Tekvîr Suresi

Mekke’de risaletin ilk döneminde indirilmiş olup, 29 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “dürülmek” anlamındaki كُوِّرَتْ küvvirat edilgen fiiliyle ilgili mastardan alan Tekvîr sûresi, iniş sırasına göre 8, resmî olarak 81. sûredir.

Tekvîr sûresi, resmî sıralamada öncesindeki ‘Abese sûresiyle çeşitli yönlerden anlam ilişkisine sahiptir. Buna göre, “Kur’ân’ın değeri, kaynağı ve öğüt oluşu, kıyamet ve âhiret” konularını örnek olarak zikredebiliriz. Bu konular sûrelerin hem iniş olarak hem de resmi sıralanış bakımından nasıl büyük bir uyum içerisinde şekillendirildiğinin bir delilidir.

Sûrenin ilk grup âyetinde, “Güneş katlanıp dürüldüğü, yıldızlar (kararıp) döküldüğü, dağlar (savrulup) yürütüldüğü, (on aylık) gebe develer salıverildiği, (kendilerinden korkulan) vahşî hayvanlar (insanlarla, avcılarıyla) bir araya toplandığı ve denizler kaynatılıp kabartıldığı zaman (Son Saat gerçekleşmiş olacaktır)” ifadesi gereği “Son Saat”te yaşanacak olayların altı tanesinden söz edilmektedir

7. âyetten itibaren, “İnsanlar eşleştirildiği, diri diri toprağa gömülen kıza, ‘hangi günah sebebiyle öldürüldüğü’nün sorulduğu, sayfaların (amel defterlerinin) açıldığı, gökyüzünün sıyrılıp alındığı, cehennem tutuşturulduğu ve cennet yaklaştırıldığı zaman, her insan (âhiret için dünyada) neler hazırladığını bilmiş (olacak)tır” şeklinde yine altı madde halinde, bu defa kıyâmet-âhiret sürecinde yaşanacak çeşitli olaylar konu edinilmekte, mahşer ortamını oluşturacak şekilde yeni sistemin bazı özelliklerine yer verilmektedir.

15. âyetten itibaren, çeşitli varlıklara yemin edilmekte, Kur’ân’ın güvenilir bir elçinin getirdiği söz olduğuna ve elçinin yani Hz. Cebrâîl’in bazı özelliklerine değinilmektedir.

23. âyetten itibaren, söz Hz. Peygamber’e getirilerek, çevresindekilerin onu suçladıkları şeylerden uzak olduğu ve verdiği bilgilerin ilâhî bilgilendirmeyle ona ulaştırıldığı beyan edilmektedir. Sûrenin son grup âyetinde özellikle yolunu şaşıranlara hitap edilerek, Kur’ân’ın bütün âlemler içinde istikamet bulmak isteyen herkes için bir hatırlatma olduğu belirtilmekte, istikameti tercih edenlerin-aslında Yüce Allah’ın da kendilerinden istediği şeyi- dilemiş olacakları ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 15-29. âyetlerinde önceki âyet grubuyla bağlantılı olarak, dönüşen ve oluşan sisteme yemin etmekte, Kur’ân’ın kaynağına dair Cebrâîl (as) hakkında bilgi vermekte, Hz. Peygamber’in vahyi tebliğdeki hassasiyetine gönderme yaptıktan sonra vahyin dileyen herkes için istikamet sağlayıcı yönüne dair hatırlatmalar yapmaktadır.

Sûrenin 22-26. âyetlerinde Hz. Peygamber’i suçlayanlara cevap verilmekte, onun Cebrâîl (as) ile ilişkisi yeniden gündeme getirilmekte ve vahyin kaynağına dair yanlış kanaatler reddedilmektedir. 27-29. âyetlerde ise sûrenin asıl vermek istediği mesaj, 19. âyette olduğu gibi yeniden gündeme getirilmekte ve doğru yolu takip etmek isteyenler için Kur’ân’ın gerçeği hatırlattığı bildirilmektedir.

a) Yeminler ve Vahyin Kaynağı

Yüce Allah sûrenin 15-21. âyetlerinde “Devamlı dönen ve hareket edip gizlenenlere, kararmaya yüz tuttuğunda geceye ve ağarmaya başladığında sabaha yemin ediyorum ki” buyurarak çeşitli varlıklara yemin etmektedir.

Ardından, vahyi getiren meleğin özellikleri bağlamında şu bilgiler verilmektedir: “Muhakkak ki o (Kur’an), şüphesiz çok değerli, çok güçlü, Arş’ın sahibi (Allah’ın) katında çok itibarlı, saygın ve güvenilir bir elçinin (getirdiği) söz(ü)dür.”

ı. Çeşitli Varlıklara Yeminler

فَلَآ اُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ اَلْجَوَارِ الْكُنَّسِ وَالَّيْلِ اِذَا عَسْعَسَ وَالصُّبْحِ اِذَا تَنَفَّسَ “Hayır! Yemin ederim: Kaybolan (yıldız)lara, (yörüngelerinde) akıp gizlenen (gezegen)lere, kararmaya başlayan geceye, nefes almaya (aydınlanmaya) başlayan sabaha ki.”

Buradaki فَلَآ اُقْسِمُ fe lâ uksimu ifadesi “yemin ediyorum, yemin ederim ki”; بِالْخُنَّسِ bi’l-hunnesi kelimesi “yumulana, gizlenene”; اَلْجَوَارِ el-cevâri sözcüğü “hareket edene, gezegene”; الْكُنَّسِ el-künnesi kelimesi “kaybolana, yuvasına giren şeye”; وَالَّيْلِ ve’l-leyli kelimesi “ve geceye de (yemin ederim)”; اِذَا عَسْعَسَ izâ ‘as‘asa fiili “gittiği zaman, geldiği zaman”; وَالصُّبْحِ ve’s-subhı kelimesi “sabaha da (yemin ederim)”; اِذَا تَنَفَّسَ izâ teneffese fiili ise “ağardığı zaman” demektir.

Burada sözü güçlendirmek için üç değişik varlığa yemin ifadeleri gündeme getirilmektedir.

1. Vahiy veya Bazı Gök Cisimlerine Yemin

فَلَآ اُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ اَلْجَوَارِ الْكُنَّسِ “Hayır! Yemin ederim: Kaybolan (yıldız)lara, (yörüngelerinde) akıp gizlenen (gezegen)lere.”

Kur’ân’da kendilerine yemin edilen varlıkların çeşitlilik arz ettiği bilinmektedir. Tekvîr 81/15-18’de de bu farklı varlıklardan birkaç tanesine yer verilmektedir. Ardından önceki âyetlerin devamı olarak, bu üç âyette yeminin asıl konusu ve gerekçesi gündeme getirilmekte, öncelikle Kur’ân’ın gerçekliğine vurgu yapılıp, onun Cebrâîl (as)’ın getirdiği söz olduğu hatırlatılmakta, daha sonra da elçinin, yani Hz. Cebrâîl’in bazı özellikleri sıralanmaktadır. Elçinin üstün özellikli oluşu, getirdiği mesaj için de önemli bir referanstır.

Âyette yer alan لَآ اُقْسِمُ lâ uksimu kullanımı hakkındaki Vâkı‘a 56/75’te, ayrıca Kur’ân’da yemin ifadeleri hakkında Yâsîn 36/2 ve Müddessir 74/32’de detaylı bilgi verdiğimiz için, burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

Yeminin Konusu

Tekvîr sûresinin 15-16. âyetlerindeki üç kelimenin anlamını kısaca vererek kanaatimizi ifade edeceğiz. Bu iki âyette hangi varlıklara yemin edildiği açıkça ifade edilmemekte, bir anlamda sıfatlar, yani niteleyenler olsa da, mevsûf, yani nitelenen şeyler yer almamaktadır. Bu nedenledir ki, yorumlarda çeşitli kanaatler ileri sürülmekte, konuya farklı açılardan bakılabilmektedir.

