Cinn Suresi

Mekke’de risaletin 10. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 28 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki “saklı, görünmeyen varlık” anlamındaki الْجِنّ el-cinn kelimesinden alan Cinn sûresi, inişe göre 63, resmî sıralamada ise 72. sûredir. Bu sûrenin iniş zamanı veya sırası hakkında çeşitli kanaatler ileri sürülse de sûrenin Mekke döneminin sonlarına yakın bir tarihte indirildiği anlaşılmaktadır.

Cinn sûresinin, öncesindeki Nûh sûresiyle yakın anlam ilişkisi vardır. Nûh sûresinde vahyin tevhid içerikli yapısı özelinde Hz. Nûh’un kavmine yönelik daveti üzerinde durulmuştu. Bu sûrede de benzer şekilde tevhid inancıyla taban tabana zıt olarak şekillenen “cin” kavramı, cinlere yüklenen ve hatalarla dolu olan anlayış ele alınarak, bunun tevhide aykırılığı söz konusu edilmektedir. Nûh sûresinde çeşitli putlar hakkında bilgi verilirken, bu sûrede de bazı zayıf inançlı insanların cinlere sığınmaları eleştirilmektedir.

Sûrenin ilk âyetlerinde bazı cinlerin Hz. Peygamber’i dinledikleri, bu arada Kur’ân’ın doğru yola ulaştıran kaynak olduğunu, ona inandıklarını, Allah’a ortak koşmayacaklarını, Allah’ın yüceliğini ve eşi ile çocuğunun bulunmadığını itiraf ettikleri bildirilmektedir. Bazı insanların cinlere sığındıkları ve bu nedenle cinlerin de kendilerinde anlamsız bir güç vehmettikleri ifade edilmektedir. 8. âyetten itibaren, göğü yokladıkları, ancak onu tam korumalı bir halde buldukları ve göksel haberler dinlemek için çeşitli yerlerde oturmalarının imkânsızlaştığı dile getirilmektedir. Cinlerin çeşitli konulardaki acizliklerini itiraf ettiklerini içeren âyetlerden sonra, içlerinde haktan yana olanlar olduğu gibi, sapanların da bulunduğu belirtilmektedir.

18. âyetten itibaren, mescitlerin Yüce Allah’a aidiyeti, ibadette devreye hiç kimseyi sokmamak ve O’na hiçbir şeyi ortak koşmamak gerektiği üzerinde durulmakta, yaratılmışların gaybı bilemeyeceği, bu nedenle Son Saat’le ilgili hiç kimsenin bilgi sahibi olmadığı, Yüce Allah’ın dilediği elçiye vahiy ile bildirdiklerinin de bu konuyu içermediği mesaj olarak muhataplara iletilmektedir. Sûrenin ana konusu, cin veya insanların gaybı bilemeyeceği, bu nedenle tevhide aykırı bir tutumdan uzaklaşmaları gerektiğidir.

Yüce Allah, sûrenin 1-7. âyetlerinde bir grup cinin Hz. Peygamber’i dinlediğini ve Kur’ân’dan etkilendiklerini beyan ederek, Kur’ân’ın hidayet kaynağı olduğunu itiraf ettiklerini haber vermektedir. Bu arada şirke düşmemek kararlılığında oldukları ve Yüce Allah’ı O’na yakışmayacak sıfatlardan uzak tanımlayacakları da ifade edilmektedir. Ayrıca cinlerin ulûhiyet hakkındaki yanlış inanışları ele alınmakta, bu noktada insanların benzer hatalara düşmemesi istenmektedir.

a) Cinlerin Vahye Karşı Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde peygamberlik görevi yüklediği Hz. Peygamber’e hitap ederken, onu cinlerin dinlediğini kendisine haber vermekte, bu arada onların da Kur’ân hakkındaki hayranlıklarını ve Yüce Allah’la ilgili beyanlarını şu şekilde gündeme getirmektedir: “(Kur’ân) doğruya götürür; biz ona inandık. Artık Rabbimize hiçbir şeyi ortak koşmayacağız. Eşi de çocuğu da olmayan Rabbimizin şanı çok yücedir.”

ı. Cinlerin Vahiy Dinlemesi ve Etkilenmesi

قُلْ اُو۫حِيَ اِلَيَّ اَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقَالُوٓا اِنَّا سَمِعْنَا قُرْاٰنًا عَجَبًا “De ki: Cinlerden bir grubun (beni) dinlediği ve ‘harikulade bir Kur’an dinledik’ dedikleri bana vahyedildi.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اُو۫حِيَ ûhıye edilgen fiili “(şöyle) vahyedildi”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “bana”; اَنَّهُ ennehû ifadesi “muhakkak ki o”; اسْتَمَعَ isteme‘a fiili “dinledi”; نَفَرٌ neferun “bir grup, bir topluluk”; مِنَ الْجِنِّ mine’l-cinni “cinlerden”; فَقَالُوا fe kâlû fiili “(şöyle) dediler”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; سَمِعْنَا semi‘nâ fiili “işittik, dinledik”; قُرْاٰنًا kur’ânen kelimesi “(şöyle bir) Kur’ân, vahiy, mesaj”; عَجَبًا ‘aceben sözcüğü ise “harikulade, ilginç, olağanüstü, hayranlık veren” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e yönelik bir bilgilendirme yapılmakta ve cinlerin vahiy dinleyip ondan çok etkilendikleri gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ اُو۫حِيَ اِلَيَّ اَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ “ De ki: Cinlerden bir grubun (beni) dinlediği bana vahyedildi.” Âyetin izahına geçmeden önce hem bu ilk âyetlerin, hem de bir anlamda bütün sûrenin iniş sebebi hakkında dile getirilen bazı bilgileri aktarmakta yarar vardır.

Sûrenin İniş Sebebi

Sûrenin inişine neden olan olayın şöyle gerçekleştiği rivayet edilmektedir: Bir gün Nebî (as) bir grup arkadaşı ile birlikte Ukâz Panayırı’na doğru yola çıkmıştı. O zaman şeytanlar ile onların gökten haber almaları arasına engel girmiş ve üzerlerine de ışık huzmeleri veya alevli ateşler gönderilmeye başlamıştı. Kavimlerine geri döndüklerinde haber alıp alamadıklarını kendilerine soranlara, “Gökten haber almamız engellendi ve üzerimize de ateşler yağdırıldı” cevabını vermişlerdi.

Ardından bunun bir olay nedeniyle gerçekleştiği ifade edilince, “Haydi, yeryüzünün doğularına ve batılarına doğru yürüyün, olayın ne olduğunu araştırın” dediler. Herkes bir tarafa doğru dağıldı; Tihâme’ye doğru gidenler, Hz. Peygamber Nahle tarafında iken Ukâz Panayırı’na doğru yöneldiler. O esnada Nebî (as) ashabıyla birlikte sabah namazı kılıyordu. Kur’ân sesini duyduklarında ona özellikle kulak verdiler ve “İşte, gök haberlerinin size gelmesine mani olan, sizinle gök arasındaki engel budur” dediler ve oradan kavimlerine geri dönerek bu sûrenin ilk âyetlerini okudular.(1)

Bu rivayette de açıkça görüldüğü üzere, Hz. Peygamber’in cinlere Kur’ân okuduğundan söz edilmemektedir. Zaten İbn Abbâs kaynaklı bir rivayete göre, Rasûlüllah (as) cinlere Kur’ân okumamıştır ve onları görmemiştir.(2)

Râzî’nin de naklettiği üzere başka bazı rivayetlere göre ise, Nebî (as)’ın bazen onları gördüğü nakledilmektedir. Buna göre yanında bir sahâbî bulunduğu halde Hz. Peygamber cinlere Kur’ân okumak üzere yanlarına gitmiş, çizdiği bir sınırdan ileri geçmemesini istediği bu sahâbînin yanına döndüğünde şunları söylemiştir: “Cinler benden Kur’ân dinlemeye gelmişlerdi; sonra da kavimlerine uyarıcılar olarak dönüp gittiler. Benden yiyecek belirlememi istediler. Ben de yiyecek olarak kendilerine kemikler ve hayvan terslerini söyledim. Artık hiç kimse kemikle taharetlenmesin.”(3)

Daha önce de ifade ettiğimiz üzere, İbn Abbâs’ın görüşünü doğru bulduğumuzu belirtmeliyiz. Ona göre Hz. Peygamber cinlere Kur’ân okumadığı gibi onları da görmemiştir. Eğer bunun tersi doğru olsaydı “bana vahyedildi” denmez, “ben onlara okudum ve onları gördüm” denirdi. Hz. Peygamber’in, yaratılışı ateşten olan veya maddî bedenleri bulunmayan varlıklara maddî gıdalar, üstelik necaset olan şeyleri önermesinden oluşan rivayetlerin sahih olmadığı kanaatindeyiz.

Konunun bu yönüyle daha fazla ilgilenmeden, cinn kelimesinin kökeni, anlamı, cinlerin mahiyeti, yaratılış gayeleri, sorumlulukları gibi çeşitli konulara dair bilgiler vermek istiyoruz.

- Cinn Kavramı

Öteden beri hakkında konuşulunca pek çok kanaatin dile getirildiği “cin” kavramıyla ilgili olarak en temel konuları ele almak gerekmektedir.

a) Cinn Kelimesinin Anlamı

ı. Çeşitli âyetlerde ele aldığımız üzere, cinn kelimesi, “örtülü”, “saklı”, “görünmeyen” anlamlarına gelen cinnî kelimesinin çoğuludur ve c-n-n kökündendir. Görünmedikleri için saklı varlıkların bir bölümüne cinn/cânn adı verilmektedir. Kur’ân’da ins kelimesiyle birlikte kullanılan kelimelerden biri de “cinler” anlamında cânn sözcüğüdür.(4) Cânn kelimesi ayrıca “çevik yılan” anlamına da gelmektedir.(5)

Sahibini koruduğu için “kalkan”a cünneh denilir.(6) Nitekim Hz. Peygamber orucun Müslümanlar için kalkan olduğunu bu kelimeyle beyan etmiştir.(7) Ayrıca insanın içindeki kalb için de cenân kelimesi kullanılmaktadır. Gecenin bastırması, yani artık varlıkların görünmesini örtmesi anlamında cenne fiili kullanılmaktadır.(8)

Aklının örtülü olması nedeniyle delilere mecnûn,(9) deliliğe de cinnet denmektedir.(10) Ana rahminde saklı ve korunaklı olduğu için insan embriyosuna cenîn, ecinneh denmektedir.(11) Cenneh kelimesi de bu köktendir ve “bahçe” anlamına gelmektedir. Cenneh, cenneteyni ve cennât kelimelerinin hem dünyadaki “bahçe”,(12) hem de âhiretteki ödül yeri anlamındaki nimet yurdu manası vardır.

Bu anlam diğerleriyle yakından ilgilidir; çünkü ağaçlar, yapraklar, çiçekler ve meyveler toprağı örttükleri, sonuçta toprak adeta saklı bir halde yukarıdan görünmediği için bahçeye de cennet adı verilmektedir. Kur’ân’da cenneh, cennetâni veya cennât kelimelerinin âhiretteki ödül yeri anlamında oldukça fazla kullanım örneği vardır.

Âlimlerimiz “cin” kavramını “insan” kavramının zıddı olarak kabul etmektedirler. Çünkü bu iki kavram Kur’ân’da 17 âyette(13) birlikte kullanılmaktadır. İnsân kelimesinin kökü olan üns “bilinen, yakın olan” demektir. İbn Abbâs gibi bazı âlimler bu kelimenin kökeninin “unutmak” anlamındaki n-s-y olduğu kanaatindedirler. “Allah ile yaptığı sözleşmeyi unuttuğu” için insanoğlu bu ismi almıştır.(14) Bu haliyle ins kelimesinin karşıtı cinndir; insânın karşıtı da cânndır.

ıı. Âlimlerimiz “cin” kavramını tek tip varlık olarak ele almamaktadırlar. Kelime tahlili ve Kur’ân kavramlarını inceleme noktasında yetkin isimlerden birisi olan Râğıb el-Isfehânî şu bilgileri vermektedir:

Cinn sözcüğü, bütün ruhânî varlıkları içerir. Bu durumda melekler ve şeytanlar da bu kavrama dâhil sayılır. Her melek (görünmemesi, gözden saklı olması anlamında) bir cindir; ancak her cin melek değildir.

