici ve aidiyet duygusu içeren hitaplar tercih edilmelidir. Âyette geçen ve asıl anlamı “gördünüz mü?” olan اَرَاَيْتُمْ eraeytüm ifadesi bu anlamından ziyade “hiç düşündünüz mü?”, “ne dersiniz?”, “görmüyor musunuz?”, “düşünsenize”, “bana bildirin”(33) gibi mesajlar içermekte ve muhatapların bu durum hakkında kafa yormaları gerektiğine dikkat çekilmek istenmektedir.

Hz. Şuayb da diğer peygamberler gibi kavmine hitabında öncelikle kendisinin bir بَيِّنَة beyyineh üzerinde olduğunu ifade etmektedir. Hûd 11/17’de de geçtiği üzere, âyetteki بَيِّنَة beyyineh kelimesi “kesin bilgi, vahiy, apaçık delil, din, açıklama, ilim, marifet, beyan, Hz. Şuayb’ın çağrısının gerçek olduğuna dair bir şahit, mucize” gibi anlamlarda yorumlanmıştır.

Bu cümle aslında tebliğde delilsiz konuşmamak gerektiğini bizlere öğreterek muhteşem bir tebliğ ilkesi getirmiş olmaktadır. Beyyinesi yani “apaçık delili” olmayan kişinin sözlerine itibar edilmemelidir; zira kişilerin kanaatleri öncelikle kendilerini bağlar. Eğer davet Yüce Allah’a ise O’na yönelik çağrı sadece ve sadece O’nun sözleriyle yani vahiy ile yapılmalıdır; çünkü en etkili beyyine elbette ve elbette vahiydir, yani Kur’ân’dır.

b) وَرَزَقَن۪ي مِنْهُ رِزْقًا حَسَنًا “ve O bana kendi katından güzel bir rızık vermişse (hâliniz nasıl olacak?)” Hz. Şuayb, Medyenlilere seslenerek Rabbinden kendisine güzel bir rızık verilmiş olması durumunu düşünmelerini kendilerinden istemiştir. Burada sözü edilen “güzel rızıkla rızıklandırılmak” ifadesinden maksat, “sahip kılındığı maddî ve manevî her türlü ilahî ikram ve ihsan”, yani bir anlamda “peygamberlik verilmesi”,(34) “helal ve temiz rızık”(35) olabilir. Hz. Şuayb sahip olduğu her ne varsa onları kendisine Yüce Allah’ın verdiğini, az ya da çok, nitelik veya nicelik bakımından herhangi bir değerlendirmeye tâbi tutmadan hepsine “güzel rızık” diyerek ihsan ve ikramın kaynağında Rabbinin olduğunu beyan etmiştir.

2. وَمَآ اُر۪يدُ اَنْ اُخَالِفَكُمْ اِلٰى مَآ اَنْهٰيكُمْ عَنْهُ “Sizi yasakladığım şeylerin tersini yaparak size (olan sözüme) aykırı davranmak istemiyorum.” Hz. Şuayb ölçü ve tartı konusunda Medyenlilerin yanlışlıklarını ortaya koymasına rağmen kendisi herhangi bir menfaat elde etmek için bunu yapmamıştı; dolayısıyla onları menettiği şeylerin aksini yapmak gibi bir durumu da kesinlikle yoktu. Onları tevhide çağırırken kendisi şirke özenmiyordu. Onları alış verişte ölçü ve tartıda adalete davet ederken kendisi hilekârlık peşinde koşmuyordu. Kavmini günahtan menetmeye çalışırken kendisi günaha dalma sevdasında değildi. “Siz aldatmayın ama ben alabildiğine aldatabilirim” gibi bir algısı yoktu.

Halkın malını ve servetini ahlaksızca onlar yemesin de kendisi aynı ahlaksızlığı yapsın diye bir beklentisi ve planı asla yoktu. Onlar hayatı belli sınırlar içinde yaşasın da kendisi her türlü zevkü safa peşinde koşsun istememişti. Medyenlilere bir oyun oynayıp onların haram yollarla elde ettikleri mal ve servete konmak diye bir sinsiliğin içerisinde de değildi. Kısaca söylemek gerekirse, kendisi için istediğini onlar için de istemiş, kendisi için istemediğini onlar için de istememişti. Bu noktada Hz. Peygamber’in şu hadisinde verdiği mesajın da aynı değerleri içerdiğini söylemeliyiz: “Sizden biriniz kendisi için istediğini kardeşi için de istemediği sürece iman etmiş olamaz.”(36)

Bütün bu ve benzer ihtimaller karşısında bir peygamber olarak Hz. Şuayb’ın hiçbir şekilde başka planları olamazdı. Çünkü Bakara 2/44 ve Saff 61/2-3’te de ilahi bir prensip olarak belirlenen “yapmayacağını söylememek” ilkesini Hz. Şuayb da biliyor ve buna uygun davranışlar ortaya koyuyordu. Yapmayacağını söylemenin Yüce Allah katında çok büyük bir günah olduğunu bildiği için, Hz. Şuayb’ın hayatında böyle bir arızanın olması akla ziyandır. Onların hakkı olan şeylerden onları mahrum bırakmak gibi bir ahlaksızlık elbette bir peygamberin hayatında olamazdı. İşte kendisi de bu gerçeğe işaret ederek kavmini yasakladığı şeylerin tersini yaparak onlara muhalefet etmek gibi bir durumunun olmadığını açık bir şekilde dile getirmişti.

3. اِنْ اُر۪يدُ اِلَّا الْاِصْلَاحَ مَا اسْتَطَعْتُ “Ben gücümün yettiği kadar ıslah etmekten başka bir şey istemiyorum.” Hz. Şuayb kavmine ilettiği tevhid ve alış verişteki duyarlılık uyarısını gücünün yettiği ölçüde yerine getirmekten başka bir amacının bulunmadığını beyan etmiştir. Kavminin tevhide ve alış verişte adalete davetindeki maksadı onları birbirine düşürüp toplumda bir karmaşa çıkarmak elbette değildi; düşüncesi sadece ve sadece ıslahtı, ekonomik kazançta adaleti sağlamaktı;(37) toplumu içten içe kemiren bu sosyal ve ekonomik çöküntüye dur demekti.

Onun bu sözü Kur’ân’daki “Allah hiçbir cana kaldıramayacağı yükü yüklemez”(38) prensibinin bir başka ifadesidir. Âyette yer alan nefyu istisna yoluyla elde edilen “vurgulu” mana, Hz. Şuayb’ın bu dediklerinden başka hiçbir amacının bulunmadığını açıkça ve etkili bir şekilde ortaya koymaktadır. Bu arada “gücümün yettiğince” ifadesi de yine Kur’ân’da “Allah’a karşı gücünüz yettiğince duyarlı olun”(39) emriyle de uyum arz etmektedir.

4. وَمَا تَوْف۪يق۪يٓ اِلَّا بِاللّٰهِ “Başarmam ancak Allah’ın yardımı iledir.” Bu ifade Kur’ân’da sadece burada geçmekte ve başarının kaynağının kullara değil, sadece ve sadece Yüce Allah’a nispet edilmesi gerekliliği üzerinde durulmaktadır. Hz. Şuayb Medyenlilere yönelik bu açıklamalarının sonunda yaptığı davette başarının kendi elinde olmadığını, bunun Yüce Allah sayesinde gerçekleşeceğini beyan etmiştir.

5. عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَاِلَيْهِ اُن۪يبُ “Yalnız O’na güvendim ve yalnız O’na yöneleceğim.” Hz. Şuayb başarısının sadece Yüce Allah’ın yardımıyla gerçekleşeceğini beyan ettikten sonra, güven kaynağını ve yönelişini de ilan etmiştir. Hz. Şuayb’ın da diğer peygamberler gibi sarıldığı dayanağı sadece ve sadece Yüce Allah’a güvenmesiydi; zira sonuçta sadece O’na dönülecek, O’nun davetine icabet edilecektir. Yönelişin yegane adresi Yüce Allah olduğu için güven kaynağı da sadece O’dur; başarı elde etmenin yegane vesilesi de O’dur.

Tevekkülün yani güvenilecek tek makamın Yüce Allah olduğunu bildiren başka âyetlerde de dikkat çekilen husus aynıdır.(40) Tevekkül gibi yönelişin de adresi Yüce Allah’tır(41) ve bu muhteşem anlatımıyla Hz. Şuayb kavmine hitabında elinden gelen her şeyi yaptığını da ortaya koymuş olmaktadır.

