Nahl Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 128 âyetten oluşan, adını 68. âyette geçen ve “bal arısı” manasındaki النَّحْل en-nahl kelimesinden alan Nahl sûresi, inişe göre 74, resmî sıralamada ise 16. sûredir. Son üç âyetinin, sadece 126. âyetin, 41, 106, 126 ve 127. âyetlerin, ilk 40 âyetinin, hatta tümünün Medenî olduğunu söyleyen âlimler olsa da Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi bu sûre bütünüyle Mekkî bir içerikte görünmektedir ve bir adı da en-ni‘am “nimetler”dir.

Nahl sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hıcr sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Mekkeli müşriklerin inkârcı ve alaycı yapısı ile mucize istekleri” (Hıcr 6-7; Nahl 33), “kâinat kitabından âyetler” (Hıcr 16-22; Nahl 10-16), “insanın yaratılış kaynağı” (Hıcr 26-29; Nahl 4), “İblis’in insanlar üzerindeki sapkınlık girişimleri” (Hıcr 39-43; Nahl 98-100), “Hz. İbrahim’le ilgili bilgiler” (Hıcr 51-60; Nahl 120-122) gibi ortak konuların ele alındığı görülmektedir.

Nahl sûresinin ilk 32 âyetlik bölümünde, inkârcıların acele azap isteklerinin yersizliği, vahyin indirilişi ve gayesi, insanın yaratılışı, hayvanlarla ilgili çeşitli bilgiler ve kâinat kitabından çeşitli âyetler, Yüce Allah’ın nimetlerinin sayılamayacağı, putperestliğin çıkmazları, sorumlulukların şahsiliği, kâfirlerin ve müminlerin ölüm anında yaşayacakları akıbet gibi konular ele alınmaktadır.

33. âyetten itibaren, inkârcıların mucize istekleri, Yüce Allah’ın bütün insanlığa peygamberler gönderme sistemi, risaletin temel öğretileri, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti gündeme getirilmekte, sonra da vahyin gerçekliğine kitap ehlinden insanların şahitliği konusu ile inkârcıların çeşitli şekillerde dünya hayatında bile cezalandırılacakları haber verilmektedir.

48. âyetten itibaren, mahlûkatın secdesi, meleklerin Yüce Allah’ın iradesinin dışına çıkmamaları sistemi, kâinattaki her şeyin Allah’ın kontrolünde ve O’na ait oluşu zikredilmekte, sonrasında müşriklerin kız çocuklarına karşı insanlık dışı muamelesine yer verilmekte, insanların zulümlerine hemen ceza verilseydi yeryüzünde hiçbir canlının bırakılmayacağı bildirilmektedir.

66. âyetten itibaren, hayvanların ibretlik yapısı, bal arısının mucize ürünü balı nasıl yaptığıyla ilgili bilgi verilmekte, insanların yaratılışıyla ilgili ilahi hikmetlere kısmen gönderme yapılmakta, farklı özellikte iki insanın mukayesesine yer verilmektedir. 77. âyetten sonra Yüce Allah’ın eşsiz bilgisine, kudret ve kuvvetine, insanlara sunduğu çeşitli nimetlere ve mahşer şartlarında yaşanacak şahitlik kurumuna dikkat çekilmektedir.

90. âyetten itibaren, İslâm’ın en temel üç emri ve üç temel yasağı gündeme getirilmekte, insanların verdikleri sözleri tutmaları gerektiği, onların az bir dünyevi bedele satmamaları gerektiği bildirilmekte, bu hayatın geçiciliği ile fedakârlıkların hem dünyada hem de mahşerdeki karşılıklarına dikkat çekilmekte, bu arada Kur’ân’ı anlayarak okuyanlara yönelik şeytanın müdahalesi ile bundan kurtulmanın yolu beyan edilmektedir.

101. âyetten itibaren, vahyin kaynağı, beşer sözü olmayışı, diğer yaklaşımların birer iftira oluşu, inkârcıların kalplerinin mühürlenişi zikredilmekte, rızıklara karşı nankörlüğün akıbetine dikkat çekilmekte, dört haram zikredilmekte, Yüce Allah adına helal veya haram nitelendirmesinde bulunanların akıbeti gündeme getirilmektedir.

120. âyetten itibaren, Hz. İbrahim’in tek başına ümmet oluşu ve diğer özellikleri ile Yüce Allah’ın yoluna nasıl davet edilmesi gerektiği ifade edilerek, cezalandırılmada maksimum ölçülerin aşılmaması gerektiği, sabrın önemi ve Yüce Allah’ın muttaki ve muhsinlerle birlikte olduğu, onları desteklediği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-16. âyetlerinde vahyi gönderme gerekçesi ile kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarına yer vermektedir.

a) Yüce Allah’ın Eşsiz ve Erişilmez Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 1-4. âyetlerinde müşriklerin ortak koşmalarından münezzeh ve yüce oluşunu, vahyi insanları uyarsınlar diye dilediği kullarına göndereceğini ifade ettikten sonra, gökleri ve yeryüzünü bir amaç için yarattığını, şirkten münezzeh olduğunu ve insanları da döllenmiş bir yumurtadan yarattığını, buna rağmen insanın apaçık bir tartışmacı olduğunu beyan etmektedir.

ı. Yüce Allah’ın Şirkten Münezzeh Oluşu

اَتٰىٓ اَمْرُ اللّٰهِ فَلَا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالٰى عَمَّا يُشْرِكُونَ “Allah’ın emri gelmiştir. Onu istemekte acele etmeyin! (Allah) onların ortak koştuklarından yücedir ve uzaktır.”

Âyetteki اَتٰى etâ fiili “geldi, gelmiş olacak”; اَمْرُ اللّٰهِ emrullâhi tamlaması “Allah’ın emri”;فَلَا تَسْتَعْجِلُوهُ fe lâ testa‘cilûhu emri “onu acele istemeyin, onunla ilgili acele etmeyin”; سُبْحَانَهُ sübhânehû ifadesi “O’nu eksikliklerden tenzih ederim”; وَتَعَالٰى ve te‘âlâ fiili “ve O yücedir”; عَمَّا يُشْرِكُونَ ‘ammâ yüşrikûne ifadesi “onların şirk koştukları şeylerden” demektir.

Burada inkârcıların azapta acelecilikleri cevaplandırılmakta ve Yüce Allah’ın şirk unsurlarından münezzeh olduğu gündeme getirilmektedir.

1.اَتٰىٓ اَمْرُ اللّٰهِ فَلَا تَسْتَعْجِلُوهُ “Allah’ın emri gelmiştir. Onu istemekte acele etmeyin!” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin son saatle, kıyamet günüyle veya dünyadaki azapla ilgili alaycı tutumlarını ele almakta ve azap emrinin gerçekleşeceğini, dolayısıyla azabı acele istememeleri gerektiğini uyarıya konu edinmektedir.

Burada sözü edilen اَمْرُ اللّٰهِ emrullâhi tamlamasından maksadın “Allah’ın belirlediği farzlar ve hükümler” olduğu da ifade edilmektedir;(1) ancak bağlam bunun azap olmasının daha doğru olduğunu göstermektedir. Âyette geçen اَتٰى etâ fiili her ne kadar geçmiş zaman kalıbında gelse de, maksat bu emrin ileride mutlak sûrette geleceğini ve gerçekleşeceğini beyandır.(2) Bu tür kullanımlarda esas amaç, vaad edilen şeyin mutlak surette meydana geleceğinin bildirilmesidir.

En‘âm 6/57’de de ele aldığımız üzere, Hz. Peygamber Mekkeli müşriklerin acele azap isteklerini karşılayamayacağını, çünkü onun bu konuda herhangi bir yetkisi ve gücü olmadığını dile getirmektedir. Kur’ân’da altı kez(3) geçen ve “Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış! derler” ifadesi her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koymaktadır.

Bu cümlenin cevabı, yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede verilmektedir. İnanılması gereken konulara iman etmeyen inkârcılar hakkı ve hakikati yalanlamakla kalmamışlar, ilâhî iradenin kendilerine sunduğu bütün prensiplerle de alay etmişlerdi. Mealini verdiğimiz bu âyetteki hâze’l-va‘dü ifadesi “tehdit edildikleri azap, kıyamet günü, mahşer” demektir.(4) Demek ki kendilerine vaadedilen şey, tehdit edildikleri azap veya kıyamet-mahşer süreci ile cehennem ateşiydi.

En‘âm 6/57-58, Enfâl 8/32, Yûnus 10/50’de de yer aldığı üzere, inkârcılar acele azap isteyerek Hz. Peygamber’le alay etmişlerdi. Burada da benzer bir durum söz konusudur ve suçlular kendilerini uyaran Hz. Peygamber’le ve onun vaad ettikleriyle alay ederek, “bize biraz daha zaman tanınır mı?” demişlerdi. İşte bu alayın karşılığında da Yüce Allah “Onlar azabımızı acele mi istiyorlar?” buyurarak, muhatapların nasıl bir yanılgıya düştüğünü ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Şu‘arâ’ 26/204 ve Sâffât 37/176’da da belirtildiği gibi, Mekkeli müşriklerin alaycı ifadelerle azabın erken gelmesini şu şekilde istedikleri dile getirilmektedir: “Azabımızı çarçabuk getirmemizi mi istiyor bunlar?” Aslında mahşerde hatırlatılacak bu husus onların dünya hayatındaki isteklerinin gündeme getirilmesi ve kendilerine hatırlatılmasıdır. Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede işte bu alaycılara karşı da cevap verilmekte, Yüce Allah’ın azap emrinin geldiği ve aceleciliğin gereksiz olduğu beyan edilmiş olmaktadır.

Meryem 19/84’te de zikredildiği üzere, Hz. Peygamber müşriklerle ilgili olarak “azabı acele istememesi gerektiği”yle ilgili bilgilendirilmektedir. Buna karşılık, müşriklerin de benzer şekilde azapla alay etmemeleri noktasında pek çok âyette uyarıldıkları bilinmektedir. Bu çerçevede Meryem 19/84’te “Öyle ise onlar hakkında (azap gelmesi için) acele etme!” buyrulmaktadır. Yüce Allah Ahkâf 46/35’te Hz. Peygamber’i “kararlılık sahibi peygamberler gibi sabretmesi ve müşriklerin cezalandırılması için acele etmemesi” noktasında uyarmaktadır. Çünkü Mekkeli müşrikler azabın kendilerine acele gelmesini isteyerek onu bunaltıyorlardı.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Nahl 16/1’de, ayrıca Enbiyâ’ 21/37 ve Zâriyât 51/59’da müşrik muhataplara benzer şekilde hitap edilmekte ve azabı isteme konusunda acele etmemeleri kendilerinden istenmektedir. Çünkü Yûnus 10/50, Ra‘d 13/6, Hacc 22/47, ‘Ankebût 29/53-54 ve Şûrâ 42/18’de suçluların böyle bir acelecilik içinde oldukları haber verilmektedir.

2. سُبْحَانَهُ وَتَعَالٰى عَمَّا يُشْرِكُونَ “(Allah) onların ortak koştuklarından yücedir ve uzaktır.” Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde(5) geçmekte ve Rabbimizin “çocuk edinmesi” veya “ortağının bulunması” iddiaları gibi, şirk unsuru iftiralardan uzak ve münezzeh olduğu beyan edilmektedir. Yüce Allah inkârcıların ve müşriklerin Allah’ın çocuğunun olduğu yolundaki bütün yakıştırmalarından münezzeh ve uzak olduğunu beyan etmektedir. Nitekim Nahl 16/57’de de bu konu ele alınmakta ve Yüce Allah’ın çocuk sahibi olmaktan uzak olduğu vurgulanmaktadır.

Kur’ân’da 41 kez(6) geçen سُبْحَان sübhâne kelimesi genel kabul olarak, “tenzih ederiz”, “şanı ne yücedir!” veya “varlığın kendisi adına hareket ettiği Rabbimizin şanı ne yücedir”(7) ya da “yüceler yücesidir”(8) şeklinde tercüme edilebilir.

Yüce Allah’ın eksikliklerden münezzeh yani uzak oluşuyla ilgili olarak Sâffât 37/159’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah onların isnat edegeldiklerinden münezzehtir.” Bu meselenin ele alındığı hem En‘âm 6/100’de, hem de Sâffât 37/159’da Yüce Allah’ın cinlerle Allah arasında nesep bağı iftirasından oluşan nitelendirmelerden münezzeh ve çok yüce olduğu vurgulanmaktadır.

Nahl 16/57’de Yüce Allah’ın sübhânlığı, yani çocuk isnadı nitelendirmelerinden münezzeh olduğu belirtilmektedir. A‘râf 7/190’da da ortak koşanların bu yaklaşım ve iftiralarından Rabbimizin yüce olduğu beyan edilmektedir. Mü’minûn 23/91’deki hatırlatmada ise aynı konu ve içerik söz konusudur; çocuk isnadı gibi yakıştırmalardan Yüce Allah’ın münezzehliği dile getirilmektedir.

Esasında konu sadece çocuk sahibi olmayla değil de müşriklerin ileri sürdüğü her ne tür konu varsa Yüce Allah’ın şirk içerikli bütün yakıştırmalardan münezzeh ve yüce olduğu beyan edilmiş olmaktadır.

ıı. Vahyin Gönderilişi ve Gayesi

يُنَزِّلُ الْمَلٰٓئِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ اَمْرِه۪ عَلٰى مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ٓ اَنْ اَنْذِرُوٓا اَنَّهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّآ اَنَا۬ فَاتَّقُونِ “(Allah) kendi emri gereği ‘Benden başka ilah olmadığına dair (kullarımı) uyarın ve bana karşı muttakî (duyarlı) olun!’ diye melekleri kullarından dilediği kişiye rûh (vahiy) ile gönderir.”

