Münâfikûn Suresi

Medine’de hicrî 5. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 11 âyetten oluşan, adını 2. âyette geçen ve “münafıklar” anlamına gelen الْمُنَافِقُون el-münâfikûne kelimesinden alan Münâfikûn sûresi, inişe göre 103, resmî sıralamada ise 63. sûredir.

Münâfikûn sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Cum‘a sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Allah’ı zikirden söz edilmesi” (Cum‘a 9; Münâfikûn 9), mala düşkün olmamak iki sûrenin ortak konusu olarak görülmelidir.

Münâfikûn sûresi ilk üç âyetinde münafıkların “Şahitlik ederiz muhakkak ki sen Allah’ın Elçisi’sin” diyerek Hz. Peygamber’in risaletini onaylama iddialarında yalan konuştukları, yeminlerini kulluklarının önüne kalkan edindikleri, bu anlamda çok kötü işler yaptıkları, böyle davranmalarının sebebinin önce iman edip sonra inkara düşmeleri, ardından kalplerinin mühürlenmesi olduğu beyan edilmektedir.

4. âyetten itibaren, münafıkların duruşlarıyla ve sözleriyle insanları etkiledikleri, konuşurlarsa sözlerinin dinleneceği, ancak sanki giydirilmiş kütükler gibi oldukları, her gürültüyü kendi aleyhlerine sandıkları, Yüce Allah’ın düşmanı oldukları bilgisine yer verilmekte, kendileri için bağışlanma dileğinde bulunulup bulunulmamasının onlarda herhangi bir değişikliğe sebep olamayacağı, “Allah’ın Elçisi’nin yanında bulunanlara hiçbir infakta bulunmayın ki dağılıp gitsinler” şeklinde etraflarında bulunanları infaktan vazgeçirmeye çalıştıkları, “Andolsun ki eğer Medine’ye (şehre) dönersek, üstün olan(lar), zayıf olan(lar)ı oradan mutlaka çıkaracaktır” sözleriyle meydan okumaları, Müslümanlara tehditler savurdukları ifade edilmektedir.

9. âyetten itibaren, müminlere hitap edilmekte, servetlerinin ve çocuklarının kendilerini Yüce Allah’ı anmaktan alıkoymaması gerektiğine dikkat çekilmekte, aksi davranışların ziyan sebebi olduğu bildirilmekte, ölüm gelmeden önce infak edilmesi gerektiği, çünkü son pişmanlıkların kendilerine fayda vermeyeceği, ölüm vakti gelenlerden ecelin tehir edilmeyeceği beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-11. âyetlerinde öncelikle münafıkların çeşitli sıfatlarını, Müslümanlara karşı alaycı ve kibirli tutumlarını ele almakta, ardından hiçbir şeyin Allah’ı zikirden alıkoymaması ve infakın zamanında yapılması gerektiğini beyan etmektedir.

a) Münafıkların Sözleri ve Sıfatları

Yüce Allah, sûrenin 1-4. âyetlerinde münafıklar Hz. Peygamber’in yanına geldiklerinde “Şahitlik ederiz muhakkak ki sen Allah’ın Elçisi’sin” dediklerini, buna karşılık Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’in rasûl olduğunu bildiğini ve inanmadıklarını söyledikleri için münafıkların kesinlikle yalancı olduklarına Allah’ın şahitlik ettiğini beyan etmektedir.

Ardından, münafıkların yeminlerini kalkan edinip Allah yolundan yan çizdikleri, yaptıklarının çok kötü olduğu, bunun sebebinin “önce (şeklen) iman et(tiğini söyley)ip hâlbuki inkâr etmeleri”nden kaynaklandığı, bu yüzden de kalplerinin mühürlendiği, artık (gerçeği) anlayamacakları ifade edilmektedir.

Daha sonra, münafıkların alametleriyle ve durumlarıyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Onları gördüğün zaman kalıpları hoşuna gider, konuşurlarsa sözlerini dinlersin. Onlar sanki giydirilmiş kütükler gibidir. Her gürültüyü kendi aleyhlerine sanırlar. Düşman onlardır. Onlardan sakın(ın). Allah onları kahretsin! Nasıl da (gerçeklerden) çeviriliyorlar!?”