Çeşitli âyetlerle ilgili izahlarımızda da belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet vardır.(42) Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra, Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında tesis etmeleridir. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir;(43) çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(44) her şeye vekîl olan O’dur;(45) O en güzel vekildir.(46)

Bu etkileyici konuşması nedeniyle Hz. Peygamber Hz. Şuayb için Hatîbu’l-Enbiyâ’ yani “peygamberlerin en etkili ve güzel hitap edeni” ifadesini kullanmıştır.(47)

ıı. Kavmine Uyarıları ve İstiğfar-Tevbe Daveti

وَيَا قَوْمِ لَا يَجْرِمَنَّكُمْ شِقَاق۪يٓ اَنْ يُص۪يبَكُمْ مِثْلُ مَآ اَصَابَ قَوْمَ نُوحٍ اَوْ قَوْمَ هُودٍ اَوْ قَوْمَ صَالِحٍ وَمَا قَوْمُ لُوطٍ مِنْكُمْ بِبَع۪يد وَاسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوٓا اِلَيْهِ اِنَّ رَبّ۪ي رَح۪يمٌ وَدُودٌ “Ey kavmim! Sakın bana karşı düşmanlığınız, Nuh’un kavmi veya Hud’un kavmi veya Salih’in kavminin başına gelenler gibi size de bir musibet getirmesin! (Zaten) Lut kavmi de sizden uzak değildir. Rabbinizden bağışlanma dileyin; sonra O’na tevbe edin (yönelin)! Şüphesiz ki Rabbim rahîm’dir (çok merhametlidir); vedûd’dur (müminleri çok sever).”

Buradakiوَيَا قَوْمِ ve yâ kavmi hitabı “ve ey benim kavmim”;لَا يَجْرِمَنَّكُمْ lâ yecrimenneküm emri “siz kesinlikle sevketmesin”; شِقَاق۪ي şikâkî tamlaması “bana düşmanlığınız”;اَنْ يُص۪يبَكُمْ en yusîbeküm ifadesi “size isabet etmesinde”; مِثْل mislü kelimesi “benzeri”;مَآ اَصَابَ mâ esâbe ifadesi “isabet eden şeyin”; قَوْمَ نُوحٍ kavme nûhın tamlaması “Nûh’un kavmine”; اَوْ قَوْمَ هُودٍ ev kavme hûdin tamlaması “veya Hûd’un kavmine”;اَوْ قَوْمَ صَالِحٍ ev kavme sâlihın tamlaması “veya Sâlih’in kavmine”;وَمَا قَوْمُ لُوطٍ ve mâ kavmu lûtın tamlaması “ve Lût’un kavmi (hiçbir şekilde) değildir”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”;بِبَع۪يد biba‘îdin kelimesi “uzak”; وَاسْتَغْفِرُوا vesteğfirû emri “ve bağışlanma dileyin”; رَبَّكُمْ rabbeküm tamlaması “sizin Rabbinizden”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; تُوبُوا tûbû emri “tevbe edin, yönelin”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “O’na”; اِنَّ رَبّ۪ي inne rabbî tamlaması “muhakkak ki benim Rabbim”; رَح۪يم rahîmun sıfatı “çok merhametli(dir)”; وَدُود vedûdün sıfatı ise “sevgisi çok(tur), sevginin kayağıdır” demektir.

Burada Hz. Şuayb’ın kavmine yönelik eski kavimlerin akıbetlerinden ders çıkarmaları ve istiğfar ile tevbe etme noktasındaki uyarısı gündeme getirilmektedir.

1. وَيَا قَوْمِ لَا يَجْرِمَنَّكُمْ شِقَاق۪يٓ اَنْ يُص۪يبَكُمْ مِثْلُ مَآ اَصَابَ قَوْمَ نُوحٍ اَوْ قَوْمَ هُودٍ اَوْ قَوْمَ صَالِحٍ وَمَا قَوْمُ لُوطٍ مِنْكُمْ بِبَع۪يدٍ “Ey kavmim! Sakın bana karşı düşmanlığınız, Nuh’un kavmi veya Hud’un kavmi veya Salih’in kavminin başına gelenler gibi size de bir musibet getirmesin! (Zaten) Lut kavmi de sizden uzak değildir.” Mâide 5/2 ve 8. âyette geçen لَا يَجْرِمَنَّ lâ yecrimenne ifadesi “curum işlememek, günaha dalmamak, günaha sürüklememek”(48) gibi anlamlar içermekte, sonundaki “şeddeli nûn” harfi ise mesajı pekiştirmektedir.

Ayrıca شِقَاق۪ي şıkâkî tamlaması da “bana karşı oluşunuz, düşmanlığınız, karşı çıkışınız, benden ayrı oluşunuz, bana karşı direnmeniz”(49) gibi manalar vermektedir. Hz. Şuayb Medyenlilere bir uyarıda da daha bulunarak, kendisinden önce yaşayan Hz. Nûh, Hz. Hûd ve Hz. Sâlih’in kavimlerinin başına gelenleri hatırlatmış, onların başına gelen felaketlerin kendilerini de bulabileceği uyarısında bulunmuştu.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu sûrede de ele alındığı üzere, Hz. Nûh’un kavmi tufanda boğulmuş, Hz. Hûd’un kavmi şiddetli bir kasırga ile helak edilmiş, Hz. Sâlih’in kavmi ise şiddetli bir gürültü ile yerle bir edilmişti. Ayrıca Hz. Lût’un azgın ve ahlaksız kavmi ise deprem ve sonrasında üzerlerine pişmiş taşlar atılarak cezalandırılmışlardı. İşte Hz. Şuayb Medyenlileri uyarmış ve onların başına da dünya hayatında buna benzer felaketler gelebeceğini beyan etmiştir. Meselenin mahşer boyutunda ise çok daha büyük bir azap da kendilerini beklemektedir.

Âyetin son kısmı olan وَمَا قَوْمُ لُوطٍ مِنْكُمْ بِبَع۪يدٍ “Lût kavmi de sizden uzak değildir” cümlesiyle Hz. Şuayb kavmine hitabında belki Hz. Nûh, Hz. Hûd ve Hz. Sâlih peygamberlerin kavimlerinin yaşadığı bölgeler ve aralarındaki uzun zaman farkı nedeniyle haklarında yeterince bilgi sahibi olmayabileceğini düşünerek en yakınlarından örnek verme ihtiyacı hissetmişti. Bu bağlamda Mekkelilerin yaşadıkları bölgeye yakın olması ve zaman olarak da oldukça kısa bir süre önce yaşamış olan Hz. Lût’un helak edilen kavminin onlara uzak olmadığı özellikle hatırlatılmıştır.

Medyenliler bugünkü Akabe Körfezi’ndeki Ölü Deniz’in doğusundaki Moab dağlarına uzanan bölgede yaşamışlardı. Hz. Lût’un helak edilen kavminin yaşadığı Sodom ve Gomore de bu bölgeye oldukça yakındı.(50) İşte onların ibretlik durumundan ders çıkararak bütün muhatapların kendi hallerini düzeltmeleri gerektiği özellikle dile getirilmektedir.

2. وَاسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوٓا اِلَيْهِ اِنَّ رَبّ۪ي رَح۪يمٌ وَدُودٌ “Rabbinizden bağışlanma dileyin; sonra O’na tevbe edin (yönelin)! Şüphesiz ki Rabbim rahîm’dir (çok merhametlidir); vedûd’dur (müminleri çok sever).” Kavimlerini istiğfara ve tevbeye davet eden tıpkı Hz. Nûh, Hz. Hûd ve Hz. Sâlih gibi Hz. Şuayb da Medyenlileri hatalarından dolayı önce istiğfara yani Yüce Allah’tan özür dilemeye, ardından da bunda samimi olduklarını göstererek tevbeye yani Yüce Allah’a yönelmeye davet etmiştir. Anlaşılıyor ki hatalarla ilgili önce istiğfar, sonra da tevbe gelmelidir.

a) وَاسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوٓا اِلَيْهِ “Rabbinizden bağışlanma dileyin; sonra O’na tevbe edin!” Yorumunu yapmakta olduğumuz Hûd 11/3, 52 ve 62’de de yer aldığı gibi, Yüce Allah’a istiğfâr ve beraberinde sadece O’na ve emirlerine yönelme anlamında tevbe etmeleri gerektiği, Hz. Şuayb’ın tebliğinde kavmine hatırlattığı hususlar arasında yer almaktaydı. “İstiğfâr ve tevbe” konusunu Hûd 11/3’te ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Peygamberler zincirinin son halkası olan Hz. Peygamber de vahyin kendisine yüklediği temel görevler bağlamında Hûd 11/3’te aynı konuya değinmiş, konunun önemini muhataplara aktarması kendisinden istenmiştir. Demek ki istiğfar ve tevbeye davet risalet öğretileri arasında ortak bir prensip olarak uygulanagelmiştir.