Âyetteki يُنَزِّلُ yünezzilü fiili “indirir, indirmektedir”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâikete kelimesi “melekleri”; بِالرُّوحِ bi’r-rûhı ifadesi “ruh ile, vahiy ile”; مِنْ اَمْرِه۪ min emrihî ifadesi “O’nun emrinden, O’nun emri gereği”; عَلٰى مَنْ يَشَآءُ ‘alâ men yeşâu ifadesi “dilediğine/layık gördüğüne”;مِنْ عِبَادِه۪ min ‘ıbâdihî ifadesi “O’nun kullarından”;اَنْ اَنْذِرُوا en enzirû ifadesi “uyarın, duyurun diye”; اَنَّهُ ennehû ifadesi “muhakkak ki O”; لَآ اِلٰهَ ۬ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilâh yoktur”; اِلَّآ اَنَا illâ ene istisnası “benden başka”; فَاتَّقُونِ fettekûni emri ise “bana karşı takvalı, duyarlı olun” demektir.

Burada meleklerin vahyi getirmeleri ve vahyin gönderilme gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1.يُنَزِّلُ الْمَلٰٓئِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ اَمْرِه۪ عَلٰى مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ٓ “(Allah) kendi emri gereği melekleri kullarından dilediği kişiye rûh (vahiy) ile gönderir.” Bu âyetin bir benzeri Mü’min 40/15’tedir. Yüce Allah bu âyette melekleri kendi emrinin bir gereği olarak kullarından dilediği, seçtiği, uygun gördüğü kişilere vahiy ulaştırmak üzere gönderdiğini beyan etmektedir.

a) Âyette geçen يُنَزِّلُ yünezzilü fiili “indirmek” anlamının yanında “göndermek”, “vahyetmek” manalarını da içermektedir. Ayrıca bu fiilin kök anlamları arasında “ikram etmek” de bulunduğu için vahiy getirmek üzere meleklerin indirilmesi aslında Yüce Allah’ın kullarına ikram etmesidir.

b) Buradaki الْمَلٰٓئِكَة el-melâikeh kelimesi bazı müfessirler tarafından Hz. Cebrâîl olarak yorumlanmaktadır.(9) Oysa kelime çoğuldur ve bu kelime meleklerin topluca vahiy getirdiğini göstermektedir.

c) Âyette geçen الرُّوح er-rûh kelimesi tıpkı Mü’min 40/15, Şûrâ 42/52 ve Kadr 97/4’te olduğu gibi bağlam gereği “vahiy” olarak anlaşılmalıdır.(10) Bu ifade bütün peygamberlere gönderilen bilgilerin vahiy anlamında “ruh” adıyla anıldığını göstermektedir. Vahye rûh denmesinin nedeni, bilgisizlikten dolayı ölü gibi olan kalbe hayat vermesidir.(11) Anlaşılıyor ki beden için ruhun anlamı neyse dinî hayat için de vahyin anlamı odur.

d) Âyetteki مِنْ اَمْرِه۪ min emrihî ifadesi “emrinden” yani “O’nun emriyle, O’nun buyruğuyla” manasına gelmektedir. İfadenin başındaki مِنْ min edatı da bâ/bi manasına gelmekte ve “ile” anlamını içermektedir.(12) Konuyla ilgili En‘âm 6/61, Nahl 16/50, Meryem 19/64, Enbiyâ’ 21/27-28 ve Tahrîm 66/6’da meleklerin Yüce Allah’ın emrinde oluşu ve O’nun emrinin dışına çıkmayan özelliklerini haber vermektedir.

e) Buradaki عَلٰى مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ “Kullarından dilediği kimseye” manasına gelmektedir. Bu ifade risaletin Yüce Allah’ın dilemesine bağlı olduğunu, kulların çalışarak bu makamı elde edemeyeceklerini göstermektedir. Peygamberlerin Yüce Allah tarafından seçildiği konusu Bakara 2/105, En‘âm 6/124, Hacc 22/75 ve Şûrâ 42/13’te de beyan edilmektedir. Demek ki peygamberlik vehbîdir, kesbî değildir.

2. اَنْ اَنْذِرُوٓا اَنَّهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّآ اَنَا۬ فَاتَّقُونِ “Benden başka ilah olmadığına dair (kullarımı) uyarın ve bana karşı muttakî (duyarlı) olun! (diye peygamber gönderir).” Âyetin bu bölümünde öncelikle peygamberlerin görevlendirilme gerekçesi ele alınmakta ve onların uyarıcılıkları ifade edilmektedir. Esasında Bakara 2/213 ve Nisâ’ 4/165’te belirtildiği gibi, peygamberlerin en temel görevlerinden birisi onların müjdeleyici ve uyarıcı olmalarıdır. Bu görevleri gereği uyarıclıklarının ana konusu da muhataplarını yani ümmetlerini tevhide yönlendirmeleridir ki burada ve Nahl 16/36’da dikkat çekilen husus budur.

Yüce Allah’tan başka hiçbir ilah olmadığı kabulü tevhiddir ve sadece Allah’a karşı muttaki olmak, yani O’na karşı duyarlı olup, sorumluluğunu bilmek ve sorumlu davranmak da takvadır. İnsanlardan istenen duyarlılık Yüce Allah’ı tek ilah olarak kabul etmek ve O’na karşı muttaki olmaktır.

Burada sözü edilen takvâ, muhatapların putperestlik noktasındaki inanç bozukluğundan korunmalarıdır. Şu‘arâ’ sûresinde sözü edilen peygamberlerin tebliğlerinde özetlenen ve daha pek çok âyette dile getirilen konu başlığı da budur. Yaratılışın gerekçesi muttaki insan yetiştirmektir; burada uyarıya konu edilen buyruk da budur.

ııı. Göklerin, Yeryüzünün ve İnsanların Yaratılışı

خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ بِالْحَقّ تَعَالٰى عَمَّا يُشْرِكُونَ خَلَقَ الْاِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ فَاِذَا هُوَ خَص۪يمٌ مُب۪ينٌ “(Allah) gökleri ve yeri bir amaç ile yaratmıştır. O, (müşriklerin) ortak koştuklarından yücedir. O, insanı nutfeden (zigottan) yaratmıştır. Bir de bakarsın ki o apaçık bir tartışmacı olmuş.”

Buradaki خَلَقَ haleka fiili “yarattı”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda ifadesi “ve yeri, yeryüzünü”;بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”; تَعَالٰى te‘âlâ fiili “yücedir”; عَمَّا يُشْرِكُونَ ‘ammâ yüşrikûne ifadesi “onların ortak koştukları şeylerden”; خَلَقَ haleka fiili “yarattı”; الْاِنْسَان el-insâne kelimesi “insanoğlunu”;مِنْ نُطْفَةٍ min nutfetin kelimesi “döllenmiş yumurtadan”;فَاِذَا هُوَ fe izâ hüve ifadesi “bir de bakarsın ki o”; خَص۪يم hasîmun sözcüğü “tartışmacı(dır)”; مُب۪ين mübînun sıfatı ise “apaçık” demektir.

Burada Yüce Allah’ın yaratıcı kudreti ile müşriklerin ortak koşma iddialarından münezzeh oluşu gündeme getirilmektedir.

1. خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ بِالْحَقّ تَعَالٰى عَمَّا يُشْرِكُونَ (Allah) gökleri ve yeri bir amaç ile yaratmıştır. O, (müşriklerin) ortak koştuklarından yücedir.” Yüce Allah bu âyette mutlak yaratıcı ve putperestlerin yakıştırmalarından uzak ve münezzeh olduğunu belirtmektedir.

a)خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ بِالْحَقّ “(Allah) gökleri ve yeri bir amaç ile yaratmıştır.” Burada göklerin ve yeryüzünün yaratılışının bir anlam ve amaç ile gerçekleştirildiği beyan edildiği gibi, esasında Yüce Allah hariç bütün mevcudatın yaratılmış ve bunları var edenin de Rabbimiz olduğu ifade edilmek istenmektedir.

Sâd 38/27’de yaratılışın bir anlam ve amaç için gerçekleştirildiği noktasında bilgiler zikredilmektedir. Burada kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Âyetin sonundakiبِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile” manasına gelse de, bu ve benzer konularda maksat “bir amaç ile”, “bir gaye için”, “bir hikmet ile”,(13) hatta “bir adelet ve insaf ile”(14) gibi anlamlar içermekte, yaratılışın anlam ve amaçtan yoksun olmadığı, “hak ve doğru olup bâtıl ve hata olmadığı” beyan edilmektedir.(15)

Yüce Allah Sâd 38/27’de şöyle buyurmaktadır: “Göğü, yeryüzünü ve ikisi arasındakileri boş yere yaratmadık. Bu (boş yere yaratılmışlık iddiası), kâfirlerin zannıdır.” Yüce Allah bu cümlede kâinatın yaratılışı hakkında olumsuz bir cümle ile bunun bâtıl, boş ve anlamsız olmadığını beyan etmektedir. Bu konuda Kur’ân’da çeşitli hatırlatmalar yer almaktadır.(16) Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de yaratılışın anlamsız ve amaçsız olmadığına dikkat çekilerek Yüce Allah’ın gücüne ve kudretine gönderme yapılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Nahl 16/3’te, ayrıca En‘âm 6/73, Yûnus 10/5, İbrâhim 14/19, Hıcr 15/85, ‘Ankebût 29/44, Rûm 30/8, Zümer 39/5, Dühân 44/39, Câsiye 45/22 ve Ahkâf 46/3’e göre “gökler, yeryüzü ve bütün varlıklar, ancak ve ancak bir anlam ve amaç için yaratılmıştır.” Âl-i İmrân 3/191’de “müminlerin Yüce Allah’ın kâinattaki varlıkları anlamsız ve amaçsız yaratmadığını itiraf ettikleri, sonraki nesil müminlerinin de aynı bilince sahip olmaları gerektiği” ortaya konulmaktadır.

Tûr 52/35’te “Yüce Allah’ın inkârcıları anlamsız ve amaçsız yaratmadığı bildirilmekte, genel olarak da hayatın anlam ve amaçtan yoksun olmadığı” özellikle vurgulanmaktadır. Benzer bir ifade Mü’minûn 23/115’te “insanların abes olsun diye yaratılmadığı” şeklinde yer almaktadır. Her iki âyetteki mesaj da inkârî soru olarak dile getirilmektedir. Enbiyâ’ 21/16 ve Dühân 44/38-39’da da benzer mesajlar söz konusu edilmektedir.

b) تَعَالٰى عَمَّا يُشْرِكُونَ “O, (müşriklerin) ortak koştuklarından yücedir.” Yüce Allah sûrenin ilk âyetinde de belirttiği gibi, âyetin bu cümlesinde müşriklerin şirk adına ileri sürdüğü bütün ortaklık içeren kabüllerden münezzeh ve yüce olduğunu beyan etmektedir.

Gerek kainatın yaratılışında, gerek idare edilişinde, gerekse bu âlemin sonrasında Yüce Allah tek ve mutlak yaratıcıdır; geri kalan her bir şey muhdestir, yani sonradan yaratılmıştır. Bu gerçek doğrultusunda müşriklerin ileri sürdüğü her türlü şirk unsuru içeren yakıştırmaların boş ve anlamsız olduğu, Yüce Allah’ın bu tür sözlerden ve iddialardan uzak, münezzeh ve yüce olduğu tekrar belirtilmektedir.

2. خَلَقَ الْاِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ فَاِذَا هُوَ خَص۪يمٌ مُب۪ينٌ “O, insanı nutfeden (zigottan) yaratmıştır. Bir de bakarsın ki o apaçık bir tartışmacı olmuş.” Yüce Allah göklerin ve yeryüzünün yaratıcısı olduğunu beyan ettikten sonra, konuyu uzaktan yakına getirerek bu defa insanın yaratılışını dikkatlere sunmakta, sonrasında ise inkârcı insanın nankörlüğünü hatırlatmaktadır. Bu âyetin bir benzeri ayıplayıcı ve kınayıcı bir üslupla Yâsîn 83/77’de de geçmektedir.

a) خَلَقَ الْاِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ “O, insanı nutfeden (zigottan) yaratmıştır.” Bu âyette sözü edilen kişinin kim olduğu çok önemli değildir. Çünkü Yüce Allah burada isim vermemektedir. Ancak kelimenin başındaki eliflâm takısı bunun belli bir kişi veya belli nitelikteki insan tipi olabileceğini de gösterebilir. Bu noktada âyetin nüzül sebebi rivayetine göre, Übeyy b. Halef el-Cumahî, elinde üzerinden çok uzun zaman geçmiş bir kemik parçası ile Hz. Peygamber’in yanına gelmiş ve “Ey Muhammed, ölüp bu kemik gibi bir duruma geldiğimizde diriltileceğimizi mi vaad ediyorsun?” deyince, işte bu âyet nâzil olmuştur.(17)

Anlaşıldığına göre, Mekkeli müşriklerin büyük çoğunluğu âhirete iman etmiyorlardı. Bunu savunmak için çeşitli yollara başvuruyor, kendi kabullerinin doğru olduğunu ispata çalışıyorlardı. Yeniden diriltilmeye inanmayanlar bu noktada tek kişi değil, belli bir insan grubunu oluşturuyordu. Bu nedenle الْاِنْسَان el-insân kelimesinin başındaki eliflâm takısının özel bir kişiyi değil, öncelikle mahşerdeki diriltilmeye inanmayan Mekkedeki müşrikleri, ardından mahşere kadar inkârcı ve tartışmacı herkesi içermektedir. Bu ve benzer konularda isimlerin değil de, niteliklerin zikredilme sebebi, mesajı evrensele taşımak, gündemden düşürmemek ve tarihe gömmemektir.