Cinn sözcüğü bir kısım ruhânî varlıkları içerir. Çünkü bu tür ruhânî varlıklar üç türlüdür:

- Melekler gibi hepsi hayırlı ve iyi varlıklar. Bunlar yanlış yapmazlar; insanları aldatmaz ve Yüce Allah’a da isyan etmezler.

- Şeytanlar gibi hepsi şerli varlıklar. İnsanı aldatır, sürekli kötülüğe davet ederler.

- Hayırlısı da şerlisi de olanlar.(15) İşte bunlar bu sûrede dile getirilen cinlerdir. Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz Cinn sûresinin 11 ve 14. âyetleri gereği bunların sâlih olanları da var, olmayanları da; Yüce Allah’a tam teslim olanları da var, kendilerine kötülük edenleri de.

b) Cinlerin Mahiyeti

Cinlerin mahiyeti, hayatiyetlerini sürdürme biçimleri, sorumluluk alanları, insanlarla ilişkileri gibi çeşitli konular âlimleri meşgul etmiş ve birbiriyle çelişkili pek çok görüş ortaya çıkmıştır. Konu kolayca anlatılabilecek bir mahiyette bulunmadığı ve maddî izahlar yeterli olamayacağı için, sonuçsuz tartışmalara hayatiyet kazandırmamak amacıyla sadece çok açık delillerin bulunduğu bilgileri aktarmakla yetinmek istiyoruz.

Varlıklar âleminde insanlardan daha önce yaratılmış olan cinler,(16) nûrdan yaratılan meleklerden(17) farklı olarak nârdan yaratılmıştır. Nûr ile nârın birbirine benzediği ve yaratılış kaynağı olarak birbirine yakın şeylerden meydana getirildikleri aşikârdır; ancak mahiyet olarak aralarında fark olduğunu da özellikle belirtmek durumundayız.

Bu doğrultuda Kur’ân’da cinlerin nâru’s-semûmi denilen(18) “yakıp kavurucu, zehir gibi nüfuz edici ışık veya ateş”ten yaratıldığı bildirilmektedir. Mâricin min nârin ifadesi,(19) cinlerin tarifsiz, ateş türü bir karışımdan, dumanla karışan ateşten veya halis, saf ateşten yaratıldığı anlamını verir. Her iki tanımı birlikte düşünürsek, cinlerin karışık bir ateşten yaratıldığını söyleyebiliriz.

“Modern ifadelerle söyleyecek olursak, cinlerin yaratıldığı eleman, moleküllerin arasından geçebilen birtakım çalkantılı ışınlardır. Yani cinler, nurun azıcık yoğunlaşmış şeklidir. Nurun maddeye doğru uzantısı olan duman ile karışık ve karışması da tam olmadığı için cânn çalkalanan bir elemandan yaratılmıştır. Melek kadar saf olmamakla beraber, ışınlık yanı ağır bastığından bunlar zerrelere nüfuz edebilir, maddeden geçebilir, vücudun delikçiklerinden içeri girebilir.”(20)

Yüce Allah’ın emrinden ayrılan varlık anlamında “şeytan” da cinlerdendir.(21) Bu nedenle, şeytanlar cinlerden olduğu gibi insanlardan da olabilmektedir. Yani cin şeytanları olduğu gibi insan şeytanları da vardır.(22)

Mahiyetleri farklı da olsa tıpkı insanların olduğu gibi cinlerin de organları vardır. Kendisiyle gerçeği kavrayabilecekleri kalpleri, görebilecekleri gözleri ve duyabilecekleri kulakları vardır.(23)

Cinlerin yaşadıkları mekânlar olarak el-hucr denilen taşlık yerler tanımlanmaktadır. Bir rivayette bu tür yerlere bevl, yani idrar yapmanın yasaklanmasının sebebi oraların cinlerin meskenleri oluşuna bağlanmaktadır.(24) Hatta ıssız ve taşlık yerlerde cinlerle ilgili bazı olayların anlatılma nedeni de muhtemelen bu ve benzer rivayetlerdir.

Cinler, ordusu olan bir varlık türüdür ve Hz. Süleyman için toplanan üç grup askerin bir grubunu oluşturmuşlardır.(25) Hz. Süleyman’ın, Belkıs’ın tahtının getirilmesi konusunda ‘ıfrît adlı bir cin ile konuştuğu Kur’ân’da açıkça ifade edilmektedir.(26) Yine bir grup cin Hz. Süleyman’ın emrinde maddî işlerde çalıştırılıyordu.(27)

Cinlerin de kendi toplumları vardır.(28) Yüce Allah insanlarla birlikte onlara da hitap etmekte ve nankörlük yapanlarına meydan okumaktadır.(29) Hatta Kur’ân’ın bir benzerinin meydana getirilememesi noktasında kendilerine meydan okunanlardan bir grup da cinler olarak belirlenmektedir.(30)

Kur’ân’ın açık ifadesine göre, cinlerden olan şeytan ve onun kabilesi bizim onları göremeyeceğimiz bir boyutta bizi görmektedirler.(31) Buradan hareketle, cinlerin ve dolayısıyla cin şeytanlarının insanlar tarafından görülemeyeceğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Görülemeyen varlıkları gördüğümüz nesnelerle açıklamak durumunda değiliz. Bu nedenle, iddialı ve delilsiz yaklaşımlardan olabildiğince uzak durmaya çalışmamız gerekmekte, zihinleri çeşitli şekillerde şartlandırıp, hatalı birtakım anlayışlar üretmekten kaçınmalıyız.

c) Yaratılış Gayeleri ve Sorumluluk Durumları

İnsanlar nasıl ki Yüce Allah’a kulluk yapmaları için yaratılmışlarsa, cinlerin yaratılış gayesi de aynıdır.(32)

Yaratılış gayesi Yüce Allah’a kulluk etmek olan(33) cinlerin insanlarda olduğu gibi inananı ve inanmayanı vardır.(34) Nitekim bir rivayette Medine’de cinlerden Müslümanların bulunduğu açıkça ifade edilmektedir.(35)

Göklerde ve yerde Yüce Allah’tan başka hiçbir varlığın gaybı bilemeyeceğini bildiren âyetle(36) de uyumlu olarak, cinlerin de tıpkı insanlar gibi gaybı bilmedikleri unutulmamalıdır.(37)

İnsanlara olduğu gibi cinlere de kendilerinden peygamberler gelmiştir.(38) Bu nedenle kıyamette insanlar sorgulanacağı gibi cinler de sorgulanacaktır.(39)

Cinlerin inanmayanları cehenneme girecektir;(40) ayrıca insanlar ve cinler kendilerini saptıranları orada suçlayacaklardır.(41)

d) Gökten Hebr Alma Girişimleri

Cinlerle ilgili sözün tükenmediği herkesin malumudur. Özellikle onların gökten bilgi çalma girişimleri hakkında çeşitli kanaatlerin ileri sürüldüğünü hatırlatarak, konuyla ilgili açıklamalarımızı Cinn sûresinin 8 ve 9. âyetlerinde yapacağımızı belirtmek istiyoruz. Bu nedenle, daha önce de vurguladığımız üzere, özellikle Kur’ân’daki bilgileri esas almaya ve bazı rivayetlere gönderme yapmaya çalışarak diğer ayrıntılara girmemeye özen göstereceğiz.

e) Müşriklerinin Cinler Hakkındaki Kanaatleri

Kur’ân’ın indirildiği dönemde bazı Mekkeliler cinlerle insanların çeşitli iletişimlerinin bulunduğuna inanıyorlardı. Hatta bazıları bunu bir inanca dönüştürerek onlara ilâhlık isnadında dahi bulunmuşlardı. Konuyla ilgili bazı âyetler şöyledir:

ı. Sâffât 37/158-159:

“Yüce Allah ile cinler arasında nesep bağı kuruyorlardı. Hâlbuki cinler bilirler ki onlar da mahşerde yargılanacaklardır. Her şeyden yüce ve her türlü eksiklikten uzak olan Allah onların yakıştırmalarından elbette uzaktır, münezzehtir.”

Bu âyette sözü edilen mesele, nakledeceğimiz diğer âyetlerde de olduğu gibi Mekkeli müşriklerin şirklerinin değişik bir boyutunu ortaya koymakla ilgilidir. Onlar cinlerin Yüce Allah ile bir soy veya nesep bağının bulunduğuna inanıyorlardı. Hâlbuki âyetin ikinci cümlesinde çok önemli bir gerçek gündeme getirilmektedir. Bu gerçeği iki türlü yorumlamak mümkündür:

- “Cinler de bilirler ki yargılanmak üzere ilâhî huzurda hazır bulundurulacaklardır.” Bu tercihte öne çıkan husus, cinlerin de aslında birer kul olduklarını bildikleri ve mahşerde mutlak surette yargılanacaklarının farkında olduklarıdır.

Kendilerine yersiz bir şekilde ilâhlık isnat edenlerin veya Yüce Allah ile aralarında soy bağının bulunduğu iftirasının son derece sakat ve yakışıksız bir durum olduğunu ifade etmektedirler. Onlar kul olduklarını ve yargılanacaklarını bilmelerine rağmen, bazı insanların bunu fark edememiş olmasını dolaylı olarak eleştirmektedirler.

- “Cinler de bilirler ki (kendilerine Allah ile nesep ilişkisi kuran insanlar) yargılanmak üzere ilâhî huzurda hazır bulundurulacaklardır.” Bu tercihte öne çıkan husus ise, cinlerin Yüce Allah ile soy ilişkisine sahip olduğunu iddia eden insanların bu iddiaları nedeniyle yargılanacaklarıdır. Bir anlamda cinler durumun ve gerçeğin farkındadırlar; ancak onlara bu tür isnatlarda bulunan müşrik Mekkeliler ise şaşkınlığın içerisinde adeta bocalamaya devam etmektedirler.

Naklettiğimiz önceki âyetlerde olduğu gibi burada da konu Yüce Allah’ın insan yakıştırmalarından uzaklığı ve münezzehliği uyarısıyla bitmektedir: “Her şeyden yüce olan ve her türlü eksiklikten uzak olan Allah onların yakıştırmalarından elbette uzaktır, münezzehtir.”

Mekkeli müşriklerin cinlerle ilişkili kanaatleri bununla sınırlı değildir. Onlar daha ileri boyutta çeşitli sapkın kanaatler de ileri sürmekteydiler. İşte bunlardan biri şu âyetlerdedir:

ıı. En‘âm 6/100-101:

“Onlar cinleri Allah’a ortak isnat etmişlerdi. Oysa onları da Allah yaratmıştır. Bilgisizce O’na oğullar ve kızlar isnat ediyorlardı. Her şeyden yüce olan ve her türlü eksiklikten uzak olan Allah onların yakıştırmalarından elbette uzaktır, münezzehtir. Göklerin ve yerin yoktan var edicisi O’dur. Eşi olmadığı halde nasıl çocuk sahibi olabilir ki! Kaldı ki her şeyi yaratan O’dur ve her şeyi bilen de sadece O’dur.”

Bu iki âyetten anlaşıldığına göre, Mekkeli müşrikler Yüce Allah’a cinleri ortak koşuyorlardı. Üstün bir güce tapınma ihtiyaçlarının sonucu olarak bazen meleklerle, bazen de bu âyetlerde olduğu gibi cinlerle ilgili çeşitli yakıştırmalar yaptıklarını görmekteyiz. Yüce Allah, naklettiğimiz bu pasajda Mekkeli müşriklerin cinleri Allah’a ortak koştuklarını beyan etmektedir. Elbette bu yakışıksız isnadın cevabı verilmeliydi; zaten hemen bu isnadın peşinden Yüce Allah, kendilerine çok çarpıcı cevaplar vermektedir. Bu cevapları önemine binaen hatırlatmak istiyoruz.

- “Cinleri de Allah yaratmıştır.” Âyetteki bu cümle ilk cümlenin izahı makamındadır. Yani her iki cümlenin anlamı şöyle de verilebilir: “Cinleri de Allah yaratmış olduğu halde onları Allah’a ortak isnat ettiler.” Yüce Allah bu çirkin isnadı hemen cevaplayarak muhatapları susturucu bir ifadeyle konuya giriş yapmaktadır.