Bazılarına göre, maksat gündüz kaybolup gece görünen “yıldızlar”dır; bazılarına göre ise, gece ortalığa çıkan ve gündüz inlerine giren “vahşi hayvanlar”dır veya “ceylanlar”dır.(1)

Yukarıda da kısaca ifade ettiğimiz gibi, Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen الْخُنَّس el-hunnes kelimesi “dönen, yumulan, gizlenen, sinsi şey”; Şûrâ 42/32 ve Rahmân 55/24’te de geçen اَلْجَوَار el-cevâr kelimesi “seyahat eden, hareket eden, gezegen, akıp giden şey”; Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen الْكُنَّس el-künnes kelimesi ise “kaybolan, yuvasına giren şey” anlamlarına gelmektedir.(2)

a) Bu üç kelimenin “gizlenmek, hareket etmek ve kaybolmak” şeklindeki anlamları, maksadın yıldızlar veya gezegenler olduğunu gösterebilir. Ancak meselenin hayvanlarla ilişkilendirilmesi ise konu bütünlüğüne uymamaktadır.

b) Sûrenin ilk altı âyetiyle uyumlu bir yorum yapacak olursak, maksadın bu kâinat sisteminin, uzay ve içerisindeki bütün gezegenlerin yavaş yavaş aldığı şekil olduğunu söyleyebiliriz. Bu sistem hareket halindedir. Bilindiği kadarıyla, yıldızların ve gezegenlerin yapısında ışık kaynağı olma veya ışıkla buluşmalarına göre zaman zaman karanlığa gömülme, hareketlilik ve gizlenmeye benzer bir durum söz konusudur.

Her sistemin veya galaksinin kendine ait bir varlık kanunu elbette vardır ve bu iki âyette aslında o varlıkların bir değişim ve dönüşüme doğru yol almakta olduğu hatırlatılıyor olabilir. Oluşum yavaş yavaş fesada, yani bozulmaya doğru gitmektedir. Ancak bu gidiş bir yok oluş değil, yeni bir oluşumun zemininin hazırlanmasıdır.

Bir sonraki âyette yer alan “gece”nin durumu da bunu destekler mahiyettedir. Bu tür yeni oluşuma Kur’ân’da oldukça fazla işaret olduğunu belirtmekte yarar vardır. İnfetara/münfetır gibi kelimelerin anlamını da bu doğrultuda yorumlamaktayız.

c) Tekvîr 81/15 ve 16’da sözü edilen özelliklerin “vahiy” veya “vahyin inşa ettiği müminler” olma ihtimali de vardır. Bu takdirde âyetlerin anlamı şöyle olur: “Yemin ederim, gönüllere gizlenerek onları harekete geçiren vahye, o vahyin yörüngesinde kâh gizli, kâh aleni atağa kalkan müminlere.”(3)

Bu yorum, son derece ufuk açıcı ve meseleyi anlamada yol göstericidir. Zira âyetlerdeki maksadı “vahşi hayvanlar” şeklinde anlayanlar konuyu bağlamından koparmakta, diğerleri ise meseleyi sadece önceki âyetlere bağlamaktadırlar. Bu ikincilerin tercihinde esasında bir sakınca yoktur; ancak konuyu vahiy ile ilişkilendirmek, mesajı yeminlerden sonraki cümlenin anlamıyla buluşturmak bakımından son derece önemlidir.

Burada yemin edilmesinin nedeni, vahyin ilâhî kaynaklı oluşuna dikkat çekmektir; dolayısıyla 15 ve 16. âyetlerdeki niteliklerin vahiy ve müminlerle ilişkilendirilmesi oldukça isabetli ve yerinde bir yorumdur.

2. Yönelen Gece

وَالَّيْلِ اِذَا عَسْعَسَ “Kararmaya başlayan geceye (yemin ederim).”

Burada ikinci yemin ifadesi yer almaktadır. Yeminin ikinci konusu “gece”dir. Âyetin başındaki vâv harfi, yemin manası da verebilir; atıf harfi de olabilir. Tercihimiz atıf olmasıdır. Bu nedenle tercümeyi “yemin olsun” değil de “yemin ediyorum” şeklinde verdik.

Âyette “gece” tek başına değil, عَسْعَسَ ‘as‘asa fiiliyle kullanılmaktadır. Bu fiil, çift anlamlı kelimelerden olduğu için, âyette gecenin hem gelmesi hem de gitmesi anlamı söz konusudur.

a) “Gecenin gelmesi” anlamına göre, maksat önceki âyetlerde dile getirilen “sona doğru gidiş”in geceyle sonuçlanmasıdır; bir anlamda bozulmanın veya bu sistemin bitişinin tamamlanmasıdır. Tekvîr sûresinin ilk altı âyetinde ifade edilen sahnelerin artık sonuçlandığı bu şekilde dile getirilmiş olmaktadır.

b) “Gecenin gitmesi” anlamı tercih edilecekse, bu durumda maksat, yeniden yapılanmanın hemen öncesinde gecenin bitişini gündeme taşımaktır. Buhârî’de yer alan bir rivayete göre عَسْعَسَ ‘as‘asa kelimesi أدبرedbera “gitti” anlamına gelmektedir.(4) Nitekim bu kelime Müddessir 74/33’te “gecenin bitmesi”ni ifade etmekte, Müddessir 74/34’te ise “sabahın ağarması” dile getirilmektedir. Bu âyetlerde de durum benzerlik arz etmekte, bir sonraki âyette sabahın gelişinden söz edilmektedir.

c) Yeminleri vahiy ile ilişkilendiren yaklaşıma göre, gecenin gidişi çok anlamlıdır. Çünkü gecenin gitmesi, sabahın gelişinin habercisidir. Böylece önceki âyetleri vahiy ve müminlerle ilişkilendirince, vahyin karanlıkları gideren yönüne işaret edilmekte olduğu görülmüş, dahası, yeminlerin birbiriyle konu birlikteliği sağlanmış olur.

Esasında bizim kanaatimize göre Kur’ân’daki yeminler eğer birden fazla ise, aralarında mutlak surette bir anlam ilişkisinin bulunduğu bilinmeli ve mümkün mertebe bu ilişkiyi ortaya koyacak yorumlar yapılmalıdır.

3. Ağaran Sabah

وَالصُّبْحِ اِذَا تَنَفَّسَ “Nefes almaya (aydınlanmaya) başlayan sabaha (yemin ederim ki).”

Burada üçüncü yemin ifadesi yer almaktadır. Âyetteki mesajın iki çeşit anlaşılabileceğini düşünmekteyiz:

a) Sûrenin ilk âyetlerini düşünürsek, maksat eski sistemin değişip dönüşmesinden sonra yeni bir âlemin şekillendirilmesi olabilir. Buna göre, mahşer için her şey tamamdır; dünya karanlığı bitmiş, âhiret aydınlığı, nefeslenme, soluklanma ya da ağarma başlamış demektir. Müddessir 74/34’teki أسفر esfera kelimesi ile buradaki تَنَفَّسَ teneffese kelimesi “ağarmak” anlamını vermektedir.

b) Diğer bir yoruma göre, bu durum, cahiliye gecesinin zifiri karanlığında imanın neredeyse yok olup vahyin aydınlığı ile tekrar ortaya çıkışını çağrıştırmaktadır.(5) İlk iki yemini vahiy ile buluşturunca, sonuçta aydınlığın geleceği, vahyin aydınlık vaadettiği ve karanlıkları ortadan kaldırıcı yönünün dikkatlere sunulduğu daha kolay bir şekilde anlaşılmış olur.