Yüce Allah bu âyette insanoğlunu “nutfe”den yarattığını beyan etmektedir. ‘Alak 96/2’de detaylı bir şekilde ele alacağımız gibi, insanoğlu, erkeğin erlik sıvısı ile kadın yumurtasının birleşmesinden, yani döllenmiş yumurta anlamında 46 kromozomdan oluşan “zigot”tan yaratılmaktadır. İşte burada ele alınan husus, mahşerdeki diriltilmeye inanmayanlara kendi yaratılışlarını “nutfe” üzerinden hatırlatmaktır.

b) فَاِذَا هُوَ خَص۪يمٌ مُب۪ينٌ “Bir de bakarsın ki o apaçık bir tartışmacı olmuş.” Buradakiفَاِذَا هُوَ fe izâ hüve ifadesi, Yâsîn 36/29. âyette açıkladığımız üzere, bir işin hemen devreye girdiğini ortaya koyan bir anlam vermektedir. Buna göre, yaratılışı hakkında hiç kafa yormadan mahşerdeki diriltilmeyi inkâra kalkışan bu insan tipinin ne kadar aceleci ve fevri davranış sergilediği, iddialarının ne kadar temelsiz olduğu anlaşılmaktadır.

Âyette geçen خَص۪يمٌ مُب۪ين hasîm-ı mübîn tamlaması “apaçık tartışan, mücadele eden kişi” anlamına gelmekte, Yâsîn 83/77’de de geçtiği gibi, bu tipin bâtıl bir iddia uğrunda kendisini ısrarla ve inatla savunduğunu göstermektedir. Mübîn sıfatı insanın kendini ifade edebilmesi ve bunu ileri düzeyde başarabilmesi manasını da taşır. H-s-m kökünden kelimeler Kur’ân’da 18 yerde geçmekte, “tartışmak”,(18) “taraf olmak, savunucu”(19) ve “hasım”(20) gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Bu genel yapı içerisinde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen bu kelime, “tartışmak, karşı çıkmak” manasıyla, nankör insanların olumsuz bir davranışını ortaya koymaktadır.

b) Hayvanların Yaratılış Gayesi

Yüce Allah, sûrenin 5-8. âyetlerinde hayvanları neden yarattığını, onların yünlerinden ve derilerinden istifade edildiğini, başka menfaatlerinin bulunduğunu, bazılarının yenebildiğini, sürüler halinde geliş gidişlerinde insanlar için güzellik bulunduğunu, onlar vasıtasıyla uzak yerlere yükler taşındığını, aksi taksirde insanların çok büyük zahmetlere katlanmak zorunda kalacaklarını, dahası at, katır ve merkep gibi hayvanlara da hem binildiğini hem de onların süs olarak kullanılabildiğini beyan etmektedir.

ı. Hayvanlardaki Çeşitli Nimetler

وَالْاَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ ف۪يهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَاْكُلُونَ وَلَكُمْ ف۪يهَا جَمَالٌ ح۪ينَ تُر۪يحُونَ وَح۪ينَ تَسْرَحُونَ “Hayvanları da O yaratmıştır. Onlarda sizin için ısıtıcı (şeyler) ve birçok yarar vardır. Onların bir kısmından da yersiniz. (Ayrıca) onlarda sizin için akşam getirirken, sabah salıverirken bir (başka) güzellik vardır.”

Buradaki وَالْاَنْعَامَ ve’l-en‘âme kelimesi “ve hayvanları da”;خَلَقَهَا halekahâ fiili “onları da O yarattı”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için vardır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onlarda”; دِفْءٌ dif’un kelimesi “ısıtıcı şey”; وَمَنَافِعُ ve menâfi‘u kelimesi “ve menfaatler”; وَمِنْهَا ve minhâ ifadesi “ve yine onlardan”; تَاْكُلُونَ te’külûne fiili “yiyorsunuz”; وَلَكُمْ ve lekem ifadesi “yine sizin için vardır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onlarda”; جَمَال cemâlün kelimesi “güzellik”; ح۪ينَ تُر۪يحُونَ hîne türîhûne ifadesi “akşam getirirken”; وَح۪ينَ تَسْرَحُونَ ve hîne tesrahûne ifadesi ise “sabah salıverirken” demektir.

Burada Yüce Allah’ın hayvanları yaratması ve onlarla ilgili insanlara yönelik sunulan bazı nimetler gündeme getirilmektedir.

1.وَالْاَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ ف۪يهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَاْكُلُونَ “Hayvanları da O yaratmıştır. Onlarda sizin için ısıtıcı (şeyler) ve birçok yarar vardır. Onların bir kısmından da yersiniz.” Yüce Allah evcil hayvanlar anlamında koyun, keçi, inek ve deve gibi hayvanları da kendisinin yarattığını beyan ederek, bu hayvanların özellikle derilerinden, yünlerinden vs. istifade ederek insanların ısındığını, onlardan gıda olarak beslendiklerini ve daha başka menfaatler de elde ettiklerini ifade etmektedir.

a) Kur’ân’da sadece burada geçen دِفْء dif’un kelimesi, “korunma vasıtaları, ısıtıcı şeyler, ısıtan giysiler” demektir. Burada detay verilmemesi, maksadın genel anlamda hayvanların derilerinden ve yünlerinden elde edilen giysi ve koruyucu her türlü imkândır. Bunların ne olduğu ve nasıl kullanıldıkları yöresel bağlamda şekillenmekte, coğrafyalara göre farklılıklar içermektedir.

b) Âyetin bu kısmında dile getirilen ve Kur’ân’da sekiz kez(21) geçen مَنَافِعُ menâfı‘ kelimesi giysi ihtiyacının dışında hayvanlardan elde edilen çeşitli istifadelerdir, yararlardır. Yâsîn 36/72-73’te de izah ettiğimiz üzere, hayvanlardan elde edilen menfaatler bağlamında bu âyetteki مَنَافِع menâfı‘ “pek çok menfaatler” kelimesi, Mü’minûn 23/21-22. âyette de zikredildiği gibi elbette onların binek olarak kullanılmasını da, kendilerinden gıda olarak yararlanılmasını da içermektedir.

Ancak bunlardan ayrı olarak, meselâ alınıp satılmaları, kuşların haberleşmede kullanılması, kurban olarak kesilip bir ibadeti karşılamaları, bazı deniz ürünlerinin içindeki inciler, mercanlar vs. şeklinde ekonomik açıdan farklı yararları da söz konusudur. Ayrıca akvaryumlarda beslenen hayvanlar ile muhabbet kuşları da bu bağlamda hatırlanabilir.

Mâide 5/96’da deniz hayvanlarının avlanmasından söz edilmekte ve onların bu yönüyle insanların istifadesine sunuldukları açıklanmaktadır. En‘âm 6/142’de bu durum, yük taşımak, tüyünden döşek yapmak ve etleri yenmek şeklinde belirlenmektedir.

Hayvanların insan hizmetinde daha neleri kapsadığıyla ilgili daha sonra ele alacağımız Nahl 16/6-8, 66-69 ve 80. âyetlerde değineceğiz. Konuyla ilgili çarpıcı ifadelerden birisi olan Sâd 38/31-33’te Hz. Süleyman’ın bakımlı ve soylu atlara olan düşkünlüğü dile getirilmekte, kendisine Yüce Allah’ı hatırlattıkları için onları çok sevdiği, bacaklarını ve boyunlarını okşadığı, bu işlemi atlar gözden kayboluncaya kadar devam ettirdiği beyan edilmektedir. Hiç şüphe yok ki bu da insanlar için hayvanlarda yaratılmış bir yarar ve menfaat örneğidir.

Mü’minûn 23/21-22’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Hayvanlarda sizin için elbette ibretler vardır. Onların karınlarındakinden (sütlerinden) size içiririz. Onlarda sizin için pek çok faydalar daha vardır; etlerinden de yersiniz. Onların üzerinde ve gemilerde taşınırsınız.”

Mü’min 40/79-80’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah, kimine binesiniz, kimini yiyesiniz diye sizin için hayvanları yaratandır. Onlarda sizin için daha nice faydalar vardır. Gönüllerinizdeki bir arzuya onlara binerek ulaşırsınız. Onların ve gemilerin üstünde taşınırsınız.”

İşte bu âyetlerde de yer aldığı gibi, gemiler gibi bazı hayvanların binek olarak kullanılmaları da bir nimettir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette konu, hayvanların sadece binek olmaları değil, ağır yük taşımacılığında da kullanılmış olmalarıdır. Develer, mandalar, öküzler, filler, hatta kuzay ülkelerindeki köpekler insanları taşıdıkları gibi ağır yükleri de taşımakta kullanılmışlardır.

c) Âyette geçen وَمِنْهَا تَاْكُلُونَ “Onlardan yiyorsunuz” ifadesi ise hayvanların hepsinin değil de bir kısmının yendiğini, yenmekte olan hayvanların da vucütlarının her tarafının değil, bir kısmının yenebildiğini göstermektedir. Bu bağlamda âyette geçen مِنْ min edatının “bir kısmı” manasına geldiği unutulmamalıdır. Yâsîn 36/33 ve Mülk 67/15’te de belirttiğimiz üzere, elde edilen nimetlerin hepsinin değil, bir kısmının yenmesi, diğerlerinin ise Allah yolunda infak edilmesi gerektiği mesaja katılmış olur. Bu arada yenebilecek şeylerin hepsinin yenilmemesi, başka varlıkların da düşünülmesi gerektiği ifadenin mesaj kapsamında yer almaktadır.

2. وَلَكُمْ ف۪يهَا جَمَالٌ ح۪ينَ تُر۪يحُونَ وَح۪ينَ تَسْرَحُونَ “(Ayrıca) onlarda sizin için akşam getirirken, sabah salıverirken bir (başka) güzellik vardır.” Yüce Allah hayvanların insanlar için nasıl nimetler olduğu noktasında bir başka özelliğe dikkat çekmekte ve hayvan sürülerinin akşam otlaktan dönerken ve sabahleyin giderken ortaya koydukları görüntüyü hatırlatmaktadır.

Âyette ح۪ينَ تُر۪يحُونَ hîne turîhûne “siz onları akşam getirirken” ifadesinin önce zikredilmesinin muhtemel sebebi, “sürülerin akşam gelişlerinin” sahiplerinin daha çok hoşuna gitmesidir. Çünkü akşam karnı dolu gelen hayvanlar artık süt verebilecek duruma hazırlanırlar ve sahipleri onları doyurmak gibi bir ihtiyaçtan kurtulmuş olurlar. Dahası, dönen sürü, akşam sağ salim döndüğü için de mutluluk verir. Onların yavruları varsa onlarla buluşmaları da bir başka sevinç ve zevk vesilesidir. Ayıca akşam gelirken tok olmaları sebebiyle daha alımlı ve güzel görünmeleri de bir sebep olarak düşünülebilir.

Ardından وَح۪ينَ تَسْرَحُونَ ve hîne tesrahûne “ve sabah onları salıverdiğinizde” ifadesi gereği “sabahleyin gidişleri” de bir mutluluk vesilesidir; zira sabah sürülerin adeta komut almışçasına ve nereye gideceklerini bilircesine bir uyum içerisinde koşup oynaşarak gidişleri de insana ayrı huzur veren bir görüntü oluşturmaktadır.

ıı. Hayvanların Yük Taşımacılığında Kullanımı

وَتَحْمِلُ اَثْقَالَكُمْ اِلٰى بَلَدٍ لَمْ تَكُونُوا بَالِغ۪يهِ اِلَّا بِشِقِّ الْاَنْفُسِ اِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ “(O hayvanlar) yüklerinizi, (büyük) güçlüklere katlanmadan ulaşamayacağınız şehir(ler)e taşırlar. Şüphesiz ki Rabbiniz raûf’tur (çok şefkatlidir); rahîm’dir (çok merhametlidir).”

Âyettekiوَتَحْمِلُ ve tahmilü fiili “ve taşıyorunuz”; اَثْقَالَكُمْ eskâleküm tamlaması “sizin yüklerinizi”; اِلٰى بَلَدٍ ilâ beledin ifadesi “(şu) beldelere”; لَمْ تَكُونُوا lem tekûnû fiili “siz (şöyle) değilsiniz”; بَالِغ۪يهِ bâliğîhi ifadesi “onu ulaştıranlar, onu ulaştıramazdınız”; اِلَّا بِشِقِّ الْاَنْفُسِ illâ bişıkkı’l-enfüsi istisnası “zar zor, zorlanmadan”; اِنَّ رَبَّكُمْ inne rabbeküm ifadesi “muhakkak ki sizin Rabbiniz”;لَرَؤُ۫فٌ leraûfun sıfatı “elbette çok şefkatli(dir)”; رَح۪يم rahîmun sıfatı ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Burada hayvanların yük taşımacılığındaki etkinliği ve Yüce Allah’ın insanlara yönelik merhameti gündeme getirilmektedir.

