Kıyâmet Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 40 âyetten oluşan ve adını ilk âyette geçen “kıyâmet” anlamındaki الْقِيٰمَة el-kıyâmeh kelimesinden alan kıyâmet sûresi, inişe göre 33, resmî sıralamada 75. sûredir.

Kıyâmet sûresi, resmî sıralamaya göre öncesinde bulunan Müddessir sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Kıyâmet sûresinde kıyâmet ve sonrasına dair bilgiler verilmekte, Müddessir’de ise kıyâmet sonrasında özellikle inkârcılar için yaşanacak felâket gündeme getirilmektedir. Her iki sûrede de kıyâmet ve sonrasında insanı sıkıntıya sokacak aşırı dünya sevgisi eleştirilmekte, böylece bu iki konu iki sûrenin ortak mesajını oluşturmaktadır.

Sûrenin ilk âyetlerinde kıyâmetin kesin olarak gerçekleşeceğine dikkat çekilmektedir. İleriki bölümde inkârcı insanın nankörlüğü ve Yüce Allah’a nispet etmeye çalıştığı mahşerdeki diriltilmeye dair güçsüzlük reddedilmektedir. Ardından inkârcı insanın mahşerde kaçacak yerinin olamayacağı bildirilerek, Allah’a hesap vermekten kurtulmanın imkansızlığı vurgulanmaktadır.

13. âyetten itibaren, sorgulama ve sonrasında yaşanacak birtakım bilgilendirmeler, mazeret üretme çabalarının reddedilmesi, hükmün acele istenmemesi, kararın beklenmesinin gerekliliği hakkında şu şekilde bilgiler verilmektedir: “(Ey suçlu kişi), artık onu (yani hakkındaki bilgiyi veya hükmü) çarçabuk almak için dilini kımıldatma! Muhakkak ki onun toplanması ve okunması sadece Bize aittir. (O halde) Biz onu okuduğumuz zaman sen okunuşunu takip et! Sonra onu açıklamak da sadece Bize aittir.”

20. âyetten itibaren, nankör insan tipinin dünyayı sevip âhireti terkettiği hatırlatılarak, iyilik sahiplerinin o gün sevinçli olacakları ve ilâhî nimetleri beklemeye devam edecekleri müjdelenmektedir. İnkârcıların ise o gün mutsuz bir yüze sahip olacakları, sıkıntılı bir sürecin kendilerini beklediğini anlayacakları ve azabı hak etmiş olduklarının kınayıcı bir üslupla kendilerine duyurulacağı şu şekilde beyan edilmektedir: “(Dikkat edin!) Gerçekten can köprücük kemiğine dayanıp, ‘Tedavi edebilecek kimdir?’ dendiğinde, (can çekişen kişi) bunun gerçek bir ayrılış olduğunu anlayıp bacak bacağa dolaştığında, işte o gün sevk edilecek/varılacak sadece Rabbinin huzuru olacaktır.”

34. âyetten itibaren, öncelikle inkarcılara yönelik olarak “Lâyıktır (o azap) sana, lâyık! Evet, lâyıktır (o azap) sana, lâyık!” şeklinde seslenileceği bildirilmekte, sûrenin sonunda ise, insanoğlunun dünya ve âhirette başıboşluğa terkedilmeyeceği ifade edilmekte, yaratılışı hakkında çok özet bilgiler verilerek, onu yoktan var eden gücün mahşerde kendisini yeniden diriltmeye de kadir olduğu vurgulanmaktadır.

Yüce Allah, önceki bölümün devamı olarak ölüm anında yaşanacak sıkıntılı hal hakkında detaylı bilgi verdikten sonra, sûrenin 31-35. âyetlerinde inançsız insanların dünya hayatındaki tutumlarına ve hak ettikleri kınama ifadelerine yer vermekte, muhatapları uyarmakta, ardından insanın hem dünya hayatında hem de âhirette başıboşluğa terk edilmeyeceğini beyan etmektedir. Ayrıca insanın yaratılış kaynağına dikkat çekilmekte ve ilk yaratmaya gücü yeten Zât’ın ikincisine de elbette kadir olacağı vurgulanmaktadır.

a) İnkârcı İnsanın Tutumu ve Korkunç Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 31-36. âyetlerinde, inkârcılığa alışmış, oradan beslenen ve bu özelliği kendisinden ayırmak istemeyen nankör insan tipinin inanç yapısını ve davranışlarını tanıtmakta, bu çerçevede şu bilgilere yer verilmektedir: “(İnkârcı kişi, Peygamber’in getirdiğini) doğru kabul etmemiş, böylece (Hakk’a da) yönelmemişti. Dahası, (gerçeği) yalan saymış ve (ondan) yüz çevirmişti. Sonra da çalım satarak kendi (inanç) ailesine gitmişti.”

Ardından, önceki âyetlerde söz konusu edilen inkârcılık özelliklerinin sonucu “Lâyıktır (o azap) sana, lâyık! Evet, lâyıktır (o azap) sana, lâyık!” şeklinde bildirilmektedir.

Daha sonra, inkârcı insanın sorumluluk ve sorgulanmasıyla ilgili bir yanılgısı gündeme getirilmekte ve konu “inkârî bir soru” tekniği kullanılarak şöyle ele alınmaktadır: “(İnkârcı) insan, kendisinin başıboş bırakılacağını mı sanıyor!”

ı. Onaylamadığı Gerçeğe Yönelmemesi

فَلَا صَدَّقَ وَلَا صَلّٰى “(İnkârcı kişi, hem gerçeği) onaylamamıştı; (hem de Allah’ın dinine) destek olmamıştı.”

Âyetteki فَلَا صَدَّقَ fe lâ saddeka fiili “onaylamadı da, tasdik de etmedi”; وَلَا صَلّٰى ve lâ sallâ fiili ise “ve yönelmedi de, desteklemedi de, dua da etmedi” demektir.

Burada nankör insanı tipinin yapması gerektiği halde yapmadığı iki özellik gündeme getirilmektedir.

Bu âyet grubunda sözü edilen insanın Ebû Cehil olduğu tefsirlerimizde zikredilmektedir.(1) Bu rivayetler doğru olabilir; ancak sûrenin geneline bakıldığında, bu kişinin mutlak anlamda “inkârcı insan” olduğu anlaşılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz Kıyâmet sûresinin 3, 5, 6, 13 ve 36. âyetlerinde sözü edilen insan tipi ile bu insan tipi aynıdır. Bu kişi, mutlak olarak “inkârcı insan”ı temsil etmektedir ve evrensel olarak bütün inkârcıları içermektedir.

1. فَلَا صَدَّقَ “Tasdik etmemişti.” Nankör insanların bu âyet grubundaki ilk özelliği, “hakkı tasdik etmemeleri, yani gerçeği kabul etmemeleri”dir. İnsanlar, peygamberlerin getirip tebliğ ettikleri değerleri onaylamak, onlara gönülden bağlanmak ve hayatlarında onları yaşamak gibi bir sorumluluğun sahibidirler.

Onlardan öncelikli olarak beklenen şey, inançta sorun yaşamamaları, yani inanılması gereken değerleri eksiksiz olarak kabul etmeleridir. Arzu edilen bu hassasiyeti yerine getirmeyip onu inkâr edenler, yapılmaması gerekeni yaparak olumsuz bir tavır ortaya koymuşlardır. İşte bu âyetlerde sözü edilen ilk günah, “hakkı onaylamamaları” şeklinde belirlenmektedir. Bu noktada bazı hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz.

a) Bu konu Leyl 92/4-10. âyelerinde de ele alınmakta ve insanların temel olarak iki gruba ayrıldığı ifade edilmektedir. Cömertlik yapıp sorumluluğu doğrultusunda duyarlılık gösteren ve gerçeği onaylayanlar için “kolayın daha da kolaylaştırılacağı” belirtilerek, hem dünyada hem de âhirette ödüllendirilecekleri beyan edilmektedir.

Ardından söz bunların zıddına getirilerek, cimrilik yapıp kendini ihtiyaçsız gören, yani başkalarına karşı hiçbir sorumluluğunun bulunmadığını sanan ve hakikatleri yalanlayanlar için de, aslında zor olan şeylerin, yani şerrin ve sonunda cehenneme gitmenin kolaylaştırılacağı ifade edilmektedir.

b) Leyl 92/6’da geçen “En güzeli tasdik etmek” ifadesi, “âhiretteki ödülün gerçekleşeceğine inanmak” şeklinde de anlaşılabilir. Bu anlamın çeşitli âyetlerden destekleri vardır: Yûnus 10/26, Şûrâ 42/23 ve Necm 53/31. âyetler ışığında söz konusu ifade, “en güzel ödülü, yani cenneti onaylarsa”, “daha güzel ödülü alacağına inanırsa”, “en güzel kelimeyi, yani tevhîdi kabul ederse” gibi anlamlara gelebilir. Esasında el-hüsnâ kelimesi, “daha güzel, çok güzel” anlamıyla Yüce Allah’ı da ifade edebilir. Böylece âyetin anlamı “Her kim Allah’a inanırsa” şeklini alır.

c) İşte bu âyetlerden de destek alarak, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki maksadın, inkârcı insanın bu değerleri onaylamaması olduğunu söyleyebiliriz. Tasdik etmedikleri şey aslında iman değerleridir. Bunlar inançla ilgili olarak din adına hiçbir değere inanmamaktadırlar. Dolayısıyla, ibadet anlamında da hiçbir fedâkârlığın sahibi olmamışlardır.

d) Bazı âlimlerimiz âyetteki فَلَا صَدَّقَ fe lâ saddeka ifadesini ekonomik anlamda “sadaka vermemek” ya da “tasaddukta bulunmamak” şeklinde anlamışlardır.(2) Bu anlam bir önceki sûre olan Müddessir 74/43-44’te “salât ehli olmama”nın peşinden “yoksulların doyurulmaması” şeklinde getirilmekte ve bu özellikler ateşe atılmanın gerekçelerinden iki tanesi olarak belirlenmektedir.