2. اِنَّ رَبّ۪ي رَح۪يمٌ وَدُودٌ “Muhakkak ki Rabbim rahîm’dir (çok merhametlidir); vedûd’dur (müminleri çok sever).” Hz. Şuayb kavminin sahip olduğu “tevhide aykırılık” ve “alış verişteki hilekârlık” noktalarındaki hatalarından vazgeçmelerini isterken, Yüce Allah’ın önce rabb sıfatını kullanmış, böylece Yüce Allah’ın günahtan vazgeçen kullarını sahiplenip kollayacağını beyan etmek istemiştir. Hz. Şuayb Yüce Allah’ın rabb sıfatıyla beraber رَح۪يم rahîm ve وَدُود vedûd sıfatlarını da muhataplarına aktarmıştır.

Fâtiha 1/1’de er-rahîm sıfatıyla ilgili bilgi vermiştik. Burûc 85/14’te ise el-vedûd sıfatı hakkında detaylı bilgiler vereceğiz. Burada şu kadarını söyleyelim: Yüce Allah hem merhametin kaynağıdır; her şeye ve herkese merhamet edebilir; özellikle günahtan tevbe edenleri bağışlayabilir; hem de sevginin kaynağıdır; kullarını herkesten daha çok sever. Şefkat, sevgi ve merhametin kaynağı olan Rabbimiz kulları eğer hatalarından vazgeçerlerse onları bağışlayabilir; zira hiçbir günah O’nun merhamet ve bağışlayıcılığından büyük değildir; yeter ki hatalardan vazgeçilmiş olsun.

İşte bu noktada peygamberler tebliğlerinde muhatapların durumuna göre Yüce Allah’ın sıfatlarını hatırlatma yoluna gitmişlerdir. Zaten A‘râf 7/180 ve İsrâ’ 17/110’da bu konuya değinilmektedir. Hz. Nûh Yüce Allah’ın ğaffâr yani “çok bağışlayan” olduğunu;(51) Hz. Hûd O’nun sırât-ı müstakîm üzere olduğunu ve hafîz yani “her şeyi koruduğu”nu,(52) Hz. Sâlih karîb yani “her şeye yakınlığı”nı, mücîb yani “her duaya icabet ediciliği”ni(53) muhataplarına aktarmış, hatırlatmışlardı.

Sorun neyle ilgiliyse Yüce Allah’ın onunla ilgili bir sıfatını hatırlatmak tebliğde önemli bir ilke olarak bizlere öğretilmiş olmaktadır. Hz. Şuayb muhataplarına sunduğu bilgilerle tam bir mantık sırası takip etmiş ve anlaşılmayacak hiçbir nokta bırakmamıştı. Ancak karşısındakiler adeta bir duvar gibi durmuş ve anlamamakta ısrarcı olduklarını şu ifadelerle dile getirmişlerdi:

ııı. Medyenlilerin Olumsuz Cevabı

قَالُوا يَا شُعَيْبُ مَا نَفْقَهُ۬ كَث۪يرًا مِمَّا تَقُولُ وَاِنَّا لَنَرٰيكَ ف۪ينَا ضَع۪يفًا وَلَوْلَا رَهْطُكَ لَرَجَمْنَاكَ وَمَآ اَنْتَ عَلَيْنَا بِعَز۪يزٍ “(Medyenliler) şöyle demişti: Ey Şuayb! Söylediklerinin çoğunu anlamıyoruz ve içimizde seni cidden zayıf görüyoruz! Kabilen olmasaydı seni mutlaka kovardık. Sen asla bize göre güçlü değilsin.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; يَا شُعَيْبُ yâ şuaybu hitabı “ey Şuayb”; مَا نَفْقَهُ۬ mâ nefkahu fiili “anlamıyoruz”; كَث۪يرًا kesîran kelimesi “çoğunu”; مِمَّا تَقُولُ mimmâ tekûlü ifadesi “söylediklerinden, söylediklerinin”;وَاِنَّا ve innâ ifadesi “ve muhakkak ki biz”; لَنَرٰيكَ lenerâke fiili “seni elbette görüyoruz”; ف۪ينَا fînâ ifadesi “bizim aramızda”; ضَع۪يفًا da‘îfen kelimesi “zayıf, güçsüz”; وَلَوْلَا رَهْطُكَ ve levlâ rahtuke ifadesi “senin kabilen, akraban olmasaydı”;لَرَجَمْنَاكَ leracemnâke ifadesi “seni muhakkak ki kovardık”;وَمَآ اَنْتَ ve mâ ente zamiri “sen (hiçbir şekilde) değilsin”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize”; بِعَز۪يزٍ bi‘azîzin kelimesi ise “üstün (olan)” demektir.

Burada Medyenlilerin Hz. Şuayb’a yönelik alaycılıkları ve tehditleri gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوا يَا شُعَيْبُ مَا نَفْقَهُ۬ كَث۪يرًا مِمَّا تَقُولُ “(Medyenliler) şöyle demişti: Ey Şuayb! Söylediklerinin çoğunu anlamıyoruz.” Hz. Şuayb’ın kavmi onun söylediği “Ben sadece gücümün yettiği kadar ıslah etmek istiyorum” sözünü anlamak istememiş, ona gereği gibi kulak vermemişlerdi. Yaptıkları davranışları yanlış olarak görmedikleri için o konudaki uyarılara da dikkat etme ihtiyacı içinde değillerdi. Tevhid inacını reddettikleri ve ticari hayatta da yolsuzluk yaptıkları için ilâhî iradeyi tanımamışlardı.

Medyenlilerin Hz. Şuayb’a yönelik suçlayıcı cümlelerinin bir bölümü Şu‘arâ’ 26/185-188’de şu şekilde bildirilmektedir: “(Buna karşılık kavmi) şöyle cevap vermişti: ‘Sen, sadece büyülenmişlerdensin. (Sonuçta) sen de ancak bizim gibi bir insansın. Biz, seni muhakkak ki yalancılardan sayıyoruz. Eğer doğru sözlülerden isen, üzerimize gökten bir (azap) parçası indir.’ (Hz. Şuayb da onlara), ‘Rabbim yaptıklarınızı çok iyi bilendir’ demişti.”

Kâinattaki düzen gibi hayatta da düzen olduğu ve o sınırları aşmamak gerektiği noktasında Rahmân 55/7-9’da şöyle buyrulmaktadır: “Göğü Allah yükseltti ve mîzanı (dengeyi) O koydu. Sakın dengeyi bozmayın. Ölçüyü adaletle tutun ve eksik tartmayın.” İşte Medyenliler bu gerçeği görmek istememiş, kendilerine hatırlatmalarda bulunan Hz. Şuayb’ın söylediklerinin büyük çoğunluğunu anlamamışlardı. Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına itibar etmeyenlerin tabiatın dengesini de bozduklarını düşünmemişlerdi.

Zulümle hayatı zindan edenler tabiatın dengesini bozmuş olacakları için tabiattaki tufanlar, fırtınalar, sarsıntılar, gürültüler, depremler onları bir helak ve azap olarak bulacaktı; işte onlar bunu anlamak istemiyorlardı. Üstelik onlarca örneği duymuş ve bir kısmının kalıntılarını da görmüş olmalarına rağmen yanlıştan dönmemeye kararlıydılar. Bu psikolojik şartlanmışlık sonucunda Hz. Şuayb’ın uyarılarına aldırış etmemişler, söylediklerinin büyük çoğunluğunu anlamaya yanaşmamışlardı. Tabir caizse Hz. Şuayb’ın dediklerinin çoğu onların bir kulağından vurup diğerinden çıkıyordu.

Bunlar tıpkı En‘âm 6/25, İsrâ’ 17/46-47, Kehf 18/57, Muhammed 47/16 gibi âyetlerde de dile getirildiği gibi yüreklerini hakikate adeta kapatmış, kilitlemişlerdi. Yûnus 10/42-43’te konuyla ilgili bilgiler şu şekildedir: “Onlardan seni dinleyenler vardır. Fakat sağırlara -üstelik akılları da ermiyorsa- sen mi duyuracaksın? Onlardan sana bakan da vardır. Fakat -hele (gerçeği) göremiyorlarsa- körleri sen mi doğru yola ileteceksin?”

Bu âyette geçen yestemi‘ûne ileyke ifadesi “sana kulak verenler” manasına gelmekte, ancak bunun “öğrenmek için bir hakikati dinlemek” maksadıyla değil de “dinliyor gibi görünmek” şeklinde gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Çünkü âyetin devamında bu tip insanlar için “aklını kullanmayan sağır(lar)” ifadesi geçmektedir.