ı. Yalancılıkları

اِذَا جَآءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ اِنَّكَ لَرَسُولُ اللّٰهِ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ اِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللّٰهُ يَشْهَدُ اِنَّ الْمُنَافِق۪ينَ لَكَاذِبُونَ “Münafıklar sana geldiklerinde ‘Şahitlik ederiz ki şüphesiz sen Allah’ın Elçisisin!’ derler. Allah senin elbette kendi elçisi olduğunu bilmektedir. Allah münafıkların yalancı olduklarına elbette şahittir.”

Âyettekiاِذَا جَآءَكَ izâ câeke ifadesi “sana geldiği zaman”; الْمُنَافِقُونَ el-münâfikûne kelimesi “münafıklar”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki”; نَشْهَدُ neşhedü fiili “şahitlik ederiz ki”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; لَرَسُولُ اللّٰهِ lerasûlüllâhi tamlaması “elbette Allah’ın Rasûlü(sün), Elçisi’sin”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu ifadesi “bilmektedir, bilir”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; لَرَسُولُهُ lerasûlühû ifadesi “O’nun elçisi(sin)”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يَشْهَدُ yeşhedü fiili “şahitlik eder, şahittir ki”; اِنَّ الْمُنَافِق۪ينَ inne’l-minâfikîne ifadesi “muhakkak ki münafıklar”; لَكَاذِبُونَ lekâzibûne kelimesi ise “elbette yalancıdırlar” demektir.

Burada münafıkların yalan yere dile getirdikleri tasdik sözü ve Yüce Allah’ın onların yalancı oldukları ilanı gündeme getirilmektedir.

1. اِذَا جَآءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ اِنَّكَ لَرَسُولُ اللّٰهِ “Münafıklar sana geldiklerinde ‘Şahitlik ederiz ki şüphesiz sen Allah’ın Elçisisin!’ derler.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve yanına münafıklar geldiğinde kendisinin Allah’ın Elçisi olduğuna şahitlik ettiklerini söylediklerini ifade etmektedir. Münafıklar inanmadıkları halde inanmış gibi konuşan ve davranan kişilerdir. Böyle olunca, onların bu sözleri samimi inançları olmadığı halde birtakım beklentiler elde etmek için söyledikleri anlaşılmaktadır.

Bir münafık bir söz söylediğinde sözün içeriği doğru olsa da onu inanarak söylemedikleri için yalancı olmaktan kurtulamazlar. Nitekim yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda, ayrıca Bakara 2/10, Tevbe 9/77, 107 ve Mücâdile 58/14 ve 18 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, münafıkların en belirgin özelliği yalan konuşmalarıdır.

Dahası Hz. Peygamber’den nakledilen bir rivayette de “münafıklık alametlerinin üç tane olduğu ve ilkinin de konuştukları zaman yalan söyledikleri” beyan edilmektedir.(1) Bu rivayette yer alan “konuştukları zaman yalan konuşmak, söz verdiklerinde sözünde durmamak, emanete hıyanetlik yapmak” aslında Tevbe 9/77’de topluca zikredilmektedir.

Münafıklar dile getirdikleri bazı sözlerini söylerken özellikle te’kidli yani “pekiştirilmiş” bir şekilde söyleyince, bu durum onların doğru söylediğini asla göstermez. Pekiştirilmiş sözleri tercihlerinin sebebi nifaklarını veya inkârlarını gizlemek istemeleridir. Çünkü yalancı oldukları ve inanmadıkları bizzat Yüce Allah tarafından ilan edilmektedir.

2. وَاللّٰهُ يَعْلَمُ اِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللّٰهُ يَشْهَدُ اِنَّ الْمُنَافِق۪ينَ لَكَاذِبُونَ “Allah senin elbette kendi elçisi olduğunu bilmektedir. Allah münafıkların yalancı olduklarına elbette şahittir.” Yüce Allah münafıkların âyetin ilk cümlesinde dile getirdiği sözün aslında doğru olduğunu beyan etmekte, ancak münafıkların genel tabiatlarının yalancılık olduğunu beyan etmek istemektedir.

Burada yer alan وَاللّٰهُ يَعْلَمُ اِنَّكَ لَرَسُولُهُ “Allah, senin O’nun elçisi olduğunu elbette biliyor” cümlesi aslında bir ara cümlesi mesabesindedir. Çünkü eğer bu ara cümle burada kullanılmasaydı o zaman âyetin sonunda yer alan وَاللّٰهُ يَشْهَدُ اِنَّ الْمُنَافِق۪ينَ لَكَاذِبُونَ “Allah şahittir ki muhakkak ki münafıklar yalancıdır” sözü münafıkların başta söyledikleri sözün de yalan olduğu sonucunu verebilirdi.(2) Oysa söz doğru, fakat söyleyen buna inanarak söylemediği için sözün sahibi yalancıdır.