Ancak, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten bir sonraki âyette “tasdik”in karşıtı olarak “yalanlamak” geldiği için, bu anlamın öncelikli olmadığını ifade etmek durumundayız. Dahası, henüz inanmamış bir insanın sadaka vermesinden veya tasaddukta bulunmasından söz etmek akla uygun gelmemektedir.

2. وَلَا صَلّٰى “(Hakk’a da) yönelmemişti.” Bu âyet grubunda, kıyâmete ve âhiretteki diriltilmeye inanmayan inkârcı insanın ikinci özelliği “salât etmemek” şeklinde belirlenmektedir. Bu ifadeye âlimlerimiz ilk olarak “namaz kılmamak” anlamı vermişlerse de, aslında henüz inanmamış bir insanın namaz kılmamasından değil, inancın gereği olan “Hakk’a teslim olmaması”ndan söz edilmesi gereklidir. Nitekim bazı yorumcular bu fiili “teslim olmamak” şeklinde anlamlandırmışlar ve Müslümanın bir isminin de musallî olduğunu beyan etmişlerdir.(3)

Müddessir 74/43’te sözü edilen “musallî olmamak” da, peygamberliğin ilk dönemlerinde gelen sûrelerdeki ilgili kelimeler de aynı anlamda yorumlanmalıdır. Çünkü henüz iman etmemiş kişinin namazından değil, tavrını ve tercihini kimden yana belirlediğinden söz edilmiş olmalıdır.

Salât kelimesinin “yaslanmak, destek vermek” gibi anlamlara geldiği bilinmektedir. İnkârcı insan tipinin Yüce Allah’tan yana olmadığı açıkça ortadadır. Bu nedenle, bu âyette geçen “salât etmemek” ifadesi, “Allah’tan yana olmamak, yönünü Allah’a dönmemek” şeklinde anlaşılmalıdır. Bir sonraki âyette gelen ve bu fiilin zıddı bir anlam veren tevellâ kelimesinin “yüz çevirmek, sırt dönmek” anlamına geldiği düşünüldüğünde, bu tercihimizin doğru olduğu ortaya çıkacaktır.

ıı. Gerçeğe Sırt Çevirip Böbürlenmesi

وَلٰكِنْ كَذَّبَ وَتَوَلّٰى ثُمَّ ذَهَبَ اِلٰىٓ اَهْلِه۪ يَتَمَطّٰى “Aksine yalanlamış ve yüz çevirmişti. Sonra da kibirlenerek kendi ailesine gitmişti.”

Âyetteki وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “lakin, ancak”; كَذَّبَ kezzebe fiili “yalanladı”; وَتَوَلّٰى ve tevellâ fiili “ve yüz çevirdi, arkasını döndü, sırt çevirdi”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; ذَهَبَ zehebe fiili “gitti”;اِلٰىٓ اَهْلِه۪ ilâ ehlihî tamlaması “onun (inanç) ailesine, taraftarlarına”; يَتَمَطّٰى yetemettâ fiili ise “çalım satarak, böbürlenerek” demektir.

Burada önceki âyetlerde ifade edilen iki özelliğin tersi gündeme getirilmektedir.

1. وَلٰكِنْ كَذَّبَ وَتَوَلّٰى “Aksine, (gerçeği) yalan saymış ve (ondan) yüz çevirmişti.” Bu âyette de inkârcı insan tipinin iki olumsuz özelliği sayılmaktadır. Hakkı onaylamayıp ona yönelmeyen inkârcı insan, aynı zamanda onaylaması gereken şeyleri yalanlamakta, yönelmesi gereken değerlerin sahibine, yani Yüce Allah’a sırtını dönmeyi tercih etmektedir. Bu âyetteki كَذَّبَ kezzebe fiili önceki âyetteki صَدَّقَ saddeka fiilinin, تَوَلّٰى tevellâ fiili de صَلّٰى sallâ fiilinin karşıtıdır.

2. ثُمَّ ذَهَبَ اِلٰىٓ اَهْلِه۪ يَتَمَطّٰى “Sonra da çalım satarak kendi (inanç) ailesine gitmişti.” Burada nankör insanın bir başka özelliği hatırlatılmaktadır.

“Böbürlenmek” anlamına gelen يَتَمَطّٰى yetemettâ fiilinin aslının يَتَمَطّٰطُ yetemettatu olduğunu hatırlatarak yorumlarımıza geçmek istiyoruz.

- Ehl Kavramı

Âyetteki اَهْل ehl kelimesi “aile” anlamına gelse de, burada “taraftar, kafadar, inanç ailesi” anlamına alınması gerekmektedir. Bu âyette sözü edilen اَهْل ehl kelimesi, kişinin sadece kan bağıyla bağlı olduğu ailesi değil, benzer sonucu hak eden arkadaş grubudur.

Hz. Nûh’un oğlu “sûreten”, yani biyolojik olarak onun oğlu olmasına rağmen, “sîreten” yani inanç ve ahlâk açısından böyle değildi. Hz. Nûh, boğulan oğlunun acısıyla “oğlum benim ehlimdendir” deyince, Yüce Allah ona, “Ey Nûh, kesinlikle o senin ehlinden, ailenden sayılamaz; dolayısıyla onun yaptığı kötü bir iştir” buyurmuş(4) ve aile kavramına, “zürriyetinden olma”nın dışında “inanç boyutu”nu da katmıştır.

Şeklen veya beden olarak birinin nesebinden olmak, onun ehli olmaya yetmez; iman, ahlâk, değerler ve yaşantı birlikteliği de bu kavram için şarttır.(5) Bu ifadelerle birlikte, اَهْل ehl kelimesinin Kur’ân’daki kullanım örneklerinde “aile”,(6) “sahip”,(7) “yolcu”,(8) “lâyık”(9) ve “şehir halkı”(10) gibi anlamlar da vardır. Biz sadece farklılığa dikkat çekmekle yetinmek istiyoruz.

Mutaffifûn 83/31’de geçen اَهْل ehl kelimesinin kapsamına, -eğer inkârcılardan iseler- alaycı kişilerin aileleri de girmektedir. Eğer inkârcılık aile boyu devam ediyorsa maksat elbette hepsidir; ancak biz, âyetin bir kurumsal açılımının olduğunu düşünmekteyiz.

Buradan hareketle, Mekkeli müşriklerin Müslümanlarla alay ettikten sonra dâru’n-nedve denilen mekânlarında bir araya geldiklerini söyleyebiliriz. Yaptıklarını övünerek anlatır, âdeta şerde yarışın lideri olma arzularını dillendirerek felakete giden yolu hızlandırıyorlardı.

Yüce Allah, bu âyet grubunda “gerçeği onaylamayıp ona yönelmemek, hakikati yalanlayıp ona sırt çevirmek” şeklinde belirlediği ilk dört olumsuz nitelikten sonra, bir anlamda bütün bunların sonucunun ne olduğunu beyan ederek şunu belirtmektedir:

Bu tür inkârcı insanlar, böbürlenerek kendi kafadarlarının yanına dönerlerdi. Sözün burasında “hangi davranıştan sonra bu dönüşün gerçekleştiği” sorulmalıdır.

- İnkârcıların Müminlere Karşı Tutumları

İnkârcıların müminlere karşı nasıl bir tutum ve davranış geliştirdiklerinin cevabını Mutaffifûn 83/29-32’de bulmaktayız. Konuyu orada detaylı olarak ele alacağımız gibi burada da çeşitli bazı bilgiler vermekle yetineceğiz.

Bu âyetlerde, âhirette çeşitli cezalara çarptırılacak kişilerin, yani inkârcıların dünyada nasıl bir hayat yaşadıkları, özellikle müminlere karşı hangi tutum ve davranışları sergiledikleri sıralanmaktadır.

Kıyâmet sûresinin yorumunu yapmakta olduğumuz 33. âyetini esas alarak, Kur’ân’da bu konuyla ilgili çeşitli âyetleri başlıklar altında hatırlatmak istiyoruz.

1. Müminlere Gülmeleri

“Suçlular (dünyadayken) iman edenlere gülerlerdi.”(11) Mutaffifûn sûresi bağlamında düşünecek olursak, sûrenin ilk âyetlerinde de geçtiği üzere bu insanlar “yolsuzluk yapanlar”, “her türlü ilâhî öğretiyi inkâr edenler”, “âhireti yalanlayanlar”, “günaha dalıp haddi aşanlar” ve “Allah’ın âyetlerine veya uyarılarına ‘geçmişin yalanları, masalları’ diyenler”den oluşmaktadır. Bu sûrede sayılan özelliklere bakıldığında, sözü edilen kişilerin suçları sadece kendilerini ilgilendirmemekte, başkalarının inanç ve davranışlarına da müdahale niteliği taşımaktadır.

Müşriklerin güldüğü şeylerden biri de bizzat vahyin kendisiydi. “Siz bu sözü (vahyi, haberi) tuhaf mı buluyorsunuz? Aslında ağlanacak halinize gülüyor musunuz? Üstelik bir de kafa tutuyorsunuz, öyle mi?”(12) Bu âyetlerde müşrik zihniyet deşifre edilip, yüreklerinde sakladıklarını zannettikleri şeyler bir bir ortaya dökülmektedir.

2. Alay Etmeleri

İlâhî emre uymayıp onunla alay etmek şeytanî bir tavırdır. İnananlara gülmek, insanlık tarihi kadar eski bir hastalıktır. Bilgi sahibi kılınması nedeniyle Hz. Âdem için secde etmesi emredilen İblîs, alaycı bir üslupla “Bana üstün kıldığın bu mu?”(13) diyerek alaycılık kültürünü başlatmıştır. “Ben ondan daha hayırlıyım. Çünkü beni ateşten, onu ise topraktan yarattın”(14) sözünde de aynı kibir ve alay görülmektedir.