Eğer âyetleri böyle anlar ve yorumlarsak, âyetlerin yeminlerden sonraki mesajla da ortak yönlerini ve anlam ilişkilerini ortaya koymuş oluruz. Kur’ân’da yeminlerin kendilerinden sonraki mesajla yakın ilgisinin bulunduğu bilinmelidir. Bu anlam ilişkilerini ortaya çıkartacak yaklaşımların tercih edilmesi, mesajın daha net anlaşılmasını sağlayacaktır.

Yeminlerin kendi aralarındaki anlam ilişkilerinin yanında, sonraki mesajla da mana birlikteliğine sahip oluşunun en güzel ve net örneklerinden birisi işte bu sûredeki yeminlerle yemin sonrası cümlelerdir. Şimdi de bu cümlelere yakından bakalım.

ıı. Kur’ân-Cebrâîl (as) İlişkisi

اِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَر۪يمٍ ذ۪ي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَك۪ينٍ مُطَاعٍ ثَمَّ اَم۪ينٍ “Şüphesiz o (Kur’an), değerli bir elçinin (Cebrail’in ulaştırdığı) sözüdür. (O elçi), arşın sahibi (olan Allah) katında çok itibarlı (sözü dinlenen ve kendisine güvenilen)dir. Orada (kendisine) itaat edilendir, güvenilendir.”

Buradaki اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَقَوْلُ lekavlü kelimesi “elbette (şunun) sözüdür”; رَسُولٍ rasûlin sözcüğü “elçinin”; كَر۪يمٍ kerîmin kelimesi “değerli”; ذ۪ي قُوَّة zî kuvvetin ifadesi “güç sahibi, güçlü”; عِنْدَ ‘ınde edatı “yanında, katında”; ذِي الْعَرْش zi’l-‘arşi tamlaması “Arş’ın sahibi”; مَك۪ينٍ mekînin kelimesi “itibarlı(dır)”; مُطَاعٍ mutâ‘ın sözcüğü “itaat edilen(dir)”; ثَمَّ semme kelimesi “orada”; اَم۪ينٍ emînin sözcüğü ise “güvenilir(dir)” demektir.

Burada vahyin kaynağına değinilmekte ve Cebrâîl (as)’ın çeşitli özellikleri gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ “Şüphesiz o (Kur’an), değerli bir elçinin (Cebrail’in ulaştırdığı) sözüdür.” Kur’ân’da yeminlerden sonraki ilk cümle çok önemli olduğu için, bunların öncesinde yemin ifadeleri getirilmektedir. Bu cümlelere aynı zamanda “yeminin cevabı” denilmektedir. Sûrenin başından beri, bu âyetin mesajına dikkat çekilmekte, adeta zihinler buraya hazırlanmaktadır.

a) Ra‘d 13/1, Fussılet 41/53, Kâf 50/5, Zâriyât 51/23 gibi pek çok âyette de belirtildiği üzere, kâinat kitabına yönelik göndermelerde asıl amaç, Kur’ân’ın gerçek olduğunu, yani Yüce Allah tarafından gönderildiğini ispatlamaktır. İşte burada da aynı mantık sürdürülmekte ve Kur’ân’ın kaynağı gündeme getirilerek, bu vahyin Hz. Peygamber’in sözü değil, Cebrâîl (as)’ın Yüce Allah’tan getirdiği söz olduğu vurgulanmaktadır.

b) Bu âyetin başında yer alanاِنَّهُ ifadesindeki hû zamirinin hangi kelimeye ait olduğu konusu çok önemlidir. Bunu tıpkı Târık 86/13’te olduğu gibi “şan zamiri”(6) olarak kabul etmek mümkündür. Bununla birlikte Tekvîr 81/15. âyetteki el-hunnes kelimesini “vahiy” veya “ilâhî mesaj” olarak kabul edersek, bu zamirin gittiği kelime de belli olur ve maksadın “Kur’ân” olduğu açıklığa kavuşur.

c) Âyetteki قَوْل kavl kelimesi “söz” demektir ve Kur’ân’ın, “Cebrâîl (as)’ın getirdiği söz” olduğu anlamını vermektedir. Kur’ân kelâmullâhtır, yani Yüce Allah’ın kelâmıdır ve bunun Kur’ân’da delilleri vardır.(7)

Kur’ân’ı tanıtma anlamında onun kavlullâh, yani “Allah’ın sözü” olduğuna dair bir tamlama Kur’ân’da Yüce Allah’a nispet edilmez. Sadece En‘âm 6/73’te kavlühû ve Nahl 16/40’ta kavlüna ifadeleri yer almaktadır ki bunlar da Kur’ân vahyini değil, “yokluktan varlığa geçişi emreden karar” anlamındadır.(8)

d) Hâkka 69/38-40’ta aynı şekilde yeminlerden sonra “Kur’ân’ın değerli bir elçinin sözü” olduğu ifade edilmektedir. Kur’ân’ın Cebrâîl (as)’ın sözü oluşu, bu kelimeleri onun dizmesi veya şekillendirmesinden öte, Yüce Allah’tan alıp iletmesi veya getirmesi anlamındadır.

Meleklerin iradeleri kendi kontrollerinde olmadığı için onların herhangi bir tercihi söz konusu olamaz. Yüce Allah, Hz. Cebrâîl’e anlamı bildirmiş, bu bildirim meleğin ağzından bu şekilde Hz. Peygamber’in kalbine indirilmiştir. Bakara 2/97, Nahl 16/102 ve Şu‘arâ’ 26/192-195’te bu husus açıkça yer almaktadır.

e) Sözün Cebrâîl (as)’a nispeti, Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in sözü olduğu suçlamasını reddetmek içindir. Necm 53/1-7’de de aynı konu dile getirilmekte ve peyderpey indirilen Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in sözü olmadığı, kendisine vahyedilen bir bilgi olduğu ve onu Cebrâîl (as)’ın öğrettiği ifade edilmektedir.

2. Cebrâîl (as)’ın Özellikleri

كَر۪يمٍ ذ۪ي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَك۪ينٍ مُطَاعٍ ثَمَّ اَم۪ينٍ “(O elçi), arşın sahibi (olan Allah) katında çok itibarlı (sözü dinlenen ve kendisine güvenilen)dir. Orada (kendisine) itaat edilendir, güvenilendir.” Kur’ân’ın “elçinin getirdiği söz oluşu” beyan edildikten sonra, şimdi de elçinin, yani Hz. Cebrâîl’in bazı özellikleri sıralanmaktadır.

a) Değerli Oluşu

كَر۪يمٍ “(Elçi) çok değerlidir.” كَر۪يم kerîm kelimesi, önceki âyetin sonunda yer almasına rağmen, Cebrâîl (as)’ı nitelendirdiği için onu bu başlığa aldık.