İşte bu tehlikeli ihtimali devre dışı bırakmak için Yüce Allah münafıkların dile getirdiği hakikatin gerçek olduğunu, ancak onların yalancı olduklarını özellikle beyan etmiş olmaktadır. Yüce Allah onların bu türden inanmadıkları sözleri söylemesinin herhangi bir değer ifade etmediğini, asıl önemli olan hususun Allah’ın bilmesi ve şahitliği olduğunu işte bu iki cümlede belirtmektedir. Onlar bu sözü söyleseler de söylemeseler de Yüce Allah onların yalancı olduğunun şahididir.(3)

Yüce Allah önceki cümlede münafıkların اِنَّ inne ve haberin başında لَ lâm/le edatı kullanarak ve bu şekilde pekiştirerek dile getirdiği sözdeki te’kitli ifadelere âyetin bu kısmında her iki cümlede de aynı üslupla cevap vermektedir; böylece onların muhataplarını aldatamayacaklarını iki cümlede de aynı pekiştirme üslubuyla ortaya koymaktadır.

Hem her iki cümlenin isim cümlesi olarak zikredilmesi hem de onların kullandığı نَشْهَدُ neşhedü fiiline karşılık önce يَعْلَمُ ya‘lemu, ardından da يَشْهَدُ yeşhedü fiilinin tercih edilmesi, onların etkinliğini kaldırmayı ve yalancılıklarını tescillemeyi hedeflemiştir diyebiliriz.

Münafıkların ikiyüzlülükleriyle ilgili olarak Bakara 2/14, Âl-i İmrân 3/167, Nisâ’ 4/141, Mâide 5/41, Tevbe 9/42, 107, Feth 48/11 ve Münâfikûn 63/1 gibi âyetlerde de bilgiler verilmektedir. Şu hususun bilinmesinde yarar vardır:

Yüce Allah’ın bir konuda bilgisini, görmesini veya şahit olduğunu belirtmesi bir anlamda yemin değeri taşıyan ifadelerdir ve sıra dışı oldukları için muhatabın kalbinde böyle bir yer edinmesi gerekmektedir. İmâm Ebû Hanîfe’nin de bu kanaatte olduğu ifade edilmektedir.(4) Münafıkların نَشْهَدُ neşhedü “şahitlik ederiz ki” sözlerinden maksatları yemin etmeleridir; zaten bir sonraki âyette Yüce Allah bu konuya değinmektedir.

Râzî’nin aktardığı üzere, bazı kimseler bu âyetin sonunda yer alan وَاللّٰهُ يَشْهَدُ اِنَّ الْمُنَافِق۪ينَ لَكَاذِبُونَ “Allah şahittir ki muhakkak ki münafıklar yalancıdır” şeklindeki sözde kast edilen yalancılığın âyetin başındaki sözleri değil de daha başka konulardaki ifadeleri olduğunu belirtmektedirler. Bu doğrultuda Tevbe 9/56 ve 74’teki beyanları buna delil getirmişlerdir ki biz ilk görüşün daha doğru olduğu kanaatindeyiz. Çünkü onların inanmadıkları şeyleri söyledikleri, bunu bir yemin beyanı olarak dile getirerek yeminlerini düşüncelerine kalkan edindikleri bilinen bir gerçektir.

ıı. İnsanları Saptırmaları ve Kalplerinin Mühürlenme si

اِتَّخَذُوٓا اَيْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ اِنَّهُمْ سَآءَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ اٰمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا فَطُبِعَ عَلٰى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَفْقَهُونَ “Yeminlerini kalkan (bahane) edinip Allah yolundan saptılar. Şüphesiz ki onların yaptıkları çok kötüdür! Bunun sebebi, onların önce iman et(tiğini söyley)ip sonra inkâr etmeleridir. (Bu yüzden) kalpleri mühürlenmiştir. Artık (gerçeği) anlayamazlar.”