Şu halde bilinmelidir ki, inananlarla alay edenler şeytanın yolunu tutanlardır. Öte yandan, Hz. Nûh’un kavminin inananlarla alay edişleri, insanın yüzünü kızartacak türden hakaretler içermekteydi.(15) Hz. Mûsâ’nın kavmine âyetler geldiğinde onlar da gülüyorlardı.(16) Demek ki vahye gülmekte Firavun ahlâksızlığı da vardır.

Âyetin nüzûl sebebi olarak anlatıldığına göre, Mekke’de Ebû Cehil, Velîd b. Muğîra, Âs b. Vâil ve benzeri müşrikler Ammâr, Suheyb, Hubâb, Bilâl-i Habeşî gibi fakir Müslümanlarla alay ediyorlardı.(17)

a) Bir taraftan soyut vesveseci şeytandan, diğer taraftan somut varlık insandan gelen bu tür alaycı söylemler insan onuruna ve inanca yapılan baskının değişik tezahürleridir. İlk insan neslinden bu son ümmete kadar geçen süreçte, çeşitli alay cümleleri havada uçuşmuş, müminler dışlanarak âdeta toplumun vebalıları gibi gösterilmeye çalışılmıştır. Hz. Peygamber döneminde de benzer alaycılar çıkmış ve Müslümanlarla alay etmişlerdir.

b) Mü’minûn 23/109-110’da bu konuda şu bilgiler yer almaktadır: “Kullarım arasında bir grup vardı. Onlar, ‘Rabbimiz! Biz iman ettik; o halde bizi bağışla, bize merhamet et! Zira merhametlilerin en hayırlısı Sensin’ diyorlardı. Ne var ki siz onlarla alay ettiniz. En sonunda alayınız size Beni hatırlamayı unutturdu; üstelik bir de müminlerin halini gülünç buluyordunuz.” Müşriklerin psikolojisini ortaya koyan bu âyetler, nasıl bir alaycılık içerisinde yuvarlandıklarını açıkça göstermektedir.

c) Konuyla ilgili en önemli âyetlerden bir tanesi de Sâffât 37/13’tür: “Bir delil gördüklerinde alay ederler.” Allah inkârcıların vahye karşı olumsuz tutumları çerçevesinde ikinci özelliklerinin delillere karşı alaycılık olduğunu beyan etmektedir.

d) Bakara 2/13-14’te ifade edildiği gibi, müminlere süfehâ’ “beyinsizler” deyip onları aşağılamaları da alaycılıklarının bir başka tezahürüdür.

e) Hûd 11/38’de belirtildiği gibi benzer bir alaycılık örneği inkarcılar tarafından Hz. Nûh’a da gemi yaptığı esnada gösterilmişti.

f) İnkârcıların Kur’ân âyetlerine ve dolayısıyla sûrelere karşı alaycı tutumlarının bir benzeri de Tevbe 9/124-125’te şu şekilde dile getirilmektedir: “Herhangi bir sûre indirildiği zaman onlardan bir kısmı der ki: ‘Bu sizin hanginizin imanını artırdı?’ İman edenlere gelince (bu sûre) onların imanlarını artırır ve onlar sevinirler. Kalplerinde hastalık (kâfirlik ve münafıklık) olanlara gelince, onların da inkârlarını büsbütün arttırır ve onlar artık kâfir olarak ölürler.” İşte inkarcı mantığın âyetler karşısındaki bu umursamaz ve alaycı tutumu yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de açıkça görülmektedir.

Kur’ân, insanların birbirleriyle alay etmelerini yasaklayan ve insan onuruna uygun davranışların sahibi olarak yetişmelerinin önünü açan bir kitaptır. Alay edenlerle ilgili kınayıcı birer sûre olan Hümeze’de ve Hucürât’ta özellikle Müslümanların birbirleriyle alay etmemeleri emredilmektedir.(18) Dahası “Allah’tan başka, O’nun peşi sıra putlara tapanların tapındıkları varlıklara sövmemek” de Kur’ân’da yer alan önemli bir hassasiyettir.(19) İnançla alay edilmez, çünkü insanla alay edilmez.

3. Kaş-Göz Hareketleri Yapmaları

“Onlara uğradıklarında kaş göz hareketi yaparlardı.”(20) Kur’ân’da sadece Mutaffifûn 83/30’da geçen yeteğâmezûne fiili, aynı zamanda zayıf akıllılar için de kullanılmaktadır.(21) Bağlama bakıldığında bu anlamın, müşrik alaycıların Müslümanlara bakışını özetlediğini söylemek durumundayız. Onlar Müslümanlara süfehâ’ “düşük, basit insanlar” diyerek aşağılamaya çalışıyorlar,(22) kendi akıllarını her şeyin üzerinde görerek diğer insanları basit, hatta akılsız sanıyorlardı; inançlarıyla da küstahça alay ediyorlardı. Gülüp alay etmeleri üçüncü aşamada artık kaş-göz hareketleriyle eyleme dönüşmekteydi.

Türkçemizdeki “gammazlamak” kelimesi, biraz anlam kayması yaşayarak bu kelimeden alınmış olmalıdır. İnsanların birbirleriyle alay etmeleri, birbirlerinin görüş ve düşüncelerine hakaret ederek onları aşağılamaya çalışmaları, olanı olduğu gibi değil de abartarak veya kırparak başkasına aktarmaları işte bu davranışın değişik versiyonlarıdır. Ğamz kelimesinin “gamzeleriyle alay etmek” gibi bir anlamı da bu vesileyle hatırlanabilir.

Mutaffifûn 83/30. âyetin başındaki “Onlara uğradıklarında” ifadesi, bu alaycıların özellikle Müslümanlarla alay etmek için yanlarına gittiğini göstermiş olabilir. Nitekim bir sonraki âyette, “kafadarlarının yanına dönünce keyiflendikleri” bildirilmekte, böylece gidişin özel olarak alay etmek için gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Eğer, “karşılaştıklarında bunu yaparlardı” denmek istenseydi, başka fiillerin kullanılması gerekirdi.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Kıyâmet sûresinin 33. âyetinde de onların bu davranışı hatırlatılmaktadır. Dolayısıyla âyetlerin birbiriyle ilişkili mesajlar verdiği açıkça görülmektedir.

4. Eziyet Etmeleri

Kur’ân bize bu tür saldırıların olabileceğini haber vermek için, geçmişte yaşananları hatırlatmaktadır. Peygamberler tarihinde benzer trajediler fazlasıyla yaşanmıştı; ancak inancı uğrunda fedâkârlık yapanlar sonunda başarıya ulaşmışlardır. Bazı kitap ehli insanlardan ve müşriklerden çeşitli eziyetlerin geleceği bizlere haber verilmekte ve onlara karşı inancımızda ısrarcı ve dayanıklı olmamız istenmektedir.(23)

Hakaret ve kötülük sahibi ellerini ve dillerini Müslümanların üzerinden çekmeyen ve onlara devamlı kötülük yapmak isteyen, dahası Müslümanların küfre düşmesini arzu edenlerden de Kur’ân’da söz edilmektedir.(24) Bunlara karşı uyanık olmak ve dik durmak Müslüman şahsiyetinin gereğidir.

5. Kafadarlarının Yanına Keyifle Dönmeleri

“(İnanç) ailelerine döndüklerinde keyiflenerek dönerlerdi.”(25) Bu âyet, inkârcıların Müslümanlarla alay ettikten sonra âdeta zevkten dört köşe olduklarını haber vermektedir. Bu tavır insanların her zaman görebildiği bir ahlâk düşüklüğüdür. Yorumunu yapmakta olduğumuz Kıyâmet 75/33’teki mesaj ile bu âyet tam bir anlam uyumuna sahiptir.

Şimdilerde alaycı eğlenmenin kapsamının ulusal veya uluslararası teşkilatlara kadar genişlediğini söylemek durumundayız. Dış destekler ve iç işbirlikçilerin oluşturduğu din karşıtı mihrakların, devletler arenasında bazı mazlum milletlere neler yaptığını, sonunda nasıl güldüklerini herkes görmektedir. İnsanların inanç aileleri eski kavgalarını unutmuş görünüp, kendi aralarında yeni birlikler kurmaya çalışırlarken, İslâm dünyasının sürekli bölünmeye çalışılması anlaşılabilir bir durum değildir.

Müslümanları veya ortak değerlere sahip olanları bölmek için uğraşanlar, perde arkasından âdeta ellerini ovuşturmakta ve kurdukları tuzağın işe yaradığını görmekten derin haz duymaktadırlar. İnananlarla alay edip onları perişanlığa terk edenlerin oluşturduğu çeşitli gruplar veya anlayışlar, maalesef insanlığa kan kusturmakta, medeniyet adına bütün insanlığı felâkete sürüklemekte hiçbir sakınca görmemektedirler.

İslâm ve insanlık düşmanlarını sevindirmemek Müslümanların ve vicdanlı insanların elindedir; yeter ki sorumluluğunu bilerek yaşamayı öğrensinler ve bunu çekinmeden uygulamayı başarsınlar. Unutmasınlar ki, onlar gerekeni yaparlarsa, destekçileri daima üstün ve gerçek güçlü olan Yüce Allah’tır.

Mutaffifûn 83/31’de kınamaya konu edilen “kafadarlarıyla buluşunca keyiflenme”nin sonucu ise, Mutaffifûn sûresinin 14-17. âyetlerinde de ifade edildiği üzere “kalplerin paslanması, Allah’ın rahmetinden mahrum bırakılmak, cehenneme atılmak ve kendileriyle alay edilmesi”dir. Bu aldatıcı dünya görüntüsünün cazibesine kapılanların mahşerdeki âkıbeti, Kur’ân’da haber verildiği üzere ve kelimenin tam anlamıyla “perişanlık”tır.