Bu noktada İsrâ’ 17/47’yi özellikle hatırlamak gerekmektedir: “Biz, onların seni dinlerken onu (Kur’ân’ı ne maksatla) dinlediklerini, kendi aralarında fısıldaşırlarken de zalimlerin ‘Siz, sadece ve sadece büyülenmiş bir adama uyuyorsunuz!’ dediklerini gayet iyi bilmekteyiz.”

Demek ki Medyenliler de aynen bu şekilde davranmış ve Hz. Şuayb’ın sözlerini anlamak istememişlerdi. Burada geçen “sözlerin çoğunu anlayamama” ifadesi biyolojik bir eksiklikten kaynaklı değildi. Esasında Hz. Şuayb’ın tebliğinde kullandığı dilde anlaşılmayacak hiçbir şey yoktu. Kendileriyle aynı dili konuşan birini anlamamaları mümkün değildi. Onun sözlerinden hoşlanmadıkları için inatla ve ısrarla hakikati anlamak istemiyorlardı.

Hakikate gönül vermeden bir şeyleri dinliyor görünmek, kişinin gerçeklere karşı manen sağır oluşunun ve aklını kullanmamasının sonucudur. İşte Hz. Şuayb’ın kavmi olan Medyenlilerin durumu da aynıydı. Onlar da Hz. Nûh’un kavmi gibi gerçeklere karşı kulaklarını kapamışlar, elbiselere bürünüp adeta peygamberlerini görmeye bile tahammül göstermemişlerdi.(54) Onlar dinliyor görünse de aslında dinlemiyorlar; çünkü akıllarını kullanıp bir hakikatin izini sürmüyorlardı. Bu nedenle fiziksel olarak değilse de mecaz olarak bunlar sağırdılar.

Sağırlık, Yüce Allah’ın bildirdiği prensiplere karşı ise bu durum fiziksel sağırlıktan çok daha ileri bir sıkıntıdır; çünkü böyle davranıldığı sürece söz konusu kişilerin düzelme imkân ve ihtimali yoktur. Fiziksel sağırlıkta ise çeşitli yollarla hakikati öğrenmenin mümkün olduğu bilinen bir gerçektir. Kaldı ki fiziksel sağırlık bir kabahat da değildir; çünkü doğuştan getirilmiş bir imtihan biçimidir; oysa manevi sağırlık kişinin kendi tercihidir ve bunun feci sonucuna katlanmak da kaçınılmaz olacaktır.

Hz. Şuayb’ın kavmi onu sadece kulaktan dinledikleri ya da dinliyor göründükleri için onu anlayamamışlardı; çünkü anlamak istememişlerdi. Yahut onlar Hz. Şuayb’ı gayet iyi anlamışlardı, fakat dediklerini kesinlikle reddettikleri için onu anlamadıkları yalanını dile getirmişlerdi.(55) Onlar tevhidi reddettikleri gibi, ticari hayattaki hilekârlık ve yolsuzluk alışkanlıklarını da atalarının izini sürerek devam ettirmişlerdi.(56)

Âyette geçen نَفْقَهُ nefkahu fiili nedeniyle bir konuya da çok kısaca değinmek istiyoruz. Bu fiil “fıkhetmek, konuşanın sözünün maksadını anlamak, kavramak, ona nüfuz etmek” demektir. Daha sonra bu kelime dini terminolojimizde özel bir ilmin adı olmuştur. Hz. Peygamber “Allah her kime bir hayır dilerse onu dinde fakîh yani anlayış sahibi kılar”(57) buyurarak, kelimenin bu anlamının açılımını yapmıştır.

Aynı şekilde Hz. Peygamber’in İbn Abbâs için yaptığı “Allahım, onu dinde fakih yani anlayış sahibi kıl ve ona te’vili yani olayların arka planını öğret”(58) duasında da aynı mesaj söz konusudur. Fıkıh derin bir anlayış olduğu için, bir meseleyi doğru anlayabilmede onun derinliklerine girmek gerekmektedir. Sadece üstünkörü okumalarla kişi fakih olamaz.

2. وَاِنَّا لَنَرٰيكَ ف۪ينَا ضَع۪يفًا “ve içimizde seni cidden zayıf görüyoruz!” İnkârcıların ortak bir tutumu olarak Hz. Şuayb’ın kavmi de inkârlarının devamında işi tehdide vardırmışlar ve Hz. Şuayb’ı zayıf, güçsüz, âciz gördüklerini dile getirmişlerdi. Sayıca kalabalık olanlar karşıtlarını fikirle susturamayınca kaba kuvvete başvururlardı; Medyenliler de aynısını yapmıştı. Oysa kişinin fiziksel ve nüfus bakımından sayıca zayıf oluşu fikrinin de zayıf olduğu manasına gelmez.

Medyenliler bu gerçeğin farkında olmadıkları için, sayıca kalabalık oluşlarını haklılık ve üstünlük şeklinde algılamış, Hz. Şuayb’ı zayıf gördüklerini belirtmiş, bu sözleriyle onu ve taraftarlarını dolaylı olarak tehdit etmişlerdi. Demek istedikleri şuydu: “Sana her türlü zararı verebiliriz ve sen kendini asla savunamazsın.” İşte bunun bir benzeri devam eden cümlede şu şekilde gelmektedir:

3. وَلَوْلَا رَهْطُكَ لَرَجَمْنَاكَ “Kabilen olmasaydı seni mutlaka kovardık.” Burada geçen رَهْط raht kelimesi sayısı “üç ilâ on kişi arasında”(59) olmak üzere, “akraba, kabile, hısım” manasına gelmektedir. Buradan hareketle inkârcı karşıtları Hz. Şuayb’ın bu yakınlarının hatırını saydıklarını belirtmişlerdi. Onların hatırını neden saydıklarıyla ilgili bilgi verilmemektedir. Belki onlar da kendileri gibi inandıkları için veya özel hatır ilişkileri bulunduğu için onlarla ilgili bir ifade kullanmış olabilirler. Yoksa diğerlerinin sayıca daha kalabalık oldukları gibi bir ihtimalden söz edilemez; çünkü ifadeler bunu desteklememektedir.

Eğer böyle bir hatır olmasaydı onu recmedeceklerini yani taşlayıp öldüreceklerini, lanetleyeceklerini veya kovacaklarını dile getirmişlerdi.(60) İnkârcılığın tabiatında tehditkarlık olduğu için benzer bir ifadeyi Meryem 19/46’da Hz. İbrâhim’in babasının sözlerinde de görmekteyiz: “(Babası) şöyle dedi: Ey İbrâhim! Sen tanrılarımdan yüz mü çeviriyorsun? Eğer vazgeçmezsen muhakkak ki seni taşlayarak kovarım! Uzun bir süre benden uzak dur (seni gözüm görmesin, defol git)!”

Yâsîn 3618’de de zikredildiği üzere, recm “taşlamak, kovmak, taşla kovmak, sözle taşlamak, çirkin söz söylemek”(61) gibi anlamlara gelmektedir. İnançsız olanların veya kâfir ya da müşriklerin peygamberlere karşı takındığı ortak tavır gereği, burada da bir tehdit unsuru söz konusu edilmektedir. Yâsîn 36/18’de yer aldığı gibi, peygamberler eğer tebliğden veya risaletten vazgeçmezlerse, kendilerini taşlayacaklarını beyan etmekteydiler. Üstelik لَرَجَمْنَاكَ le racemnâke ve benzer ifadelerde baştaki lâm/le harfi manayı te’kidlemekte, yani kuvvetlendirmektedir. Söylenmek istenen, onların bu tehditlerinde son derece kararlı ve ısrarcı olduklarıdır.

Medyenliler Hz. Şuayb’ın beraberindekilere de aynı tehditleri savurmuşlardı. Çünkü onun muhatapları arasında inanmayanlar çoğunlukta olsalar da içlerinde inananlar da vardı. Zira A‘râf 7/87’de de belirtildiği gibi Hz. Şuayb onlara yönelik olarak şöyle demişti: “Eğer içinizden bir grup benimle gönderilene inanır, bir gurup da inanmazsa, Allah aranızda hükmedinceye kadar sabredip bekleyin. Çünkü O, hâkimlerin en iyisidir.” Bu ifadelerinin ardından, kavminin tehditkâr ifadeleriyle müminlerin onlara verdiği cevaplar hakkında A‘râf 7/88-90’daki bilgileri meal olarak aktarmakla yetineceğiz. Çünkü geniş açıklamaları ilgili âyetlerin tefsirinde yapmıştık. Âyetlerin mealleri şöyledir:

“(Şuayb’ın) kavminden (haksız yere) böbürlenen ileri gelenler demişlerdi ki: ‘Ey Şuayb! Ya mutlaka seni ve seninle beraber inananları şehrimizden (ülkemizden) çıkaracağız ya da dinimize döneceksiniz.’ (Şuayb kendilerine şu) cevabı vermişti: ‘İstememiş olsak da mı (böyle)? Allah, bizi o (yanlış inanış)tan kurtardıktan sonra sizin dininize dönersek Allah’a yalan iftira etmiş oluruz. Rabbimiz Allah’ın dilemesi hariç, ona (Medyenlilerin dinine) dönmemiz mümkün değildir. Rabbimiz ilim bakımından her şeyi kuşatmıştır. Biz sadece Allah’a güvendik. Ey Rabbimiz! Bizimle kavmimiz arasında adaletle hükmü sen ver! Çünkü sen, hüküm verenlerin en hayırlısısın.’ Kavminin kâfir önderleri (Şuayb’ın taraftarlarına) ‘Eğer Şuayb’a uyarsanız bu durumda sizler ziyana uğrarsınız’ demişlerdi.”