Buradaki اِتَّخَذُوا ittehazû fiili “edindiler”; اَيْمَانَهُمْ aymânehum tamlaması “onların yeminlerini”; جُنَّةً cünneten kelimesi “kalkan”; فَصَدُّوا fe saddû fiili “saptılar, yan çizdiler”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi tamlaması “Allah yolundan”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; سَآءَ sâe fiili “ne kötüdür”; مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ mâ kânû ya‘melûne ifadesi “yaptıkları, yapmış oldukları şeyler”; ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ zâlike biennehum ifadesi “çünkü onlar”; اٰمَنُوا âmenû fiili “iman ettiler”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; كَفَرُوا keferû fiili “inkâr ettiler”; فَطُبِعَ fe tubi‘a edilgen fiili “mühürlendi, tabiati haline dönüştürüldü”; عَلٰى قُلُوبِهِمْ ‘alâ kulûbihim ifadesi “onların kalpleri”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; لَا يَفْقَهُونَ lâ yafkahûne ifadesi ise “anlamazlar” demektir.

Burada münafıkların yeminlerinin arkasına saklanmaları, sapıp başkalarını da saptırmaları ile böyle davranmalarının sebebi gündeme getirilmektedir.

1. اِتَّخَذُوٓا اَيْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ اِنَّهُمْ سَآءَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Yeminlerini kalkan (bahane) edinip Allah yolundan saptılar. Şüphesiz ki onların yaptıkları çok kötüdür!” Yüce Allah Mücâdele 58/16’da da geçen benzer bir ifadede münafıkların bu türden sözler söyleyerek yeminlerini inkârcılıklarının önüne kalkan edindiklerini bildirmektedir. Böylece bir taraftan kendilerini Müslümanlardan korumayı hedeflemişler, diğer taraftan da bu türden sahtekârlıklar yaparak hem kendileri sapmışlar, hakikatten yüz çevirmişler,(5) hem de inanmak isteyen insanları Yüce Allah’ın yolundan engellemişlerdi.(6)

Âyette yer alan صَدُّوا saddû fiili “saptılar”, “kaçındılar”, “yan çizdiler” şeklinde kendileriyle ilgili bir mana verebileceği gibi “saptırdılar”, “engellediler”(7) gibi başkalarına yönelik olumsuz bir çaba içerisine girdiklerini de gösterebilir.

Kur’ân’da bir kez de Mücâdile 58/16’da geçen جُنَّة cünneh kelimesi “kalkan”, “perde”, “örtü”(8) manasına gelmekte ve sahibini karşıdaki hedefinden saklamayı sağlayan perde vazifesi gören şeyler için kullanılmaktadır. Bu manasıyla söz konusu kelime tam da münafıkların durumunu ortaya koymakta, inanmadıkları bir hususu inanmış gibi söyleyerek o sözü kendilerine kalkan edinerek asıl niyetleri her ne ise onu gerçekleştirme uğrunda engelsiz bir duruma gelmeyi hedeflemişlerdir.

Yüce Allah bu türden ikiyüzlülük yapanların hem yeminlerinin, hem de insanları hak yoldan engellemelerinin çok kötü bir iş olduğunu âyette kullandığı سَآءَ sâe “ne kötüdür” kelimesiyle dile getirmiş olmaktadır. Nihayetinde münafıkların yapıp ettikleri bu türden sahte dostluk ilişkilerinin, menfaate dayalı iletişimlerinin, bile bile yalan yere yemin edişlerinin, uyguladıkları ikiyüzlülüklerin vs. son derece kötü olduğunu bildirmektedir. Kur’ân’da 23 kez(9) geçen سَآءَ/ سَآءَت sâe/sâet fiilleri “kötü”, “ne kötü”, “çok kötü” manasına gelmektedir.

2. ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ اٰمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا فَطُبِعَ عَلٰى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَفْقَهُونَ “Bunun sebebi, onların önce iman et(tiğini söyley)ip sonra inkâr etmeleridir. (Bu yüzden) kalpleri mühürlenmiştir. Artık (gerçeği) anlayamazlar.” Yüce Allah münafıkların yeminlerini kalkan edinmelerinin ve hem kendilerinin haktan sapmasının hem de inanmak isteyen insanları bu yoldan engellemek istemelerinin gerekçesini beyan etmekte, bu bağlamda bu kişilerin önce iman ettiklerini, sonrasında inkârı tercih ettiklerini ve nihayet kalplerinin mühürlendiğini, artık gerçekleri anlamadıklarını belirtmektedir.

a)ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ اٰمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا “Bunun sebebi, onların önce iman et(tiğini söyley)ip sonra inkâr etmeleridir.” Âyette geçen ذٰلِكَ بِ zâlime bi kullanımı teknik olarak bir şeyin sebebini ortaya koyan bir kullanımdır ve “bunun sebebi şu” manasını vermektedir. Bu âyetteki beyana göre münafıklar önce inandıklarını dile getirmişler, sonrasında ise küfrü tercih etmişlerdi.