6. Müminlere “Sapık” Demeleri

“Müminleri gördüklerinde ise, ‘Şüphesiz bunlar sapıtmış’ derlerdi.”(26) Nankör müşriklerin veya inançsızların müminlere yönelik hakaret içerikli cümlelerinden biri de işte budur.

Bu âyetteki suçlamayı bazıları “yazık, bunlar doğru yoldan sapmış!” şeklinde tercüme ederek bunu bir tür “acıma” olarak algılasa da,(27) bunun çok isabetli olmadığını düşünmekteyiz. Çünkü müşrikler bir araya geldiklerinde yaşadıkları o sahte sevinç ve mutluluk kendilerinde bir alışkanlığa ve kararlılığa dönüşmüş olmalı ki, artık müminleri her gördüklerinde “sapıklar” değerlendirmesi yapar olmuşlardı.

Bu ifadede yer alan “anlamı kuvvetlendirici kullanımlar”, söz konusu kişilerin bu noktadaki kararlılıklarını göstermektedir. Âdeta yemin edercesine ve kendilerinden emin bir edayla “evet evet, bunlar kesinlikle sapmış ve şaşırmışlar; bunlar tamamen ve iyiden iyiye şaşkınlığa düşmüşler” diyerek suçlamalarına devam etmişlerdi.

Şaşkınlık veya sapıklık suçlamalarının temel konusu, Hz. Peygamber’in risaleti ve özellikle âhiret hayatının varlığına dair okuyup tebliğ ettiği âyetlerdi. Aslında şunu söylemek istiyorlardı: “Bu adamlar, önlerinde bulunan ve gözleriyle gördükleri bu dünyanın nimetlerinden yararlanmıyorlar. Bunun yerine olup olmayacağı, gelip gelmeyeceği ve yaşanıp yaşanmayacağı belli olmayan bir âleme inanıp o uğurda sıkıntı çekiyorlar; bu olacak şey değil.”

İşte, sadece dünyaya inanan aklın ulaşabileceği materyalist düşünce ve son nokta budur. Müslüman iki âleme inanır; özellikle âhiret hayatı için yatırım yapar; fedâkârlıklarını daha çok o âlemdeki mutluluk için seferber eder. İnanmayan için bunu kabul etmek ise akla ziyandır.

7. Çok Büyük Bir Kibre Sahip Olmaları

“Kendilerine gelmiş hiçbir delil olmadığı halde Allah’ın âyetleri hakkında mücadele edenler var ya, onların kalplerinde, asla yetişemeyecekleri bir büyüklük hevesinden başka bir şey yoktur. Sen Allah’a sığın. Muhakkak ki O, işitendir; görendir.”(28)

Yüce Allah delilsiz bir şekilde kendi âyetleri hakkında tartışanların kalplerinde neler olup bittiğini işte bu cümle ile ortaya koymakta ve göğüslerinde hiçbir zaman erişemeyecekleri boş ve ulaşılamaz bir büyüklük ve kibir bulunduğunu haber vermektedir. Onlar bu kibirleriyle hadlerini aşmış, ulaşılması imkansız kibre dalmış, kuru bir azamet duygusuna kendisini kaptırmış, yersiz bir büyüklenme davası gütmüş zavallı kişilerdir.

Leyl 92/8 ve ‘Alak 96/6-7’de de geçtiği gibi, azgın kişilerin kendilerinde var kabul ettikleri istiğnâ hali yani “kendi kendine yeterli olup başkalarına karşı hiçbir görev ve sorumluluğunun bulunmadığı vehmi” şiddetle reddedilmektedir. Esasında İblis kaynaklı olduğu bilinen istikbâr da aynı şekilde “büyük olmamasına rağmen kendisini büyük sanma hastalığı” insanı perişan eden korkunç bir yanılgıdır.

İşte yorumunu yapmakta olduğuuz âyette de dile getirilmek istenen husus bu olsa gerektir. Hz. Mûsâ’nın döneminde yaşayan azgınların izinden giden Mekkeli müşriklerin kalplerindeki bu onulmaz kibrin kendilerini felakete sürükleyeceği dolaylı olarak burada dile getirilmiş olmaktadır.

8. Sanatlarıyla Saldırmaları

Şimdilerde dünyanın değişik yerlerinde, farklı zamanlarda ve farklı araçlar kullanılarak, değişik alay tekniklerinin geliştirildiğini görmekteyiz. Gün geçmiyor ki makale, kitap, dergi, karikatür gibi yazılı basın; film, tiyatro, sinema gibi görsel yayınlar ve faaliyetler gerçekleştirilerek Müslümanların değerleriyle alay ediliyor olmasın.

Artık dünya küçüldü, insanlar istedikleri yere ve diledikleri kişilere istedikleri boyutta bilgi ulaştırmakta, bunu faydalı bir şekilde kullananlar olduğu gibi, şer içerikte kullananlar da maalesef her yeni gün artmaktadır. Televizyon ve internet aracılığı ile bu hakaret ve alay türleri yaygınlık kazanmıştır, kazanmaya da devam etmektedir.

Bütün bu ve benzer tutumlara karşı ayakta kalmak için, donanımlı olmak gerekiyor. İnancını ve değerlerini doğru bilmeyenler bu tür saldırılar karşısında dayanıklılık gösteremezler. İşte Kur’ân’da, daha önce yaşamış alaycıların bulunduğu haber verilerek, benzer veya daha ağır alaylarla karşılaşabileceğimiz hatırlatılmakta, bunlara karşı duruşumuz ona göre şekillendirilmektedir.

Kaş-göz hareketleriyle karşılaşanlar da, değişik muamelelere tâbi tutulanlar da bilmelidir ki küfrün tabiatında bu vardır. Onlar bilgiyle, akılla, mantıkla ve üretimle kendilerini ispat edemeyecekleri için, ahlâksızca hakaretlere başvuracak ve muhatapları etkileme yoluna gideceklerdir. Şekli, boyutu ve mahiyeti değişen saldırıların karşısında durabilmek için, Müslümanların sağlam iman ve güçlü bilgiyle donanımlı olmaları kaçınılmaz ve ertelenemez bir zorunluluktur.

Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz Kıyâmet 75/31-33’te inkârcı insan tipinin inanç özelliklerinden söz ederek, insanları böyle düşünmemeleri noktasında uyarmakta, çeşitli sûrelerde peygamberler tarihinden örnekler vererek, benzer hataları yapmamaları için muhatapların dikkatini çekmektedir. İnkâr ve alay, temelde İblis ve Firavun’un ahlâkıdır. Müslüman bu temelsizliklerden ve çukura düşmekten uzak durmalıdır. Sûrenin bu âyet grubunda asıl verilmek istenen mesaj bu olsa gerektir.

ııı. Yürek Burkan Kınanma

اَوْلٰى لَكَ فَاَوْلٰى ثُمَّ اَوْلٰى لَكَ فَاَوْلٰى “Yazıklar olsun sana, yazıklar olsun! Sonra (tekrar) yazıklar olsun sana, yazıklar olsun!”

Buradaki اَوْلٰى evlâ kelimesi “lâyık, yakın, gerekli, yazık”; لَكَ leke ifadesi “sana, senin için”; فَاَوْلٰى fe evlâ ifadesi “tekrar lâyık, yakın, gerekli, yazık”; ثُمَّ sümme edatı “sonra, tekrar, yine”; اَوْلٰى evlâ kelimesi “lâyık, yakın, gerekli, yazık”; لَكَ leke ifadesi “sana, senin için”; فَاَوْلٰى fe evlâ ifadesi “tekrar lâyık, yakın, gerekli, yazık”; demektir.

Burada nankör insana yönelik kınama ifadeleri dört kez gündeme getirilmektedir.

Âyetlerin İniş Sebebi

Bu âyetlerin iniş sebebi olarak şöyle bir olay rivayet edilmektedir: Bir gün Nebî (as), Ebû Cehil’in elini tutmuş ve “Yakındır tehdit edildiğin azap, çok yakındır” buyurmuştu. Bunun üzerine Ebû Cehil şu karşılığı vermişti: “Beni ne ile tehdit ediyorsun? Sen de Rabbin de bana hiçbir şekilde zarar veremezsiniz; ben bu vâdinin en şereflisiyim.”

Sözlerinin sonunda elini Nebî (as)’ın elinden çekip uzaklaşmıştı. Bunun üzerine Hz. Peygamber’in ona söylediği bu ifadelerin mesajını içerecek şekilde Yüce Allah bu iki âyeti indirmiştir.(29)

Kur’ân’da 11 kez(30) yer alan اَوْلَى evlâ kelimesi “en yakın”, “yakın”, “en uygun” gibi manalar vermektedir. Burada dört kez tekrarlanan اَوْلٰى evlâ kelimelerine “tekrar tekrar yazıklar olsun!” veya “oh olsun!” veya “tekrar tekrar gerektir” ya da “inkâr ettiğin şey yakındır, hem de çok yakın” anlamlarını vermek de mümkündür. Bu ifadeler, inkârcı muhatapları inkârcılıklarından sakındırmayı amaçlamaktadır.

Kelimelerin tekrarlarındaki maksat ise hem mesajın vurgulu hale getirilmesi ve kınamanın daha güçlü bir ifadeyle şekillendirilmesidir; hem de azabın dünyada ve âhirette ilgili kişileri tekrar tekrar bulacağının kendilerine bildirilmesidir.