- “Bilgisizce O’na oğullar ve kızlar isnat ediyorlardı.” Yüce Allah âyetin ikinci cümlesinde kendisine oğullar ve kızlar isnat etmenin sadece ve sadece bilgisizliğin bir sonucu olduğunu beyan etmektedir. Allah’a çocuk isnat etmek, gökleri ve yeri adeta yaracak bir felaketin habercisi olarak tanıtılmaktadır.(42) Dolayısıyla çocuğun insan, melek veya cin olmasında herhangi bir fark olmadığı ortaya çıkmaktadır.

- “Her şeyden yüce olan ve her türlü eksiklikten uzak olan Allah onların yakıştırmalarından elbette uzaktır, münezzehtir.” Âyetin bu cümlesinde Yüce Allah’ın her türlü şirk unsurundan uzak olduğu, insanların yaptığı yakıştırmalardan münezzeh olduğu ortaya konulmaktadır.

- “Göklerin ve yerin yoktan var edicisi O’dur.” Naklettiğimiz ikinci âyette Yüce Allah sadece cinlerin değil, bütün varlıkları içerecek şekilde göklerin ve yerin sahibinin, onları yoktan var eden gücün de sadece kendisi olduğunu özellikle hatırlatmaktadır.

Âyette kullanılan bedî‘ kelimesi “yoktan var etme”yi ifade ederek, Yüce Allah’ın dışındaki görünen-görünmeyen, bilinen-bilinmeyen bütün varlıkların yoktan var edildiğini bildirmektedir. Böylece Allah’a ortak sanılan cinlerin de bu kapsamda yaratıklar olduğu beyan edilerek onları Allah’a ortak koşmanın ne kadar yanlış ve tutarsız bir iddia olduğu ortaya konulmaktadır.

- “Eşi olmadığı halde nasıl çocuk sahibi olabilir ki!” İşte konunun en can alıcı ve muhatabı ebediyyen susmaya mahkûm edici noktalarından biri de bu cümledir. Bir varlığın çocuğunun olabilmesi için onun ana veya baba olması gerekir. Mekkeliler Yüce Allah’ı -hâşâ- erkek cinsiyetli bir varlık kabul ettikleri için Yüce Allah da kendilerine “O’nun eşi, hanımı yok ki!” hatırlatmasını yapmaktadır.

Nitekim Cinn 72/3’te bizzat cinler tarafından da itiraf edilmesine rağmen Mekkeliler bunu anlamak istememişlerdi. Sözü anlamak isteyen için işte bu cümle sözün tükendiği noktadır. Ancak heyhât, muhatapların meseleyi anlamak gibi bir düşüncesi olmadığı için sonuç değişmemiş ve şirk içerisindeki sapkınlıkları devam etmiştir.

- “Kaldı ki her şeyi yaratan O’dur.” Bu ifade, öncesindekileri yeniden toparlamakta ve sahip olunan bu inancın veya iddianın ne kadar saçma ve temelsiz olduğu bir kez daha vurgulanarak ortaya konulmaktadır.

- “Her şeyi bilen de sadece O’dur.” Yüce Allah bir taraftan her şeyi sadece O’nun bildiğini beyan etmekte, diğer taraftan da aslında müşrik muhataplara gözdağı vermekte, onların bilgisizliğini dolaylı olarak deşifre etmektedir. Yine şirk içerikli bir pasajda Yüce Allah müşrikleri şöyle uyarmaktadır: “Göklerde ve yerde bilmediği bir şeyi mi Allah’a haber veriyorsunuz? O, onların ortak koşmalarından uzaktır ve münezzehtir.”(43)

Bu iki ifade aynı gerçeği ortaya koymakta ve Yüce Allah’ın kâinatta bilmediği hiçbir şeyin olamayacağını insanlara bildirmektedir. Dolayısıyla, cinleri Yüce Allah’a ortak koşanların da sanki bir şeyleri O’na bildirmek veya O’nu bazı noktalarda bilgilendirmek gibi bir densizliği yapmamaları gerektiği özellikle iletilmektedir.

Mekkeli müşrikler, cinleri Yüce Allah’ın ortakları saymakla da meseleyi bitirmemişler, inanç sorunlarını çok daha ileri ve tehlikeli boyutlara ulaştırmışlardır. Konuyla ilgili âyetler şöyledir:

ııı. Sebe’ 34/40-41:

“Ama (o haddini bilmezlere gelince); bir gün onların tümünü bir araya getirecek ve ardından meleklere soracağız: ‘Bunların tapındıkları siz miydiniz?’ (Melekler): ‘Zâtını tenzih ederiz ki onlar değil, Sensin bizim velimiz. Hayır, onlar öteden beri cinlere tapıyorlardı; bunların çoğu onlara iman etmişti’ diyeceklerdir.”(44)

Âyette meleklerin mahşerde dile getirecekleri ifadelerden açıkça anlaşılıyor ki Mekkeli müşriklerin bir bölümü cinlere tapıyordu. Onların cinler ile Yüce Allah arasında nesep bağı kurmaları da O’na cinleri ortak koşmaları da aslında niyetlerini gizlemekten ve sahte bir görüntüden ibaret bir yalandı. Mekke müşriklerinin bu durumu mahşerde meleklerin sorgulanması esnasında ortaya çıkartılacak ve sahte yüzleri deşifre edilecektir.

Meleklerin sorgulanması cezalandırılmak için değil, sadece gerçeğin ortaya çıkartılması ve müşriklerin sahtekârlıklarının bildirilmesi amacına yöneliktir. Masum varlıklar oldukları için meleklerin sorgulanmasını bu şekilde anlamak zorundayız.

Cinlerle ilgili konu rivayetlere de konu edinilmiştir. Bu bağlamda rivayetlere göre bazı insanlar, bir cine ibadet ederlermiş, cin Müslüman olunca onlar dinlerine sarılmaya devam ederlermiş.(45)

Mekkeli müşriklerin cinlerle ilişkisi ortaya konulduktan ve onların aslında birer putperest oldukları beyan edildikten sonra, şimdi de bu varlıkların vahiy ile ilişkisi üzerinde durmak istiyoruz.

f) Cinlerin Kur’ân Vahyi ile İlişkisi

ı. Yüce Allah Ahkâf sûresinin 29. âyetinde onlardan bir grubu Kur’ân dinlesinler diye Hz. Peygamber’in yanına gönderdiğini şu şekilde haber vermektedir: “Hani cinlerden bir grubu, Kur’an’ı dinlemeleri için sana yöneltmiştik. (Kur’an’ı dinlemeye) hazır olduklarında (birbirlerine) ‘Susun’ demişler, (dinleme işi) bitince uyarıcılar olarak kavimlerine dönmüşlerdi.” Vahyi dinlerken seslerini kestikleri, sükûnetle onu dinledikleri, okuma bittiğinde ise kendi toplumlarının yanına “uyarıcılar olarak” geri döndükleri ifade edilmektedir.(46)

Bu âyette cinlerin iki özelliği öne çıkmaktadır. İlki “vahyi dinlerken seslerin kesilmesini istemeleri ve okuma bitinceye kadar beklemeleri”dir. Bu noktadaki tutumları Kur’ân’ın emrine tamamen uygundur. Çünkü Yüce Allah, Kur’ân kıraat edilirken ona kulak verilmesini ve seslerin kesilmesini emretmektedir.(47) Kur’ân okunurken gürültü yapmak Mekke müşriklerinin vahyin sesini bastırmak amacıyla başvurdukları bir yöntemdi.(48) Demek ki, cinler bu noktada Mekke müşriklerinden daha duyarlı davranıyordu.

Âyette dikkat çeken ikinci nokta ise, “kendi toplumlarına döndüklerinde uyarıcılık yapmaları”dır. Dinledikleri ve öğrendikleri bilgiyi kavimlerine anlatma duyarlılığı, kendi içlerinde bir tebliğ kurumunun bulunduğunu göstermektedir. Bilgi paylaşımı ve gerçeklerin ilgili herkese ulaştırılması anlayışı, onlarda özel bir tebliğ bilinci bulunduğunun delilidir.

Bu tebliğde asıl önemli nokta, din adına sahip oldukları bilgiyi vahiy kaynaklı belirlemeleridir. Din adına konuşan günümüz insanının en çok muhtaç olduğu mesele, din ile ilgili bilgileri vahiy kaynaklı belirlemeleridir. İşte bu noktada cinlerin tutumundan öğrenebileceğimiz veya alacağımız dersler olduğu ortadadır.

ıı. Kur’ân, cinlerin Hz. Mûsâ’ya indirilen vahiyden de haberdar olduklarını, Kur’ân’ın o vahyi doğruladığını, hakka ve dosdoğru yola ilettiğini beyan ettiklerini haber vermektedir. Ayrıca kavimlerine yönelik olarak şu çağrıyı yaptıkları da bildirilmektedir:

“Ey kavmimiz! Allah’ın davetine icabet edin ve ona iman edin ki günahlarınızın bir bölümünü örtsün ve sizi elem verici bir azaptan korusun. Ancak her kim Allah’ın davetine icabet etmezse, bilsin ki hiç kimse O’nu yeryüzünde asla aciz bırakamaz ve böylesi kişilerin de Allah’tan başka bir dostları olamaz. İşte onlar uzak (derin) bir sapıklığın içine düşmüş kişilerdir.”(49)

- Bu âyetlerde ilâhî bilgilendirmelerde misyon birlikteliğinin bulunduğu, Hz. Mûsâ’ya verilen ile Hz. Muhammed’e vahyedilen değerlerin aynı kaynaktan geldiği ortaya konulmaktadır. Cinler de bu noktada aynı gerçeği kavrayan, bunu itiraf ve ilan eden varlıklar olarak bizlere tanıtılmaktadır.

- Burada cinler vahyi tanıtıcı ifadeler bağlamında her iki bilgi kaynağının da hakka götürdüğünü ve dosdoğru yola ilettiğini ifade etmektedirler. Cinn sûresinin ikinci âyetinde yer alan “Doğru yola rehberlik yapıyor” sözü ile bu ifade aynı gerçeğin iki değişik yönünü oluşturmaktadır.

- Bu âyetlerde verilen bilgilerde davetin Yüce Allah’a yapılmasının gerekliliğine işaret edilmektedir. Çağrı Allah’a olacaktır; başka şeylere davet doğru değildir. Çünkü peygamberlerin çağrısı bütünüyle Allah’a olmuştur.

- Yüce Allah’ın çağrısına icabet etmenin sonucunda gerekli olan şey Allah’a iman ve O’na güven duymaktır. Güven içermeyen iman, sahibini Allah’a yaklaştırmaz, güvenilmeyen varlığa iman da iddiadan öte bir değer taşımaz.

- Çağrıya uymanın ve Allah’a güven içerikli imanın sonucu, günahların bağışlanması ve elem verici bir azaptan kurtuluştur. Demek ki cinlerin de günahları vardır ve onların da bağışlanma çareleri Yüce Allah’a sığınmaktır.

- Mümin cinler Yüce Allah’ın çağrısına uymayan kâfir cinlerin şunu iyi bilmeleri gerektiğini beyan etmektedirler: “Hiçbir varlık hiçbir şekilde Allah’ı aciz bırakamaz, böylelerinin Allah’tan başka hiçbir dostu da bulunmaz.”

- İşte bu imansızlık ve güvensizlik felaketle sonuçlanacak bir yıkımdır, perişanlıktır. Böylelerinin hali derin bir sapıklık olarak tanıtılmaktadır.

Cinn kelimesinin anlamı, cinlerin mahiyeti, yaratılış gayeleri, sorumluluk durumları, gökten haber çalma girişimleri, Mekke müşriklerinin cinler hakkındaki kanaatleri, onlara yönelik yaklaşımları ve cinlerin Kur’ân vahyi ile olan ilişkileri hakkında bu bilgileri aktarmaya çalıştık. Son olarak başka bir konuya değinmek istiyoruz.

g) Cinlerin Vahiy ile İlişkisi Hakkında Bilgi Verilmesinin Amacı

ı. Bu âyetlerin veya bütünüyle sûrenin Kur’ân’da yer almasının ilk sebebi, başta Hz. Peygamber olmak üzere ilk dönem müminlerinin morallerinin bozulmamasını sağlamaktır. Hz. Peygamber’e, “Mekkelilerin önemli bir bölümü şimdilik itibar etmiyor olsa da sen üzülme; çünkü başka bazı varlıklar senin tebliğine itibar etmektedirler” şeklinde bir moral verilmek istenmektedir.