4. وَمَآ اَنْتَ عَلَيْنَا بِعَز۪يزٍ “Sen asla bize göre güçlü değilsin.” Âyette geçen عَز۪يز ‘azîz kelimesi “üstünlük, güç, kuvvet, izzet, şeref, değer, itibar” gibi anlamlar vermektedir. Medyenliler Hz. Şuayb’ı zayıf ve güçsüz gördüklerini, sadece akrabasının hatırına onu taşlamadıklarını ifade ettikten sonra, onun kendilerine hiçbir üstünlüğünün de bulunmadığını beyan etmişlerdi. Onlar bu sözleriyle aslında hem fiziksel anlamda Hz. Şuayb’ın herhangi bir gücünün olmadığını söylemişlerdi; hem de kendileri için onun hiçbir ağırlığının, izzetinin, hatırının ve kıymetinin bulunmadığını belirtmişlerdi.(62)

Burada şöyle bir anlam ihtimali de vardır: “Seni öldürmek bize zor gelmez.”(63) Anlam ihtimalleri her ne olursa olsun, belli ki Hz. Şuayb’ın azgın kavmi onu ve değerlerini küçük görmüş, kendisini açıkça tehdit etmişlerdi.

c) Hz. Şuayb’ın Kavmiyle Tartışması

Yüce Allah, sûrenin 92-95. âyetlerinde sözleri nedeniyle Hz. Şuayb’ın kavmini kınadığını, Allah’ın gücünün ve hatırının her şeyden büyük ve önemli olduğunu söylediğini, sonuçta nihai uyarısını şu şekilde yaptığını aktarmaktadır: “Ey kavmim! Elinizden geleni yapın! Ben de (görevimi) yapacağım! Kendisini rezil edecek azabın geleceği şahsın ve yalancının kim olduğunu yakında öğreneceksiniz! Bekleyin! Ben de sizinle beraber beklemekteyim.”

Bunun sonrasında ise azap emrinin geldiği, Hz. Şuayb’ın ve beraberindekilerin kurtarıldığı, zalimlerin korkunç bir sesle helak edildiği, sanki orada hiç oturmamışlar gibi yurtlarında diz üstü çökekaldıkları beyan edilmektedir. Nihayet son ümmete hitap edilerek Semûd kavminin Yüce Allah’ın rahmetinden uzak olduğu gibi, Medyenlilerin de uzak kılındığı ifade edilmektedir.

ı. Hz. Şuayb’ın Yüce Allah’ın Gücünü Hatırlatması

قَالَ يَا قَوْمِ اَرَهْط۪يٓ اَعَزُّ عَلَيْكُمْ مِنَ اللّٰهِ وَاتَّخَذْتُمُوهُ وَرَآءَكُمْ ظِهْرِيًّا اِنَّ رَبّ۪ي بِمَا تَعْمَلُونَ مُح۪يطٌ “(Şuayb ise onlara) şöyle demişti: Ey kavmim! Size göre benim kabilem, Allah’tan daha mı güçlü ki O’nu arkanıza atıp unuttunuz. Şüphesiz ki Rabbim, yapmakta olduklarınızı kuşatıcıdır.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey benim kavmim”;اَرَهْط۪ي e rahtî sorusu “benim kabilem mi, akrabam mı”; اَعَزُّ e‘azzü kelimesi “daha güçlü(dür)”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size göre, sizce”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi fadesi “Allah’tan”;وَاتَّخَذْتُمُوهُ ve’ttehaztüm fiili “ve siz O’nu edindiniz, attınız”; وَرَآءَكُمْ verâeküm tamlaması “sizin arkanıza”;ظِهْرِيًّا zıhriyyen sözcüğü “sırtınıza (doğru)”; اِنَّ رَبّ۪ي inne rabbî ifadesi “muhakkak ki benim Rabbim”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne fiili “yaptığınız, yapmakta olduğunuz şeyleri”; مُح۪يط muhîtun kelimesi ise “kuşatıcı(dır)” demektir.

Burada Hz. Şuayb’ın kavmine verdiği esaslı cevaplar gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ يَا قَوْمِ اَرَهْط۪يٓ اَعَزُّ عَلَيْكُمْ مِنَ اللّٰهِ وَاتَّخَذْتُمُوهُ وَرَآءَكُمْ ظِهْرِيًّا “(Şuayb ise onlara) şöyle demişti: Ey kavmim! Size göre benim kabilem, Allah’tan daha mı güçlü ki O’nu arkanıza atıp unuttunuz.” Hz. Şuayb alaycılık eden ve tehditler savuran kavmine karşı çok önemli bir mukayese yaparak cevap vermişti.

a) قَالَ يَا قَوْمِ اَرَهْط۪يٓ اَعَزُّ عَلَيْكُمْ مِنَ اللّٰهِ “(Şuayb ise onlara) şöyle demişti: Ey kavmim! Size göre benim kabilem Allah’tan daha mı güçlü ki?” Hz. Şuayb harika bir ifade kullanarak kendisinin “onların hatırını saydıkları kavmine güvenmediğini”, çünkü Yüce Allah’ın herkesten ve her şeydan daha güçlü ve değerli olduğunu muhataplarına beyan etmiştir. Daha önceki beyanlarında onlara şunu ilan etmişti: “Başarmam ancak Allah’ın yardımı iledir. Yalnız O’na güvendim ve yalnız O’na yöneleceğim.” İşte duruşu böyle olan bir peygambere “kavminin hatırı var” demenin hiçbir etkisinin olamayacağını bilememişlerdi.

Hz. Şuayb aslında onlara şunu söylemek istemişti: “İzzetin, gücün, kuvvetin, değerin, itibarın gerçek sahibi sadece Yüce Allah’tır ve sadece O’na inanıp güvenenler galip geleceklerdir. Öyleyse siz de kabilem için değil, Allah için saygı duyun. Bilin ki Rasûl’e itaat Allah’a itaattir. Rasûl’e isyan da Allah’a isyandır.” Bu ifadeler bugün ne kadar da önemli ve ne kadar da canlılığını muhafaza ediyor!? Yüce Allah’ın gücü ve hatırı her şeyden ve herkesten üstündür, vesselâm.

b) وَاتَّخَذْتُمُوهُ وَرَآءَكُمْ ظِهْرِيًّا “O’nu (veya Allah’ın emirlerini) arkanıza atıp unuttunuz.” Burada geçen وَرَآئ verâ’ kelimesi tıpkı diğer âyetlerde olduğu gibi “ön” değil, “arka” ve “öte” manası vermektedir.(64) Yüce Allah’ı veya O’nun beyyineh diye belirlediği “buyruklarını sırtının arkasına atmak” ifadesi, “kavmin hatırını görmek”, başka bâtıl şeylere itibar edip “ilâhi bildirimlere itibar etmemek, onları ciddiye almamak, hayatı onların belirlediği esaslar çerçevesinde yaşamamak, ilahi prensipleri hiçe saymak, hesaba katmamak, geçersiz ve kıymetsiz görmek, terketmek” gibi manalara gelmektedir.(65)

Kur’ân’da iki kez(66) geçen “Allah’ın kitabını arkalarına atanlar” ifadesiyle Hz. Şuayb’ın dikkat çektiği husus tamamen aynıdır ve ilahi ilkeleri dikkate almayanları kınamayı amaçlamaktadır. Önlerinde olması gereken asıl değeri arkalarına atanlar bunun faturasını çok ağır bir şekilde ödeyeceklerdir. Çünkü onlar bu yaptıklarıyla Yüce Allah’ı unutmuşlardı; Yüce Allah da onlara kendilerini unutturacaktı; böyle de oldu.