1.وَتَحْمِلُ اَثْقَالَكُمْ اِلٰى بَلَدٍ لَمْ تَكُونُوا بَالِغ۪يهِ اِلَّا بِشِقِّ الْاَنْفُسِ “(O hayvanlar) yüklerinizi, (büyük) güçlüklere katlanmadan ulaşamayacağınız şehir(ler)e taşırlar.” Yüce Allah insanların hayvanlardan istifadeleri bağlamında onların çeşitli beldelere yani ülkelere yük taşıyıcılıklarını dikkate sunmaktadır. Hayvanların taşımacılıkta kullanımıyla ilgili olarak Yâsîn 36/72’de şöyle buyrulmaktadır: “Onları (hayvanları) kendilerinin hizmetine sunduk; bir kısmından binekleri vardır; bir kısmından da yiyorlar.”

Burada Zuhruf 43/12-13’te verilen bilgileri de hatırlamak gerekmektedir: “Bütün çiftleri O yaratmıştır. Size bineceğiniz gemiler ve hayvanlar vâr etti ki böylece onların sırtına binip üzerlerine yerleşince, Rabbinizin nimetini anarak ‘Bunu bizim hizmetimize vereni tesbih ve takdis ederiz; yoksa biz bunlara güç yetiremezdik’ diyesiniz.”

Şayet bu hayvanlar taşımacılıkta kullanılmamış olsaydı, özellikle de teknolojinin gelişmediği şartlarda hayvanların bu çok önemli hizmet imkânının ne demek olduğu kolayca anlaşılabilecektir. Bu nedenledir ki Yüce Allah âyette konuyla ilgili olarak “ancak güçlüklere katlanarak varabileceğiniz”, “güç bela ulaşabileceğiniz” buyurmakta ve hayvanların taşımacılıktaki kullanımlarının ne derece etkin bir görev icra ettiğini ortaya koymaktadır.

Âyette geçen بِشِقِّ الْاَنْفُسِ bi şıkkı’l-enfüsi ifadesi “canların güçlüğüyle”, “canların çektiği zahmetle”, “can zahmetiyle” gibi anlamlar içermekte ve hayvanların desteği olmadan insanların çekeceği sıkıntıları ortaya koymaktadır.

2. اِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ “Şüphesiz ki Rabbiniz raûf’tur (çok şefkatlidir); rahîm’dir (çok merhametlidir).” Yüce Allah insanlara sunduğu nimetleri hatırlattıktan sonra bütün bu ve benzer imkânları vermesini insanlara olan şefkatine ve merhamet sıfatına bağlamaktadır. Yüce Allah insanlara şefkat ve merhamet sahibi olduğu gibi insanların da hayvanlara karşı benzer bir şefkati ve merhameti takınmalıdırlar.

ııı. Binek ve Süs Olarak Kullanılan Hayvanlar

وَالْخَيْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَم۪يرَ لِتَرْكَبُوهَا وَز۪ينَةً وَيَخْلُقُ مَا لَا تَعْلَمُونَ “Kendilerine binmeniz ve güzel görüntü olsun diye atı, katırı ve eşeği de (yaratmıştır). (Allah) henüz bilemediğiniz (daha nice şeyler) yaratmaktadır.”

Âyetteki وَالْخَيْلَ ve’l-hayle kelimesi “ve atı”;وَالْبِغَالَ ve’l-biğâle sözcüğü “ve katırı”;وَالْحَم۪يرَ ve’l-hamîra kelimesi “ve merkebi, eşeği”; لِتَرْكَبُوهَا li tekebûhâ fadesi “onlara binesiniz diye”; وَز۪ينَةً ve zîneten sözüğü “ve süs olarak”;وَيَخْلُقُ ve yahlüku fiili “ve yaratıyor, yaratır”; مَا لَا تَعْلَمُونَ mâ lâ ta‘lemûne ifadesi ise “sizin bilemediğiniz şeyleri” demektir.

Burada Yüce Allah’ın yaratıcı kudretine ve bunun devam etmekte olduğuna dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَالْخَيْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَم۪يرَ لِتَرْكَبُوهَا وَز۪ينَةً “Kendilerine binmeniz ve güzel görüntü olsun diye atı, katırı ve eşeği de (yaratmıştır).” Yüce Allah yarattığı varlıklardan söz etmeye devam etmekte, gökleri ve yeryüzünü bir anlam ve amaç için yarattığını beyan ettikten, insanoğlunu döllenmiş bir yumurtadan yarattığını, bu arada çeşitli hayvanları da insanların hizmetine sunduğunu belirttikten sonra, özellikle hayvanların taşımacılıktaki etkinliğini hatırlatmakta, buna ilave olarak başka bazı hayvanları da hem binmek hem de süs olmaları için var ettiğini beyan etmektedir.

Nahl sûresinin beşinci âyetinde evcil hayvanlardan söz edilirken onlardan yenebileceği beyan edilmesine rağmen, bu üç hayvanın ayrıca zikredilmesi ve onların yaratılış gayesi bağlamında da “üzerlerine binilmesi” ve “süs olmaları” ifade edilince, dolaylı olarak bu üç hayvanı yememek gerektiği gibi bir sonuç ileri sürülmektedir.(22)

Esasında dolaylı olarak böyle bir sonuç çıkarsa da Taberî’nin de işaret ettiği gibi, bu âyet hangi hayvanların yenmesinin haram olduğuyla ilgili doğrudan ve açıktan herhangi bir delil içermemektedir. Zira hangi şeylerin yenmesinin yasak olduğu Bakara 2/173, Mâide 5/3, En‘âm 6/145 ve Nahl 16/115. âyetlerde açıkça zikredilmektedir.

2. وَيَخْلُقُ مَا لَا تَعْلَمُونَ “(Allah) henüz bilemediğiniz (daha nice şeyler) yaratmaktadır.” Yüce Allah bu cümlesinde يَخْلُقُ yahlüku geniş zaman kalıbını kullanarak, hem mutlak anlamda devamlı yaratıcı olduğunu beyan etmekte, hem de taşımacılıkta, binek ve süs olarak başka araçlar da yaratmakta olduğunu dile getirmiş olmaktadır. Eski nesillerin bilmediği, ancak şimdilerde bizim bildiğimiz binekler, araçlar vs. vardır. Trenler, otomobiller, uçaklar, denizaltılar, balonlar vs. ulaşım araçları artık bilinmekte ve kullanılmaktadır. Ancak yarınlarda daha başka icatlar da elbette gerçekleştirileceği için bugün de onları biz bilememekteyiz.

Bu konuda Yâsîn 36/36’da şöyle buyrulmaktadır: “Yerin bitirmekte olduklarından, (insanların) kendilerinden ve mahiyetini bilemeyecekleri şeylerden bütün çiftleri yaratan (Allah)’ın şanı ne yücedir!” Rahmân 55/29’da “Yüce Allah’ın her yeni günde yeni bir işte olduğu”(23) hatırlatılmaktır. Henüz yaratılmamış bir şey bilinemeyeceğine göre, yaratıldığında imkânlar ölçüsünde onu bilmenin önünde herhangi bir engel de yoktur.

Şartlar ne olursa olsun, insanlığın bilgi düzeyi nerelere ulaşırsa ulaşsın, Bakara 2/255’te de beyan edildiği üzere, hiçbir insan Yüce Allah’ın ilmini kuşatamayacağı için, her şeyi bilme iddiasından özenle kaçınmak gerekmektedir. İnsanların bilgi düzeyi ne kadar ileri olursa olsun, bilimsel araştırmalar ne düzeye ulaşırsa ulaşsın, Yüce Allah’ın mahlûkatını bütünüyle bilip tanımak, onların hepsi hakkında malumat sahibi olmak mümkün değildir.

Çünkü tıpkı cennette müminler için gizlenen ve hiçbir insanın bilemeyeceği ödüllerin bulunması gibi,(24) Hz. Peygamber’in ifadesiyle hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın duymadığı, hiçbir akla gelmeyen”(25) şeyler daima vardır.

c) Yüce Allah’ın Hidayeti ve Kâinat Kitabı

Yüce Allah, sûrenin 9-11. âyetlerinde dosdoğru yolu kendisinin belirlediğini, eğri yolların da bulunduğunu, dilemesi halinde herkesi hidayete erdirebileceğini ifade etmekte, kâinat kitabından “yağmur”a dikkat çekmekte, onun sayesinde insanların içme ihtiyaçlarını karşıladıklarını ve hayvanlarını beslediklerini, zeytin, hurma, üzüm gibi çeşitli tarım ürünleri yetiştirdiklerini, bunda düşünenler için dersler bulunduğunu beyan etmektedir.

ı. Doğru Yolun Göstericisi

وَعَلَى اللّٰهِ قَصْدُ السَّب۪يلِ وَمِنْهَا جَآئِرٌ وَلَوْ شَآءَ لَهَدٰيكُمْ اَجْمَع۪ينَ “Yolun doğrusu(nu göstermek) yalnızca Allah’a aittir. (Yolun) eğrisi de vardır. (Allah) dileseydi hepinizi doğru yola ulaştırırdı.”

Âyettekiوَعَلَى اللّٰهِ ve ‘alellâhi ifadesi “ve sadece Allah’a aittir”; قَصْدُ السَّب۪يلِ kasdü’s-sebîli tamlaması “yolun en kestirme olanı”; وَمِنْهَا ve minhâ ifadesi “ve ondan”; جَآئِر câirun kelimesi “eğri, sapan (da vardır)”; وَلَوْ شَآءَ ve lev şâe ifadesi “ve eğer (Allah) dileseydi”; لَهَدٰيكُمْ lehedâküm fiili “sizi elbette hidayete erdirirdi, size yol gösterirdi”; اَجْمَع۪ين ecme‘îne kelimesi ise “hepinizi, hepinize” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak anlamda doğru yolu gösterici olduğu, o yolu terk edenler bulunduğu ve dilemesi halinde herkesi hidayete erdirebileceği gündeme getirilmektedir.

1.وَعَلَى اللّٰهِ قَصْدُ السَّب۪يلِ وَمِنْهَا جَآئِرٌ “Yolun doğrusu(nu göstermek) yalnızca Allah’a aittir. (Yolun) eğrisi de vardır.” Yüce Allah bütün mahlûkatı kendisinin yarattığını beyan ettikten sonra, doğru yolu gösterenin de yine sadece kendisi olduğunu, o hakikat yolundan sapanlar da bulunduğunu bildirmektedir.

Âyetin bu cümlesi “En kestirme yol Allah’a varan yoldur; o yoldan sapan da vardır” veya “Doğru hedefe götürecek olan doğru yol da Allah’a aittir; o yoldan sapan da vardır” şeklinde de anlaşılabilir. Her iki durumda da maksat Yüce Allah’ın hak ve hakikat yolunu kendisinin gösterdiğini, sadece o yolla Allah’a varılabileceğini, buna karşılık hakikat yolundan sapanların da bulunduğunu ifade etmektir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen قَصْدُ السَّب۪يلِ kasdü’s-sebîli tamlaması “yolun en kestirme olanı”, “en doğru yol”, “eğrilik içermeyen yol”, “hidayet yolunu beyan etmek”, “yolun varacağı yeri göstermek”; yine Kur’ân’da sadece bu âyette geçen جَآئِر câirun kelimesi ise “eğri, sapan, saptıran, meyleden, sapkınlık yolu”(26) gibi anlamlar içermekte, insan için söz konusu olan iki yolu dikkate sunmaktadır.

Bu âyette verilmek istenen mesaj hakkında daha başka âyetlerde de bilgiler yer almaktadır. Bu çerçevede İnsân 76/3’te şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki, insanoğluna yol gösteren Biziz. Ya şükredici olur; ya da nankör.” Hem bu âyette, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ele alınan konu, insanların hidayete erdirilmesi ve bu hidayetten kaçınanlar olduğu için konuyu insanın hidayeti bağlamında yorumlamak gerekmektedir. Zaten âyetin devam eden ikinci cümlesinde هَدٰي hedâ fiili yer almaktadır.

Fâtiha 1/6’da da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, h-d-y kökünden türetilen hidâyet kelimesi, “yol göstermek, eriştirmek, rehberlik yapmak” gibi anlamlara gelmektedir. Ayrıca “bir varlığın, ne için yaratılmışsa o uğurda varlığını sürdürmesi” de hidâyet kavramının kapsamındadır. Kur’ân’da h-d-y kökünden kelimeler incelendiğinde, hidâyet etmenin farklı anlamlarda, farklı varlıklara nispet edildiği görülmektedir.

Ancak Yüce Allah, hem yorumunu yapmakta olduğumuz Nahl 16/9’da, hem de İnsân 76/3. âyetin ilk cümlesinde de yer aldığı üzere, yol göstericinin, doğru yola rehberlik yapanın, yani hidayet edicinin sadece kendisi olduğunu beyan etmektedir. Bu noktada konuyla ilgili olması bakımından çok önemli gördüğümüz iki âyeti daha hatırlatmak istiyoruz:

a) Leyl 92/12: “Doğru yolu göstermek sadece Bize aittir.” Âyete “Bize düşen, doğru yolu göstermektir” şeklinde de anlam verilebilir. Bu âyet Nahl 16/9 ile mesaj olarak örtüşmektedir. Burada anlatılmak istenen husus, doğrunun ve doğru yolun göstericiliğinin Yüce Allah’a ait olduğunu vurgulamaktır.