ıı. Bir başka hedef, insanları bu konuda bilgilendirmek olabilir. Bir taraftan yaşanacak bazı istismarların önü alınmak istenmekte, diğer taraftan güncel anlamda yeni mesajlar verilmesi amaçlanmaktadır.

ııı. Kur’ân’da cinlerin veya başka milletlerin kıssalarının anlatılmasının asıl gerekçesi de, anlatılanlardan dersler çıkartılması ve çeşitli eğitim metotlarının öğrenilip hayatta uygulanmasıdır.

ıv. Cinlerin bir kısmının Kur’ân’ı dinlemesine rağmen, insanların dinleyip anlamaya çalışmamaları ne gariptir! Vahyi okuyan herkes şunu unutmamalıdır: “Kur’ân okuduğumuzda, hem cinler hem de melekler, hatta şeytanlar bile bizi dinlemektedir.” Nahl 16/98’deki “Kur’ân okuduğun zaman kovulmuş şeytandan Allah’a sığın!” emri bu nedenle çok önemlidir ve vahiy ile meşguliyetimiz eğer “kıraat” şeklinde ise bunun şeytanları adeta çıldırtacağını unutmamalıyız.

v. Bütün bu anlattıklarımız ışığında, günümüzde yaşanan benzer olaylar için şu belirlemeyi yapmak durumundayız: Mekkelilerin bir kısmının cinlere tapması günümüzde sıklıkla gündeme gelen ve “şeytana tapmak” anlamındaki “Satanizm”in kaynaklarının nerelere kadar uzandığını göstermesi bakımından çok önemlidir.

İlk satanistler çok daha eski dönemlerde de vardı. Bunların en önde gelenlerinden birisinin Hz. İbrahim’ın babası Âzer olduğunu bu vesileyle söylemek isteriz. Çünkü Hz. İbrahim, babasına “Babacığım! Şeytana sakın tapmayasın. Çünkü o, Rahmân’a karşı asilik yapmaktadır”(50) diyerek onu uyarmaya çalışmış, ancak başarılı olamamıştı.

Kur’ân’da insanların cinlerle olan ilişkisini doğru belirlemek için verilen örnekler âyetlerin mesajlarını günümüze getirmede son derece önemlidir.

Vahyi dinleyen bir grup cinin bu vahiy hakkındaki kanaatlerinin nelerden oluştuğuna dair âyetlerde yer alan bilgiler asıl verilmek istenen mesajın özünü oluşturmaktadır. Bu nedenle şimdi de vahyin sunduğu söz konusu itirafları ve mesajları incelemek istiyoruz.

2. فَقَالُوٓا اِنَّا سَمِعْنَا قُرْاٰنًا عَجَبًا “Ve ‘harikulade bir Kur’an dinledik’ demişlerdi.” Ayette geçen فَقَالُوا fe kâlû fiilindeki fâ/fe edatı, cinlerin vahyi dinledikten hemen sonra nakledeceğimiz ifadeleri dile getirdiklerini göstermektedir. Ahkâf 46/29’da da geçtiği üzere, cinlerin vahyi dinledikten sonra kendi kavimlerinin yanına döndükleri ve onlara ilgili konularda uyarılarda bulundukları ifade edilmektedir. İki âyet grubunda da verilmek istenen mesajın aynı olduğu görülmektedir.

Vahyi dinler dinlemez, öğrenilen bilgilerin tebliği, araya zaman aralığının sokulmaması gerektiği ve bilgilerin sıcağı sıcağına hayata aktarılmasının önemi bizlere de hatırlatılıyor demektir.

Âyette yer alan قُرْاٰنًا عَجَبًا kur’ânen ‘aceben tamlaması, cinlerin dinledikleri vahiyden nasıl etkilendiklerini ortaya koymaktadır. Âyetteki ‘aceb kelimesi Kur’ân’da bir olay karşısındaki şaşkınlığı, hayreti, şaşırtıcılığı ve sıradışılığı ifade etmek için de kullanılmaktadır.(51) Buradaki mesaj, özellikle cinlerin vahiy karşısındaki şaşkınlıklarını, hayretler içinde kalışlarını ve bütün bunlardan öte hayranlık hislerini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Âyetteki ‘aceb kelimesinin cinler tarafından hangi içerikte kullanıldığını bir sonraki cümlede görmekteyiz. Peş peşe sıralanan âyetler genellikle birbirinin açıklaması şeklinde gelirler. Bunun için âyet sıralamalarının tevkîfi olduğunda yani vahiy ile gerçekleştiğinde hiçbir şüphe bulunmamaktadır.

ıı. Cinlerin Vahyi Tanıtması ve Şirksiz İmanı

يَهْد۪يٓ اِلَى الرُّشْدِ فَاٰمَنَّا بِه۪ وَلَنْ نُشْرِكَ بِرَبِّنَآ اَحَدًا “Doğruya götüren (harikulade bir Kur’an dinledik) ve ona inandık. (Artık) Rabbimize hiç kimseyi ortak koşmayacağız.”

Âyetteki يَهْد۪ي yehdî fiili “ulaştırır, rehberlik eder”;اِلَى الرُّشْدِ ile‘r-rüşdi kelimesi “doğruya, hakka, istikamet bilincine”; فَاٰمَنَّاfe âmennâ fiili “biz de inandık, güvendik”; بِه bihî ifadesi “ona, Kur’ân’a”; وَلَنْ نُشْرِكَ ve len nüşrike fiili “ve asla ve asla ortak koşmayacağız”; بِرَبِّنَاbi rabbinâ ifadesi “bizim Rabbimize”; اَحَدًا ehaden kelimesi ise “hiç kimseyi, herhangi bir şeyi, hiçbir şeyi” demektir.

Burada cinlerin vahiy hakkındaki hayranlık ve şaşkınlık ifadeleri ile şirk koşmama kararlılıkları gündeme getirilmektedir.

1.يَهْد۪يٓ اِلَى الرُّشْدِ فَاٰمَنَّا بِه۪ “(Kur’ân) doğruya götürür; biz ona inandık.” Cinlerin burada dile getirdikleri itirafları insanlara örnek olsun diye özellikle hatırlatılmaktadır.

a) يَهْد۪يٓ اِلَى الرُّشْدِ “Doğruya ulaştırır.” Bu cümle, bir önceki âyette yer alan ‘aceb kelimesinin açılımıdır. “Harikulade, etkileyici, sıradışı, olağanüstü ve hayranlık verici” olarak nitelendirilen Kur’ân’ın asıl misyonu işte burada ortaya konulmaktadır: “Kur’ân doğruya ileten bir rehberdir.” Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri İbrâhim 14/1, İsrâ’ 17/9 ve Sebe’ 34/6’da da yer almaktadır.

Bir ismi de hidâyet olan Kur’ân, aynı zamanda hidayete ulaşmaları için insanlara rehberlik yapan bir kitaptır. İsimlerinden biri furkân olan Kur’ân(52) nasıl ki onunla ilgilenenleri “furkan sahibi” yapıyorsa,(53) hidâyet olan bu vahiy de kendisine giden doğru yolu muhataplarına göstermektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen ve cinler tarafından dile getirilen mesaj budur.

Âyetteki “doğru, hak ve istikamet bilinci” anlamlarına gelen الرُّشْد er-rüşd kelimesi, Kur’ân’da fiil olarak yerşüdûne şeklinde sadece bir âyette(54) geçmekte ve “hak yola yönelmek” anlamını vermektedir. İsim olarak ise bazen tek başına rüşd,(55) bazen raşed,(56) bazen reşîd,(57) bazen râşidûne,(58) bazen de mürşid(59) şeklinde kullanılmaktadır. Bunlardaki ortak anlam “doğruluk, hakikat, olgunluk”tur. Doğruluğun aslında “bir hakikat yolu” olduğu anlamını verircesine, söz konusu kelime bazen de sebîl kelimesiyle birlikte kullanılmaktadır.(60)

Kur’ân’ın doğruya ulaştırıcılığının daha farklı kelimelerle ifadesi Ahkâf sûresindedir ve yine cinlerin itirafında yer almaktadır. “Cinlerin Kur’ân Vahyi ile İlişkisi” başlığında da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, cinler Kur’ân vahyini “Tevrât’ı onaylayan, Hakk’a götüren ve dosdoğru yola ileten” bir nitelikte tanıtmaktadır.(61)

Buradan günümüze yönelik çıkartacağımız mesaj şu olmalıdır: Cinler bile Kur’ân’ı bu şekilde tanıttıklarına göre, demek ki Kur’ân doğruya götüren, kişiyi hakka ulaştıran ve insanı doğru yolun sahibi kılan bir rehberdir. İnsanlar din adına Kur’ân’ın rehberliğine sığınmalı, onu anlamaya ve yaşamaya çalışmalıdırlar.

Vahiy, hayatı inşa için gönderildiğine göre, onun bu niteliğini hayata uygulamak Müslümanın en temel görevi olmalıdır. Kur’ân’ın sunduğu yol İslâm’ın ve tevhidin yoludur ve bu yol tektir. Çünkü Yüce Allah katında tek din İslâm’dır;(62) İslâm’dan başka din edinenlerden bu tercihleri kabul edilmeyecektir.(63)

b) فَاٰمَنَّا بِه۪ “Biz, ona (Kur’ân’a) iman ettik.” Cinlerin vahye imanlarını ifade ettikleri bu cümlede geçen “iman” kavramı ve Kur’ân’daki kullanımıyla ilgili olarak Bakara 2/3’te detaylı bilgi vermiştik. Bu nedenle burada ilgili kavramın bu bağlamdaki mesajını aktarmakla yetineceğiz.

ı. Cinlerin vahye karşı ilk tepkileri Kur’ân’ın “harikulade” bir mesaj olduğunu ve onun hakikate rehberlik edici özelliğini beyan etmeleriydi. Bu itiraf ve tanıtıcı ifadelerinden sonra ilk yaptıkları iş ise vahye inanmaları olmuştu.

ıı. Sûrenin ilk âyetindeki فَقَالُوا fe kâlû ifadesindeki fâ harfinde olduğu gibi, اٰمَنَّا âmennâ fiilinin başındaki fâ harfi de “takıbiye” anlamındadır. Buradan hareketle, cinlerin vahyi dinlemelerinin ardından hemen ona iman ettikleri açıkça anlaşılmaktadır.

ııı. İmân kelimesinde “inanmak, güvenmek, güvende olmak ve güven vermek” anlamları bulunduğu için, mümin cinlerin güven veren varlıklar olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Vahye iman, vahyin gönderilme gerekçesidir. Ona inananlar ister insan, isterse cin olsun, bir taraftan vahye inanıp ona güvenecekler; diğer taraftan da kendilerini güvende hissedip çevrelerine güven vereceklerdir.

Bazı istismarcıların cinlerle ilgili ortaya koyduğu birtakım yakıştırmaların asılsız olduğu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Cinler de Yüce Allah’ın kullarıdır ve zarar vermek için değil, kulluk yapmak için yaratılmışlardır. Onları bu yaratılış gayelerinin dışında varlıklar gibi tanıtıp kendi istismarlarına alet etmek, Müslümanlığa yakışacak bir davranış değildir.