2. اِنَّ رَبّ۪ي بِمَا تَعْمَلُونَ مُح۪يطٌ “Şüphesiz ki Rabbim, yapmakta olduklarınızı kuşatıcıdır.” Bu ifadenin benzerleri başka âyetlerde de geçmektedir.(67) Hz. Şuayb kavminin azgın, alaycı ve tehditkâr üslubuna karşılık bütün yapıp ettikleri her ne varsa hepsini kuşatıcı olduğunu haber vermektedir. Peygamberlerin bu tür hatırlatmaları aslında muhataplara karşı bir gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

“Allah her şeyi bilir; O her şeyi görür, işitir, kuşatır, gözetler” gibi ifadeler mutlak sûrette Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretini içerdiği gibi, O’nun her şeyden haberdar olduğunu, O’na hiçbir şeyin gizli kalamayacağını, azgınların yapıp ettiklerini O’ndan kaçıramayacaklarını, her şeyin hesabını soracağını ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Hz. Şuayb Hûd 11/84. âyette de geçtiği üzere, kavmine yaptığı uyarılarında bu defa “azap gününün kuşatıcılığı”nı hatırlatırken de aslında Rabbimizin engin ve erişilmez kudretine dikkat çekmeyi amaçlamıştı. Kuşatıcı bilginin sahibi olan Yüce Allah, hak edenlere kuşatıcı bir günün şiddetli azabıyla muamelde bulunacaktır; Hz. Şuayb’ın söylemek istediği buydu.

ıı. Kavmine Yönelik Meydan Okuması

وَيَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلٰى مَكَانَتِكُمْ اِنّ۪ي عَامِلٌ سَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ يَاْت۪يهِ عَذَابٌ يُخْز۪يهِ وَمَنْ هُوَ كَاذِبٌ وَارْتَقِبُوٓا اِنّ۪ي مَعَكُمْ رَق۪يبٌ “Ey kavmim! Bulunduğunuz yerde (elinizden geleni) yapın! Şüphesiz ki ben de (görevimi) yapacağım! Kendisini rezil edecek azabın kime geleceğini ve yalancının kim olduğunu ileride öğreneceksiniz! Gözetleyin! Şüphesiz ki ben de sizinle birlikte gözetlemekteyim!”

Âyettekiوَيَا قَوْمِ ve yâ kavmi hitabı “ve ey benim kavmim”; اعْمَلُوا ı‘melû emri “yapın”; عَلٰى مَكَانَتِكُمْ ‘alâ mekânetiküm ifadesi “sizin bulunduğunuz yerde”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben de”; عَامِل ‘âmilün kelimesi “yapan(ım)”; سَوْفَ تَعْلَمُونَ sevfe ta‘lemûne fiili “ileride bileceksiniz, anlayacaksınız”; مَنْ يَاْت۪يهِ men ye’tîhi ifadesi “kime geleceğini”; عَذَاب ‘azâbun kelimesi “(şu) azab(ın)”; يُخْز۪يهِ yuhzîhi ifadesi “kendisini rezil edecek”; وَمَنْ هُوَ كَاذِبٌ ve men huve kâzibun ifadesi “ve yalancının kim olduğunu”; وَارْتَقِبُوا vartekıbû emri “ve bekleyin, gözetleyin”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben de”; مَعَكُمْ me‘aküm ifadesi “sizinle, sizinle birlikte”; رَق۪يب rakîbun sözcüğü ise “gözetleyici(yim)” demektir.

Burada Hz. Şuayb’ın Medyenlilere karşı meydan okuma cümleleri gündeme getirilmektedir.

1. وَيَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلٰى مَكَانَتِكُمْ اِنّ۪ي عَامِلٌ “Ey kavmim! Bulunduğunuz yerde (elinizden geleni) yapın! Şüphesiz ki ben de (görevimi) yapacağım!” Bu ifadenin benzerleri En‘âm 6/135, Hûd 11/121 ve Zümer 39/39’da da geçmektedir. Hz. Şuayb kavmine seslenmiş ve “bütün gücünüzle, elinizden ne geliyorsa hepsini yapın; ben de yapacağım” demişti. Onun “ben de yapacağım” sözüyle kastı, “tebliğe ve hakikat bilgilerini söylemeye ve yaşamaya devam etme kararlılığı”ydı. Onların yapmasını söylediği yani meydan okuduğu şey ise “inkâr, alaycılık ve tehditleri”ydi. Herkes kendisine yakışanı yapsın; sonuç herkesin önüne gelecektir.

2. سَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ يَاْت۪يهِ عَذَابٌ يُخْز۪يهِ وَمَنْ هُوَ كَاذِبٌ “Kendisini rezil edecek azabın kime geleceğini ve yalancının kim olduğunu ileride öğreneceksiniz!” Bu ifadenin bir benzerini daha önce yorumladığımız Hûd 11/39. âyette de geçtiği üzere Hz. Nûh azgın kavmine şöyle söylemişti: “Kendisini rezil edecek azabın kime geleceğini ve sürekli bir azabın kimin başına ineceğini (zamanı gelince) bileceksiniz.” Âyette geçen سَوْفَ sevfe, gelecek zaman manası veren bir edattır. Buradan hareketle, azabın ileride gerçekleşeceği beyan edilmek istenmektedir. Bu arada azapla ilgili olarak يُخْز۪ي yuhzî fiili kullanıldığı için bunun “alçaltıcı, rezil ve rüsva edici” olacağı beyan edilmiştir.

Hz. Şuayb da tıpkı Hz. Nûh gibi kendisiyle alay edenlere cevap verirken, gelecekte alçaltıcı bir azabın dünyada kimin başına geleceğini ve kimlerin yalancı olduğunu muhatapların da bileceğini ifade etmiştir. Âyette yer alan وَمَنْ هُوَ كَاذِبٌ ve men hüve kâzibun ifadesi, kavminin peygamberi yalancılıkla suçlamasının da bir cevabını oluşturmaktadır. Hz. Şuayb’a itibar etmeyenler onu yalancı kabul ettikleri için bu tutum ve davranış içine girmişlerdi. Hz. Şuayb da bu yaklaşıma meydan okuyarak yakında kimin yalancı olduğunun ortaya çıkacağını ve bunu muhatapların da gayet iyi bir şekilde bilip anlayacaklarını haber vermiştir.

3. وَارْتَقِبُوٓا اِنّ۪ي مَعَكُمْ رَق۪يبٌ “Gözetleyin! Şüphesiz ki ben de sizinle birlikte gözetlemekteyim!” Bu mesajı içeren kelimeler Dühân 44/10, 59 ve Kamer 54/27’de de “gözetlemek” manasında zikredilmektedir. Hz. Lût kavmine meydan okumaya devam etmiş ve “artık siz azabı, yani dünyadaki akıbetinizi, helakinizi bekleyin, gözetleyin; ben de sizinle birlikte aynı şekilde beklemekteyim, akıbetinizi gözetlemekteyim” demiştir. Bu ifadeler inkârcı muhataplara yönelik bir gözdağı mesabesinde olmuştur.

ııı. İnananların Kurtarılması ve Medyenlilerin Helaki

وَلَمَّا جَآءَ اَمْرُنَا نَجَّيْنَا شُعَيْبًا وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَاَخَذَتِ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ فَاَصْبَحُوا ف۪ي دِيَارِهِمْ جَاثِم۪ينَ كَاَنْ لَمْ يَغْنَوْا ف۪يهَا اَلَا بُعْدًا لِمَدْيَنَ كَمَا بَعِدَتْ ثَمُودُ “(Azap) emrimiz gelince, Şuayb’ı ve onunla birlikte iman edenleri tarafımızdan bir merhametle (azaptan) kurtarmıştık. Haksızlık edenleri de o korkunç ses yakalamıştı da sanki orada hiç oturmamışlar gibi yurtlarında diz üstü (hareketsiz) kalmışlardı. Dikkat edin! Semûd (kavmi Allah’ın merhametinden) uzak olduğu gibi Medyen (kavmi) de uzak kılınmıştı.”