Burada sözü edilen iman, onların gerçekten inandıklarını gösterebileceği gibi şeklen veya sözle iman etmeleri manasına da alınabilir.(10) Bu durumda âyette geçen “küfür” ifadesi ise onların davranışlardındaki nankörlükleri ve inkâr içerikli eylemleridir. Âyette yer alan ثُمَّ sümme edatı her zaman “daha sonra” manası vermeyebilir. Nitekim bu âyette de olduğu gibi münafıkların sözde iman ettikleri, “hâlbuki” kalplerinde inkâra daldıkları, bu yüzden de kalplerinin mühürlendiği belirtilmiş olabilir.(11)

b) فَطُبِعَ عَلٰى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَفْقَهُونَ “(Bu yüzden) kalpleri mühürlenmiştir. Artık (gerçeği) anlayamazlar.” “Kalplerin mühürlenmesi” konusunu Bakara 2/7 ve A‘râf 7/100’de geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

Şu kadarını söylemekle yetinelim: Âyette geçen طُبِعَ tubi‘a edilgen fiili “mühürlenmek” anlamının yanında “tabiatı haline getirilmek” manasına da gelebilir. Çünkü her iki kelime de aynı kökten gelmektedir. Buna göre âyetin vermek istediği mesaj, “Allah inkârcıların ve münafıkların kalplerini inkârın ve nifakın tabiatı kılar” şeklini alır.(12) Mühürlemek ile tabiatına dönüştürmek sonuçta aynı kararlılıkta buluşmakta, insanın kendi iradesiyle tercih ettiği şeyin onun kaderi ve tabiatı haline dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır.

Şu noktanın özellikle bilinmesi gerekmektedir: Yüce Allah hiç kimsenin kalbini haksız yere mühürlemez. Mühürlenmek “sonuç”tur; “sebeb”i ise mutlak anlamda inkâr, küfür ve haddi aşmaktır. Âyetler eğer “sebep-sonuç ilişkisi” çerçevesinde anlaşılmazsa bazılarının haksız yere cezalandırıldığı, dolayısıyla kalpleri mühürlendiği için kötülük yaptıkları anlaşılabilir.

Bu kadar temel bir konuda böyle büyük bir yanlışlığa kapı aralamamak için konuyla ilgili bütün âyetleri bilmek ve vahyin genel olarak bu konuya bakışını doğru tespit etmek gerekmektedir. Kalplerin mühürlenmesiyle ilgili olarak hateme(13) ve tabe‘a(14) fiillerinin kullanıldığını belirtmekle yetinelim.

Bu arada Bakara 2/88 ve Nisâ’ 4/155’te kitap ehlinden bazılarının “kalplerinin kılıflı olduğunu” söylemelerine karşılık, bunun onların küfürleri sebebiyle kalplerinin kılıflandığı, yani mühürlendiği ifade edilmektedir.

Kalpler mühürlenmiş olsa da Bakara 2/88 ve Nisâ’ 4/155’teki ifadelerin sonunda her şeye rağmen “insanların içinden çok az da olsa inananların çıkabileceği”, hidayet kapısının kendilerine ebediyyen kapatılmadığı, icabında mührün sökülebileceğine dair açık kapı bırakılmaktadır.

ııı. Çeşitli Özellikleri ve Allah’ın Lanetini Hak Edişleri

وَاِذَا رَاَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ اَجْسَامُهُمْ وَاِنْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ كَاَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَةٍ عَلَيْهِمْ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قَاتَلَهُمُ اللّٰهُۘ اَنّٰى يُؤْفَكُونَ “Onları (münafıkları) gördüğün zaman görünüşleri hoşuna gider; konuşurlarsa sözlerini dinlersin. Onlar, sanki giydirilmiş kütükler gibidir. Her gürültüyü kendi aleyhlerine sanırlar. Onlar düşmandır. Onlardan sakın! Allah onları kahretsin! Nasıl da (gerçeklerden) döndürülüyorlar!”