Bu genel değerlendirmeye uygun olarak söz konusu iki âyet hakkında şu ihtimalleri dile getirebiliriz:

1. Bu kelimeye “yazık” anlamı verildiğinde, söz konusu kelimenin veyl kelimesinden dönüştürüldüğü kabul edilmektedir. Buna göre, ilgili ifadeler “veyl olsun”, yani “yazıklar olsun” anlamı vermektedir. İnanca saygı duymayıp onunla alay edenlere “yazıklar olsun” denmesi âyetlerin mesaj bütünlüğüne çok daha fazla uymaktadır.

2. İlgili kelimeye “oh olsun” anlamı da verilebilir. Buna göre maksat, Ebû Cehil ve onun gibilerin inkârcılıklarına karşılık azabın gerekli oluşunu göstermekter. Ayrıca, muhatabın bunu hak edişi nedeniyle kendisine “oh olsun, hak ettiğini buldun” denilmiş olmaktadır.

Kıyâmet sûresinin 33. âyetinde dile getirilen, onların çalım satarak müminlerle alay etmeleri, kendi kafadarlarının yanına sahte gülücüklerle dönmelerine karşılık olarak inkârcı insanlara yönelik “oh olsun size, bakın alay etmek nasılmış!” denmesi de konu akışına gayet uygundur.

3. Bu iki âyette “Gerektir, gereklidir bunlar sana” anlamında, söz konusu inkârları nedeniyle kâfirlere azabın gerekli olduğu ve bunun yakında dünyada, ileride ise âhirette gerçekleşeceği mesajı verilmektedir. Kur’ân’da konuların “sebep-sonuç” ilişkisi çerçevesinde ele alınması üslubunun bir gereği olarak, azabın bir hak ediş olduğu ve sahibinin azabı gerektirecek olumsuzluklarla dolu bir hayat yaşadığı, bu nedenle azabın kaçınılmaz bir hal aldığı beyan edilmektedir.

4. Söz konusu âyetlerle ilgili “Yakındır, hem de çok yakın”(31) anlamındaki maksat ise, inkârcıların öncelikli inkâr konusu olan kıyâmetin, onlar için yakın, hem de çok yakın olduğunun bildirilmesidir. Çünkü insanın ölümü kendisinin kıyâmetidir. İnkârcı insanın ölürken çektiği sıkıntılar ve sonrasında yaşanan derin pişmanlıklar, mahşerde yaşanacakların bir anlamda habercisi durumundadır. Kıyâmetin de mahşerin de kişinin ölümü kadar kendisine yakın olduğu ve bu gerçeklerin hemen yanı başında, yakınında yer aldığı, herkese açık bir dille hatırlatılmaktadır.

Kıyâmet sûresinin genel konusu, söz konusu kelimelere “yakınlık” ve “lâyık olma” anlamlarını vermemizi gerektirmektedir. Çünkü bu âyetlerin hemen öncesinde şu bilgiler yer almaktadır: “Dünyaya tutku derecesinde sevgi besleyip âhireti ihmal ve inkâr, ölürken yaşanacak derin ıstırap ile dünya hayatındaki duyarsız tutum ve davranışlar.” Bu ifadeler, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerdeki maksadı azabın ve felâketin hak edilmişliği, hatta çok da yakın olduğu şeklinde belirlememize neden olmaktadır.

Âyetlerdeki ve hatta bütünüyle sûredeki mesaj, inkârcı insanların nasıl bir psikolojiye sahip olduklarının ortaya konulması ve insanların bunlardan ibret almalarını sağlayıp, benzer hatalara düşülmesinin engellenmesidir.

Âyetlerde konular işlenirken isim verilmemesinin en önemli sebebi, mesajın evrenselliğini sağlamak ve Kur’ân ilkelerinin tarihe gömülmesi gayretlerinin önüne geçmektir. Kur’ân’ın bütün hakikatlerinde olduğu gibi, bu âyet grubundaki asıl mesaj, sözü edilen türden hatalardan uzak kalınması ve Yüce Allah’ın istediği gibi inanç ve ibadet hassasiyeti ile bir hayat yaşamayı başarmaktır.

ıv. Başıboş Bırakılma Yanılgısı

اَيَحْسَبُ الْاِنْسَانُ اَنْ يُتْرَكَ سُدًى “İnsan, kendisinin başıboş bırakılacağını mı sanıyor!”

Âyetteki اَيَحْسَبُ eyahsebü sorusu “sanıyor mu, zannediyor mu, (şöyle) mi sanıyor”; الْاِنْسَانُ el-insânu kelimesi “insan, insanoğlu”; اَنْ يُتْرَكَ en yütrake edilgen fiili “bırakılmayı, terk edilmeyi, terk edileceğini”; سُدًى süden kelimesi ise “başıboş bir şekilde” demektir.

Burada insanoğlunun sorumluluk sahibi kılındığı ve sorgulanacağı gündeme getirilmektedir.

1. يَحْسَبُ yahsebü fiilinin başındaki hemze edatı ile cevabı beklenen bir soru sorulmamaktadır; çünkü âyetteki hemzeli ifade, cevabı kendi içerisinde bulundurmaktadır. Arapçada bu tür soru edatlarına “istifhâm-ı inkârî” denilir ve soruya konu edinilen şeyin tersinin doğru olduğu mesajını verir.

Buna göre âyette “insan başıboş bırakılacağını mı sanıyor!” denilerek, insanoğlunun bu şekilde terk edilmeyeceği vurgulanmış olmaktadır. Maksat, başıboşluk zannına sahip olanların bu noktada derin bir yanılgı içerisinde olduklarını bildirmek ve bütün muhatapların benzer bir hataya düşmemeleri gerektiğini ortaya koymaktır.

2. Burada sözü edilen الْاِنْسَانel-insân kelimesinden kastın kim olduğu da çok önemlidir.

a) Yüce Allah, bu sûrede genel olarak, kıyâmeti ve âhireti inkâr eden nankör kişinin durumunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Buna göre, âyette sözü edilen “insan”ın öncelikli olarak “inkârcı insan” olduğu görüşü daha doğru gözükmektedir. Bu takdirde el-insân kelimesinin başındaki eliflâm takısı “belirteç” olarak kabul edilir ve “özel, bilinen ve kendisinden söz edilen insan” anlamını verir.

b) Öte yandan, âyetlerin güne ve bütün insanlığa mesaj verdiği gerçeğinden hareketle, maksadı “bütün insanlık” olarak belirlemek de doğrudur. Bu durumda el-insân kelimesinin başındaki eliflâm takısı “cins” anlamında kabul edilmiş olur. Böylece âyetin anlam dünyası daha kuşatıcı olur ve kapsamı çok daha geniş bir mahiyet arz edebilir.

3. Âyetteki سُدًى süden kelimesi, “başıboş, anlamsız, terk edilmiş” anlamına gelmektedir. Kelimenin verdiği bu anlam çeşitliliği ve mesajın muhtemel alanları üzerinde bazı açıklamalar yapmak durumundayız.

a) Bu âyetteki hitabı, sûredeki konu bütünlüğünü de esas alarak kıyâmeti ve âhireti inkârla ilişkilendirmemiz zorunludur. Buna göre âyetteki maksat, inkârcı insanın mahşerde başıboş bırakılmayacağını hem kendisine hem de bütün insanlığa bildirmektir. Kur’ân’da yüzlerce âyette âhirete imandan söz edilmekte, bu inanç ise, iman değerlerinin olmazsa olmazları arasında yer almaktadır.

Mekkeli müşriklerin en önemli inanç eksikliği bu noktadaydı. Bu nedenle, âyeti öncelikli olarak mahşerde hesap ve yargılamadan söz eden bir içerikte kabul etmek durumundayız. Sûrenin konu bütünlüğü ve indiriliş nedeni olarak kabul edilen rivayetlerdeki bilgiler de bu âyeti mahşer yargılamasıyla ilgili görmeyi zorunlu kılmaktadır.

b) Esas ve öncelikli anlam bu olsa da, âyetin verdiği güncel ve evrensel mesaj bağlamında başka yorumlar da yapabiliriz. Bu âyetteki hitabı dünya hayatındaki başıboşluk iddiasının geçersizliği ile ilişkilendirerek, konuyla ilgili bazı âyetleri mesaj olarak hatırlatmak istiyoruz.

“Mahlukâtın oyun olsun diye yaratılmadığı”,(32) “göğün, yeryüzünün ve arasındakilerin bâtıl ve anlamsızlık olsun diye yaratılmadığı”(33) belirtilmekte; başka bazı âyetlerde ise “bütün bunların ancak ve ancak bir anlam ve amaç için yaratılıldığı”(34) ifade edilmektedir. Bu arada Âl-i İmrân 3/191’de “müminlerin Yüce Allah’ın kâinattaki varlıkları anlamsız ve amaçsız yaratmadığını itiraf ettikleri, sonraki nesil müminlerinin de aynı bilince sahip olmaları gerektiği” ortaya konulmaktadır.

Bu arada mutlak surette bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Âl-i İmrân 3/179’dur: “Allah, müminleri çirkini temizden ayırana dek sizi (şu) bulunduğunuz durumda bırakacak değildir. Allah, size gaybı da bildirecek değildir. Fakat Allah, elçilerinden dilediğini seçer. O halde Allah’a ve peygamberlerine iman edin! Eğer iman eder, takvâlı (duyarlı) olursanız sizin için büyük bir ecir vardır.”

Konuyla ilgili detayı Sâd 38/27’de geniş bir şekilde ele aldığımız için bu kısa hatırlatma ile yetinmek istiyoruz.

İkinci ihtimal olarak verdiğimiz bu görüşün de elbette doğru olduğunu beyan etmeliyiz. Fakat sûrenin genel konusu itibariyle ilk yaklaşımın öncelikli tercihimiz olduğunu da tekrar belirtmek istiyoruz.