Cinlerin iman itiraflarının ardından gelen ikinci cümle, iman kurumunun olmazsa olmaz yönlerinden birini oluşturan “şirk koşmama” ile ilgilidir. Bu konuda şöyle buyrulmaktadır:

2. وَلَنْ نُشْرِكَ بِرَبِّنَآ اَحَدًا “(Artık) Rabbimize hiç kimseyi ortak koşmayacağız.” Yüce Allah’a imanla beraber var olan ve ondan asla ayrılmayan bazı değerler vardır. Bu doğrultuda imanın en önemli unsurlarından birisi hiçbir şekilde “şirk içermemesi”dir. İşte cinlerin vahye imanlarının hemen peşinden zikrettikleri “Yüce Allah’a hiçbir şeyi ortak koşmama sözleri” bu gerçeğin değişik bir ifadesidir. Şirk konusunu Nisâ’ 4/48’de geniş bir şekilde ele aldığımız için burada ayrıntıya girmeyeceğiz.

a) Âyette yer alan نُشْرِكَ nüşrike fiilinin başındaki لَنْ len edatı, onların bu konuda kararlı olduklarını göstermesi bakımından önemlidir. Esasında imanın iman olabilmesi, devamlı oluşuna bağlıdır. Kesintili bir inanç iman değildir ve sahibini kurtuluşa götürmez; çünkü sonunda iman sahibi olmanın mı yoksa inkârın mı kalıcı olacağı noktasında tam bir belirsizlik söz konudur.

b) Cinlerin itirafına konu edindikleri bu ifadelerde Yüce Allah’ın diğer sıfatlarını değil de özellikle rabb sıfatını kullanmış olmaları son derece ilginçtir. Çünkü cinler de Yüce Allah’ın onları sahipleneceğini ve O’na güvenenleri mahcup etmeyeceğini biliyorlardı. Bazı hatalar yapmış olsalar da, Yüce Allah kullarını bağışlayabileceğini beyan etmektedir. İlâhî bildirimlerden haberdar olan cinler bu gerçeğin farkına varmışlardı. İşte âyetteki rabb sıfatı onların bu bilgisini ortaya koymaktadır.

c) Âyette yer alan اَحَدًا ehaden kelimesi şirke konu olabilecek kişiler başta olmak üzere her türden nesneyi, algıyı, soyut varlıkları, anlayışları, düşünceleri ve görünen veya görünmeyen ne kadar varlık türü varsa hepsini içermektedir. Mümin cinler şirke konu olabilecek her ne varsa onların tamamını imanlarının dışına itecekleri sözünü vermektedirler; âyette özellikle hatırlatılan konulardan birisi de budur.

ııı. Tevhîd Üzere Allah’ı Yüceltmeleri

وَاَنَّهُ تَعَالٰى جَدُّ رَبِّنَا مَا اتَّخَذَ صَاحِبَةً وَلَا وَلَدًا “Eşi de çocuğu da olmayan Rabbimizin şanı çok yücedir.”

Âyetteki وَاَنَّهُ ve ennehû ifadesi “muhakkak ki O”; تَعَالٰى te‘âlâ fiili “yücedir”;جَدُّ ceddü kelimesi “şanı, şerefi”; رَبِّنَا rabbinâ ifadesi “bizim Rabbimizin”;مَا اتَّخَذَ me’ttehaze fiili “edinmemiştir”; صَاحِبَةً sâhıbeten kelimesi “ne herhangi bir eş”; وَلَا وَلَدًا ve lâ veleden ifadesi ise “ne de herhangi bir çocuk” demektir.

Bu âyette iki cümle yer almaktadır. Her ikisi de Yüce Allah ile ilgilidir: İlki O’nun yüceliğiyle ilgili olumlu yönü, diğeri ise Allah için imkânsızı ortaya koymaktadır. Bu durum, İhlâs sûresindeki üslubun değişik bir ifadesidir.

1. وَاَنَّهُ تَعَالٰى جَدُّ رَبِّنَا “Rabbimizin şanı çok yücedir.” Cinlerin itirafları arasındaki üçüncü cümle budur. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen جَدُّ ceddü kelimesi farklı anlamlar içermekte, müfessirlerimiz de bu noktada farklı kanaatler ileri sürmektedirler.

a) Kelimenin öncelikli anlamı “yücelik, şan ve azamet” demektir. Maksat Yüce Allah’ın şanının yüceliğini tanıtmaya çalışmak ve O’nun yüceliğine başka hiçbir varlığın sahip olamayacağını ilan etmektir. Nitekim İmam Ferrâ, ünlü tâbiî müfessir İmam Mücâhid’in buradaki cedd kelimesinin celâl, yani “azamet ve yücelik” anlamına geldiğini beyan etmiştir.(64)

b) Cedd kelimesinin “zenginlik” anlamına geldiği de ifade edilmektedir. Buradan hareketle, asıl zengin kudretin Yüce Allah olduğu, başka varlıklara zenginlik nispetinin doğru olmadığı beyan edilmiş olur. İhlâs sûresindeki samed sıfatının ortaya koyduğu anlam ile cedd kelimesinin bu anlamı aynı noktada buluşmaktadır. Esasında “Zengin olan Allah’tır; sizler hepiniz fakirsiniz, O’na muhtaçsınız”(65) âyetiyle birlikte düşünüldüğünde de bu yaklaşımın oldukça isabetli olduğunu söyleyebiliriz.

c) Hz. Peygamber bu kelimeyi bir hadis-i şeriflerinde iki kez kullanarak, her iki anlamın da doğru olduğunu göstermiştir. İfade şöyledir: “Yüce olana veya zengin olana, senin karşında yüceliğin veya zenginliğin bir yararı olmaz.”(66) Bu rivayette asıl yüce ve zengin olanın Yüce Allah olduğu vurgulanmakta, başka yücelik veya zenginliklerin herhangi bir değer taşımadığı öğretilmektedir.

d) Namazlarımızda okuduğumuz sübhâneke duasında da yer alan bu ifade, kulluk eden varlıkların aslında ortak bir dil kullandıklarını göstermektedir. İnsanlar namazlarında bu duayı okuyarak, bir taraftan Hz. Âdem’den beri insanlık tarihinin ortak tesbihini paylaşmakta, diğer taraftan da cinlerin itirafını kendi dua ve niyazları arasına katmış olmaktadırlar.

Yüce Allah’a şirk koşmayacaklarını ilan eden cinler, bu noktadaki kararlılıklarını işte bu cümle ile taçlandırmaktadırlar. Müslümanların Yüce Allah’a karşı imanları da bu şekilde sadece O’nu yüceltici şekilde olsun diye bu ifadeler bizlere hatırlatılmaktadır.

2. مَا اتَّخَذَ صَاحِبَةً وَلَا وَلَدًا “(Allah) eş (hanım) edinmemiştir; (bu nedenle) çocuğu da yoktur.” Bu cümle şöyle de anlaşılabilir: “(Allah) eş (hanım) da edinmemiştir; çocuk da edinmemiştir.” Cinler bu cümle ile Yüce Allah’ın eşinin de çocuğunun da olmadığını beyan etmekte, böylece Yüce Allah’a çocuk isnat edenlerin yanıldıklarını ortaya koymaktadırlar.

Sûrenin indirildiği Mekke şartları düşünüldüğünde, bu bilginin ne kadar önemli olduğu kolayca anlaşılacaktır; çünkü onlar melekleri Yüce Allah’ın kızları sayarak bir anlamda küfrün en tehlikeli örneğini ortaya koymuşlardı. Yüce Allah En‘âm 6/101’de de ifade ettiği gibi, eşi de yoktur, çocuğu da yoktur. Bu en basit gerçeği dahi görmeyen Mekkeli müşriklere bu açık gerçek bir de cinlerin dilinden hatırlatılmaktadır.

Şirk koşmayacaklarını söyleyen cinler bir anlamda en tehlikeli şirkin Yüce Allah’a eş ve çocuk isnat etmek olduğunu bildirerek, hem Mekkeli müşriklere hem de diğer din mensuplarına tevhidin olmazsa olmaz esasını öğretmektedir. Hz. Üzeyr’i Yüce Allah’ın oğlu sayan bazı Yahudilere veya Hz. İsa’yı Yüce Allah’ın oğlu sanan bazı Hıristiyanlara(67) ya da bizzat kendilerini Yüce Allah’ın oğulları ve sevgilileri ilan eden Yahudilere ve Hıristiyanlara,(68) hatta bütün zamanların müşriklerine işte bu âyet cinlerin diliyle adeta meydan okumaktadır.

Necm 53/21-22’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Allah’a çocuk isnadında bulunmak yapılabilecek en büyük hatalardan biridir.(69) İnsanlar bu tür yakıştırmalardan şiddetle uzak durmalı ve tevhîd dairesinde Yüce Allah’a kulluk etmek zorunda olduklarını bilmeli ve bunu uygulamaya çalışmalıdırlar.

Cinlerin vahye imanlarından ve Yüce Allah’a hiçbir şekilde şirk koşmayacaklarını ilan etmelerinin ardından dile getirdikleri tevhîd ilkelerinin daha iyi anlaşılabilmesi gayesiyle tevhîd dini için çok önemli olan bu meselenin çok iyi bilinmesi gerektiği aşikârdır.

b) Bazı Cinlerin Olumsuz İnanışları

Yüce Allah sûrenin 4-7. âyetlerinde cinlerin çeşitli konulardaki yanlış inanışlarını şöyle gündeme getirmektedir: “İçimizden bir beyinsiz (hafif meşrep biri) Allah hakkında asılsız, saçma sözler söylerdi. (Hâlbuki) biz hiçbir insan ve cinin Allah hakkında yalan söylemeyeceğini sanmıştık.”

Ardından, bu noktada verilmek istenen mesaja dolaylı olarak şu şekilde göndermeler yapılmaktadır: “Bazı insanlar bazı cinlere sığınıyordu. (Bu durum kendisine sığınılan cinlerin) sadece azgınlığını arttırıyordu. Onlar da sizin zannettiğiniz gibi, Allah’ın hiç kimseyi peygamber olarak göndermeyeceğini sanmışlardı.”

ı. Yüce Allah Hakkındaki Saçma Kanaatleri

وَاَنَّهُ كَانَ يَقُولُ سَف۪يهُنَا عَلَى اللّٰهِ شَطَطًا وَاَنَّا ظَنَنَّآ اَنْ لَنْ تَقُولَ الْاِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا “İçimizden bir beyinsiz, Allah hakkında asılsız, saçma sözler söylerdi. Şüphesiz ki biz hiçbir insan ve cinin Allah hakkında asla ve asla yalan söylemeyeceğini sanmıştık.”

Âyetteki وَاَنَّهُ كَانَ ve ennehû kâne ifadesi “ve o (şöyle) idi”; يَقُولُ yekûlü fiili “söylüyor(du)”; سَف۪يهُنَا sefîhunâ tamlaması “bizim hafif akıllımız, avanağımız”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah hakkında”; شَطَطًا şetatan sözcüğü “aşırı yalan, saçma”;وَاَنَّا ve ennâ ifadesi “ve muhakkak ki biz”; ظَنَنَّا zanennâ fiili “sanırdık, zannederdik”; اَنْ لَنْ تَقُولَ en len tekûle ifadesi “asla ve asla demeyeceğini”; الْاِنْسُ el-insü kelimesi “insanlar(ın)”; وَالْجِنُّ ve’l-cinnü sözcüğü “ve cinler(in)”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a, Allah hakkında”; كَذِبًا keziben kelimesi ise “yalan” demektir.

Burada cinlerden birilerinin Yüce Allah hakkında sahip olduğu çeşitli yanlış düşünceler ele alınmaktadır.

1. وَاَنَّهُ كَانَ يَقُولُ سَف۪يهُنَا عَلَى اللّٰهِ شَطَطًا “İçimizden bir beyinsiz, Allah hakkında asılsız, saçma sözler söylerdi.” Cinler, bir kısmının Yüce Allah’a karşı haddi aşan sözler söylediğini itiraf etmektedirler. Âyetteki كَانَ kâne fiili aşırılık içeren sözlerin bu itiraftan daha önce söylendiğini gösteren ve cümleye “geçmiş zaman” anlamı katan bir konumdadır.

Onlar bu tür asılsız ve saçma sözleri söyleyenlerin “sefih”ler olduğunu beyan etmektedirler. Âyetteki سَف۪يه sefîh kelimesi “hafif akıllı” gibi olumsuz anlam veren bir kelimedir. Kur’ân’da bu kelime “kişiliksiz, nefsini veya kendisini alçaltan, melekelerini işlevsizleştiren kişi, beyinsiz, dar kafalı, aklî yönden yetersiz, muhakeme yönünden zayıf”(70) gibi birbirine yakın anlamlarda kullanılmaktadır. Ayrıca inanç noktasında sorunu olanların isimlendirilmesinde bu kelime kısmen de olsa “alaycılık” anlamı vermektedir.(71)

Kelimenin bu anlamlarını birlikte düşündüğümüzde, cinlerin de kendi aralarındaki bu tiplerle alay ettikleri, onları beğenmedikleri ve inanç açısından birtakım bozukluklara sahip olduklarını kabul ettikleri anlaşılmaktadır.