Âyetteki وَاِذَا رَاَيْتَهُمْ ve izâ raeytehum ifadesi “ve onları gördüğün zaman”; تُعْجِبُكَ tu‘cibuke ifadesi “seni etkiler”; اَجْسَامُهُمْ ecsâmuhum ifadesi “onların kalıpları”; وَاِنْ يَقُولُوا ve in yekûlû fiili “ve eğer konuşurlarsa, konuşsalar”; تَسْمَعْ tesma‘ fiili “dinlersin”; لِقَوْلِهِمْ li kavlihim ifadesi “onların sözlerini”; كَاَنَّهُمْ keennehum ifadesi “sanki onlar”; خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ huşubun müsennedetün tamlaması “giydirilmiş kütükler (gibidir)”; يَحْسَبُونَ yahsebûne fiili “sanırlar”; كُلَّ صَيْحَةٍ külle sayhatin ifadesi “her bir gürültüyü”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “kendi aleylerine”; هُمُ hum zamiri “onlar”; الْعَدُوُّ el-‘adüvvü kelimesi “düşman(dır)”; فَاحْذَرْهُمْ fahzerhum emri “onlardan sakın”; قَاتَلَهُمُ kâtelehum ifadesi “onları kahretsin”; اللّٰهُۘ allâhu ifadesi “Allah”; اَنّٰى ennâ edatı “nasıl da”; يُؤْفَكُونَ yü‘fekûne edilgen fiili ise “döndürülüyorlar” demektir.

Burada münafıkların çeşitli özellikleri ve Yüce Allah’ın onları kınaması gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا رَاَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ اَجْسَامُهُمْ وَاِنْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ كَاَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَةٍ عَلَيْهِمْ “Onları (münafıkları) gördüğün zaman görünüşleri hoşuna gider; konuşurlarsa sözlerini dinlersin. Onlar, sanki giydirilmiş kütükler gibidir. Her gürültüyü kendi aleyhlerine sanırlar.” Yüce Allah bu âyette münafıkların çeşitli özelliklerini zikretmektedir.

Öncelikle belirtelim ki Kur’ân’da münafıkların özellikleriyle ilgili oldukça fazla âyet vardır. Bu çerçevede Bakara 2/8-20, Âl-i İmrân 3/152-154, 167-168, Nisâ’ 4/137-145, Tevbe 9/64-68, 74-87, 97-101, Nûr 24/47-53, Ahzâb 33/12-20, Muhammed 47/29-31 ve Munâfikûn 63/1-8 gibi âyetlerde etraflı bilgiler verildiğini belirtip âyetlerin izahına geçelim.

a) وَاِذَا رَاَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ اَجْسَامُهُمْ “Onları (münafıkları) gördüğün zaman görünüşleri hoşuna gider.” Yüce Allah münafıkların görünüşlerinin ilgi çekici olduğunu, kılık-kıyafetlerinin beğenildiğini ifade etmektedir. Sadece Bakara 2/247’de geçen el-cism kelimesinin çoğulu olan ve yine sadece bu âyette zikredilen اَجْسَام ecsâm kelimesi “cesetler”, “cisimler”, “dış görünüşler”, “kalıplar” gibi anlamlar içermekte ve münafıkların dış görünüşlerinin bakanlar için ilgi çekici olduğu manasını vermektedir.(15)

b) وَاِنْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ “konuşurlarsa sözlerini dinlersin.” Yüce Allah münafıkların kendilerini dinletebileceklerini, konuştukları zaman muhatapları etkileyebilecek şekilde düzgün ifadeler kullandıklarını belirtmektedir.

Âyette geçen تَسْمَعْ tesme‘ fiili edilgen ve üçüncü tekil kalıpta yüsme‘ şeklinde de okunabilir ki bu durumda maksat “konuşurlarsa sözleri dinlenir” şeklini alır.(16) Dillerinin fesahatı, etkileyiciliği, tatlılığı, konuşma sanatına vukufiyetleri, yatkınlıkları gibi özellikleri sebebiyle bu kişilerin konuşma sanatını iyi kullandıkları dile getirilmektedir.

Rivayet edildiğine göre, bu âyette kendilerine gönderme yapılanlar Abdullah b. Übeyy, Muğis b. Kays ve Cedd b. Kays gibi fizikleri güzel, yakışıklı ve söz söyleme sanatları güçlü kişilerdi.(17) Bunlar güncel ifadeyle “karizmatik” bir görüntü verdikleri için, gerek fizikleri ve gerekse konuşmalarıyla insanları etkiliyor ve onların dikkatlerini çekiyorlardı.