Âyette bir de hasr/kasr denen “vurgulu” ifade tercih edilmektedir. Buna göre yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi ile Leyl 92/12’de yer alan ‘aleynâ ifadesinin cümlenin başında bulunması anlama “vurgu” katmaktadır. Böylece Yüce Allah’ın dışında hiçbir varlığın doğru yolu gösteremeyeceğine dikkat çekilmektedir. Doğru yol, sınırlarını ve esaslarını Yüce Allah’ın belirlediği yoldur. İnsanları hakikate götüren yolu göstermek, hakkı ve doğruyu ortaya koymak, peygamber göndermek, kitap indirmek ve deliller ileri sürmek elbette sadece Yüce Allah’a ait birer hakikattır.(27)

Yüce Allah, hidayete erdirme alanına başkalarını sokmamakta, insanların hidayete erdirilmesi işleminde peygamberleri bile devre dışı bırakmaktadır.(28) Şûrâ 42/52’de de belirtildiği gibi, bir peygamber sadece doğru yolu gösterir; hidayet konusundaki görevi ve etkinliği bununla biter.

b) Beled 90/10: “Ona açık açık iki yolu da gösterdik.” “Göstermek, iletmek, hidayet etmek” anlamlarına gelen hedeynâ fiili bu âyette en-necdeyni kelimesiyle birlikte kullanılmaktadır. “Yükseklik, yücelik” anlamına gelen en-necd’in tesniyesi olan en-necdeyni kelimesi “yüksek iki tümsek yer, iki gaye, iki yol” anlamlarına gelmektedir. Bunun “hayır ve şer yolu”, “iyilik ve kötülük”, “doğru ve yanlış”, “hak ve bâtıl”, “karanlık ve aydınlık” gibi iki farklı ve birbirine zıt şeyi ifade ettiğini söylemek mümkündür.

Fıtrat yapısına uygun olan her şey insana verilmiş, peşinden ona sorumluluk yüklenmiştir. Çünkü liman olmadan gemi, pist olmadan uçak anlamsızdır. Yüce Allah insana, sorumluluğunu yerine getirebilsin diye, ihtiyaçlarını karşılama yeteneği vermiş, sonunda ona iki tane de yol göstermiştir.

İnsân 76/3. âyette hidayete konu edilen şey es-sebîl, yani “yol”, Beled 90/10’da ise en-necdeyni yani “iki yol” olarak yer almaktadır. Beled sûresindeki iki yoldan biri, İnsân 76/3’teki “hakikat yolu”dur. Aynı şekilde yorumunu yapmakta olduğumuz Nahl 16/9’daki kasdü’s-sebîli ifadesi ile câirun kelimesi de iki yolun varlığı anlamında benzer bir mesaj içermektedir.

2. وَلَوْ شَآءَ لَهَدٰيكُمْ اَجْمَع۪ينَ “(Allah) dileseydi hepinizi doğru yola ulaştırırdı.” Bu cümlenin benzerleri Mâide 5/48, En‘âm 6/35, 107, 149, Yûnus 10/99, Hûd 11/118-119, Ra‘d 13/31, Nahl 16/93, Secde 32/13 ve Şûrâ 42/8’de de yer almaktadır. Yüce Allah mutlak yaratıcı olduğunu beyan ettikten sonra, dilemesi durumunda bütün insanları elbette hidayete erdirebileceğini belirtmektedir..

Yüce Allah’ın melekler örneğinde olduğu gibi herkesi hidayete erdirmeye elbette gücü yetmektedir; ancak bu durumda insanlar için hayatın imtihan alanı oluşunun da insanlara akıl ve irade vermesinin de peygamber görevlendirmesinin de kitap göndermesinin de hiçbir anlamı kalmazdı. Bu nedenle, âyette لَوْ lev edatı kullanılmış, akıl ve iradelerini iptal ettirecek şekilde Yüce Allah’ın bütün insanların hidayete erdirilmelerini murad etmediği manası söz konusu edilmiştir.

Burada “Allah demek ki herkesin hidayete erdilmesini istemiyor” gibi bir mana da akla gelmemelidir. Çünkü Zümer 39/7’de Yüce Allah’ın bundan razı ve memnun olacağı beyan edilmektedir. Bu ve benzer âyetlerin vermek istediği mesaj hakkında En‘âm 6/35’te bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

ıı. Yağmurun Yağdırılma Gayesi

هُوَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً لَكُمْ مِنْهُ شَرَابٌ وَمِنْهُ شَجَرٌ ف۪يهِ تُس۪يمُونَ “Gökten sizin için suyu indiren O’dur. Ondan hem (size) içecek vardır hem de hayvanlarınızı otlatacağınız bitkiler vardır.”

Âyetteki هُوَ huve zamiri “o (Allah)”; الَّذ۪يٓ اَنْزَلَ ellezî enzele ifadesi “indirmiş olan(dır), indiren(dir)”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten, yüksekten”; مَآء mâen kelimesi “su, yağmur”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için vardır”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; شَرَاب şerâbun kelimesi “içecek”; وَمِنْهُ ve minhu ifadesi “ve yine ondan”; شَجَر şecerun sözcüğü “ağaç, bitki”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; تُس۪يمُونَ tüsîmûne fiili ise “otlatıyorsunuz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinat kitabından verdiği yağmur örneği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah mutlak yaratıcı olduğunu daha önce Nahl sûresinin 3-8. âyetlerinde beyan ettikten sonra, bu âyette konuyu yağmura getirmekte ve yağmuru gökten yani yükseklerden indirenin de kendisi olduğunu, insanoğlu için su nimetinde çeşitli ihsanlar bulunduğunu bu bağlamda suyun içildiğini, su sayesinde hayvanların otlayabilecekleri bitkileri yarattığını ifade etmektedir.

Âyette yer alan مِنْهُ شَرَابٌ minhu şerâbun ifadesi “içeceğ(iniz) ondandır”; وَمِنْهُ شَجَرٌ ف۪يهِ تُس۪يمُونَ ve minhu şecerun fîhi tüsîmûune ifadesi ise “(hayvanları) otlatacağınız (çayır çimen) de ondandır” manasına gelmektedir. İşte Yüce Allah suyun canlı hayat için ne kadar önemli olduğunu bu cümlesi ile ortaya koymakta, hem insanların ve diğer canlıların su ihtiyacını, hem de diğer canlıların beslenebilecekleri çayır çimeni bu vesileyle yarattığını bildirmektedir.

Burada yer alan لَكُمْ leküm “sizin için” ifadesini اَنْزَلَ enzele fiiliyle yani yağmurun yağdırılmasıyla ilişkilendirmek mümkün olduğu gibi, شَرَاب şerâb yani suyun içilmesiyle ilişkilendirmek de mümkündür.(29) Bu ikinci durumda âyetin anlamı şöyle olur: “Gökten suyu (yağmuru) indiren O’dur. Ondan hem sizin için içecek vardır; hem de hayvanlarınızı otlatacağınız bitkiler.” İlk anlamda insanların icecek ihtiyacı, ikincisinde ise bütün canlıların su ihtiyacı kast edilmiş olmaktadır.

Kur’ân’da pek çok âyette konuyla ilgili bilgiler ve açıklamalar yer aldığı için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Sadece bir âyetin mealini vermekle yetineceğiz. En‘âm 6/99’da şöyle buyrulmaktadır:

“O, gökten su (yağmur) indirendir. İşte biz her çeşit bitkiyi onunla bitirdik. O bitkiden de kendisinde üstüste binmiş taneler bitireceğimiz bir yeşillik; hurmanın tomurcuğundan sarkan salkımlar; bir kısmı birbirine benzeyen, bir kısmı da benzemeyen üzüm bağları, zeytin ve nar bahçeleri çıkarıp (yarattık). Oluşurken meyvesine ve olgunlaşmış haline bakın! Kuşkusuz bütün bunlarda inanan bir toplum için nice nice âyetler (dersler, ibretler) vardır.” İşte bu âyette yağmurun tabiatta meydana getirdiği yeşillik ve sayısız nimetlere dikkat çekilmekte, bir anlamda yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin açılımı gerçekleştirilmektedir.

ııı. Yağmur Vesilesiyle Elde Edilen Nimetler

يُنْبِتُ لَكُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَالزَّيْتُونَ وَالنَّخ۪يلَ وَالْاَعْنَابَ وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ “(Allah) o (su) sayesinde sizin için ekin, zeytin, hurma, üzümler ve diğer meyvelerin hepsinden yetiştirmektedir. Şüphesiz ki bunda düşünen bir toplum için bir delil vardır.”

Âyetteki يُنْبِتُ yünbitu fiili “bitirir, bitirmektedir”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; بِهِ bihî ifadesi “onun sayesinde”; الزَّرْع ez-zer‘a kelimesi “ekini”; وَالزَّيْتُونَ ve’z-zeytûne sözcüğü “ve zeytini”;وَالنَّخ۪يلَ ve’n-nahîle sözcüğü “ve hurmayı”;وَالْاَعْنَابَ ve’l-a‘nâbe kelimesi “ve üzümleri”; وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ ve min külli’s-semerâti tamlaması “ve her çeşit meyveden”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَة leâyeten ifadesi “(nice) delil(ler)”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَتَفَكَّرُونَ yetefekkerûne fiili ise “düşünmektedir, düşünen (bir topluluk için)” demektir.

Burada yağmur/su sayesinde Yüce Allah’ın insanlar için yarattığı çeşitli nimetler gündeme getirilmektedir.

1.يُنْبِتُ لَكُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَالزَّيْتُونَ وَالنَّخ۪يلَ وَالْاَعْنَابَ وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ “(Allah) o (su) sayesinde sizin için ekin, zeytin, hurma, üzümler ve diğer meyvelerin hepsinden yetiştirmektedir.” Yüce Allah bu âyette önceki âyetin bir anlamda açılımını yapmakta ve yağmur sayesinde topraktan bitirdiği ürünleri ekin, zeytin, hurma, üzüm gibi birkaç isim zikrederek, sonunda “her türden meyveler” ifadesini kullanmaktadır. “Parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, ismi verilenlerin su sayesinde topraktan bitirilen ürünlerin tamamını oluşturmadığını, onların örnekliğinde hepsinin kast edildiğini göstermektedir. Zaten bu ürünlerden sonra gelenمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ min külli’s-semerâti “her çeşit meyve” ifadesi de bu gerçeği ortaya koymaktadır.

2. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ “Şüphesiz ki bunda düşünen bir toplum için bir delil vardır.” Buna benzer ifadeler âyeh veya âyât kalıplarında çeşitli âyetlerde yer almaktadır.(30) Yüce Allah hayvanlarla ilgili bilgiler verdikten, bitkiler, ekinler ve ürünlerle ilgili de çeşitli konu başlıkları zikrettikten sonra, bu sıra dışı olaylarda da tıpkı diğerlerinde olduğu gibi tefekkür sahibi insanlar için nice nice deliller, dersler ve ibretler olduğunu beyan etmektedir.

Bakıp görebilenler için kâinatta ibret içermeyen hiçbir şey yoktur. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz Nahl sûresinin bu âyet grubunda bu bağlamda kâinat kitabından dört başlık verilmekte ve insanların tefekkür dünyalarını çalıştırmaları kendilerinden beklenmektedir. Tefekkür eden yiğitlere selam olsun.

Yüce Allah kainat kitabında yer alan su/yağmur âyeti sebebiyle nasıl dönüşümler meydana geldiğini toprak, tohum, bitki, ürün, meyve örnekliğinde beyan etmektedir. İşte bu ve benzer konularda mutlak sûrette aklını kullanan ve doğru, olumlu düşünce sahibi olmak isteyen topluluklar için bir delil ve ibret bulunduğunu ifade etmektedir.

Kur’ân’da bu konularda zikredilen اٰيَة âyeh kelimesi nekra yani belirteç edatı olmaksızın getirilmekte, bu nedenle mutlak anlamda “çeşit çeşit, nice nice deliller ve ibretler” manasına gelmektedir. Kelimenin başındaki lâm/le edatı pekiştirici konumadır; ayrıca cümlenin başındaki اِنَّ inne edatı da muhakkaklık anlamı vermektedir.

Söylenmek istenen şudur: Yüce Allah’ın gerek kâinat kitabının, gerek insanlık tarihinin, gerekse vahyin âyetlerinden sunduğu her bir konunun içeriğinde muhataplar için sayısız ibretler ve dersler vardır ve muhatapların o derslerden yeterince istifade edecek şekilde bir okuma gerçekleştirmesi gerekmektedir.

Bu arada âyetin mesajından şöyle bir ders çıkartılması ve benzetme yapılması da ufuk açıcıdır: “O ders açıktır: Nasıl ki su biyolojik hayatın kaynağıysa, vahiy de mânevî hayatın kaynağıdır. Suyun seması gök, vahyin seması arştır. Suyun indiği kalp toprak, vahyin indiği toprak akleden kalptir. İkisi de ‘indirilmiş’ birer nimettir. Âlemlerin Rabbinin indirdiği su ile hayat bulup da O’nun indirdiği vahye sırt dönmek, nankörlüğün daniskasıdır.”(31)

d) Kâinat Kitabından Çeşitli Âyetler

Yüce Allah, sûrenin 12-16. âyetlerinde kâinat kitabından geceyi, gündüzü, Güneş’i ve Ay’ı insanların hizmetine sunduğunu, yıldızları da onlara boyun eğdirdiğini, bunda akledenler için deliller olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, rengârenk şekilde yeryüzünde her türden varlığı yaratıp yaydığı, bunda da gerçekleri düşünüp hatırlamak isteyenler için deliller bulunduğu, insanların denizlerden taze balıklar yedikleri, oradan çeşitli takılar giyindikleri, gemilerin rızık temini için deniz taşımacılığında kullanıldığı, bütün bunların insanların hizmetine sunulduğu ve onlardan şükretmelerinin beklendiği bildirilmektedir.