Kur’ân’da 27 kez geçen bu kelime “değerli, muazzam, türünün en kalitelisi” gibi anlamlara gelmektedir. كَر۪يمٍ kelimesi Kur’ân’da şu varlıkları nitelendirmektedir: “Yüce Allah”,(9) “Cebrâîl (as)”,(10) “Kur’ân”,(11) “rızık”,(12) “melek”,(13) “arş”,(14) “bitki çifti”,(15) “makam”,(16) “kitap, mektup”,(17) “ödül”,(18) “cennet”,(19) “peygamber”,(20) “rahatlatıcı, huzur verici”(21) ve “söz”.(22) Bunların dışında olumsuz anlamda azaptakilere yönelik bir alay ifadesi olarak bir âyette geçmektedir.(23)

Kullanımlarına bakıldığında كَر۪يم kerîm kelimesinin olumlu anlam verdiği anlaşılmakta, bu arada Cebrâîl (as)’ın da değerli bir elçi olduğu ifade edilmektedir. Hem gönderen Yüce Allah, hem elçi Hz. Cebrâîl, hem gönderilen ilâhî mesaj Kur’ân, hem de peygamber Hz. Muhammed “değerli” olduğu için, dört unsur da Kur’ân’da kerîm sıfatıyla nitelendirilmektedir; böylece ilâhî vahyin tabiatı “değerlerle dolu” olarak tanıtılmaktadır. İşte bu âyette geçen kerîm kelimesi Cebrâîl (as)’ın ilk özelliği olarak sunulmaktadır.

b) Güçlülüğü

ذ۪ي قُوَّة “Çok güçlüdür.” Cebrâîl (as)’ın güçlülüğü, üstlendiği “elçilik” görevini yerine getirmedeki başarısı, görevinde herhangi bir eksiklik yapmaması, başka varlıklardan ve özellikle şeytanın vahye müdahale teşebbüslerinden etkilenmemesi gibi anlamlara gelmektedir.

Onunla ilgili benzer nitelendirmeler Necm 53/5-6’da da şöyle yer almaktadır: “Onu melekeleri son derece güçlü bir (melek) öğretti: Etkileyici ve tam donanımlı.” Ayrıca eğer Cinn 72/27’deki rasûl kelimesini “melek” anlamına alırsak, vahiy indirilirken elçinin gözetim altında tutulduğu ve dış müdahalelerden korunduğu da söylenebilir. Bu ve benzer nedenlerle, vahiy meleğinin çok güçlü olduğu kolaylıkla anlaşılmış olmaktadır.

c) İtibarlı Oluşu

عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَك۪ينٍ “Arş’ın sahibi (Allah’ın) katında çok itibarlıdır.” Cebrâîl (as)’ın مَك۪ين mekîn oluşu, Yüce Allah’ın katında “itibarlı, makam ve mekân sahibi”(24) veya “şerefli ve haysiyetli oluşu” demektir.(25)

Makam ve itibar, Yüce Allah tarafından ona ihsan edilmiştir. Bu yönüyle de elçilik görevine daha büyük bir inandırıcılık kazandırılmak istenmektedir. Burada geçen مَك۪ين mekîn kelimesi çeşitli âyetlerde “güçlü, sağlam, itibarlı” gibi anlamlarda olmak üzere toplam dört kez(26) geçmektedir.

Âyetteki عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ “Arş’ın sahibi katında” ifadesi, Cebrâîl (as)’ın önceki sıfatı olan “kuvvetlilik ve güçlülük” ile de ilgili olabilir.

d) İtaat Edilmişliği

مُطَاعٍ ثَمَّ “Orada kendisine itaat edilir.” Âyetteki ثَمَّ semme kelimesi “orada” anlamına gelir. Bu âyete göre, Arş’ın sahibi Yüce Allah’ın katında, diğer melekler tarafından Cebrâîl (as)’a itaat edildiği ve saygı gösterildiği anlaşılmaktadır.

Bu edat sümme olarak da okunabilir. Bu durumda âyet “kendisine itaat edilendir; sonra da ayrıca güvenilir olandır” anlamına gelir.(27) Her iki okuyuşa göre de âyetin anlamında önemli bir farklılık oluşmamaktadır.

e) Güvenilirliği

اَم۪ين “Güvenilirdir.” Bu sıfat, Cebrâîl (as)’ın bu âyet grubundaki son niteliğidir. Güvenilir olmak, emanet edene, emanet ettiği şeyde hıyanetlik yapmamak demektir. Seçen zât Yüce Allah olduğu için elçi seçiminde hata etmesi mümkün değildir. Melekler Yüce Allah tarafından kendilerine emredilen şeyi aynen yaparlar; hiçbir şekilde isyanın tarafı olmazlar.(28)

Buradan hareketle, Hz. Peygamber’e ulaştırılan vahyin hiçbir şekilde değişime veya bozulmaya uğramadığı, mesajda eksilme veya ilaveler yaşanmadığı, Yüce Allah nasıl emrettiyse bütünüyle o şekilde insanlara iletildiği böylece bir defa daha dile getirilmektedir. Yüce Allah mesajını bu garantide ve sistemde ulaştırdığı için Hz. Peygamber’e de onu bozmadan insanlara ulaştırmasını emretmiştir.(29)

Cebrâîl (as)’ın Bu Özelliklerinin Sayılma Nedeni

İndiriliş olarak 8. sırada ve risaletin ilk yılında nâzil olan Tekvîr sûresinde, Hz. Cebrâîl hakkında neden bu kadar detay verildiği sorusu akla gelebilir. Bizce bunun birkaç sebebi vardır:

ı. Vahiy meleği tanıtılmakta, böylece vahye muhatap olan Hz. Peygamber’in, ilk Müslümanların ve diğer müminlerin merakı giderilmiş, vahyi getiren varlık hakkında bilgi sahibi olmaları sağlanmış olabilir.

ıı. İnkârcılara karşı önemli bir güç tanıtımı yapılması ve gözdağı verilmesi amaçlanmış olabilir. Yüce Allah katında konumu bu şekilde olan bir elçinin vahyin gönderilmesindeki aracılığı, müşrik veya inkârcı karşıtlara da anlamlı bir cevap niteliği taşımaktadır.

ııı. Bu vesileyle İslâm’ı insanlara tebliğ edecek kişilerde nasıl niteliklerin bulunması gerektiği öğretilmek istenmiş de olabilir. Din tebliğinde bulunanlar “toplumun bilgide önde ve önderlerinden, bilgi ve ahlâk ile donanımlı olanlarından, saygın ve itibar sahiplerinden, kendisine itaat edilip sözüne güvenilen kişilerinden” olması gerektiği bu şekilde insanlara hatırlatılmaktadır.

Kendisinde bu nitelikler bulunmayanların, yaptıkları işten sonuç beklemeleri hayalden öte bir değer taşımaz; çünkü onlar, bu yetersizlikleriyle aslında tebliğ de yapmış sayılmazlar. Tebliği gereği gibi yapmayanlar bu yanlışlarından ve bilgi eksikliklerinden sorumlu tutulacaklardır.

ıv. Yüce Allah güvenilirdir; elçisi de, peygamberi de güvenilirdir. O halde, her zaman ve zeminde Yüce Allah için din anlatan ve yorumlayanlar da aynı hassasiyeti göstererek, vahye ilaveler yapmadan ve onun gerçeklerini kırpmadan insanlara anlatmalıdırlar. Sistem güven esasına dayalıdır; bu nedenle dini bozmamak noktasında Cebrâîl (as) ve Hz. Muhammed örnek alınmak zorundadır.

Sonuç olarak şunu söyleyelim: Elçi’nin görevlerinin bu detaylarda sayılmasının nedeni, tebliğ yapacak insanların bu konuda daha duyarlı olmalarını sağlamaktır. Tebliğci güçlü ve doğru bir bilgiye sahip olmalı, güçlü imanıyla muhataplara örnek olmayı başarmalıdır, vesselâm.

b) Hz. Peygamber ve Vahiy

Yüce Allah sûrenin 22-26. âyetlerinde Hz. Peygamber’i Mekkeli müşrikelerin arkadaşı olarak tanıtmakta ve hiçbir şekilde mecnun olmadığını bildirmekte, melek elçiyi apaçık ufukta gördüğünü ifade etmektedir.

Ardından, Hz. Peygamber’in gaybın bilgilerini hiçbir şekilde esirgemediği, Kur’ân’ın da hiçbir şekilde kovulmuş şeytanın sözü olmadığı ilan edilmekte, “Hal böyle iken, nereye gidiyorsunuz?” buyrularak inkarcı muhataplar uyarılmaktadır.