Bütün bu âyetler insanın dünya hayatında başıboş bırakılmadığını, onun çeşitli şekillerde imtihana tâbi tutulacağını, böylece bu hayatın hesabının kendisine sorulacağını içermektedir. Ayrıca, mutlak anlamda bütün insanların anlamsız ve amaçsız bir hayatın muhatabı olmadıkları özellikle vurgulanmış olmaktadır. İnsanoğlu, yaptıklarından ahlâken sorumludur. Bu sorumluluk hem dünya hayatında, hem de âhirette geçerliliğini sürdürmektedir.

b) İnsanın Yaratılış Süreci

Yüce Allah, sûrenin 37-40. âyetlerinde insanoğlunun atılmakta olan bir meniden oluşan nutfeden meydana getirildiğini soru ifadesi olarak dile getirmekte, peşinden “Sonra bu (zigot), ‘alakaya (embriyoya) dönüşmüş, derken (Allah) onu (insan biçiminde) yaratıp şekillendirmiştir. (Allah) o (meni)den de iki eşi, yani erkek ve dişiyi var etmiştir” buyurarak onun bu süreçte yaşadığı başka özelliklere daha dikkat çekmektedir.

Ardından, “Peki, (bütün bunları yapan Allah)’ın, ölüleri tekrar diriltmeye gücü yetmez mi?” buyrularak insanı yaratan bu gücün onu mahşerde yeniden diriltmeye de elbette gücünün yeteceği yine soru ifadesiyle beyan edilmekte ve sûre bu çok önemli hatırlatmayla sona erdirilmektedir.

ı. İnsanın İlk Hali: “Zigot”

اَلَمْ يَكُ نُطْفَةً مِنْ مَنِيٍّ يُمْنٰى “(İnsan) akıtılan meninin (spermin) bir kısmından (oluşan) bir nutfe (zigot) değil miydi!”

Âyetteki اَلَمْ يَكُ elem yekü sorusu “(insanoğlu şöyle) değil miydi?”; نُطْفَةً nutfeten kelimesi “bir nutfe, zigot, sperm, cenin”; مِنْ مَنِيٍّ min meniyyin sözcüğü “dölsuyundan, meniden”; يُمْنٰى yümnâ edilgen fiili ise “atılan, akıtılan” demektir.

Burada insanoğlunun yaratılış aşamalarından birisine dair bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah insanın mahşerde sorgulanmak üzere yeniden diriltileceğini bildirerek, onun bu inanca sahip olmasını istediği için insanın yaratılışı hakkında kısa hatırlatmalarda bulunmaktadır. Çünkü kıyâmeti ve mahşeri inkâr eden Mekkeli müşriklerin büyük çoğunluğu aslında yoktan var edenin Yüce Allah olduğunu kabul etmekteydiler.

İşte bu inanç esas alınarak, ilk yaratma ile yeniden yaratma arasında Allah için bir fark olmadığı, hatta ilk yaratılışın yoktan var ediliş anlamında daha büyük bir iş olduğu dolaylı olarak hatırlatılmış olmaktadır.

Kur’ân’da ilk insanın elementer geçmişi ile biyolojik varlık halindeki gelişimi hakkında başlı başına iki genel kategoride bilgi verilmektedir. Bu konuyu ‘Alak 96/2’de geniş bir şekilde ele alacağımız için burada kısaca bilgi vermekle yetineceğiz.

1. Yüce Allah, yorumunu yaptığımız bu âyette insanın rahim yolundaki yaratılış sürecinin ilk merhalesini ele almaktadır. Buradaki نُطْفَة nutfeh kelimesi, bazı âlimlerimiz tarafından “erkekten gelen sperm” olarak anlamlandırılmaktadır. Buna göre âyette hatırlatılan konu, insanın rahim yolundaki döllenmesinden önceki erlik suyu ile ilgili olmaktadır.

Eğer maksat bu olsaydı, kanaatimizce burada نُطْفَة nutfeh kelimesine gerek olmazdı; sadece مَنِيٍّ يُمْنٰى meniyyin yümnâ “akıtılan meni” denmesi yeterli olurdu. Oysa âyette nutfeh kelimesi özellikle kullanılmaktadır. Anlaşılan o ki, نُطْفَة nutfeh kelimesi insanın erkekten gelen meni aşamasından bir sonraki haliyle ilgilidir. İnsân 76/2’de ifade edildiği üzere bu aşama nutfe-i emşâc, yani “döllenmiş yumurta” safhası olmalıdır.

Necm 53/46’daki min nutfetin izâ tümnâ ifadesini de bu âyetin ışığında anlamak gerektiği kanaatindeyiz.(35) İnsanın embriyo halinden öncesi hakkında da Kur’ân’da bilgi vardır. Nutfeh kelimesi bu aşamaların ilkidir. Nutfeh, bugünkü bilimsel ifadeyle “zigot”, yani “döllenmiş yumurta” demektir. Nitekim insanın ilk halini ifade eden “zigot” anlamındaki nutfeh kelimesine çeşitli âyetlerde yer verilmektedir.(36)

2. Kur’ân’da yer alan edatların kullanımları hem müfessirler için, hem de ilim insanları için çok büyük ufuklar kazandırıcı niteliktedir. Edatlar özellikle seçilmiştir; böylece âyetlerde farklı anlamların bulunduğu bilgisi muhataplara verilmek istenmektedir. Kur’an-ı Kerîm’de bunun çok sayıda örneği vardır. İşte bunlardan birisi de bu âyette yer almaktadır:

مِنْ مَنِيٍّ يُمْنٰى min meniyyin yümnâ “akıtılan meniden” ifadesinde yer alanمِنْ min edatı “bir kısmı, bazısı” anlamına gelmektedir ve bu edata min-i teb‘îdıyye denmektedir. Buradan hareketle, erkekten gelen hücrelerin tamamının değil, sadece bir bölümünün, hatta bir tanesinin insana dönüşmek için yumurta ile buluşup döllendiği anlaşılmaktadır. Bilimsel araştırmaların da ortaya koyduğu bu gerçeğe Kur’ân’ın işaret etmesi, üzerinde durulması ve düşünülmesi gereken çok önemli bir noktadır.

3. Âyette, erkekten gelen ve akıtılan meniden söz edilip kadının yumurta hücresinden söz edilmemesinin muhtemel sebebi, erkek hücrelerinin görülebiliyor oluşudur. Çünkü âyetlerin indirildiği zaman itibariyle kadın hücrelerinin görülme imkânı elbette yoktu.

ıı. İkinci Aşama: “Embriyo”

ثُمَّ كَانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوّٰى “Sonra bu (zigot) ‘alakaya (embriyoya) dönüşmüş, (Allah) onu (insan biçiminde) yaratıp şekillendirmiştir.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) oldu, idi”; عَلَقَةً ‘alakaten kelimesi “embriyo”; فَخَلَقَ fe haleka fiili “ve yarattı”; فَسَوّٰى fe sevvâ fiili ise “ve (onu) şekillendirdi, biçime soktu” demektir.

Bu âyette, insanın ana rahmindeki embriyo aşaması ve insan şeklini alıncaya kadar geçirdiği yaratılış ve şekillendiriliş süreci topluca ele alınmaktadır.

1. Cümlenin başındaki ثُمَّ sümme edatı, “embriyo” anlamındaki ‘alaka aşamasının “zigot” anlamındaki nutfeden sonra olduğunu göstermektedir. Bu durum Hacc 22/5, Mü’minûn 23/14 ve Mü’min 40/67’deki örneklerde de görülmektedir. Dahası, âyetteki كَانَ kâne fiili de bir oluşumu ve dönüşümü gösteren anlam vermektedir. Tıpkı kün fe yekûnü ifadesindeki oluşumun bir benzeri insanın yaratılışında yaşanmakta ve bir süreçten söz edildiği görülmektedir.

‘Alak 96/2’de geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, ‘alak veya ‘alaka kelimesi, tıpkı bir sülük gibi insanın ana rahmine yapışıp asıldığı aşama anlamında “embriyo” demektir. “Embriyo” hali, “zigot”tan sonraki aşamadır. Zigot sonrası aşamada insan ana rahmine asılıdır, yapışıktır ve karnından beslenmektedir. Kur’ân’ın insanlığa sunduğu bu muhteşem bilgi ve ufuk doğrultusunda bilim insanları daha ileri düzeyde araştırmalar yaparak Kur’ân-ı Kerîm’i çağın idrakine sunabilmelidirler. Çünkü Kur’ân, Yüce Allah tarafından her çağın insanına mesajlar sunabilen mucizevî bir mesajdır.

2. Âyetteki خَلَقَ haleka ve سَوّٰى sevvâ fiillerinin de anlama büyük katkıları vardır.

a) خَلَقَ haleka/halk fiilinin Kur’ân’daki kullanımlarına bakıldığında, bunun “yoktan var etmek”ten ziyade, “var edilen bir şeyden başka bir şeyi var etmek”, yani bir anlamda “dönüştürmek” anlamında kullanıldığı görülmektedir. Yoktan var etme eylemi için de fetara, bede‘a, enşee gibi farklı fiiller kullanılmaktadır.

Bu âyetteki yaratma eylemi, “zigot” ve “embriyo” aşamasının peşinden, insanın ana rahmindeki gelişim sürecini ifade etse gerektir. Burada üzerinde asıl durulması gereken nokta, bu sürecin kendiliğinden başlayıp devam etmediğidir. Çünkü kullanılan fiiller bütün bu eylemlerin Yüce Allah’ın müdahalesi ile meydana geldiğini açıkça göstermektedir.

Âyetteki yaratma eyleminden “insana ruhun üflenmesi ve dolayısıyla maddesi ve ruhuyla insanın bir bütün haline getirilmesi” de kastediliyor olabilir. Nitekim İbn Abbâs da bu kanaattedir.(37) Meseleyi ruhun üflenmesiyle ilişkilendirince bu defa Mü’minûn 23/14’te sözü edilen “bambaşka yaratılış”ın gerçekleşmesi esnasında insanın zigot ve embriyo halinden sonraki yaratılış süreci devreye girer.