Sonrasında, yine kâinat kitabından bu defa yerin içinde insanların sarsılmasıyla ilgili olarak ağırlıklar yerleştirildiği, insanlar yollarını bulsunlar diye nehirler ve yollar yaratıldığı, daha başka alametlerin de var edildiği, bu çerçevede insanlar geceleyin yollarını ve yönlerini bulsunlar diye yıldızların yaratıldığı beyan edilmektedir.

ı. Kâinat Kitabından Altı Başlık

وَسَخَّرَ لَكُمُ الَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِاَمْرِه۪ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ وَمَا ذَرَاَ لَكُمْ فِي الْاَرْضِ مُخْتَلِفًا اَلْوَانُهُ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ “O, geceyi, gündüzü, Güneş’i ve Ay’ı sizin için emre boyun eğdirmiştir. Yıldızlar da (Allah’ın) emri ile boyun eğdirilmiştir. Şüphesiz ki bunda aklını kullanan bir toplum için deliller vardır. Yerde sizin için rengârenk yarat(ıp yayd)ıklarını da (hizmetinize sunmuştur). Şüphesiz ki bunda, (gerçeği) hatırlayan bir toplum için bir delil vardır.”

Buradaki وَسَخَّرَ ve sehhara fiili “ve emrine âmâde kıldı, ve boyun eğdirdi”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; الَّيْل el-leyle kelimesi “geceyi”; وَالنَّهَارَ ve’n-nehâra sözcüğü “gündüzü de”; وَالشَّمْسَ v’eş-şemse kelimesi “ve Güneş’i de”; وَالْقَمَرَ ve’l-kamera sözcüğü “ve Ay’ı da”; وَالنُّجُومُ ve’n-nücûmu kelimesi “ve yıldızlar”;مُسَخَّرَاتٌ müsahharâtun kelimesi “boyun eğdirilmiştir, emre amade kılınmıştır”; بِاَمْرِه۪ bi emrihî ifadesi “O’nun emrine”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَات leâyâtin ifadesi “nice deliller”; لِقَوْمٍ likavmin ifadesi “(şöyle) bir toplum için”; يَعْقِلُونَ ya‘kılûne fiili “akıl etmektedirler, akıl eden bir topluluk için”; وَمَا ذَرَاَ ve mâ zerae ifadesi “ve yarattığı şeyler, yaydığı şeyler”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”;مُخْتَلِفًا muhtelifen kelimesi “değişiktir”; اَلْوَانُهُ elvânuhû tamlaması “onun renkleri”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَة leâyeten ifadesi “elbette bir delil”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَذَّكَّرُونَ yezzekkerûne fiili ise “geçeği hatırlamaktadırlar, hatırlayan bir topluluk için” demektir.

Burada Yüce Allah’ın yarattığı kâinat kitabından değişik konu başlıkları ve bunlarda pek çok dersler bulunduğu gündeme getirilmektedir.

1. وَسَخَّرَ لَكُمُ الَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِاَمْرِه۪ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ “O, geceyi, gündüzü, Güneş’i ve Ay’ı sizin için emre boyun eğdirmiştir. Yıldızlar da (Allah’ın) emri ile boyun eğdirilmiştir. Şüphesiz ki bunda aklını kullanan bir toplum için deliller vardır.” Yüce Allah mutlak yaratıcılığını örneklendirme bağlamında bu âyette sözü geceye, gündüze, Güneş’e, Ay’a ve yıldızlara getirmekte, bütün bunların Allah’ın emri ile insanların hizmetine verildiğini beyan etmektedir.

a) وَسَخَّرَ لَكُمُ الَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ “O, geceyi, gündüzü, Güneş’i ve Ay’ı sizin için emre boyun eğdirmiştir.” Bu ifadenin bir benzeri Enbiyâ’ 21/33’te yer almaktadır. Âyette geçen سَخَّرَ sehhara fiili “emrine amade kılmak, boyun eğdirmek, hizmetine vermek” gibi anlamlar içermekte, Yüce Allah’ın gece ve gündüzü, ayrıca Güneş’i ve Ay’ı insanların hizmetine verdiğini beyan etmektedir. Kâinattaki her şeyin insanların hizmetine sunulmasıyla ilgili olarak İbrâhim 14/32-33’te şöyle buyrulmaktadır: “İzni ile denizde yüzüp gitmeleri için gemileri emrinize veren; nehirleri sizin (yararlanmanız için) hizmetinize sunan; düzenli seyreden Güneş’i ve Ay’ı size amade kılan; geceyi ve gündüzü de istifadenize sunan O’dur.”

Yâsîn 36/72’de de yer aldığı üzere, Yüce Allah mahlûkatı insanlar için yarattığını ve her şeyi insanların hizmetine sunduğunu Kur’ân’da pek çok âyette beyan etmektedir. Bu bağlamda “gemilerin, nehirlerin, gece ve gündüzün, güneşin ve ayın”,(32) “denizlerin”,(33) “göklerde ve yerdeki her şeyin”(34) insanoğlunun hizmetine verildiği ifade edilmektedir. İnsanlar bunu anlasa da anlamasa da, bu imkânları kullansa da kullanmasa da yaratıklar hiyerarşisinde insanoğlu bütün bu eşyadan üstündür. Sırf bu nedenle bile olsa, bu nimeti veren Yüce Allah’ı unutmamalı, O’na kul olmayı ertelememeli, ihmal etmemelidir.

Bu genel bilgilerden ayrı olarak, Hacc 22/36-37’de kurbanlık hayvanların insanın hizmetine sunulduğu beyan edilmektedir. Hayvanların insan hizmetine verilmesi büyük bir nimettir. Çünkü onca cüsselerine rağmen eğer Yüce Allah onları boyun büktürmese ve insanların hizmetine vermeseydi onlardan yararlanmak imkânsız olurdu.

Zuhruf 43/12-14’te de beyan edildiği gibi, bütün çiftleri yaratan Allah, gemilerden ve hayvanlardan da üzerlerine binilsin ve taşımacılıkta kendilerinden istifade edilsin diye binekler var etmiştir. Bu nedenle, bilinçli kulların şu şekilde şükürde bulunması istenmektedir: “Bütün bunları bizim hizmetimize veren Allah ne yücedir; çünkü O ikram etmeseydi biz bunu elde edemezdik. O halde biz sadece O’na döneceğiz.”

b) وَالنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِاَمْرِه۪ “Yıldızlar da (Allah’ın) emri ile boyun eğdirilmiştir.” Âyetin bu bölümü öncekinden ayrı müstakil bir cümledir ve yıldızların Yüce Allah’ın emrine amade kılındıklarını göstermektedir ki baştaki en-nücûm kelimesi bu nedenle ötre okunmaktadır. Buradaki النُّجُوم en-nücûm kelimesi çoğul getirildiği için bütün yıldızları içermekte, dolaylı da olsa bütün gök cisimlerini ifade etmektedir.

Yıldızların مُسَخَّرَات müsahharât kılınması yani Yüce Allah’ın emrine boyun eğdirilmesi, Allah’ın onlar için belirlediği yasalar çerçevesinde varlıklarını devam ettirmeleri manasına gelebileceği gibi, Yüce Allah’ın izni ile insanların hizmetine sunulmuş olmaları anlamını da içerebilir. Zira âyetin başındaki لَكُم leküm “sizin için” ifadesi bütün gök cisimlerinin insanların hizmetinde olduklarını göstermektedir.

c) اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ “Şüphesiz ki bunda aklını kullanan bir toplum için deliller vardır.” Yüce Allah kâinat kitabını anlamada aklını çalıştıranlar için nice nice deliller ve dersler bulunduğunu beyan etmekte, böylece aklı kullanmanın önemini vurguladığı gibi kâinat kitabından çıkarılabilecek sayısız dersler bulunduğunu da ifade etmek istemektedir. Akıl, olaylarla veya nesnelerle düşünce arasındaki bağ manasına gelmektedir; dolayısıyla kâinat kitabının her bir âyetinde deliller ve dersler bulunduğu ortaya konulmakta, mahlûktan hareketle Yaratıcıya ulaşılabileceği beyan edilmek istenmektedir.

2. وَمَا ذَرَاَ لَكُمْ فِي الْاَرْضِ مُخْتَلِفًا اَلْوَانُهُ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ “Yerde sizin için rengârenk yarat(ıp yayd)ıklarını da (hizmetinize sunmuştur). Şüphesiz ki bunda, (gerçeği) hatırlayan bir toplum için bir delil vardır.” Yüce Allah bu âyette yeryüzündeki rengârenk varlıkları yine insanların hizmetine sunduğunu beyan etmektedir.

a)وَمَا ذَرَاَ لَكُمْ فِي الْاَرْضِ مُخْتَلِفًا اَلْوَانُهُ “Yerde sizin için rengârenk yarat(ıp yayd)ıklarını da (hizmetinize sunmuştur).” Burada ve En‘âm 6/136, A‘râf 7/179, Mü’minûn 23/79, Şûrâ 42/11 ve Mülk 67/24’te de geçen ذَرَاَ zerae (zera’nâ ve yezrau) fiilleri “yaratmak, yaymak” manasına gelmektedir. Dolayısıyla Yüce Allah’ın yeryüzünde sayısız özellikte ve renkte hayvanlar, bitkiler, ürünler,(35) yer şekilleri vs. varlıklar yaratıp yaydığını, bütün bunları da insanların hizmetine sunduğunu beyan etmektedir.

Âyette geçen مُخْتَلِفًا اَلْوَانُهُ muhtelifen elvânuhû “renkleri değişik değişik” ifadesinin benzerleri En‘âm 6/141, Nahl 16/69, Fâtır 35/27-28 ve Zümer 39/21’de de yer almakta ve kâinatta yaratılan mahlûkatın hem renklerinin hem de mahiyetlerinin değişik olduğunu ortaya koymaktadır. Önceki âyetlerle birlikte düşünüldüğünde zerreden kürreye Yüce Allah’ın yarattığı her bir mahlûku doğrudan veya dolaylı olarak insanların hizmetine sunduğu anlaşılmaktadır.

b) اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ “Şüphesiz ki bunda, (gerçeği) hatırlayan bir toplum için bir delil vardır.” Yüce Allah önceki âyetin sonunda olduğu gibi bu âyetin sonunda da kâinat kitabından verdiği örneklerde gerçekleri hatırlamak isteyen topluluklar için nice nice dersler, deliller ve âyetler olduğunu beyan etmektedir.

Yaratan tektir; yaratılanlar ise pek çoktur. Her bir mahlûktan hareket ederek varılacak nokta, yaratıcı kudret olan Yüce Allah’tır. Zerreden kürreye, parçadan bütüne, somuttan soyuta vs. her nereden hareket edilirse edilsin, insanların varıp geleceği gerçek hedef Yüce Allah’ın tekliği, eşsiz ve erişilmez kudretidir.

İşte bu gerçeği düşünenler, esasında bu muhteşem gerçeklerle buluşacaklardır. İnsan fıtratı ve vicdanı bu temel öğretilerle yaratılmış olduğu için mahlûktan hareketle yaratıcıyı bulmak, esasında fıtrata yazılan gerçekleri bir anlamda hatırlamaktır. Bu nedenle âyetin sonunda يَذَّكَّرُونَ yezzekkerûne fiiline yer verilmektedir.

ıı. Denizlerdeki Nimetler

وَهُوَ الَّذ۪ي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَاْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ ف۪يهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِه۪ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Kendisinden taze et (balık) yemeniz ve içinden giyeceğiniz (takacağınız) bir süs (eşyası) çıkarmanız için denizi emrinize veren de O’dur. Gemilerin denizi yarıp orada gittiğini görürsün. (Bu durum, Allah’ın) nimetlerinden aramanız ve şükretmeniz içindir.”

Âyetteki وَهُوَ ve hüve zamiri “o (Allah)”; الَّذ۪ي سَخَّرَ ellezî sehhara ifadesi “emrine amade kılmış olan(dır)”; الْبَحْر el-bahra kelimesi “denizi”;لِتَاْكُلُوا lite’külû fiili “yiyesiniz diye”; مِنْهُ minhu ifadeleri “ondan”; لَحْمًا طَرِيًّا lahmen tariyyen tamlaması “taze et”; وَتَسْتَخْرِجُوا ve testahricû fiili “ve çıkarasınız (diye)”; حِلْيَة hılyeten kelimesi “(şöyle) bir süs”; تَلْبَسُونَهَاtelbesûnehâ fiili “onları giyinirsiniz, giyineceğiniz”; وَتَرَى ve terâ fiili “ve görürsün(üz)”; الْفُلْك el-fülke kelimesi “gemi(leri)”; مَوَاخِر mevâhıra sözcüğü “yarmakta olduklarını”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda, orada”; وَلِتَبْتَغُوا ve litebteğû fiili “ve edinesiniz diye”; مِنْ فَضْلِه۪ min fadlihî ifadesi “O’nun ihsan ettiklerinden”; وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ve le‘alleküm teşkürûne ifadesi ise “ve umulur ki şükredesiniz diye” demektir.

Burada yine kâinat kitabının bir başka âyeti olan denizlerin ve içlerindeki varlıkların insanların hizmetine sunulması gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri “tatlı ve tuzlu su” örnekliğinde Fâtır 35/12’de yer almaktadır.