ı. Arkadaş Peygamber Anlayışı

وَمَا صَاحِبُكُمْ بِمَجْنُونٍ “Arkadaşınız asla cinlenmiş değildir.”

Âyetteki وَمَا صَاحِبُكُمْ ve mâ sâhıbuküm ifadesi “ve sizin arkadaşınız hiçbir şekilde değildir”; بِمَجْنُونٍ bimecnûnin sözcüğü ise “mecnun, cinlenmiş” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e yöneltilen bir suçlama pekiştirilmiş bir ifade ile reddedilmektedir.

Yüce Allah, bu sûrede Hz. Peygamber’in özellikleri bağlamında onun arkadaşlığını, Cebrâîl (as) ile ilişkisini, vahyin ilk gelişini, vahiy meleğini asıl şeklinde ilk görüşünü, müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı suçlayıcı ifadelerine verdiği cevapları gündeme getirmektedir.

Âyette olumsuzluk anlamı veren مَا mâ edatı, sonunda bâ/bi ve nekra (belirsiz) bir kelime ile kullanıldığı için burada dile getirilen şeyin hiçbir şekilde söz konusu olamayacağı, bunu düşünmenin bile akla ziyan olduğu vurgulanmak istenmektedir.

1. A‘râf 7/184, Sebe’ 34/46 ve Necm 53/2’de de geçtiği üzere, Yüce Allah bu âyette صَاحِب sâhıb diyerek, Hz. Peygamber’in, onların “arkadaşı” olduğunu özellikle dile getirmektedir. Hz. Peygamber onların arasında yıllarca yaşamıştı. Nitekim “Ben o (Kur’ân vahyedilmeden) önce yıllarca sizin aranızda kalmıştım zaten”(30) ifadesi, bu âyetin anlamını pekiştirmektedir.

Âyette zikredilen صَاحِب sâhıb kelimesi, “sohbetinde bulunan” ya da “sohbet eden” anlamına gelmektedir. Dolayısıyla, yıllarca süregelen arkadaşlık ve sohbet ortamlarında birlikte oldukları arkadaşları için bu tür yakıştırmalarda bulunmaları anlaşılamaz bir tutumdur. Âyette bu duruma da işaret ve gönderme vardır.

2. Bu âyet, Hz. Peygamber’i مَجْنُون mecnûn “cinlenmiş” olmakla, yani delilikle suçlayanlara karşı bir cevaptır. Kalem 68/2’de de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(31) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(32) “şâ‘ır (şâir)”,(33) “sâhır (büyücü)”,(34) “meshûr (büyülenmiş)”,(35) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(36) “müfterî (iftiracı)”,(37) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(38) “kezzâb (çok yalancı)”,(39) “dâllûn (sapkın(lar)”(40) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir, mânı‘)”(41) diyorlardı.

Bizzat kendilerinin el-emîn dedikleri ve güvenleri nedeniyle kıymetli eşyalarını kendisine emanet ettikleri Hz. Peygamber’e bu sıfatları yakıştıranların nasıl bir psikolojiye sahip oldukları, ne düzeyde bir savrulma yaşadıkları anlaşılmaktadır.

3. Yüce Allah, bu âyetiyle bir taraftan Hz. Peygamber’in böyle bir niteliğin sahibi olmadığını ifade etmekteyken, diğer taraftan onun insan bir peygamber olduğunu da vurgulamaktadır. İnsanlar için görevlendirilen peygamber, insan olmak zorundaydı. Bu nedenle, melek peygamber bekleyenler şiddetli bir şekilde reddedilmektedir.(42)

Melek peygamber beklemek, kendi türünden ümit kesmek ve sorumluluğu reddetmektir. Nitekim Hz. Nûh’un kavmi de benzer bir beklentiyi dile getirerek melek peygamber beklentilerini dile getirmişlerdi.(43) Önceki kavimlerde de benzer beklentilerin olduğu Fussılet 41/14’te dile getirilmektedir.

4. Hz. Peygamber’e muhataplarının “arkadaşı” denmesi, aslında onun da diğer insanlar gibi bir beşer olduğunu, ilâh olmadığını ve sorumluluk taşıdığını ortaya koymaktadır. Çağdaşı olan veya olmayan bütün muhataplar, Hz. Peygamber’in “insan” olduğu gerçeğini unutmamalıdır. Vahye muhatap olup onun gereğini yerine getirme noktasında da ilâhî rızayı kazanmak için takip edilmesi gereken örnekliği hatırdan çıkartılmamalıdır.

ıı. Apaçık Ufuktaki İlk Buluşma

وَلَقَدْ رَاٰهُ بِالْاُفُقِ الْمُب۪ينِ “Yemin olsun ki onu (Cebrail’i) apaçık ufukta görmüştü.”

Âyetteki وَلَقَدْ رَاٰهُ ve lekad raâhu fiili “yemin olsun ki onu görmüştü”; بِالْاُفُقِ الْمُب۪ينِ bi’l-ufukı’l-mübîni tamlaması ise “apaçık ufukta” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in vahiy meleğini görüşü gündeme getirilmektedir.

Bu âyet, diğerlerinden farklı olarak وَلَقَدْ ve lekad ifadesiyle başlamaktadır ki bu çok önemli bir vurgu ve yemin içerir.

1. Yüce Allah’ın bir konuda yemin etmesi, muhatapların çok şiddetli bir inkâr içerisinde olduğunu ve inkârın doğru olmadığını öğretmek içindir. Karşıdakiler güçlü bir şekilde mukavemet gösteriyorsa, onlara karşı aynı güçte söz söylenmelidir; yeminin gayesi budur. Baştaki vâv edatı “yemin”, lâm ve kad edatları ise “te’kid”, yani “anlamı güçlendirme ve muhakkaklık” ifade eder. İşte bu kullanım, konu gereği mümkün olan bütün vurguları ortaya koymaktadır.

2. Âyette dile getirilen mesele, Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı görmesiyle ilgilidir. Kendisine kitap verileceğini ummayan ve melek beklemeyen bir insanın,(44) melekle karşılaşıp onu görmesine, üstelik ondan bilgi almasına önce kendisinin inanması çok büyük bir olaydır.

Hz. Muhammed, bu büyük imtihanı başarmasının ardından, daha sıkıntılı bir süreçle yüz yüzeydi; çünkü bu defa, gördüklerini insanlara inandırmaya çalışacaktı. Bunu tek başına başarması elbette ondan beklenemezdi. Bu nedenle, Yüce Allah, onunla ilgili konuları bizzat kendisi üstlenip ifade etmekte ve Peygamberinin işini kolaylaştırıp, meleği gördüğü haberini vermektedir.

Hz. Peygamber’i yalanladıklarında da Yüce Allah, o zalimlerin Hz. Peygamber’i değil, Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettiklerini belirterek, onu sahiplenmekte ve motive etmektedir.(45) Dahası, çevresindekilerin inanmadığını gördüğünde çok üzülen, neredeyse kendisine yazık edecek kadar sıkıntı çeken(46) Hz. Peygamber’e, yaşanacakların haberi önceden verilmekte, bir anlamda buna hazır olması kendisinden istenmektedir.

3. Tekvîr 81/23’te ele alınan konu, Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı “apaçık ufukta görmesi”yle ilgilidir. Bu konu, Necm 53/5-12’de şöyle ifade edilmektedir: “Onu, melekeleri son derece güçlü, etkileyici ve tam donanımlı bir (melek) öğretti. Derken o kendini olanca haşmetiyle gösterdi; (önce) en uzak (en yüce) ufukta belirmişti; daha sonra yaklaştı, derken iyice sokuldu; öyle ki iki yay aralığı, hatta daha az bir mesafe kaldı. İşte (Allah)’ın kuluna vahyettiğini böylece iletmiş oldu. Gördüğünü gönül yalanlamadı. Şimdi siz, gördüğü şey hususunda onunla tartışacak mısınız?”