Bilinçli cinlerin “sefih, düşük varlıklar” olarak suçladıkları diğer cinleri bu şekilde nitelendirmelerinin nedeni, Yüce Allah hakkında asılsız bazı isnatlarda bulunmalarıdır. Âyetteki شَطَط şetat kelimesi Kehf 18/14’te de geçtiği üzere “haksızlıkta ve sapıklıkta sınırı aşan şey, hakikatten uzak” anlamlarına gelmektedir. Bu kelime nehy olarak da lâ tuştıt şeklinde Sâd 38/22’de “haddi aşmamak” anlamında kullanılmaktadır.

Bunlar hangi sözlerdir? İmanlarını ve tevhid içerikli itiraflarını dile getirdikleri önceki âyetlerin ruhuna aykırı her türlü kabul bu çerçevede düşünülebilir. Demek ki, bazı cinler diğer bir kısmının şirke düşmesine neden olacak aldatıcı ve saptırıcı yönlendirmelerinden etkilenmişlerdi. “Tevhidi zedeleyen, imanla uyuşmayan ve özellikle Allah’ın yüceliğine aykırı olup, O’na eş ve çocuk isnadından oluşan her türlü inanış” bu kapsamda ele alınabilir.

Vahyin indirildiği ortamdaki Mekkeli bazı müşriklerin cinler ile Yüce Allah arasında nesep bağı kurmaları, Allah’a çocuk isnadında bulunmaları işte bu âyetlerle bir defa daha reddedilmektedir. Benzer içerikte her türlü inanış Kur’ân çerçevesinde dışlanmaktadır ve onların hiçbir şekilde kabul edilebilir bir tarafı da yoktur.

Her kim, her ne türden ve her ne şekilde olursa olsun, Yüce Allah’a eş ve çocuk isnadında bulunursa, bilmelidir ki Allah’ın eşi de çocuğu da kesinlikle yoktur. Yüce Allah ile bizzat aralarında nesep bağı bulunduğuna inanılan cinlerin ağzından bunun reddediliyor olması, benzer her türlü yakıştırmanın inkâr ve sapkınlık olduğunu bir kere daha ortaya koymaktadır. Artık hiçbir insan veya cin bu noktada herhangi bir şirkin içerisinde bulunmamalıdır.

2. وَاَنَّا ظَنَنَّآ اَنْ لَنْ تَقُولَ الْاِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا “Şüphesiz ki biz hiçbir insan ve cinin Allah hakkında asla ve asla yalan söylemeyeceğini sanmıştık.” Bu âyette cinler, insanların da cinlerin de Allah hakkında yalan söyleyebileceklerine ihtimal vermediklerini itiraf etmektedirler. Esasında onların bu sözleri, cinlerin sözlerini takip ettikleri gibi, bazı insanların inançla ilgili söylediği sözleri bildiklerini de göstermektedir.

Bu sözler ayrıca onların da tıpkı müşrik insanlar gibi nasıl bir taklit bataklığında olduklarının delilidir. Burada bizim için ve güne dair asıl önemli olan husus, cinlerin de gerçeği anlamış olmalarıdır.

a) Âyette kullanılan edatlar, fiiller ve kelimeler son derece önemlidir.

ı. ظَنَنَّا zanennâ fiili “zannetmek, sanmak” şeklindeki asıl anlamının yanında “bilmek, farkında olmak” manasına da gelmektedir. “Sanmak” anlamını esas alırsak, cinlerin bu konuda kesin bilgiye sahip olmadıklarını, belki de düşüncelerinde doğruya dair başka ihtimallere de yer ayırmış olduklarını söyleyebiliriz.

Eğer “bilmek, farkında olmak” anlamını esas alırsak, bu defa cinlerin bu konuda kesin kanaat sahibi olduklarını ve cinlerle insanların Allah hakkında hiçbir şekilde yalan konuşmayacaklarına inandıklarını söyledikleri anlaşılmış olur. Her iki ihtimal de doğrudur; bu şekilde inanç noktasında yaşanan sıkıntılı hal ortaya konulmaktadır.

ıı. Âyetteki لَنْ len edatı, insanların ve cinlerin Yüce Allah hakkında gelecekte de kesinlikle yalan konuşmayacakları zanlarını pekiştirmektedir. Bu edat, gelecekte bir eylemin imkânsızlığını ortaya koyan bir anlam vermektedir.

ııı. Söz konusu edatın başında geldiği تَقُولَ tekûle fiilinin تَقَوَّلَ tekavvele şeklinde okunduğu da ifade edilmektedir.(72) Bu durumda söz konusu fiilin anlamı “söylemek” değil, “uydurmak, iftira etmek” olur ki, bağlam bu anlama daha uygundur. Allah hakkında söylenen asılsız sözler uydurulmuş sözlerdir. Benzer bir kullanım Tûr 52/33 ve Hâkka 69/44’te de yer almaktadır.

ıv. “Yalan” anlamına gelen كَذِبًا keziben kelimesinin nekra yani “belirteç” edatından yoksun getirilmesi, söz konusu varlıkların hiçbir şekilde Allah hakkında yalan konuşmayacaklarını zannettikleri anlamını cümleye katmaktadır. İfade her türlü yalanı içermekte, cinlerin ve insanların Allah hakkında yalan konuşmayacakları zanlarını ifade etmiş olmaktadır.

b) İnsanların ve cinlerin Allah hakkındaki en büyük yalanları “O’nun eşinin ve çocuğunun olduğu” şeklindeydi. Cinler Kur’ân’ı dinledikten sonra Yüce Allah’ın hiçbir şekilde eşinin ve doğal olarak da çocuklarının bulunmadığını anlamışlardı. Cinn sûresinin üçüncü ve dördüncü âyetlerindeki sözleri onların bu bilgiye ulaştığının en önemli göstergesidir.

c) Peki, ne oldu da cinler insanların ve cinlerin Allah hakkında yalan konuştuklarını anladılar? Esas önemli olan ve günümüz insanına ders verecek nokta burasıdır. Çünkü bugün de bazı insanlar, Allah hakkında ve O’nun adına konuşan bazı insanların Allah’a hiçbir şekilde iftira etmeyeceklerine inanmaktadırlar ve körü körüne onları taklit edip peşlerinden gitmektedirler.

Kendi zanlarına göre bu tür insanların asla hata yapmayacaklarını ve yalan söylemeyeceklerini ifade ederek, bir anlamda onlara hatasızlık isnat etmektedirler. Oysa böyle bir anlayış son derece hatalıdır. İnsanın olduğu yerde daima hata olabilir. Önemli olan, neyin hata, neyin doğru olduğunu anlayabilmektir. İşte cinlerin bu sözleri bu noktada bizlere de ışık tutmalıdır.

d) Cinler Kur’ân’ı dinledikten sonra Yüce Allah hakkında söylenenlerin hata olduğunu, şirk içerdiğini ve kendilerini saptırıcı bir mahiyet arz ettiğini anladılar. Bugün de durum aynıdır. İnsanlar din adına dinlediklerinin doğru veya yanlışlığını Kur’ân’a bakarak anlamalıdırlar. “Filan kişi dediyse doğrudur” veya “falanca kişi dediyse yanlıştır” gibi toptan kabul veya toptan ret anlayışı son derece hatalıdır.

e) Hâkka 69/44-47. âyetlerin tefsirinde genişçe ele aldığımız üzere, din adına söylenilenlerin doğruluk değeri Kur’ân’a uygunluk şartına bağlıdır. Her kim ne demişse söylenenin Kur’ân’a uygunluğu aranmalıdır. Sözler Kur’ân’a uygun ise doğrudur, aykırı ise yanlıştır.

Zaten biraz sonra ele alacağımız üzere, Hz. Peygamber’in bu konudaki uyarısı önümüzü açmaktadır. Faili meçhullerde nasıl ki parmak izleri sorunu çözüyorsa, çocuğun gerçek kimliğini tespitte nasıl ki DNA araştırması belirleyici oluyorsa, din adına ortaya konulan fikirlerin doğruluğunun tespitinde de Kur’ân’a uygunluk tek belirleyici ölçüdür.

Râzî, âyette maksadın şu olduğunu beyan etmektedir: Cinler, insanların ve cinlerin Yüce Allah’a karşı yalan söylemeyeceğini sandıklarını, bu nedenle hep başkalarının sözüne sarıldıklarını, Kur’ân’ı dinleyince söylenenlerin yalan olduğunu anladıklarını ifade etmiş olmaktadırlar.(73) Onlar bu tür cahilliklere taklit sebebiyle düştüklerini ve bu karanlıklardan çıkmalarının ise Kur’ân sayesinde gerçekleştiğini itiraf etmektedirler.

Cinlerin bu sözlerinden şunu da anlamaktayız: “Demek ki Yüce Allah hakkında insan ve cin kaynaklı sözlerin doğruluk değeri daima tartışmalıdır.” Hz. Peygamber’in sahih kaynaklardan gelen ve Kur’ân’a uyan sahih sözlerini istisna tutarsak, diğer insanların sözlerine karşı daima duyarlı ve dikkatli olmalıyız. Çünkü insan hata yapabilir.

İşte bu noktada Cinn sûresinin ilk âyetlerinde yer alan itirafların bizler için ne kadar önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. Vahyin aydınlığında din adına hiçbir karanlığın kalmayacağını ifade ederek konuyu toparlamak ve diğer âyetlerin tefsirine geçmek istiyoruz.

ıı. İnsanların Cinlere Sığınması ve Bunun Sonucu

وَاَنَّهُ كَانَ رِجَالٌ مِنَ الْاِنْسِ يَعُوذُونَ بِرِجَالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزَادُوهُمْ رَهَقًا وَاَنَّهُمْ ظَنُّوا كَمَا ظَنَنْتُمْ اَنْ لَنْ يَبْعَثَ اللّٰهُ اَحَدًا “İnsanlardan bazı erkekler, bazı erkek cinlere sığınıyordu da (bu durum onların) sadece azgınlığını artırıyordu. Onlar da sizin sandığınız gibi, Allah’ın asla ve asla kimseyi (elçi) olarak göndermeyeceğini sanmışlardı.”

Buradaki وَاَنَّهُ ve ennehû ifadesi “ve muhakkak ki o”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) idi”; رِجَالٌ ricâlün kelimesi “(bazı) erkekler, insanlar”; مِنَ الْاِنْسِ mine’l-insi kelimesi “insanoğlundan”;يَعُوذُونَ ye‘ûzûne fiili “sığınıyorlar(dı)”; بِرِجَالٍ bi ricâlin ifadesi “bazı erkeklere”; مِنَ الْجِنِّ mine’l-cinni ifadesi “cinlerden”; فَزَادُوهُمْ fe zâdûhum ifadesi “onları arttırıyordu”; رَهَقًا rahekan kelimesi “şaşkınlık bakımından, onların şaşkınlığını, şerrini arttırdı, onları kibirlendirdiler”; وَاَنَّهُمْ ve ennehum ifadesi “ve muhakkak ki onlar”; ظَنُّوا zannû fiili “sanmışlardı, zannetmişlerdi”; كَمَا ظَنَنْتُمْ kemâ zanentüm ifadesi “sizin sandığınız gibi”; اَنْ لَنْ يَبْعَثَen len yeb‘ase ifadesi “asla ve asla göndermeyeceğini, peygamber olarak göndermeyeceğini”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; اَحَدًا ehaden kelimesi “hiç kimseyi” demektir.

Burada bazı insanların cinlerle olan olumsuz ilişkisi gündeme getirilmekte, hakkı olmayan bir konuda yersiz bir davranışın nasıl sonuçlar doğuracağı muhataplara hatırlatılmaktadır.