1. وَهُوَ الَّذ۪ي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَاْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا “Kendisinden taze et (balık) yemeniz ve içinden giyeceğiniz (takacağınız) bir süs (eşyası) çıkarmanız için denizi emrinize veren de O’dur.” Yüce Allah denizleri de insanların hizmetine verdiğini beyan etmekte ve bunu iki gerekçeye bağlamaktadır. Fâtır 35/12’de de zikredildiği üzere, bu konu orada tatlı, susuzluğu giderici ve içimi kolay su ile tuzlu ve acı deniz üzerinden ele alınmaktadır. Yüce Allah bu âyette her iki özellikteki denizlerin insanların hizmetine verilmesi bağlamında iki gerekçe zikretmektedir:

a) لِتَاْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا “Ondan (denizden) taze et (balık) yiyesiniz diye.” Yüce Allah Fâtır 35/12’de de beyan edildiği gibi, bu bağlamda önce “taze et”e temas etmektedir. “Tuzsuz sudan tuzsuz et” yaratılması anlaşılabilirdir; ancak “tuzlu sudan tuzsuz etin yaratılması” Yüce Allah’ın “zıtlardan zıtlar” yaratmasının bir örneği olarak görülmelidir ki Yâsîn 36/80’de bu konu su-ateş ilişkisinde dile getirilmektedir. Bu cümlede “balık” kelimesi geçmemesi nedeniyle, maksadı “bütün deniz ürünleri”yle ilgili olarak anlamak durumundayız.

b) وَتَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا “İçinden giyeceğiniz (takınacağınız) süs (eşyası) çıkarasınız diye.” Çok küçük bir değişiklikle (minhu ifadesi olmadan) Fâtır 35/12’de de yer alan bu cümledede, insanların denizlerden giysi ve süs eşyası anlamında yararlanmasına değinilmektedir. Önceki cümlede geçtiği üzere, denizlerin biri tatlı-susuzluğu giderici, diğeri tuzlu-acı olmasına rağmen, ikisinde de “taze et” yaratıldığı ve insanların bunları yediği ifade edilmektedir.

Bu cümlede ise denizlerde “insanların giyeceği süslerin çıkartılması” beyan edilmekte, ancak bu süslerin ne olduğu açıklanmamaktadır. Burada kapalı geçen ifade Rahmân 55/22’de açıklanmakta ve giyilen ya da takılan süslerin “inci ve mercan”dan oluştuğu beyan edilmektedir.

2. وَتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ ف۪يهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِه۪ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Gemilerin denizi yarıp orada gittiğini görürsün. (Bu durum, Allah’ın) nimetlerinden aramanız ve şükretmeniz içindir.” Önceki iki cümlede olduğu gibi, burada da denizlerden yararlanma çeşitlerinden bir bölümüne daha değinilmektedir. Deniz nimetinden yararlanmayla ilgili olarak İsrâ’ 17/66 ve Lokmân 31/31’de de bilgiler yer almaktadır.

a) وَتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ ف۪يهِ “Gemilerin denizi yarıp orada gittiğini görürsün.” Küçük değişikliklerle ve ortak mesaj içeriğiyle Fâtır 35/12’de de geçen bu ifadede, insanların gemilerle denizlerdeki seyahatleri gündeme getirilmektedir. İnsanlar denizlerdeki “suyun kaldırma kuvveti” sayesinde, devasa gemileri taşımacılıkta kullanmaktadır. Rahmân 55/24’te de beyan edildiği gibi, “Denizde, dağlar gibi (akıp giden) kocaman gemiler de O’nundur.” Gemiler sadece Yüce Allah’ın tabiata ve özellikle bu bağlamda suya ihsan ettiği “kaldırma kuvveti kanunu” sayesinde hareket etmektedirler.

b)وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِه۪ “(Allah’ın yarattığı) rızıklardan edinmeniz için.” Âyette gemilerin denizlerde hareket edişi bir nimet olarak sunulduktan sonra, bir başka nimet ise Yüce Allah’ın orada yarattığı çeşitli nimetlerden istifade etmeleri olarak belirlenmektedir. Fâtır 35/12’de bu ifade başında vâv harfi bulunmadan gemilerin denizlerdeki hareketinin gerekçesi “nimetlerden yararlanmak” şeklinde belirlenmişti. Burada ise arada vâv harfi kullanılarak bu cümle bağlamında nimetlerden istifade edebilme ikinci nimet olarak beyan edilmiş olmaktadır.

c) وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Umulur ki şükredersiniz.” Âyetin sonundaki bu ifade, sayılan bütün nimetlerin yaratılma ve insanın hizmetine sunulma gerekçesini ortaya koymaktadır. Nimetlere şükretmek, bunca nimetin sahibini bilmek ve O’nu tek ilah olarak kabul etmekle mümkündür.

Yüce Allah sunduğu bütün nimetleri verme gayesini insanların O’na şükretmeleri şeklinde belirlemektedir. Bu gerekçe çeşitli âyetlerde dile getirilmekte, bir anlamda yaratılışın gayeleri arasında zikredilmiş olmaktadır.(36)

Burada özellikle bir hususa dikkat çekmek istiyoruz: Denize kıyısı olmayan Mekke ve Medine’de indirilen ve ilk muhatapları deniz kültürü gelişmemiş bir halk olan insanlara hitap eden bir kitapta denizlerden ve deniz ürünlerinden sıklıkla söz edilmesi Kur’ân’ın evrenselliğinin en önemli delillerinden birisidir.

ııı. Yerdeki Ağırlıklar, Nehirler, Yollar, Yıldızlar

وَاَلْقٰى فِي الْاَرْضِ رَوَاسِيَ اَنْ تَم۪يدَ بِكُمْ وَاَنْهَارًا وَسُبُلًا لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ وَعَلَامَاتٍ وَبِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ “Sizi sarsması konusunda yer içinde ağır baskılar, (ayrıca gideceğiniz yerlere) ulaşmanız için ırmaklar, yollar ve işaretler yerleştirmiştir. Onlar, yıldızlarla da yollarını (yönlerini) bulurlar.”

Buradaki وَاَلْقٰى ve elkâ fiili “ve koydu, bıraktı, yarattı, yerleştirdi”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yerin içinde”; رَوَاسِي ravâsiye kelimesi “ağır baskıları”; اَنْ تَم۪يدَ en temîde ifadesi “sarsar diye, sarsmasıyla ilgili”; بِكُمْ biküm ifadesi “sizi”; وَاَنْهَارًا ve enhâran kelimesi “ve nehirleri”; وَسُبُلًا ve sübülen sözcüğü “ve yolları”; لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ le‘alleküm tehtedûne ifadesi “yolunuzu bulasınız diye”; وَعَلَامَاتٍ ve ‘alâmâtin kelimesi “ve alametleri”; وَبِالنَّجْمِ ve bi’n-necmi ifadesi “ve yıldızlarla”; هُمْ hum zamiri “onlar, insanlar”; يَهْتَدُونَ yehtedûne fiili ise “yollarını, yönlerini buluyorlar” demektir.

Burada kâinat kitabından daha başka âyetler ve onların yaratılma gerekçeleri gündeme getirilmektedir.

1.وَاَلْقٰى فِي الْاَرْضِ رَوَاسِيَ اَنْ تَم۪يدَ بِكُمْ وَاَنْهَارًا وَسُبُلًا لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ “Sizi sarsması konusunda yer içinde ağır baskılar, (ayrıca gideceğiniz yerlere) ulaşmanız için ırmaklar ve yollar yerleştirmiştir.” Yüce Allah bu âyette yeryüzüne yani onun içine ağırlıklar yerleştirdiğini beyan etmekte, gerekçesini de insanları “sarsmaları” şeklinde belirlemektedir. Âyette geçen اَلْقٰى elkâ fiili “koymak, bırakmak, yaratmak, yerleştirmek”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yerin içinde, içine”; رَوَاسِي ravâsî kelimesi ise “ağır baskılar” manasına gelmektedir.

a) وَاَلْقٰى فِي الْاَرْضِ رَوَاسِيَ اَنْ تَم۪يدَ بِكُمْ “Sizi sarsar diye arzda (yerin içinde) ağır baskılar yerleştirmiştir (yaratmıştır).” Bu ifadenin benzerleri Enbiyâ’ 21/31, Lokmân 31/10 ve Murselât 77/27 gibi âyetlerde de yer almaktadır. Âlimlerimizin çok büyük bir çoğunluğu, bu âyette “insanların sarsılmaması için yeryüzüne yüce dağların yerleştirilmesi”nin kastedildiği kanaatindedirler. Vahyin indirildiği dönem ve daha sonraki uzun yıllar boyunca âyetin böyle anlaşılması bir zorunluluktu; ancak şimdilerde cümlenin yapısından da hareket ederek farklı sonuçlar elde edileceğini görmezlikten gelmemek gerekmektedir.

ı. Âyette geçen رَوَاسِي ravâsî kelimesi, Râzî’nin ifade ettiği gibi çakılı duran, hiç kopmayan “ağırlıklar” demektir. Böyle olunca, kelimeyi “dağlar” şeklinde tercüme etmek bir zorunluluk değildir. Ayrıca, Murselât 77/27’de geçen ravâsî kelimesini nitelendiren şâmihât sıfatını da “uzunluk, büyüklük” anlamında değil de, şimdilik mahiyetini bilemediğimiz “yoğunluk” veya “yücelik” olarak anlayabiliriz.

Âyette yeryüzünün “üzeri”nden değil, “içi”nden söz edilmektedir. فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi maksadın yeryüzünün “üzeri”yle değil, “içi”yle ilgili olduğunu açıkça göstermektedir. Durum böyle olunca, “yerin üzerine yerleştirilen ağırlıklar anlamı” dayanağını kaybetmektedir. Âyet, “yerin içerisine yerleştirilen ağırlıklar” olarak anlaşılmak zorundadır. Çünkü Kur’ân’da dağların yeryüzüne çakılması veya dikilmesinden söz eden âyetlerde revâsî kelimesi değil de el-cibâl ve ersâ ile evtâd kelimeleri kullanılmaktadır.(37) Böylece âyette muhteşem bir mucizenin yer aldığını söylemek durumundayız.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer alan ve revâsî denilen “ağırlıklar”ın yeryüzüne konulması,(38) onların yerin içine, yani magmanın da altındaki çekirdek kısmına yerleştirilmesi demektir. Buradaki ağırlıklar, yerin içine yerleştirilen “değişik ağır metaller” olmalıdır; bu sayede yeryüzü savrulmaktan ve yalpalanmaktan kurtulmaktadır. Bu ağırlıklar bir anlamda dengeyi sağlama görevini yerine getirmektedir.

Fussılet 41/10’da yer alan “arzın içine üstten ağır baskılar yerleştirilmesi” ifadesindeki maksadın da “kutuplardaki basınç” olabileceğini belirtmek durumundayız. Çünkü âyette hem “içine, içinde” anlamında fîhâ, hem de “üzerinden, üstünden” anlamında min favkıhâ ifadesi yer almaktadır. Anlaşılan o ki yerkürenin üzerinden içine doğru baskılanan bir güçten, bir basınçtan söz edilmektedir.

ıı. اَنْ تَم۪يدَ بِكُمْ “Sizi sarsar diye.” Bu ifadede اَنْ لا تَم۪يدَ enlâ temîde şeklinde gizli bir lâ edatının bulunduğu, bu nedenle mananın da “sizi sarsmaması için” takdirinde olduğu ifade edilmektedir.(39) Oysa metinde olmayan bir edatın orada gizlice var olduğunu iddia etmek çok büyük bir anlam zorluğu varsa tercih edilebilir; aksi takdirde böyle bir ilavede bulunmak doğru değildir. Biz cümleye “sizi sarsar diye” derken, aslında zımnen “sarsmaması için” manasının düşünülebileceğini belirtmeliyiz.

Esasında âyette olumsuz edat kullanılmaması nedeniyle, maksadın insanların sarsılması olduğunu, yeryüzünün içerisinde ağırlıkların yerleştirilmesinde insanların sarsılmasının hedeflendiği, bu nedenle dağlık bölgelerde depremlerin yaşandığı bilinmektedir. Elbette belli oranlarda sarsılmanın yaşanması yeryüzünün içerisine ağırlıkların yerleştirilmesi nedeniyledir. Bir enerji birikiminin yaşanması nedeniyle, sarsılmaların yaşanması doğaldır; belli oranlarda bunun gerçekleşmesi bir anlamda zorunludur ve insan hayatının devamı için de büyük bir önem arz etmektedir.

Dünyanın ya da üzerindekilerin savrulmaması veya sarsılmaması için Yüce Allah’ın koyduğu kanunların nelerden oluştuğunun araştırılması gereklidir. Bu bağlamda yerin içinde, magmanın da altındaki çekirdek kısmının bu sarsılmayla ilgisinin nasıl olduğu yine araştırılması gereken konulardandır. Bu ve benzer âyetlerin vermek istediği mesajın bilim insanlarının ilgisinin beklediğini ve öncelikle bunu Müslümanların gerçekleştirmesinin çok daha anlamlı olduğunu beyan etmek durumundayız.

b)وَاَنْهَارًا وَسُبُلًا لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ “(Ayrıca gideceğiniz yerlere) ulaşmanız için de ırmaklar ve yollar (yaratmıştır).” Yüce Allah yeryüzünün içerisine ağır baskılar yerleştirmesini insanların “sarsılması”yla ilişkilendirdikten sonra, bu defa nehirleri ve yolları yaratmasını da insanların gitmek istedikleri yerlere “ulaşmaları” şeklinde gerekçelendirmektedir. Hem bu âyette, hem de bir sonrakinde geçenتَهْتَدُونَ tehtedûne ve يَهْتَدُونَ yehtedûne fiilleri bilinen anlamda “hidayete ermek” manasına değil de “maksada ulaşmak için yol bulmak” anlamına gelmektedir. Bu konuda benzer bir kullanım Zuhruf 43/10’da yer almaktadır.