Tekvîr 81/23’te bir âyet halinde değinilen konu, Necm’de 8 âyete serpiştirilerek detaylandırılmaktadır. Burada önemli olan husus, olayı Yüce Allah’ın anlatmasıdır ki bu durum bir çeşit sahiplenmedir. Aksi takdirde, bu hakikat “De ki ben, …” şeklinde Hz. Peygamber’in dilinden de vahye konu edilerek sunulabilirdi.

4. Necm 53/7’deki el-ufuku’l-a‘lâ “en yüce ufuk” tamlaması Tekvîr 81/23’te el-ufuku’l-mübîn “apaçık ufuk” şeklinde ifade edilmektedir; ikisi de aynı olayı ve aynı yeri tanımlamaktadır. Yine Necm 53/13-15’te Hz. Peygamber’in vahiy meleğini başka bir inişinde daha gördüğü ifade edilmektedir. Her iki sûrede konuyla ilgili olarak beş defa “görmek” anlamına gelen raâ/yerâ fiili kullanılmaktadır ki bu da Nebî (as)’ın Hz. Cebrâîl’i asıl suretinde en az iki kez gördüğünün delilidir.

5. “Ufk”un mübîn oluşu, aslında ilâhî kaynaktan gelen bilgilerin apaçık ve açıklayıcı olduğunu da dolaylı olarak göstermektedir. Yücelerden gelen bilgiler ufuk bilgilerdir; ufuk açıcı bilgilerdir; apaçık oldukları için, apaçık ve açıklayıcı hakikatleri de getiren prensiplerdir. Müslüman, bilgi olarak yücelerden beslenen, ufuk fikirler üreten ve açık gerçekleri bütün açıklığıyla insanlığa sunan insan olmalıdır.

ııı. Gerçeğin İlân Edilmesi Gereği

وَمَا هُوَ عَلَى الْغَيْبِ بِضَن۪ينٍ “O, gayb (bilinemeyenler) hakkında asla cimri değildir.”

Âyetteki وَمَا هُوَ ve mâ hüve zamiri “o değildir”; عَلَى الْغَيْبِ ‘ale’l-ğaybi kelimesi “gayba, gaybla ilgili”; بِضَن۪ينٍ bidanînin sözcüğü ise “cimri, zanlı” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in vahiy ile ilişkili gayb konusundaki tutumu ifade edilmektedir.

“Gayb” konusunda geniş bilgilendirmeleri Bakara 2/3’te yaptığımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

Tekvîr 81/22. âyette olduğu gibi burada da mâ edatı ile bâ edatının aynı cümlede birlikte kullanılması, mesajın tersinin düşünülemeyeceğini göstermektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen ضَن۪ين danîn kelimesine âlimlerimiz iki anlam vermişlerdir:

1. “Cimri”. Buna göre, âyette Hz. Peygamber’in kendisine vahyedilen gaybın iletilmesi konusunda hiçbir şekilde cimri davranmadığı anlatılmış olur. Mâide 5/67 ile bu âyet aynı konuyu içeren mesajlar olarak görülebilir. Bu durumda bir taraftan, vahyin esirgenmeden insanlara ulaştırıldığı anlatılmakta, diğer taraftan da bilginin herkesle buluşturulmasının gereği ifade edilmektedir; böylece âyetin mesajının günümüze gelmesi sağlanmış olmaktadır.

2. “Zanlı”. Buna göre de, âyette Hz. Peygamber’in gayb ile ilişkili olan vahyin iletilmesi konusunda hiçbir şekilde suçlanamayacağı ifade edilmiş olur. Vahyi almada ve onu insanlara tebliğ etmede hiçbir şekilde suçlu, zanlı ve töhmet altında bırakılacak birisi olmadığı vurgulanmış olmaktadır. Âyetin bu anlamından hareketle, gerçeği söyleyenlerin de suçlanmaması gerektiği sonucunu elde edebiliriz.

ıv. Vahiy - Şeytan Karşıtlığı

وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَيْطَانٍ رَج۪يمٍ “O (Kur’an), asla kovulmuş şeytanın sözü değildir.”

Âyetteki وَمَا هُوَ ve mâ hüve zamiri “o hiçbir şekilde değildir”;بِقَوْلِ bikavli kelimesi “sözü”; شَيْطَانٍ رَج۪يمٍ şeytânin racîmin tamlaması ise “kovulmuş şeytanın” demektir.

Burada Hz. Peygamber’le ilgili ifadelerden sonra, vahyin ne olmadığı gündeme getirilmektedir.

Bu âyeti iki türlü anlayabiliriz:

1. Âyettekiهُوَ hüve zamiri, eğer Kur’ân’a ait olursa, onun kovulmuş şeytanın sözü olmadığı ifade edilmiş olur. Şu‘arâ’ 26/210-212’de de belirtildiği üzere, Kur’ân’ı şeytanlar indirmemiştir; bu hem onların işi değildir; hem de buna güçleri yetmez; çünkü onlar vahyi işitmekten bile kesinlikle men edilmişlerdir.

2. Zamir Hz. Peygamber’e giderse, anlam “Peygamber, hiçbir şekilde şeytan kaynaklı bir sözle ilgilenmez” şeklini alır. Tekvîr 81/22. âyetten itibaren konu Hz. Peygamber’le ilgili olduğu için, ayrıca bağlam gözetilerek bu ikinci ihtimalin de mümkün olduğu söylenebilir. Her iki anlam da doğrudur; fakat âlimlerimiz ilk anlamı tercih etmişlerdir.

v. Sorgulanması Gereken Yöneliş

فَاَيْنَ تَذْهَبُونَ “(Hal böyle iken), nereye gidiyorsunuz?”

Âyetteki فَاَيْنَ fe eyne sorusu “nereye”; تَذْهَبُونَ tezhebûne fiili ise “gidiyorsunuz” demektir.

Yüce Allah, konunun sonunda, bunca gerçeğe rağmen, inkârcıların inkârı seçmelerinin sorgulanmasını istemekte ve bu tercihin adeta felaket getireceğini haber vermektedir.

Son Saat’e, kıyâmete ve âhirete dikkat çekilmesine, Yüce Allah’ın çeşitli varlıklara yemin etmesine, vahyin gerçekliğine, Cebrâîl (as)’ın çeşitli sıfatlarına ve Hz. Peygamber’in misyonuna vurgu yapılmasına rağmen, insanların inkârdan yana tavır koyması derin bir yanılgı olarak sunulmaktadır. Bu tercihin sahipleri kendilerini mutlaka sorgulamalı, nereye gittiklerini iyi hesap etmeli ve uyarılara kulaklarını tıkamamalıdırlar.

Âyeti güncele ve evrensele taşıdığımızda da şunu söyleyebiliriz: İnançlar ve bilgiler sorgulanarak sahiplenilmelidir. Kişiler dünyada takip edecekleri yolu iyi belirlemeli, âhiret için doğru tercihlerde bulunmalıdır.

c) Hatırlatma - İstikamet İlişkisi

Yüce Allah sûrenin 27-29. âyetlerinde Kur’ân’ın indiriliş gayesini beyan bağlamında “O (Kur’ân), âlemler için, yani içinizden doğru yolda gitmek isteyenler için sadece gerçeği hatırla(t)madır” buyurmaktadır.

Sûrenin son âyetinde ise vahiyden istifade edenlerin aslında neyi hatırlamış oldukları şu şekilde dile getirilmektedir: “Böylece, zaten âlemlerin Rabbi Allah’ın dilediğini dilemiş olursunuz.”