1. وَاَنَّهُ كَانَ رِجَالٌ مِنَ الْاِنْسِ يَعُوذُونَ بِرِجَالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزَادُوهُمْ رَهَقًا “ İnsanlardan bazı erkekler, bazı erkek cinlere sığınıyordu da (bu durum onların) sadece azgınlığını artırıyordu.” Âyette verilen mesaj ile “birbirimizden yararlanırdık” şeklinde En‘âm 6/128’de dile getirilen husus birbiriyle ilişkilidir. Burada sözü edilen mesele hakkında müfessirlerimizin bir bölümü olayı Mekke dönemi ile ilişkilendirmektedirler.

a) Âyetteki كَانَ kâne fiili “geçmiş zaman” anlamı vermekte ve olayın âyetin indirildiği dönemin öncesine dair bilgi verdiği anlaşılmaktadır. Onlara göre cahiliye Arapları yolculuk yaparlarken çölde ıssız yerlerde konakladıklarında “kavminin sefihlerinin şerrinden bu vadinin veya bu mekânın efendisine sığınırım” derlermiş; bu şekilde sabah oluncaya kadar o civarda gecelerini geçirirlermiş.(74) İşte onlara göre âyette işaret edilen olay budur.

Âyette iki kez yer alan ve hem insanlar, hem de cinler için kullanılan رِجَال ricâl kelimesi genelde cinsiyet anlamında “erkekler” şeklinde anlaşılmıştır. İnsanların olduğu gibi cinlerin de cinsiyet sahibi olduğunda şüphe yoktur. Ancak bu kelimenin âyette özellikle cinsiyet anlamı vermesinin gerekli olmadığı kanaatindeyiz.

Çünkü Kur’ân’da söz konusu kelime “yiğit insanlar” anlamında hem erkekler, hem de kadınlar için “bazı kişiler, belli bir tip insan” anlamında kullanılmaktadır.(75) Buradan hareketle, insanlardan kendilerini maharetli sanan bazılarının, cinlerden kendilerini yiğit sandıkları bazı cinlere sığındıkları ifade edilmiş olmaktadır.

“Sığınmak” anlamına gelen ve bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen يَعُوذُونَ ye‘ûzûne fiili, söz konusu insanların bir sığınma ihtiyacı içerisinde bulunduklarını göstermektedir. Âyetin sonunda gelen “azgınlık arttırılması” işleminde işte bu iradenin etkin olduğu anlaşılmaktadır. Bu insanlar cinler üzerinden kendi vehimlerinin oyuncağı oluyorlardı.

Bu durum cinin kendisinden kaynaklanan bir etki değil, insanın ona yüklediği vehme dayalı anlamdan kaynaklanan bir etkiydi. Yani insanlar görünmeyen varlıklarda güç vehmediyorlar ve sonuçta evhamlarının esiri oluyorlardı. Bilinmezlik korkuyu, korku da vehmi tetikliyor, böylece kişi kendi kendini iradesizleştiriyordu. Bu, irade emanetine ihanet eden insana Allah’ın bir cezasıydı.(76)

Âyette bütün bu anlattıklarımızın dışında başka bir anlam ihtimali daha vardır. “Sığınmak” fiili, insanın fiziksel veya ruhsal olarak ihtiyaçlarını tatmin için de kullanılır. Bu durumda, söz konusu insan tipinin kendilerine rehberlik yapmak üzere bu tür görünmeyen varlıkları seçtikleri, bu yüzden yeni bir peygamber beklentisi içerisinde bulunmadıkları düşünülebilir.(77)

İnkârcı Mekkelileri göz önüne aldığımızda, bu tür bir yaklaşımın delilsiz olmadığını, vakaya uygun olduğunu ve bu şekilde yorumlamaların da ufuk açıcı bir mahiyet arz ettiğini ifade edebiliriz.

b) فَزَادُوهُمْ رَهَقًا “(Bu durum, kendisine sığınılan cinlerin) sadece azgınlığını arttırıyordu.” Âyette zikredilen فَزَادُوهُمْ fe zâdûhum ifadesinin başındaki fâ edatı ta‘kîbiyye anlamı verir; dolayısıyla azgınlığın artma zamanı ifade edilmiş ve böylece insanlar cinlere sığınınca onların azgınlığı daha da artmış olur.

Âyette kimlerin azgınlığının artacağı noktasında farklı kanaatler ileri sürülebilir.

ı. Zâdû fiilinin faili “kendilerine sığınılan cinler” olabilir. Bu durumda onların bundan etkilenerek “günahlarının”, “cüretkârlıklarının”, “haddi aşmalarının”, “isyanlarının”, “özetle azgınlıklarının” daha da artacağı mesajı söz konusu edilmiş olur. Şımarıklıklarını biraz daha ileri düzeye çıkararak insanlar üzerindeki etkin olacakları zanları ilerlemiş olacaktır.

Onlardaki bu hal, çeşitli zamanlarda Allah hakkında amacını aşan cümleleri söylemelerine, hatta şirke varan iftiralar atmalarına neden olmaktadır. İşte yersiz bir şekilde cinlere sığınan insanlar onların daha da günaha girmesine neden olmakta, yarar sağlamayı amaçladıkları varlıkların kötü bir akıbete gitmelerine yol açmaktadırlar. Sığınak olmak azgınlığı ilerleten bir unsur halini almaktadır.

ıı. Zâdû fiilinin faili yine “kendilerine sığınılan cinler” olabilir. Bu durumda âyetteki rehak kelimesinin “bürümek” anlamı devreye girerek, cinlerin insanlar üzerindeki etkinlikleri ileri düzeye çıkarak onları büsbütün kaplamış olur. Allah’a sığınmayıp cinlere sığınanlar bir anlamda bu yanlış tercihlerinin sonucuna katlanmak zorunda kalırlar.

Yüce Allah’a sığınmayanlar her kime sığınmış olurlarsa, onun eline verilir veya ona havale edilirler. Hz. Peygamber’in “Kim bir şeye bağlanırsa ona havale edilir” hadisinde kastettiği anlam da bu olsa gerektir.(78)

ııı. Zâdû fiilinin faili “cinlere sığınan insanlar” da olabilir. Bu durumda cinlerle irtibata girmenin veya onlardan elde ettiklerine inandıkları bazı ayrıcalıklı hallerin diğer insanlara karşı bir üstünlük aracı haline gelmesi söz konusu olur. Böylece bu insanların çeşitli azgınlıkları, isyanları, şımarıklıkları vs. kötü tutumları artmış olur.

Cinlerin adını kullanarak insanlar üzerinde olumsuz etki bırakma girişimleri işte bu anlamsız sığınmanın sonucu elde edilmekte ve pek çok insan bundan zarar görmektedir. Âyete “Kendilerine sığınılan cinler, onlara sığınan insanların azgınlığını arttırmıştı” şeklinde anlam verilebilmesi bu anlam ihtimalini güçlendirmektedir.

“İnsanlara fenalığı cinlerden ziyade asıl kendileri yapmış oluyorlar. Cinler insanlara yine insanlar vasıtasıyla zarar veriyor. Onları alet ediniyor; onların sığınmasından kuvvet alarak tasallut ve baskılarını artırıyorlar. Şu halde insanlar yalnızca Allah’a sığınıp cinlere hiç önem vermeselerdi cinler onları saramazdı.”(79)

2. وَاَنَّهُمْ ظَنُّوا كَمَا ظَنَنْتُمْ اَنْ لَنْ يَبْعَثَ اللّٰهُ اَحَدًا “Onlar da sizin sandığınız gibi, Allah’ın asla ve asla kimseyi (elçi) olarak göndermeyeceğini sanmışlardı.” Yüce Allah Cinn sûresinin 7. âyetinde cinlerin tıpkı inkârcı insanların düşündüğü gibi çeşitli yanlış kanaatlere sahip olduğunu gündeme getirerek, aslında şirkin ve küfrün aynı mantığın sonuçları olduğunu kavratmayı amaçlamaktadır.

a) Bu âyetteki zamirlerin kime yönelik olduğu konusu tartışılmıştır. Zamirlerin iki farklı varlığa bakan tarafı olduğunu ifade ederek ilgili görüşleri nakledelim.

İlk ihtimale göre âyetin başındaki هُمْ hüm zamiri ve ظَنُّوا zannû fiilinin zamiri “cinler”e, ظَنَنْتُمْ zanentüm fiilinin zamiri ise “insanlar”a gidebilir. Bu durumda ifade, Yüce Allah’ın insanları uyarması amacına yönelik kabul edilir. O zaman anlam şöyle olur: “Siz ey cinlere sığınan insanlar, tıpkı sizin zannettiğiniz gibi o cinler de Allah’ın hiç kimseyi peygamber olarak göndermeyeceğini zannetmişlerdi.”

Bu durumda maksat, kendilerinde üstün güç olduğunu sandıkları için cinlere sığınan insanların aslında derin bir yanılgı içerisinde bulunduğunu, sığınılan cinlerin de aynı insanlar gibi sapık bir inanış içerisinde olduklarını beyan etmektir.

Sûrenin indiriliş yeri düşünüldüğünde, Yüce Allah Mekkeli müşriklere seslenmiş olmakta ve onlara “Ey Kureyş kâfirleri, cinler de sizin sandığınız gibi sanmıştı; dolayısıyla onlara sığınmanıza ve onlarda bir farklılık aramanıza gerek yok” demek istemektedir.

Diğer ihtimale göre ise, âyetin başındaki هُمْ hüm zamiri ve ظَنُّوا zannû fiilinin zamiri “insanlar”a, ظَنَنْتُمْ zanentüm fiilinin zamiri ise “cinler”e gidebilir. Bu durumda ifade cinlerle ilişkilendirilir ve birbirlerine seslendikleri kabul edilmiş olur. Bu defa anlam şöyle olur: “Siz ey cinler, insanlar da tıpkı sizin zannettiğiniz gibi Allah’ın hiç kimseyi peygamber olarak göndermeyeceğini zannetmişlerdi.”

Burada maksat, sapık insanların tıpkı cinler gibi yanlış bir inanışa sahip olduklarını beyandır. Bu anlam doğrultusunda cinler kendi içlerinde bulunup insanların doğru yolda olduğunu sanan hemcinslerini uyarmaktadırlar.

Her iki ihtimal de bağlama uygundur ve her iki görüşün de isabetli olduğu söylenebilir. Biz özellikle Cinn 72/6 ve 7. âyetleri cinlerin sözü değil de Yüce Allah’ın bildirisi şeklinde kabul ettiğimiz için, ilk görüşü önceledik; ancak diğer görüşün de destekten mahrum olmadığını ve kabul edenlerinin isabet kaydettiğini beyan etmek durumundayız.

Bu anlam çeşitliliği Kur’ân’ın eşsiz üslubunun bir sonucudur. Âyetlerde bir anlam zenginliğinin var olduğunu her fırsatta söylemeye çalışıyoruz; işte bunun en çarpıcı örneklerinden birisi de bu âyettir.

b) Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ister cinlerin birbirlerine hitabını aktarsın, isterse kendi bildirimini insanlara ulaştırmış olsun, sonuçta âyette vermek istediği mesaj aynıdır. Bu mesajın ne olduğu konusunda âyette kullanılan yeb‘ase fiilinden kaynaklanan iki ihtimal vardır:

ı. Âyetteki يَبْعَثَ yeb‘ase fiili “peygamber göndermek” anlamına gelmektedir. Sûrenin indirildiği yer, zaman ve ilk muhataplar düşünüldüğünde en derin yanılgılardan birinin “risâlet” konusunda yaşandığı bilinmektedir. Bu nedenle, âyette hem cinlerin hem de Mekke müşriklerinin peygamberlik kurumunu inkârcılıkta hemfikir oldukları anlaşılmaktadır.

Yüce Allah bu derin yanılgıyı evrensel bir mantık hatası olarak tanıtmakta, bunun hem cinlerin hem de insanların kadim yanlışı olduğunu bu vesile ile herkese hatırlatmaktadır.

ıı. Buradaki yeb‘ase fiili “diriltmek” anlamına da gelebilir. Buna göre anlam “Allah’ın hiç kimseyi mahşerde diriltemeyeceği zannını” içermiş olur. Bazı insanlar veya bazı cinler öldükten sonra diriltilme konusunda inkâr içerisindeydiler. Bu yüzden, âyette onların inkâr birlikteliği gündeme getirilmiş olmaktadır.