Buradan hareketle, fiziksel şekillendirilme esnasında bedene ruhunun üflendiği söylenebilir. Ancak bunun tam anlamıyla hangi evrede gerçekleştiği, kaç haftalıkken ruhun cesetle buluşturulduğu konusunda kesin ifadelerde bulunmamak gerekmektedir. Bedenin ruhla buluşturulmasının zamanını sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

b) “Şekillendirmek, biçime sokmak, tesviye etmek” anlamlarına gelen سَوّٰى sevvâ fiili, bu âyette yaratılan insanın düzgün bir şekle sahip kılındığını ve rastgele olmaktan uzak tutulduğunu ortaya koymaktadır. Her varlığın bir yaratılış gayesi olduğu için, yaratılışın da o gayeyi gerçekleştirecek şekilde düzenlenmesi gerekiyordu.

İşte âyetteki sevvâ fiili, bir anlamda insanın bu amaç doğrultusunda şekil düzgünlüğüne sahip olarak yaratılması anlamına gelmektedir. Sözü edilen aşamalardan sonra getirilen sevvâ fiili, insanın ana rahminde organlarının kemale erdirilmesini, şekil olarak da artık tam insan halini aldığını göstermektedir.

Âyette herhangi bir isim veya sıfat değil de sevvâ fiilinin kullanılması, tıpkı haleka fiilinde olduğu gibi düzenleme işleminin kendiliğinden gerçekleşmediğini, bizzat Yüce Allah’ın kontrolünde ve O’nun iradesi ile meydana geldiğini göstermektedir. Kehf 18/37’de de insanın topraktan ve zigottan yaratılışının peşinden, onun insan şeklinde tesviyesi, yani düzenlenmesi zikredilmektedir. Bu gerçek, Kur’ân’da ortak bir ifade biçimiyle dile getirilmektedir.

Sevvâ fiili burada olduğu gibi İnfitâr 82/7 ve A‘lâ 87/2’de de “yaratma”nın peşinden getirilmektedir. Bu fiil, insan ile ilgili olunca anlamı “hücrenin insan şekline sokulması” demek olur ve Şems 91/7 ile Tîn 95/4’teki gibi, “en güzel şekilde yaratılmış olmayı” ifade eder.

ııı. Erkek ve Dişilerin Yaratılması

فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَالْاُنْثٰى “(Allah) o (meni)den de iki eşi, yani erkek ve dişiyi var etmiştir.”

Âyetteki فَجَعَلَ fe ce‘ale fiili “ve (Allah) yarattı, şekillendirdi, kıldı”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; الزَّوْجَيْنِ ez-zevceyni kelimesi “iki cinsi, iki eşi”; الذَّكَرَ ez-zekera sözcüğü “erkeği”; وَالْاُنْثٰى ve’l-ünsâ kelimesi ise “ve dişiyi” demektir.

İnsanın “zigot” halini takiben “embriyo” aşaması ve yaratılıp biçime sokulması hakkında bilgi verildikten sonra, şimdi de cinslerin, yani erkek ve dişinin nereden yaratıldığı konusu gündeme getirilmektedir.

1. Âyette yer alan مِنْهُ minhü ifadesindeki hû zamirinin hangi kelime ile ilgili olduğu çok önemli bir noktadır. “Zamiri en yakınındaki uygun kelimeye gönderme kuralı” gereği, bu zamiri عَلَقَة ‘alakah kelimesine de نُطْفَة nutfeh kelimesine de göndermek mümkün değildir. Çünkü bu iki kelimeye zamir göndermek için dişil olan hâ zamirini kullanmak gerekirdi.

Âyette hâ değil, hû zamiri kullanıldığı için, bunu bir önceki âyette geçen مَنِيّ meniyy kelimesine göndermek zorundayız. İlk etapta belki bunun çok önemli olmadığı akla gelebilir; ancak durum hiç de böyle değildir. Bu kullanım, insan cinsiyetini belirleyen hücrenin erkekten gelen ve akıtılan menî yani sperm olduğunu mucizevî bir şekilde ortaya koymaktadır.

2. Bu arada Necm 53/45-46’daki kullanım hakkında da kısaca bilgi vermek gerekmektedir. Çünkü orada da erkek ve dişi iki cinsin yaratılışından söz edilmektedir. Ancak bu defa zamir kullanılmayıp erkek ve dişi iki cinsin “atılan nutfe”den yaratıldığı beyan edilmektedir.

Bu durumda âyetteki nutfeh kelimesine “sperm” anlamı verilmelidir ki bu durumda delilimiz, yorumunu yapmakta olduğumuz Kıyâmet 75/37-39 olur. Yani Necm sûresindeki ilgili âyetleri, Kıyâmet sûresindeki söz konusu âyetler ışığında anlamamız gerekmektedir. Eğer Necm 53/46’daki nutfeh kelimesine “zigot” anlamı verirsek, bu durumda ilgili kelimeyi, içerisinde zigotun da bulunduğu “döl sıvısı” olarak yorumlamak durumundayız.

Âl-i İmrân 3/6, A‘râf 7/11, Mü’min 40/64 ve Teğâbun 64/3’e göre ana rahmindeki embriyoyu evreden evreye sokan, ona suret yani şekil veren zat sadece Yüce Allah’tır. Şûrâ 42/49-50’ye göre de dilediğini yaratan Yüce Allah, dilediğine kız, dilediğine erkek çocuk verir; dilediğine kız ve erkek birlikte verir; dilediğini ise çocuksuz bırakır. Bütün bu ve benzer âyetlerde Yüce Allah tek hükümran olarak kendisini tanıtmakta, O’nun belirlediği cinsiyete hiç kimsenin müdahalede bulunamayacağını, bulunmaması gerektiğini ortaya koyduğu anlaşılmaktadır.

Kanaatimizce bu âyette insanın yaratılışı konusunda Kur’ân’ın bilim âlemine sunduğu en önemli ufuk bilgilerden birisi yer almaktadır. Bilim dilinde kadının hücreleri XX, erkeğin hücreleri ise XY ile sembolize edilmektedir. Buna göre, çocuğun cinsiyeti erkekten gelen hücreler ile belirlenmektedir. Kadından X geleceğine göre erkekten de X gelirse çocuk kız, kadından yine sadece X geleceğine göre erkekten Y gelirse bu defa çocuk erkek olur. İşte âyetteki hû zamirinin kullanımı bu gerçeğe açıkça işaret etmektedir.

Kıyâmet sûresinin bu âyet grubunda insanın yaratılış sürecinden neden söz edildiği sorusunun cevabı ise sûrenin son âyetinde şu şekilde verilmektedir:

ıv. Mahşerdeki Diriltilme

اَلَيْسَ ذٰلِكَ بِقَادِرٍ عَلٰىٓ اَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتٰى “(Bunu yapan kudretin), ölüleri diriltmeye hiç gücü yetmez mi!”

Âyetteki اَلَيْسَ eleyse edatı “değil midir?”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “O (kudret)”; بِقَادِرٍ bikâdirin kelimesi “gücü yeten”; عَلٰىٓ اَنْ يُحْيِيَ ‘alâ en yuhyiye ifadesi “diriltmeye, yeniden hayat vermeye”; الْمَوْتٰى el-mevtâ kelimesi ise “ölüye, ölülere” demektir.

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin kıyâmet ve âhiret hakkındaki inkârlarına insanın yaratılışından örnekler sunarak cevap vermekte, bu sayede inkârdan vazgeçmelerini sağlamayı amaçladığını gündeme getirmektedir.

Kıyâmet sûresinin 37-39. âyetlerinde yaratılış konusunun dile getirilme sebebi bu hedefi gerçekleştirmeye yöneliktir. Yaratılış hakkında bunca ince detay verildikten sonra, bütün bunlara kâdir olan zatın, insanı mahşerde yeniden yaratmaya da elbette kâdir olacağı vurgusu soru cümlesi şeklinde son âyette yer almaktadır.

Bu arada âyette yer alan اَلَيْسَ eleyse ifadesi “soru” manası beklenen bir ifade değil, cümlenin düz halinin doğru olduğunu gösteren bir kullanımdır ve Kur’ân’da çeşitli örnekleri zikredilmektedir.(38)

Yüce Allah, dünya hayatını var eden güç olduğuna göre, O’nun ikinci hayatı da var edebileceğinden hiç kimsenin şüphe duymaması gerektiğini beyan etmektedir. Yâsîn 36/81’de gökleri ve yeri yaratan kudretin, insanların benzerlerini mahşerde de diriltmeye gücünün yeteceği aynı şekilde soru cümlesi olarak dile getirilmektedir.

Bir damla bile olmayan, sadece tek hücreden meydana gelen ve henüz bütün detaylarının nasıl olduğu tam anlamıyla keşfedilemeyen insanın bu eşsiz yaratılış sürecine gönderme yapılarak, aslında âhiretteki diriltilmeye dikkat çekilmektedir. Benzer ifadeler Hacc 22/5-7’de de dile getirilmekte, diriltilme konusunda şüphesi olanların kendi yaratılış süreçlerine bakmaları istenmektedir. Söz konusu âyetlerde işlenen konu kısaca şu bilgileri içermektedir:

İnsanın toprak hali anlamında elementer geçmişine kısa gönderme yapıldıktan sonra, onun rahim yolundaki ilk hücre halini aldığı nutfeh “zigot” durumu, ardından ana rahmindeki ‘alakah “embriyo” ve ana organları belirmiş, ancak tâli organları henüz belirmemiş cenîn aşaması hatırlatılmaktadır. Daha sonra, doğan çocuklardan küçükken de ölenler bulunduğu, bir kısmının ömrün ileri safhalarına kadar yaşatıldığı ifade edilmektedir.