Bakara 2/22’de de ele aldığımız üzere, Yüce Allah yeryüzünün yapısı bağlamında dağların durumuyla ilgili olarak Fâtır 35/27’de şöyle buyurmaktadır: “Dağlardan da renkleri farklı, beyaz, kırmızı ve simsiyah yollar (yarattığımızı hiç mi görmediniz?)” Bu âyette dikkat çeken husus, cüded denilen “çizgi gibi yollar”ın farklı renklerde oluşudur. Farklı tabiat şartlarına göre farklı görüntülerin olduğu herkesin bildiği bir gerçektir. Aslında maksat, tabiattaki bu farklılığa işarettir; yoksa arzda sadece beyaz, kırmızı ve simsiyah yollar yoktur; çok daha değişik renkte ve özellikte olanları vardır.

Mülk 67/15’te de geçtiği üzere, Yüce Allah yeryüzünü insanlara boyun eğdirmiştir ve onun omuzlarında, yani her tarafında yürümelerini emretmiştir. Bu cümlede, yeryüzünün insanoğlunun emrine verilmesinin gerekçesi dile getirilmekte, İbn Abbâs’ın da ifade ettiği gibi yani dağlar, ovalar, yollar, vadiler, uçlar gibi “her tarafı”nın(40) gezilip dolaşılması istenmektedir.(41)

Bu arada Nûh 71/19’dan hareketle, yeryüzünün her tarafına yollar edinmenin mümkün olduğu ifade edilmektedir. Arzın bu şekilde yaratılması bir seyir ve temaşa amaçlı değildir. Orada dolaşıp hem Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez sanatıyla ilgili dersler almak, hem de rızık temin etmek bu yaratılışın gerekçesi olarak belirlenmiş olmaktadır. Bir başka ifadeyle, arzın neden bu şekilde tasarımlandığının cevabı Nûh 71/20’de “insanların orada geniş yollar edinmelerini ve hayatı daha rahat yaşamaları” şeklinde belirlenmektedir.

Enbiyâ’ 21/31’de bu tamlama kelimeler yer değiştirilmiş olarak yer almakta, ancak orada da maksat “insanların yeryüzünde rahat yol bulmalarını sağlamak için geniş vadilerin yaratılması” şeklinde dile getirilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Nahl 16/15’te, ayrıca Neml 27/61 ve Zuhruf 43/10’da ise yeryüzüne nehirlerin ve yolların yerleştirilmesinden söz edilmekte, amaç “yolu bulup rahat yaşamak” diye ifade edilmektedir.

Yüce Allah yeryüzünde çeşitli ırmaklar ve yollar yaratmış, hedeflerine ulaşmak için insanların orada yollar edinmesini kendilerinden istemiştir. Bu durum çeşitli âyetlerde insanların hayatlarını devam ettirmede önemli bir değer olarak sunulmaktadır.(42)

Bütün bu âyetlerde ele alınan mesele, Yüce Allah’ın bütün yaratıkları olduğu gibi, yeryüzünü de insanın daha rahat yaşayabilmesi için şekillendirip hazırladığını beyan etmektir. Eğer yeryüzünde yaratılış itibariyle hazırlanmış yollar, nehirler, vadiler, geçitler, ovalar ve dağlar gibi yapılanmalar meydana getirilmiş olmasaydı bu dünyada yaşamak mümkün olmazdı.

2. وَعَلَامَاتٍ وَبِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ “(Daha nice) alâmetler de (yaratmıştır). Onlar, yıldızlarla da yollarını (yönlerini) bulurlar.” Yüce Allah yeryüzünde daha başka işaretler de yarattığını bildirmekte, dahası insanların yıldızlara bakarak yön tayin edebildiklerini, yıldızların yaratılışının böyle bir hikmetinin ve hizmetinin de bulunduğunu beyan etmektedir. İnsanlar bütün bu yaratılan varlıklar sayesinde, onların yaratılış gayelerini öğrenerek hayatlarını daha kolay yaşayabilmekte, bu vasıtalar aracılığıyla maksatlarına ulaşabilmektedirler.

Âyette geçen عَلَامَات ‘alâmât kelimesi önceki âyete bağlıdır; “alametler, yol işaretleri” gibi manalar vermekte, dağların, ovaların, bitki örtüsünün, ırmakların, doğal yolların, rüzgârların vs. her biri insanların yollarını bulup maksatlarına ulaşabilmelerinde birer vasıta olarak yaratılmışlardır.

Özellikle وَبِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ “yıldızlarla yol bulma”nın zikredilmesi, nadiren kara yolculukları için söz konusu olsa da genellikle deniz yolculuklarında son derece önemli bir yön belirleme işlevi görmektedirler. Bu durum, Nahl 16/14. âyette de belirttiğimiz üzere, âyetin deniz yolculukları noktasında yaygın meşguliyetleri olmayan o dönemin Mekke ve Medinelileri için değil de evrensel manada bütün insanlık için bir mesaj boyutu içerdiğinin bir delilidir. Dahası, Müslümanların günlük ibadetlerinde kıbleyi tayin için de yıldızlardan yararlandığı bilinen bir husustur.

Âyete bütüncül olarak bakıldığında ‘alâmât kelimesinin insanların gündüz gerçekleştirdikleri yolculuklarda, yıldızların ise gece yolculuklarında yol bulma, yön tayin etmedeki vasıta oluşlarını göstermektedir. Bütün bu ve benzer durumlar yaratılmış bütün mahlûkatın her birinin bir yaratılış gayesinin bulunduğunu, hiçbir şeyin anlamsız ve amaçsız yaratılmadığını bir kez daha gözler önüne sermektedir.

İnsanların dünya hayatlarında yol bulsunlar diye Yüce Allah pek çok vesile yaratmış olsun da hidayet anlamında onları yolsuz bıraksın; bu elbette düşünülemez. Maddi hayat için dağların, denizlerin, ırmakların, yıldızlar vs. çeşitlilik arz etmelerine karşılık, dini hayattaki rehberimiz olan vahiy, çeşitliliğin zıddına tektir. Hak ve hakikati bulmada vahyin rehber edinilmesi gerektiği apaçık bir gerçektir. Bu gerçeği fark edip vahiy ile hayatını şekillendirebilen yiğitlere selam olsun.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XIV, 75. 2 - Râzî, age., XIX, 218. 3 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 4 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11; Kurtubî, age., XVIII, 143.
• 5 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/100; Tevbe 9/31; Yûnus 10/18, 68; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/43; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/26; Mü’minûn 23/91; Kasas 28/68; Rûm 30/40; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/82; Tûr 52/43; Haşr 59/23.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/100 Tevbe 9/31 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/43 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/26 Mü'minûn 23/91 Kasas 28/68 Rûm 30/40 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23
• 6 - Bakara 2/32, 116; Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/17, 40; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 7 - Bu tercüme için bk. İslâmoğlu, age., s. 1158. 8 - Mustafa Öztürk, age., s. 792.
  • Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/17 Rûm 30/40 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29
• 9 - Semerkandî, age., II, 278. 10 - Semerkandî, age., II, 278; Taberî, age., XIV, 77. 11 - Zemahşerî, age., II, 569-570. 12 - Semerkandî, age., II, 278.
• 13 - Zemahşerî, age., II, 37, 564. 14 - Taberî, age., XIV, 50. 15 - Taberî, age., VII, 239.
• 16 - Bakara 2/155; Âl-i İmrân 3/179, 186, 191; Tevbe 9/16; Yûnus 10/5; Hûd 11/7; İbrâhim 14/19; Hıcr 15/85; Nahl 16/3; Enbiyâ’ 21/16; Mü’minûn 23/115; ‘Ankebût 29/2; Rûm 30/8; Dühân 44/38, 39; Zâriyât 51/56; Tûr 52/35; Mülk 67/2; Kıyâmet 75/36; İnsân 76/2.
  • Bakara 2/155 Âl-i İmrân 3/179 Âl-i İmrân 3/186 Âl-i İmrân 3/191 Tevbe 9/16 Yûnus 10/5 Hûd 11/7 İbrâhîm 14/19 Hicr 15/85 Nahl 16/3 Enbiyâ 21/16 Mü'minûn 23/115 ‘Ankebût 29/2 Rûm 30/8 Duhân 44/38 Duhân 44/39 Zâriyât 51/56 Tûr 52/35 Mülk 67/2 Kıyâmet 75/36 İnsân 76/2
• 17 - Semerkandî, age., II, 278; III, 132; Zemahşerî, age., II, 570.
• 18 - “Tartışmak” anlamında kullanımlar için bk. Âl-i İmrân 3/44; Şu‘arâ’ 26/96; Neml 27/45; Yâsîn 36/49; Sâd 38/21, 64, 69; Zümer 39/31; Zuhruf 43/18; Kâf 50/28. 19 - Nisâ’ 4/105. 20 - “Hasım” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/204; Nahl 16/4; Hacc 22/19; Yâsîn 36/77; Sâd 38/22; Zuhruf 43/58.
  • Âl-i İmrân 3/44 Şu‘arâ 26/96 Neml 27/45 Yâsîn 36/49 Sâd 38/21 Sâd 38/64 Sâd 38/69 Zümer 39/31 Zuhruf 43/18 Kâf 50/28 Nisâ 4/105 Bakara 2/204 Nahl 16/4 Hacc 22/19 Yâsîn 36/77 Sâd 38/22 Zuhruf 43/58
• 21 - Bakara 2/219; Nahl 16/5; Hacc 22/28, 32; Mü’minûn 23/21-22; Yâsîn 36/72-73; Mü’min 40/80; Hadîd 57/25.
  • Bakara 2/219 Nahl 16/5 Hacc 22/28 Hacc 22/32 Mü'minûn 23/22 Yâsîn 36/73 Mü'min 40/80 Hadîd 57/25
• 22 - Semerkandî, age., II, 279; Taberî, age., XIV, 82-83; Zemahşerî, age., II, 572; Râzî, age., XIX, 229-230; Yazır, age., V, 231.
• 23 - Rahmân 55/29.
  • Rahmân 55/29
• 24 - Secde 32/17. 25 - Buhârî, Tevhîd, 35; Bed’ü’l-Halk, 8; Tefsir, (Secde) 1; Müslim, Cenneh ve Sıfatü Na‘îmihâ ve Ehlihâ, 5; Tirmizî, Tefsîru’l-Kur’ân, 32; İbn Mâce, Zühd, 39.
  • Secde 32/17
• 26 - Semerkandî, age., II, 279; Taberî, age., XIV, 83-84; Zemahşerî, age., II, 572.
• 27 - Yazır, age., IX, 261.
• 28 - Bakara 2/272; Kasas 28/56.
  • Bakara 2/272 Kasas 28/56
• 29 - Semerkandî, age., II, 280; Taberî, age., XIV, 85; Zemahşerî, age., II, 573.
• 30 - Ra‘d 13/3; Nahl 16/69; Rûm 30/21; Zümer 39/42; Câsiye 45/13.
  • Ra‘d 13/3 Nahl 16/69 Rûm 30/21 Zümer 39/42 Câsiye 45/13
• 31 - İslâmoğlu, age., s. 477’de 18. not.
• 32 - Ra‘d 13/2; İbrâhim 14/32-33; Nahl 16/12; ‘Ankebût 29/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Zümer 39/5. 33 - Nahl 16/13; Câsiye 45/12. 34 - Hacc 22/65; Lokmân 31/20; Câsiye 45/13.
  • Ra‘d 13/2 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/12 ‘Ankebût 29/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Zümer 39/5 Nahl 16/13 Câsiye 45/12 Hacc 22/65 Lokmân 31/20 Câsiye 45/13
• 35 - Semerkandî, age., II, 280.
• 36 - Bakara 2/52, 56, 185; Âl-i İmrân 3/123; Mâide 5/6, 89; Enfâl 8/26; İbrâhîm 14/37; Nahl 16/14, 78; Hacc 22/36; Kasas 28/73; Rûm 30/46; Fâtır 35/12; Câsiye 45/12; Vâkı‘a 56/70.
  • Bakara 2/52 Bakara 2/56 Bakara 2/185 Âl-i İmrân 3/123 Mâide 5/6 Mâide 5/89 Enfâl 8/26 İbrâhîm 14/37 Nahl 16/14 Nahl 16/78 Hacc 22/36 Kasas 28/73 Rûm 30/46 Fâtır 35/12 Câsiye 45/12 Vâkı‘a 56/70
• 37 - Nebe’ 78/7; Nâzi‘ât 79/42.
  • Nebe' 78/7 Nâzi‘ât 79/42
• 38 - Ra‘d 13/3; Nahl 16/15; Enbiyâ’ 21/31; Lokmân 31/10.
  • Ra‘d 13/3 Nahl 16/15 Enbiyâ 21/31 Lokmân 31/10
• 39 - Semerkandî, age., II, 281; Taberî, age., XIV, 90.
• 40 - Ferrâ, age., III, 171. 41 - Semerkandî, age., III, 476; Taberî, age., XXIX, 6; Zemahşerî, age., IV, 568; Râzî, age., XXX, 69.
• 42 - Nahl 16/15; Enbiyâ’ 21/31; Zuhruf 43/10; Nûh 71/19-20.
  • Nahl 16/15 Enbiyâ 21/31 Zuhruf 43/10 Nûh 71/20