Mekke müşriklerinin büyük çoğunluğunun âhirete inanmadığı düşünüldüğünde, söz konusu fiilin “diriltmek” anlamında kullanılmış olması da elbette söz konusudur. Önceki âyette olduğu gibi, âyetlerdeki anlam çeşitliliği örneklerinden birisi de bu kelime ile ortaya konulmuş olmaktadır.

Sûrenin bu âyetinde ortaya konulan ortak mesajın bir gereği olarak, hem cinlerin hem de insanların içerisinde müşriklerin bulunduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Sadece bu kadar değil, Râzî’nin belirttiği üzere onların içerisinde Yahudi ve Hıristiyanların bulunduğu da söylenebilir.(80) Esasında Yahudilerin Hz. İsa’yı ve Hz. Muhammed’i peygamber olarak kabul etmemelerinin altında yatan inanç, artık hiçbir şekilde yeni bir peygamber beklememeleriydi.

Bütün bu anlam ihtimallerinin doğru olduğunu beyan ederek, inançsızlığın insanlık tarihi kadar eski olduğunu, hatta işin içerisinde cinlerin var olduğu düşünüldüğünde, bu inkârın çok daha eskiye gittiğini söylemek durumundayız.

Küfrün tek millet olduğu, insan veya cin türünün bu noktada farksızlığı ve inançlı olmak veya inançlı kalmak için bu tür inkâr ve şirkten uzaklaşmanın zorunluluğu ilâhî bir bildirim olarak evrensel anlamda geçerliliğini sürdürmektedir. Örneklerin cinlerden verilmesi mesajın evrensele taşınmasına hiçbir şekilde engel değildir.

Unutulmamalıdır ki, Kur’ân’da insanları mesaj olarak ilgilendirmeyen hiçbir âyet yoktur. Bir âyet mademki Kur’ân’dadır, o zaman maksat o sayede insanların istikamet sahibi kılınmalarını sağlamaktır. Kur’ân’ı hayattan uzaklaştırmak da hayatı Kur’ân’a rakip kılmak da sonuçta aynı kapıya çıkacağı için, insanlardan bu duyarlılığı hiçbir şekilde kaybetmemeleri özellikle ve ısrarla istenmektedir.

Âyetlerdeki zamir değişiklikleri ve çok anlamlı kelimelerin kullanılmış olması, sözü kimin kime söylediğinden ziyade, neyin söylendiğini ve niçin gündeme getirildiğini düşündürtmek içindir.

Dipnotlar

• 1 - Buhârî, Kitâbü’t-Tefsîr, 72; Müslim, Salât, 149. 2 - Müslim, Salât, 149.
• 3 - Benzer rivayetler için bk: Râzî, age., XXX, 152-154; İbn Kesîr, Tefsîr, IV, 164.
• 4 - Rahmân 55/39, 56, 74. 5 - Neml 27/10; Kasas 28/31.
  • Rahmân 55/39 Rahmân 55/56 Rahmân 55/74 Neml 27/10 Kasas 28/31
• 6 - Mücâdele 58/16; Münâfikûn 63/2. 7 - Buhârî, Savm, 2; Tevhîd, 35; Müslim, Sıyâm, 161, 162; Ebû Dâvûd, Savm, 25; Tirmizî, Savm, 54; Îmân, 8; Nesâî, Sıyâm, 42, 43; İbn Mâce, Sıyâm, 1; Fiten, 12; Zühd, 22; Dârimî, Savm, 27, 50; İmam Mâlik, Sıyâm, 57; Ahmed b. Hanbel, I, 195, 196; II, 257, 273, 302, 312, IV, 22; V, 83. 8 - En‘âm 6/76. 9 - Hıcr 15/6; Şu‘arâ’ 26/27; Sâffât 37/26; Dühân 44/14; Zâriyât 51/39, 52; Tûr 52/29; Kamer 54/9; Kalem 68/2, 51; Tekvîr 81/22. 10 - A‘râf 7/184; Mü’minûn 23/25, 70; Sebe’ 34/8, 46. 11 - Necm 53/32. 12 - Bakara 2/35, 265, 266; En‘âm 6/99, 141; A‘râf 7/19, 22, 27; Ra‘d 13/4; İsrâ’ 17/91; Kehf 18/32, 33, 35, 39, 40; Tâhâ 20/117, 121; Mü’minûn 23/19; Furkân 25/8; Şu‘arâ’ 26/134, 147; Sebe’ 34/15, 16; Yâsîn 36/34; Dühân 44/25; Kâf 50/9; Necm 53/15; Kalem 68/17; Nûh 71/12; Nebe’ 78/16.
  • Mücâdele 58/16 Münâfikûn 63/2 En‘âm 6/76 Hicr 15/6 Şu‘arâ 26/27 Sâffât 37/26 Duhân 44/14 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kamer 54/9 Kalem 68/2 Kalem 68/51 Tekvîr 81/22 A‘râf 7/184 Mü'minûn 23/25 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sebe' 34/46 Necm 53/32 Bakara 2/35 Bakara 2/265 Bakara 2/266 En‘âm 6/99 En‘âm 6/141 A‘râf 7/19 A‘râf 7/22 A‘râf 7/27 Ra‘d 13/4 İsrâ 17/91 Kehf 18/32 Kehf 18/33 Kehf 18/35 Kehf 18/39 Kehf 18/40 Tâhâ 20/117 Tâhâ 20/121 Mü'minûn 23/19 Furkân 25/8 Şu‘arâ 26/134 Şu‘arâ 26/147 Sebe' 34/15 Sebe' 34/16 Yâsîn 36/34 Duhân 44/25 Kâf 50/9 Necm 53/15 Kalem 68/17 Nûh 71/12 Nebe' 78/16
• 13 - En‘âm 6/112, 128, 130; A‘râf 7/38, 179; İsrâ’ 17/88; Neml 27/17; Fussılet 41/25, 29; Ahkâf 46/18; Zâriyât 51/56; Rahmân 55/33, 39, 56, 74; Cinn 72/5, 6. 14 - Taberî, age., XIV, 27.
  • En‘âm 6/112 En‘âm 6/128 En‘âm 6/130 A‘râf 7/38 A‘râf 7/179 İsrâ 17/88 Neml 27/17 Fussilet 41/25 Fussilet 41/29 Ahkâf 46/18 Zâriyât 51/56 Rahmân 55/33 Rahmân 55/39 Rahmân 55/56 Rahmân 55/74 Cinn 72/5 Cinn 72/6
• 15 - Isfehânî, Müfredât, c-n-n maddesi.
• 16 - Hıcr 15/27. 17 - Müslim, Zühd, 60; Ahmed b. Hanbel, VI, 158, 168. 18 - Hıcr 15/27. 19 - Rahmân 55/15. 20 - Ateş, Kur’ân Ansiklopedisi, IV, 404.
  • Hicr 15/27 Hicr 15/27 Rahmân 55/15
• 21 - Kehf 18/50. 22 - En‘âm 6/112; Nâs 114/6. 23 - A‘râf 7/179. 24 - Ebû Dâvûd, Tahâret, 16.
  • Kehf 18/50 En‘âm 6/112 Nâs 114/6 A‘râf 7/179
• 25 - Neml 27/17. 26 - Neml 27/39. 27 - Sebe’ 34/12-13. 28 - En‘âm 6/128, 130; Ahkâf 46/29; Rahmân 55/33. 29 - Rahmân 55/33. 30 - İsrâ’ 17/88. 31 - A‘râf 7/27.
  • Neml 27/17 Neml 27/39 Sebe' 34/13 En‘âm 6/128 En‘âm 6/130 Ahkâf 46/29 Rahmân 55/33 Rahmân 55/33 İsrâ 17/88 A‘râf 7/27
• 32 - Zâriyât 51/56. 33 - Zâriyât 51/56. 34 - Müslim, Tefsîr, 30. 35 - Müslim, Selâm, 139, 141. 36 - Neml 27/65. 37 - Sebe’ 34/14. 38 - En‘âm 6/130. 39 - En‘âm 6/130. 40 - En‘âm 6/128; Hûd 11/119; Secde 32/13; Sebe’ 34/12; Fussılet 41/25; Ahkâf 46/18. 41 - A‘râf 7/38-39; Fussılet 41/25.
  • Zâriyât 51/56 Zâriyât 51/56 Neml 27/65 Sebe' 34/14 En‘âm 6/130 En‘âm 6/130 En‘âm 6/128 Hûd 11/119 Secde 32/13 Sebe' 34/12 Fussilet 41/25 Ahkâf 46/18 A‘râf 7/39 Fussilet 41/25
• 42 - Meryem 19/90.
  • Meryem 19/90
• 43 - Yûnus 10/18.
  • Yûnus 10/18
• 44 - Sebe’ 34/40-41.
  • Sebe' 34/41
• 45 - Buhârî, Kitâbü’t-Tefsîr, 17.
• 46 - Ahkâf 46/29.
  • Ahkâf 46/29
• 47 - A‘râf 7/204. 48 - Fussılet 41/26.
  • A‘râf 7/204 Fussilet 41/26
• 49 - Ahkâf 46/30-32.
  • Ahkâf 46/32
• 50 - Meryem 19/44.
  • Meryem 19/44
• 51 - Yûnus 10/2; Kehf 18/9, 63.
  • Yûnus 10/2 Kehf 18/9 Kehf 18/63
• 52 - Furkân 25/1. 53 - Enfâl 8/29.
  • Furkân 25/1 Enfâl 8/29
• 54 - Bakara 2/186. 55 - Bakara 2/256; Nisâ’ 4/6; Kehf 18/66; Enbiyâ’ 21/51; Cinn 72/2. 56 - Kehf 18/10, 24; Cinn 72/10, 14, 21. 57 - Hûd 11/78, 87, 97. 58 - Hucürât 49/7. 59 - Kehf 18/17. 60 - A‘râf 7/146; Mü’min 40/29, 38. 61 - Ahkâf 46/30.
  • Bakara 2/186 Bakara 2/256 Nisâ 4/6 Kehf 18/66 Enbiyâ 21/51 Cinn 72/2 Kehf 18/10 Kehf 18/24 Cinn 72/10 Cinn 72/14 Cinn 72/21 Hûd 11/78 Hûd 11/87 Hûd 11/97 Hucurât 49/7 Kehf 18/17 A‘râf 7/146 Mü'min 40/29 Mü'min 40/38 Ahkâf 46/30
• 62 - Âl-i İmrân 3/19. 63 - Âl-i İmrân 3/85.
  • Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/85
• 64 - Ferrâ, age., III, 192.
• 65 - Fâtır 35/15; Muhammed 47/38. 66 - Buhârî, Ezân, 155; Kader, 12; De‘âvât, 17; Müslim, Salât, 194.
  • Fâtır 35/15 Muhammed 47/38
• 67 - Tevbe 9/30. 68 - Mâide 5/18.
  • Tevbe 9/30 Mâide 5/18
• 69 - Kehf 18/4-5; Meryem 19/88-93.
  • Kehf 18/5 Meryem 19/93
• 70 - Bakara 2/130; Bakara 2/282; Nisâ’ 4/5; En‘âm 6/140. 71 - Bakara 2/13, 142; A‘râf 7/66-67, 155.
  • Bakara 2/130 Bakara 2/282 Nisâ 4/5 En‘âm 6/140 Bakara 2/13 Bakara 2/142 A‘râf 7/67 A‘râf 7/155
• 72 - Zemahşerî, age., IV, 611; Kurtubî, age., XIX, 8.
• 73 - Râzî, age., XXX, 155-156.
• 74 - Râzî, age., XXX, 156.
• 75 - Tevbe 9/108; Nûr 24/37; Ahzâb 33/23.
  • Tevbe 9/108 Nûr 24/37 Ahzâb 33/23
• 76 - İslâmoğlu, age., s. 1179’da 8. not. 77 - Esed, age., s. 1169’da 4. not.
• 78 - Tirmizî, Tıbb, 24; Nesâî, Tahrîm, 19; Ahmed b. Hanbel, IV, 4, 310, 311.
• 79 - Yazır, age., VIII, 377.
• 80 - Râzî, age., XXX, 157.