ı. Kur’ân’ın İstikamet İsteyenler İçin Hatırlatıcılığı

اِنْ هُوَ اِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَم۪ينَ لِمَنْ شَآءَ مِنْكُمْ اَنْ يَسْتَق۪يمَ “O (Kur’an) âlemler için, yani içinizden doğru yolda gitmek isteyenler için ancak bir hatırla(t)madır.”

Buradaki اِنْ هُوَ in hüve ifadesi “o (vahiy şöyle bir şey) değildir”; اِلَّا ذِكْرٌ illâ zikrun ifadesi “(gerçeği) hatırla(t)madan başka”; لِلْعَالَم۪ينَ li’l-‘âlemîne sözcüğü “âlemlere, insanlar için”; لِمَنْ شَآءَ limen şâe ifadesi “isteyen için, dileyene”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; اَنْ يَسْتَق۪يمَ en yestekîme fiili ise “istikamette olmayı, doğru yolu takip etmeyi” demektir.

Burada vahyin istikamet sahibi olmak isteyenler için gerçeği hatırlatan bir metin veya mesaj, prensip olduğu gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’ın Kur’ân’da pek çok isim ve sıfatından söz edilmektedir. Konunun izahını daha önce tefsirimizin Giriş kısmında ve Müzzemmil 73/19’da yaptığımız için burada sadece Kur’ân’ın zikr oluşuna değinmek istiyoruz.

1. اِنْ هُوَ اِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَم۪ينَ “O (Kur’an) âlemler için ancak bir hatırla(t)madır.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “O (Kur’an) âlemler için bir hatırla(t)madan başka bir şey değildir.” Bu âyette Kur’ân’ın öğüt oluşu اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları birlikte kullanılarak hasr/kasr denilen “vurgulu” bir şekilde ifade edilmektedir.

“Kur’ân’ın âlemler için sadece gerçeği hatırla(t)ma oluşu”, yararlanmak isteyen herkes için öğüt oluşu anlamına gelir. Esasında öğüt almak için en güzel öğüdü bulmak gerekir. En güzel öğüt elbette En Güzel’in öğüdüdür ki ki oda Yüce Allah’ın kelamı olan Kur’ân-ı Kerîm’dir.

Müzzemmil 73/19’da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân bir hatırlatmadır, öğüttür. Bu kökten gelen kelimeler Kur’ân’da sıklıkla kullanılmaktadır. Zikr, tezkirah ve zikrâ kalıplarında bu kelime “gerçeğin hatırlatılması” anlamına gelmekte ve pek çok âyette(47) Kur’ân’ın bir ismi olarak yer almaktadır.

Hatırlatma olan vahyin neyi hatırlattığı ise elbette çok önemlidir. Kanaatimize göre vahyin hatırlattığı şeyler Yüce Allah’ın insanoğlunun fıtratına yazdığı hakkikatlerdir. Eğer doğru okunur, doğru anlatılır ve doğru anlaşılırsa iki kitabın birbirini asla yadırgamadığı açık bir şekilde görülecektir.

Kur’ân’ın öğüdünden yararlanmak isteyenler daha çok insanlar olduğu için âyetteki الْعَالَم۪ين el-‘âlemîne kelimesini “insanlar, akıllılar” anlamında değerlendirmek gerekir. Bu kelimenin el-‘ılm “ilim” kelimesiyle aynı kökten geldiği düşünüldüğünde, “âlem” adını almanın “ilim”le ilişkisi de ortaya konulmuş olur.

Bu arada cinlerin de bu vahyin aydınlığından yararlandığına dair Kur’ân’da mesajlar bulunmaktadır. Ahkâf 46/29-32 ve Cinn 72/1-2. âyetler bunun delilidir. Muhatapların çoğunluğu kimlerden oluşuyorsa hitap ona göre şekillendirilmektedir. Dolayısıyla mesajın içeriğinde cinlerin bulunmasına herhangi bir engel yoktur.

2. لِمَنْ شَآءَ مِنْكُمْ اَنْ يَسْتَق۪يمَ “Yani içinizden doğru yolda gitmek isteyenler için (bir hatırlatmadır).” İşte bu ifade, Kur’ân’ın gerçeği hatırlatma unsuru oluşundan kimlerin yararlanacağını ortaya koymakta ve önceki âyetteki el-‘âlemîne kelimesini açıklamaktadır.

Fâtihâ 1/6’da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, hidâyet vermek ve doğru yolu göstermek sadece Yüce Allah’a aittir.(48) Kur’ân’da hidayeti kulun istemesi gerektiği(49) ve hidayetin isteyene verileceği beyan edilmekte, bunun şansa bırakılacak herhangi bir yönünden söz edilmemektedir. Gösterilen bu yolu tercih etmek ise insana bırakılmıştır.(50)

Yüce Allah isteyene hidayet verir; isteyeni de sapıklıkta terk eder.(51) Bu noktada Hz. Peygamber bile devreye girememekte, kişi istemediği sürece sevdiğini hidayete erdirememektedir.(52) Hz. Peygamber’in yapabileceği şey, Yüce Allah’ın da çağırdığı gibi(53) Allah’ın yolunu göstermek, ona davet etmektir.(54) İman edene(55) ve Hakk’a yönelene hidayet edilir.(56) Çünkü Fâtiha 1/6’da olduğu gibi hidayet bir isteğin sonucudur.(57)

Kehf 18/29’da hakkın, yani gerçeğin Rabbimiz tarafından bildirildiği açıkça ifade edilmekte, artık dileyenin inanabileceği, dileyenin ise inkâr edebileceği, ancak inkârcılara azabın hazırlandığı vurgulanmaktadır. Teğâbun 64/2’de ise, “insanları Yüce Allah’ın yarattığı, bazılarının mümin, bazılarının ise kâfir olduğu” beyan edilmektedir.

Bu durumda insanların, sonuçlarına katlanmak kaydıyla serbest bırakıldığı açıkça ortaya konulmaktadır. Kur’ân’dan öğüt almak isteyenler için onun insana tanınmış bir fırsat olduğunu beyan eden Tekvîr 81/27-28’de sözü edilen husus açıkça budur.

Bazı âyetlerde mutlak anlamda Yüce Allah’ın kudretinin her şeye yeteceği, dilerse herkesi hidayete erdirebileceği de beyan edilmektedir;(58) bu husus elbette doğrudur. Dilemesi halinde herkesi inandırabileceği gerçeğine rağmen, Yüce Allah bunu insan iradesi olmadan dilememiştir; çünkü bu durumda hayatın bir imtihan alanı oluşu anlamını kaybedecektir.

ıı. İnsanın ve Yüce Allah’ın Dileği Nedir?

وَمَا تَشَآؤُ۫نَ اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ اللّٰهُ رَبُّ الْعَالَم۪ينَ “(Böylece), âlemlerin Rabbi olan Allah’ın dilediğinden başkasını dilememiş olursunuz.”

Âyetteki وَمَا تَشَآؤُ۫نَ ve mâ teşâûne ifadesi “sizin dilediğiniz şeyler (şundan başka bir şey) değildir”; اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ illâ en yeşâe ifadesi “dilediklerinden başkası”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; رَبُّ الْعَالَم۪ين rabbu’l-‘âlemîne tamlaması ise “âlemlerin Rabbi olan” demektir.

Burada vahyin gerçeği hatırlatıcı özelliğinden yararlananların aslında neyi hatırladıklarıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

İsteyenin istikamet sahibi olabilmesinin başka bir şekilde ifadesi ise sûrenin son âyetinde yer almaktadır. Kur’ân’ın, istikamet sahibi olmak isteyenler için gerçeği hatırlatma oluşundan sonra gelen bu âyete göre, insanlardan bunu gerçekleştirenler, zaten Yüce Allah’ın dilediğini dilemiş olacaklardır. Yüce Allah insanların hidayete ermelerini istemektedir. Onun için kitaplar ve peygamberler göndermiş, insanlara akıl ve irade vermiş, böylece hayat prensipleri belirlemiştir.