Bu arada söz, kuru ve cansız duran toprağa getirilmekte, yağmur sayesinde toprağın, yani üzerindeki bitkilerin canlandığı, toprağın kabardığı ve her türden göz alıcı bitkilerin yetiştiği dikkatlere sunulmaktadır.

Sonunda bu örneklerin verilme gerekçesi ortaya konulmakta, hakikatin sadece Yüce Allah olduğu, ölüleri de işte böyle dirilteceği, O’nun her şeye gücünün yeteceği, kıyâmetin kopacağı ve kabirlerde bulunanların oradan çıkartılıp diriltilecekleri beyan edilmektedir.

Mü’minûn 23/12-17’de insanın yaratılış sürecine dair çeşitli bilgiler verildikten sonra, insanların ölecekleri, ardından kıyâmet gününde diriltilecekleri ve Yüce Allah’ın yaratma konusunda her şeyi en yetkin biçimde gerçekleştirme gücünde olduğu ifade edilmektedir.

Yâsîn 36/33-35. âyetlerinde de benzer içerikte ölü toprak ve onun bitkilerle yeşertilmesi gündeme getirilmekte, oluşan bahçeler hatırlatılmakta ve meyvelerinden beslenilmesi dikkatlere sunulmaktadır.

Sayılarını artırabileceğimiz bu örneklerden de anlaşılacağı üzere, Yüce Allah mahşer diriltilmesine inanılmasını sağlamak için çeşitli bilgilendirmelerde bulunmaktadır. Şüphesiz bunların en çarpıcı olanı, insanın yaratılışı ile ilgili olanlardır.

Kıyâmet sûresinin genel içeriğinde anlatılan inkârcı insan tipinin nasıl bir ruh yapısına sahip olduğu detaylı bir şekilde ele alınmaktadır.

Sûrenin sonunda ise inkârcılıkları gerçeğine uygun şekilde kendi yaratılış özellikleri hatırlatılarak, insanı yoktan var eden gücün onları yeniden yaratmaya da elbette gücünün yeteceği beyan edilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 523; Taberî, age., XXIX, 199; Zemahşerî, age., IV, 651; Râzî, age., XXX, 232; Kurtubî, age., XIX, 74.
• 2 - Ebû Hayyân, el-Bahr, VIII, 390. 3 - Semerkandî, age., III, 523.
• 4 - Hûd 11/45-46.
  • Hûd 11/46
• 5 - Ehl kavramının “inanç birlikteliği” içeren anlamı için bk. A‘râf 7/83, 100; Hûd 11/81; Hıcr 15/65; Enbiyâ’ 21/76, 84; Mü’minûn 23/27; Şu‘arâ’ 26/169-170; Neml 27/49; ‘Ankebût 29/32-33; Sâffât 37/76, 134; Sâd 38/43; Zümer 39/15; Şûrâ 42/45; Tûr 52/26; Mutaffifûn 83/31. 6 - Ehl kavramının “aile” anlamı için bk. Bakara 2/196; Âl-i İmrân 3/121; Nisâ’ 4/35, 92; Mâide 5/89; Yûsuf 12/25, 26, 62, 65, 88, 93; Meryem 19/16, 55; Tâhâ 20/10, 29, 132; Neml 27/7; Kasas 28/29; Ahzâb 33/33; Yâsîn 36/50; Feth 48/11-12; Zâriyât 51/26; Tahrîm 66/6; kıyâmet 75/33; İnşikâk 84/9, 13. 7 - Ehl kavramının “sahip” anlamı için bk. Nisâ’ 4/25; Yûnus 10/24; Nûr 24/27; Fâtır 35/43. 8 - Ehl kavramının “yolcu” anlamı için bk. Kehf 18/71. 9 - Ehl kavramının “lâyık” anlamı için bk. Nisâ’ 4/58; Feth 48/26. 10 - Ehl kavramının “şehir halkı” anlamı için bk. Bakara 2/126, 217; Nisâ’ 4/75; En‘âm 6/131; A‘râf 7/94, 123; Hûd 11/117; Kehf 18/77; Neml 27/34; Kasas 28/4, 15, 59; ‘Ankebût 29/31; Ahzâb 33/13; Haşr 59/7.
  • A‘râf 7/83 A‘râf 7/100 Hûd 11/81 Hicr 15/65 Enbiyâ 21/76 Enbiyâ 21/84 Mü'minûn 23/27 Şu‘arâ 26/170 Neml 27/49 ‘Ankebût 29/33 Sâffât 37/76 Sâffât 37/134 Sâd 38/43 Zümer 39/15 Şûrâ 42/45 Tûr 52/26 Mutaffifîn 83/31 Bakara 2/196 Âl-i İmrân 3/121 Nisâ 4/35 Nisâ 4/92 Mâide 5/89 Yûsuf 12/25 Yûsuf 12/26 Yûsuf 12/62 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/88 Yûsuf 12/93 Meryem 19/16 Meryem 19/55 Tâhâ 20/10 Tâhâ 20/29 Tâhâ 20/132 Neml 27/7 Kasas 28/29 Ahzâb 33/33 Yâsîn 36/50 Fetih 48/12 Zâriyât 51/26 Tahrîm 66/6 Kıyâmet 75/33 İnşikâk 84/9 İnşikâk 84/13 Nisâ 4/25 Yûnus 10/24 Nûr 24/27 Fâtır 35/43 Kehf 18/71 Nisâ 4/58 Fetih 48/26 Bakara 2/126 Bakara 2/217 Nisâ 4/75 En‘âm 6/131 A‘râf 7/94 A‘râf 7/123 Hûd 11/117 Kehf 18/77 Neml 27/34 Kasas 28/4 Kasas 28/15 Kasas 28/59 ‘Ankebût 29/31 Ahzâb 33/13 Haşr 59/7
• 11 - Mutaffifûn 83/29. 12 - Necm 53/59-61.
  • Mutaffifîn 83/29 Necm 53/61
• 13 - İsrâ’ 17/62. 14 - A‘râf 7/12; Sâd 38/76. 15 - Hûd 11/27; Şu‘arâ’ 26/111. 16 - Zuhruf 43/47.
  • İsrâ 17/62 A‘râf 7/12 Sâd 38/76 Hûd 11/27 Şu‘arâ 26/111 Zuhruf 43/47
• 17 - Zemahşerî, age., IV, 710; Râzî, age., XXXI, 101; Kurtubî, age., XIX, 175.
• 18 - Hucürât 49/11. 19 - En‘âm 6/108. 20 - Mutaffifûn 83/30. 21 - İbn Fâris, age., III, 686. 22 - Bakara 2/13.
  • Hucurât 49/11 En‘âm 6/108 Mutaffifîn 83/30 Bakara 2/13
• 23 - Âl-i İmrân 3/186. 24 - Mümtehıne 60/2.
  • Âl-i İmrân 3/186 Mümtehine 60/2
• 25 - Mutaffifûn 83/31.
  • Mutaffifîn 83/31
• 26 - Mutaffifûn 83/32. 27 - Esed, age., s. 1248.
  • Mutaffifîn 83/32
• 28 - Mü’min 40/56.
  • Mü'min 40/56
• 29 - Râzî, age., XXX, 233. 30 - Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/135; Enfâl 8/75; Meryem 19/70; Ahzâb 33/6; Muhammed 47/20; Kıyâmet 75/34-35.
  • Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/135 Enfâl 8/75 Meryem 19/70 Ahzâb 33/6 Muhammed 47/20 Kıyâmet 75/35
• 31 - Evlâ kelimesinin “yakın, yakınlık” anlamına gelen kullanım örnekleri için bk. Enfâl 8/75; Ahzâb 33/5.
  • Enfâl 8/75 Ahzâb 33/5
• 32 - Enbiyâ’ 21/16; Dühân 44/38. 33 - Sâd 39/27. 34 - En‘âm 6/73; Yûnus 10/5; İbrâhim 14/19; Hıcr 15/85; Nahl 16/3; ‘Ankebût 29/44; Rûm 30/8; Zümer 39/5; Dühân 44/39; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/3; Teğâbun 64/3.
  • Enbiyâ 21/16 Duhân 44/38 Zümer 39/27 En‘âm 6/73 Yûnus 10/5 İbrâhîm 14/19 Hicr 15/85 Nahl 16/3 ‘Ankebût 29/44 Rûm 30/8 Zümer 39/5 Duhân 44/39 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/3 Teğâbun 64/3
• 35 - Ayrıca Necm 53/46’daki nutfe kelimesine “meni=sperm” anlamı da verilebilir. 36 - Nahl 16/4; Kehf 18/37; Hacc 22/5; Mü’minûn 23/14; Fâtır 35/11; Mü’min 40/67; İnsân 76/2; ‘Abese 80/19.
  • Necm 53/46 Nahl 16/4 Kehf 18/37 Hacc 22/5 Mü'minûn 23/14 Fâtır 35/11 Mü'min 40/67 İnsân 76/2 ‘Abese 80/19
• 37 - Râzî, age., XXX, 234.
• 38 - En‘âm 6/30, 53; Hûd 11/81; ‘Ankebût 29/10, 68; Yâsîn 36/81; Zümer 39/32, 36, 37, 60; Zuhruf 43/51; Ahkâf 46/34; Kıyâmet 75/40; Tîn 95/8.
  • En‘âm 6/30 En‘âm 6/53 Hûd 11/81 ‘Ankebût 29/10 ‘Ankebût 29/68 Yâsîn 36/81 Zümer 39/32 Zümer 39/36 Zümer 39/37 Zümer 39/60 Zuhruf 43/51 Ahkâf 46/34 Kıyâmet 75/40 Tîn 95/8