Buradaki وَلَمَّا جَآءَ ve lemmâ câe fiili “gelince, geldiği zaman”; اَمْرُنَا emrunâ tamlaması “bizim (azap) emrimiz”; نَجَّيْنَا necceynâ fiilleri “kurtarmıştık”; شُعَيْبًا şu‘ayben kelimesi “Şuayb’ı”; وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “ve iman etmiş kişileri, iman edenleri de”; مَعَهُ me‘ahû ifadesi “onunla birlikte”; بِرَحْمَةٍ birahmetin kelimesi “bir rahmetle, merhametle”; مِنَّا minnâ ifadesi “bizim katımızdan”; وَاَخَذَتِ ve ehazet fiili “ve yakalamıştı”; الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ellezîne zalemû ifadesi “zulmedenleri, haksızlık edenleri”; الصَّيْحَة es-sayhatü kelimesi “o şiddetli gürültü”;فَاَصْبَحُوا fe asbehû fiili “dönmüşlerdi, olmuşlardı”;ف۪ي دِيَارِهِمْ fî diyârihim ifadesi “onların evlerinde”; جَاثِم۪ين câsimîne sözcüğü “dizüstü çökmüş halde”;كَاَنْ لَمْ يَغْنَوْا keen lem yağnev ifadesi “sanki kalmamışlardı, yaşamamışlardı”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin, bilin ki”;بُعْدًا bü‘den kelimesi “uzak olsun”;لِمَدْيَنَ limedyen kelimesi “Medyen, Medyenliler”;كَمَا بَعِدَتْ kemâ be‘ıdet fiili “uzak kılındığı gibi”; ثَمُود semûde kelimesi ise “Semûd (kavmi)” demektir.

Burada Hz. Şuayb’a iman edenlerle onlara karşı tehditler savuran kavminin sonu hakkındaki bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَلَمَّا جَآءَ اَمْرُنَا نَجَّيْنَا شُعَيْبًا وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا “(Azap) emrimiz gelince, Şuayb’ı ve onunla birlikte iman edenleri tarafımızdan bir merhametle (azaptan) kurtarmıştık.” Hûd sûresinin 58 ve 66. âyetlerinde de geçtiği üzere, Yüce Allah tıpkı Hz. Hûd’u, Hz. Sâlih’i ve beraberindekileri kurtardığı gibi, Hz. Şuayb’ı ve onunla birlikte iman etmiş olanları da helakten ve azaptan kurtardığını beyan etmektedir.

Yüce Allah, Hz. Hûd ve Hz. Sâlih gibi Hz. Şuayb’ın da inkârcı ve azgın kavmine yaptığı pek çok tebliğ ve hatırlatmasına rağmen, onların mevcut durumlarını değiştirmediklerini, tevhidi inkâra ve alış verişteki yolsuzluklara devam etmişlerdi. Durum böyle olunca, helaki ve azabı hakettiklerini dikkatlere sunmakta ve yaşanan korkunç akıbetten Hz. Şuayb’ı ve beraberindeki müminleri koruduğunu haber vermektedir. Burada geçen جَآءَ اَمْرُنَا câe emrunâ ifadesi daha önce ele aldığımız Hûd 11/40, 58 ve 66. âyetlerde de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah’ın “helak ve azap emrinin gelmesi” demektir.(68) “İlahi emrin gelişi” onların alaya aldıkları ve hesaba katmadıkları ilahi azap ve helak kararıdır.

Yüce Allah, Hz. Hûd, Hz. Sâlih ve beraberindekiler gibi Hz. Şu’ayb’ı ve onunla birlikte inanmış olanları da katından bir merhamet vesilesiyle helakten kurtardığını ifade etmektedir. Âyette sözü edilen “rahmet”, Hz. Şuayb’a iman edenlerin iman nimetine erdirilmeleri ve mümince yaşamaya devamlarının sağlanmasıdır.

2. وَاَخَذَتِ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ فَاَصْبَحُوا ف۪ي دِيَارِهِمْ جَاثِم۪ينَ كَاَنْ لَمْ يَغْنَوْا ف۪يهَا “Haksızlık edenleri de o korkunç ses yakalamıştı da sanki orada hiç oturmamışlar gibi yurtlarında diz üstü (hareketsiz) kalmışlardı.” Burada konunun üç boyutu dikkate sunulmaktadır:

a) وَاَخَذَتِ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ “Haksızlık edenleri de o korkunç ses yakalamıştı.” Yüce Allah Hz. Sâlih’in kavmi gibi Hz. Şuayb’ın kavmini de “zalimler” şeklinde nitelendirmektedir. Bunun sebebi, hem inançtaki inkârcılıkları ve alaycılıklarıydı; hem de alış verişlerindeki hilekârca tutumları ve yosuzluklarıydı. Alış verişlerdeki haksız kazanç karşıdakilerin hakkına ve hukuna tecavüz olduğu için, bunu yapanlar “zalimler” olarak nitelendirilmiş ve şiddetli bir gürültü ile cezalandırılmışlardır.

Kur’ân’da 13 kez(69) geçen الصَّيْحَة es-sayhah kelimesi “büyük gürültü”, “korkunç sarsıntı”, “şiddetli deprem”, “ani darbe”, “çığlık” gibi anlamlar içermektedir. Medyenlilerin akıbetiyle ilgili detaylı bilgileri A‘râf 7/91-92’de vermiştik. Bu kavmin akıbetiyle ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/189’da ‘azâbu yevmi’z-zulleh yani “gölge gününün azabı”, A‘râf 7/91 ve ‘Ankebût 29/37’de ise “müthiş sarsıntı” anlamında er-racfeh kelimesi kullanılarak haklarında bilgi verilmektedir.

b) فَاَصْبَحُوا ف۪ي دِيَارِهِمْ جَاثِم۪ينَ “Yurtlarında dizüstü çökekalmışlardı.” ‘Ankebût 29/37’de de geçtiği ve A‘râf 7/91’de ifade ettiğimiz üzere, helâk edilen Medyenlilerin bu esnada tıpkı Semûd kavmi gibi(70) yurtlarında dizüstü, hareketsiz ve cansız kaldıkları, yere serildikleri belirtilerek nasıl bir çaresizlik yaşadıkları ortaya konulmuş olmaktadır. Bu ifade ile her iki azgın kavmin aynı akıbeti paylaştığı beyan edilmektedir.

c) كَاَنْ لَمْ يَغْنَوْا ف۪يهَا “Sanki orada hiç oturmamışlar gibi.” Yüce Allah Hz. Sâlih’in kavmi gibi Hz. Şuayb’ın kavminin de helak sonrasında yurtlarında sanki hiç yaşamamışçasına tam olarak silindiklerini, adeta yerle bir edildiklerini haber vermektedir. Bu korkunç akıbetin bir benzeri de Hûd 11/68’de geçtiği üzere Hz. Sâlih’in kavmi için söz konusu edilmektedir. Her iki kavmin de volkanik patlamalarla helak edildikleri, şimdilerde o bölgenin kayalardan oluşan yapısıyla da gözler önüne serilmektedir. Âyette geçen كَاَنْ لَمْ يَغْنَوْا ف۪يهَاۛ ifadesi, hem o kavmin “sanki o bölgede hiç yaşamadığını”, hem de orada “sanki zengin olarak hiç bulunmadıklarını” ortaya koymaktadır.(71) Bu cümle her iki manayı da içermektedir.

3. اَلَا بُعْدًا لِمَدْيَنَ كَمَا بَعِدَتْ ثَمُودُ “Dikkat edin! Semûd (kavmi Allah’ın merhametinden) uzak olduğu gibi Medyen (kavmi) de uzak kılınmıştı.” Yüce Allah Semûd kavmini nasıl ki rahmet ve merhametinden uzak kıldıysa Hz. Şuayb’ın kavmi olan Medyenlileri de aynı şekilde merhametinden uzak kılmıştı. Bu ifadenin mesaj olarak benzeri daha önce yorumunu yaptığımız Hûd 11/44, 60 ve 68. âyetlerde de geçmişti.