Küfür ve şükür ilişkisi bağlamında, kulları için Yüce Allah’ın belirlediği sistem Zümer 39/7. âyettedir: “Eğer nankörlük ederseniz, unutmayın ki, Allah size asla muhtaç değildir ve kullarının nankörlüğünden hoşnut olmaz, buna razı değildir. Şükredecek olursanız, işte O, sizin bu tavrınızdan hoşnut olur.”

Yüce Allah, kullarının hidayet üzere yaşamalarından razı olacaktır ve bu nedenle, öğüt olan Kur’ân’ı onlara göndermiştir. Müddessir 74/54-56, İnsân 76/29-30 ve ‘Abese 80/11-12’de de ifade edildiği üzere, Kur’ân’ın öğüdünden yararlanmak isteyenler aslında Yüce Allah’ın onlardan istediği hidayeti dilemiş olacaklardır. Yüce Allah onlar için istedikleri hidayeti yaratacak ve kendilerine ihsan edecektir.

Bu âyetin “Âlemlerin Rabbi Allah dilemedikçe siz dileyemezsiniz” şeklinde tercüme edilmesi sorunludur. Çünkü bu durumda insan iradesi devre dışı bırakılmakta ve Yüce Allah’ın zaten dilediği “kulların hidayeti” meselesi askıda bırakılmaktadır. Dahası, bu âyetin öncesindeki iki âyetle de anlam ilişkisi tamamen koparılmış olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XXX, 74-77; Semerkandî, age., III, 552; Râzî, age., XXXI, 71; Esed, age., s. 1239.
• 2 - Üç kelimenin anlamı için bk. Zemahşerî, age., IV; 696-697; Râzî, age., XXXI, 71.
• 3 - İslâmoğlu, age., s. 1227’de 12. not.
• 4 - Buhârî, Tefsîr Sûre-i Tekvîr,
• 5 - İslâmoğlu, age., s. 1227’de 16. not.
• 6 - “Şan zamiri” karşıdakinin dikkatini söylenecek söze çekmek için kullanılan zamirdir; bu tür zamirler için önce bir ismin geçmesi gerekmez.
• 7 - Bakara 2/75; A‘râf 7/144; Tevbe 9/6; Feth 48/15. 8 - İslâmoğlu, age., s. 504’te 7. not.
  • Bakara 2/75 A‘râf 7/144 Tevbe 9/6 Fetih 48/15
• 9 - Neml 27/40; İnfitâr 82/6. 10 - Hâkka 69/40; Tekvîr 81/19. 11 - Vâkı‘a 56/77. 12 - Enfâl 8/4, 74; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/31; Sebe’ 34/4. 13 - Yûsuf 12/31. 14 - Mü’minûn 23/116. 15 - Şu‘arâ’ 26/7; Lokmân 31/10. 16 - Şu‘arâ’ 26/58; Dühân 44/26. 17 - Neml 27/29. 18 - Ahzâb 33/44; Yâsîn 36/11; Hadîd 57/11, 18. 19 - Nisâ’ 4/31. 20 - Dühân 44/17. 21 - Vâkı‘a 56/44. 22 - İsrâ’ 17/23. 23 - Dühân 44/49.
  • Neml 27/40 İnfitâr 82/6 Hâkka 69/40 Tekvîr 81/19 Vâkı‘a 56/77 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/31 Sebe' 34/4 Yûsuf 12/31 Mü'minûn 23/116 Şu‘arâ 26/7 Lokmân 31/10 Şu‘arâ 26/58 Duhân 44/26 Neml 27/29 Ahzâb 33/44 Yâsîn 36/11 Hadîd 57/11 Hadîd 57/18 Nisâ 4/31 Duhân 44/17 Vâkı‘a 56/44 İsrâ 17/23 Duhân 44/49
• 24 - Râzî, age., XXXI, 73. 25 - Yazır, age., IX, 34.
• 26 - Yûsuf 12/54; Mü’minûn 23/13; Murselât 77/21; Tekvîr 81/20. 27 - Râzî, age., XXXI, 73.
  • Yûsuf 12/54 Mü'minûn 23/13 Mürselât 77/21 Tekvîr 81/20
• 28 - Nahl 16/50; Tahrîm 66/6. 29 - Mâide 5/67.
  • Nahl 16/50 Tahrîm 66/6 Mâide 5/67
• 30 - Yûnus 10/16.
  • Yûnus 10/16
• 31 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 32 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 33 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 34 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4. 35 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 36 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 37 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 38 - Dühân 44/14. 39 - Sâd 38/4. 40 - Mutaffifûn 83/32. 41 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 42 - En‘âm 6/8, 111; İsrâ’ 17/94-95; Furkân 25/7. 43 - Mü’minûn 23/24.
  • En‘âm 6/8 En‘âm 6/111 İsrâ 17/95 Furkân 25/7 Mü'minûn 23/24
• 44 - Kasas 28/86.
  • Kasas 28/86
• 45 - En‘âm 6/33. 46 - Kehf 18/6; Şu‘arâ’ 26/3; Fâtır 35/8.
  • En‘âm 6/33 Kehf 18/6 Şu‘arâ 26/3 Fâtır 35/8
• 47 - Hûd 11/114; Hıcr 15/6, 9; Nahl 16/44; Kehf 18/28; Tâhâ 20/99; Enbiyâ’ 21/24, 50; Furkân 25/18, 29; Yâsîn 36/11; Sâffât 37/3; 168; Sâd 38/8, 49; Zümer 39/22-23; Fussılet 41/41; Zuhruf 43/5, 36, 44; Necm 53/29; Mücâdele 58/19; Talâk 65/10; Kalem 68/51; Cinn 72/17; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/54; İnsân 76/29; ‘Abese 80/11.
  • Hûd 11/114 Hicr 15/6 Hicr 15/9 Nahl 16/44 Kehf 18/28 Tâhâ 20/99 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/50 Furkân 25/18 Furkân 25/29 Yâsîn 36/11 Sâffât 37/3 Sâd 38/8 Sâd 38/49 Zümer 39/23 Fussilet 41/41 Zuhruf 43/5 Zuhruf 43/36 Zuhruf 43/44 Necm 53/29 Mücâdele 58/19 Talâk 65/10 Kalem 68/51 Cinn 72/17 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/54 İnsân 76/29 ‘Abese 80/11
• 48 - Nahl 16/9; Leyl 92/12. 49 - Fâtiha 1/6. 50 - İnsân 76/1-5. 51 - İbrâhim 14/4; Müddessir 74/31. 52 - Bakara 2/272; Kasas 28/56. 53 - Yûnus 10/25. 54 - Şûrâ 42/52-53. 55 - Teğâbun 64/11. 56 - Ra‘d 13/27. 57 - Hacc 22/16.
  • Nahl 16/9 Leyl 92/12 Fâtiha 1/6 İnsân 76/5 İbrâhîm 14/4 Müddessir 74/31 Bakara 2/272 Kasas 28/56 Yûnus 10/25 Şûrâ 42/53 Teğâbun 64/11 Ra‘d 13/27 Hacc 22/16
• 58 - Âl-i İmrân 3/26-27; En‘âm 6/35, 39, 149; Yûnus 10/99; Hûd 11/118; Nahl 16/93.
  • Âl-i İmrân 3/27 En‘âm 6/35 En‘âm 6/39 En‘âm 6/149 Yûnus 10/99 Hûd 11/118 Nahl 16/93