Dipnotlar

• 1 - Tâhâ 20/40. 2 - A‘râf 7/85; Tevbe 9/70; Hûd 11/84, 95; Hacc 22/44; Kasas 28/22, 23, 45; ‘Ankebût 29/36. 3 - Semerkandî, age., I, 532; Taberî, age., VIII, 237. 4 - Râzî, age., XIV, 173.
  • Tâhâ 20/40 A‘râf 7/85 Tevbe 9/70 Hûd 11/84 Hûd 11/95 Hacc 22/44 Kasas 28/22 Kasas 28/23 Kasas 28/45 ‘Ankebût 29/36
• 5 - Semerkandî, age., II, 591. 6 - Zemahşerî, age., III, 322.
• 7 - Taberî, age., XII, 98; Zemahşerî, age., II, 400.
• 8 - Müslim, Îmân, 164; Ebû Dâvûd, Buyû‘, 50; Tirmizî, Buyû‘, 72; İbn Mâce, Ticârât, 3.
• 9 - Rahmân 55/7-9.
  • Rahmân 55/9
• 10 - Semerkandî, age., II, 171; Taberî, age., XII, 99; Zemahşerî, age., II, 400. 11 - Bakara 2/180, 215, 272, 273; Hûd 11/84; Kasas 28/24; Ahzâb 33/19; Sâd 38/32; Fussılet 41/49; Me‘âric 70/21; ‘Âdiyât 100/8.
  • Bakara 2/180 Bakara 2/215 Bakara 2/272 Bakara 2/273 Hûd 11/84 Kasas 28/24 Ahzâb 33/19 Sâd 38/32 Fussilet 41/49 Me‘âric 70/21 ‘Âdiyât 100/8
• 12 - Semerkandî, age., II, 171; Taberî, age., XII, 96; Zemahşerî, age., II, 400.
• 13 - Âl-i İmrân 3/18, 21; Nisâ’ 4/127, 135; Mâide 5/8, 42; En‘âm 6/152; A‘râf 7/29; Yûnus 10/4, 47, 54; Hûd 11/85; Enbiyâ’ 21/47; Rahmân 55/9; Hadîd 57/25. 14 - Taberî, age., VIII, 155. 15 - Semerkandî, age., II, 171; Taberî, age., XII, 99; Zemahşerî, age., II, 401. 16 - Semerkandî, age., II, 171; Taberî, age., XII, 99; Zemahşerî, age., II, 400. 17 - Yazır, age., VI, 113.
  • Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/21 Nisâ 4/127 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 Mâide 5/42 En‘âm 6/152 A‘râf 7/29 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Hûd 11/85 Enbiyâ 21/47 Rahmân 55/9 Hadîd 57/25
• 18 - Râzî, age., XXIV, 163-164. 19 - Bakara 2/60; A‘râf 7/74; Hûd 11/85; Şu‘arâ’ 26/183; ‘Ankebût 29/36. 20 - Semerkandî, age., II, 171; Taberî, age., XII, 96; Zemahşerî, age., II, 400. 21 - Taberî, age., XII, 99-100.
  • Bakara 2/60 A‘râf 7/74 Hûd 11/85 Şu‘arâ 26/183 ‘Ankebût 29/36
• 22 - Semerkandî, age., II, 592.
• 23 - Semerkandî, age., II, 172; Taberî, age., XII, 100-101.
• 24 - Zemahşerî, age., II, 403; İbnu’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr, IV, 149.
• 25 - Taberî, age., XII, 101. 26 - Semerkandî, age., II, 172.
• 27 - Semerkandî, age., II, 172; Taberî, age., XII, 102.
• 28 - Zemahşerî, age., II, 404; Râzî, age., XVIII, 43.
• 29 - Râzî, age., XXIV, 142.
• 30 - Bakara 2/170; Mâide 5/104; A‘râf 7/28; Yûnus 10/78; Hûd 11/53-54, 62, 87; Enbiyâ’ 21/52-53; Lokmân 31/21; Sâffât 37/69-74; Zuhruf 43/21-24.
  • Bakara 2/170 Mâide 5/104 A‘râf 7/28 Yûnus 10/78 Hûd 11/54 Hûd 11/62 Hûd 11/87 Enbiyâ 21/53 Lokmân 31/21 Sâffât 37/74 Zuhruf 43/24
• 31 - Semerkandî, age., II, 172; Taberî, age., XII, 103.
• 32 - Râzî, age., XVIII, 404.
• 33 - Zemahşerî, age., II, 374.
• 34 - Semerkandî, age., II, 172. 35 - Taberî, age., XII, 103; Zemahşerî, age., II, 404.
• 36 - Buhârî, İman, 7; Müslim, İman, 71, 72; Tirmizî, Kıyamet, 59; Nesâî, İman, 19.
• 37 - Semerkandî, age., II, 172. 38 - Bakara 2/233, 286; En‘âm 6/152. 39 - Teğâbun 64/16.
  • Bakara 2/233 Bakara 2/286 En‘âm 6/152 Teğâbun 64/16
• 40 - Âl-i İmrân 3/122, 160; Mâide 5/11; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 85; Hûd 11/56, 88; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; ‘Ankebût 29/59; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 41 - Hûd 11/75, 88; Ra‘d 13/27; Rûm 30/31, 33; Lokmân 31/15; Sebe’ 34/9; Sâd 38/24, 34; Zümer 39/8, 17, 54; Mü’min 40/13; Şûrâ 42/10, 13; Kâf 50/8, 33; Mümtehıne 60/4. 42 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 43 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3. 44 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 45 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 46 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/160 Mâide 5/11 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 ‘Ankebût 29/59 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Hûd 11/75 Hûd 11/88 Ra‘d 13/27 Rûm 30/31 Rûm 30/33 Lokmân 31/15 Sebe' 34/9 Sâd 38/24 Sâd 38/34 Zümer 39/8 Zümer 39/17 Zümer 39/54 Mü'min 40/13 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/13 Kâf 50/8 Kâf 50/33 Mümtehine 60/4 Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173
• 47 - Taberî, age., XII, 105; Râzî, age., XVIII, 47.
• 48 - Semerkandî, age., II, 172; Taberî, age., XII, 104; Zemahşerî, age., II, 405-406. 49 - Semerkandî, age., II, 172; Taberî, age., XII, 104; Zemahşerî, age., II, 405-406.
• 50 - Esed, age., s. 444’te 124. not.
• 51 - Nûh 71/10. 52 - Hûd 11/56, 57. 53 - Hûd 11/61.
  • Nûh 71/10 Hûd 11/56 Hûd 11/57 Hûd 11/61
• 54 - Nûh 71/7.
  • Nûh 71/7
• 55 - Zemahşerî, age., II, 407. 56 - Semerkandî, age., II, 173.
• 57 - Buhârî, İlim, 10; Humus, 7; Müslim, İmâret, 175; Zekât, 98, 100; Tirmizî, İlim, 4; İbn Mâce, Mukaddime, 17; İmâm Mâlik, Muvatta’, Kader, 8. 58 - Buhârî, Vudû’, 10, 40; Müslim, Fedâilu’s-Sahâbe, 138; Ahmed b. Hanbel, I, 266, 314. 
• 59 - Zemahşerî, age., II, 407. 60 - Semerkandî, age., II, 173; Râzî, age., XVIII, 50.
• 61 - Taberî, age., XVI, 90-91.
• 62 - Zemahşerî, age., II, 407; Râzî, age., XVIII, 50. 63 - Semerkandî, age., II, 173; Taberî, age., XII, 106.
• 64 - Bakara 2/91, 101; Âl-i İmrân 3/187; Nisâ’ 4/24, 102; En‘âm 6/94; Hûd 11/71, 92; İbrâhim 14/16, 17; Kehf 18/79; Meryem 19/5; Mü’minûn 23/7, 100; Ahzâb 33/53; Şûrâ 42/51; Câsiye 45/10; Hucürât 49/4; Hadîd 57/13; Haşr 59/14; Me‘âric 70/31; İnsân 76/27; İnşikâk 84/10; Burûc 85/20. 65 - Semerkandî, age., II, 173-174; Taberî, age., XII, 107-108; Zemahşerî, age., II, 408.
  • Bakara 2/91 Bakara 2/101 Âl-i İmrân 3/187 Nisâ 4/24 Nisâ 4/102 En‘âm 6/94 Hûd 11/71 Hûd 11/92 İbrâhîm 14/16 İbrâhîm 14/17 Kehf 18/79 Meryem 19/5 Mü'minûn 23/7 Mü'minûn 23/100 Ahzâb 33/53 Şûrâ 42/51 Câsiye 45/10 Hucurât 49/4 Hadîd 57/13 Haşr 59/14 Me‘âric 70/31 İnsân 76/27 İnşikâk 84/10 Burûc 85/20
• 66 - Bakara 2/101; Âl-i İmrân 3/187. 67 - Bakara 2/19; Âl-i İmrân 3/120; Nisâ’ 4/108, 126; Enfâl 8/47; Hûd 11/92; Fussılet 41/54; Burûc 85/20.
  • Bakara 2/101 Âl-i İmrân 3/187 Bakara 2/19 Âl-i İmrân 3/120 Nisâ 4/108 Nisâ 4/126 Enfâl 8/47 Hûd 11/92 Fussilet 41/54 Burûc 85/20
• 68 - Semerkandî, age., II, 161; Taberî, age., XII, 61; Zemahşerî, age., II, 389.
• 69 - Hûd 11/67, 94; Hıcr 15/73, 83; Mü’minûn 23/41; ‘Ankebût 29/40; Yâsîn 36/29, 49, 53; Sâd 38/15; Kâf 50/42; Kamer 54/31; Münâfikûn 63/4. 70 - Hûd 11/67.
  • Hûd 11/67 Hûd 11/94 Hicr 15/73 Hicr 15/83 Mü'minûn 23/41 ‘Ankebût 29/40 Yâsîn 36/29 Yâsîn 36/49 Yâsîn 36/53 Sâd 38/15 Kâf 50/42 Kamer 54/31 Münâfikûn 63/4 Hûd 11/67
• 71 - Semerkandî, age., I, 533-534; Taberî, age., IX, 5.