Buradan anlaşılıyor ki kişinin ne dediğine değil de ne yaptığına bakmak gerekmektedir. Belki şu söz bu durumu ortaya koyabilir: “Kişinin ne dediğine değil, ne yediğine bakmak gerekir. Çünkü söz bir iddiadır; yemek ise ispattır.”

c) كَاَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ “Onlar, sanki giydirilmiş kütükler gibidir.” Yüce Allah fiziksel yapıları ve söz söyleme ustalıkları olsa da münafıkların aslında içi boş, giydirilmiş kütükler gibi olduklarını beyan etmekte, şeklin değil, kalbin ve amellerin belirleyici olduğuna dikkat çekmek istemektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen خُشُب huşub kelimesi “odunlar”, “kütükler”, “keresteler” manasına gelmekte, bunun sıfatı olarak zikredilen ve sadece burada zikredilen مُسَنَّدَة müsennedetn sözcüğü ise “dayanılan”, yönelinen”, “meyledilen” anlamlarını içermektedir.

Her iki kelime birlikte düşünüldüğünde, münafıkların oturdukları yerde dayanmış ahşap keresteler gibi oldukları, dışları, endamları düzgün, hareketsizce kurulup durdukları ifade edilmektedir. Aslında bunların birbirlerine yaslanıp dayandıkları, ancak içleri boş veya çürük olduğu için en küçük bir kıpırdanmada darmadağın oldukları manası da burada söz konusu edilmektedir, diyebiliriz.

Münafıkların içleri bilgi ve şuurdan, yetişme ve geliş kabiliyetinden mahrum, sağlamlık ve dayanıklıktan uzak, boş kuru tahtalara ve direklere benzerler.(18) Onlara ne söylenirse söylensin, giydirilmiş kütük gibi oldukları için hiçbir sözün onlara faydası olmaz. Onlar adeta cansız, yüreksiz ve ruhsuzdurlar. Dış görünüşleri dört dörtlük olsa da odundan farkları yoktur ki odun da yanmaya ve yakmaya yarar.(19)

d)يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَةٍ عَلَيْهِمْ “Her gürültüyü kendi aleyhlerine sanırlar.” Münafıklar korkak oldukları için her gürültüyü ve patırtıyı kendi aleyhlerine kopmuş bir kıyamet sanarlar. Sürekli kuşku, korku, panik ve huzursuzluk içerisinde bulundukları için son derece cesaretsizdirler. Her gürültüyü kendi aleyhlerine kopmuş kıyamet sanan bu adamlar her sözden işkillenir, her kıpırtıdan nem kaparlar.

Bu konuda Tevbe 9/56-57’de şöyle buyrulmaktadır: “(O münafıklar) mutlaka sizden olduklarına dair Allah’a yemin ederler. Hâlbuki onlar sizden değillerdir; fakat onlar (kılıçlarınızdan) korkan bir toplumdur. Eğer sığınacak bir yer yahut (barınabilecek) mağaralar veya (sokulabilecek) bir delik bulsalardı, koşarak o tarafa yönelip giderlerdi.” Dahası Tevbe 9/127’de müslümanlardan korkup kaçmak için fırsat kolladıkları da dile getirilmektedir.

2. هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قَاتَلَهُمُ اللّٰهُۘ اَنّٰى يُؤْفَكُونَ “Onlar düşmandır. Onlardan sakın! Allah onları kahretsin! Nasıl da (gerçeklerden) döndürülüyorlar!” Yüce Allah bir kısım özelliklerini saydığı münafıkların gerçek düşmanlar olduklarını Hz. Peygamber’e beyan etmekte, onlara karşı dikkatli olmasını emretmektedir. Ardından da bu münafıkları kendisinin lanetine ve kahrına konu edinerek hak ve hakikatten sapıp savrulmalarını eleştirmektedir.

a)هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ “Onlar düşmandır. Onlardan sakın!” Yüce Allah münafıkların الْعَدُوّ el-‘adüvv yani “düşman” olduklarını belirtirken, aslında onların bütün inançlara düşman olduklarını dile getirmektedir ki münafıklar herkese karşı ve her görüşe karşı münafıktırlar.

Bu yüzden davranışlarıyla sözleri birbirini tutmayan bu kişilere itibar etmemek gerektiği beyan edilmekte ve فَاحْذَرْهُمْ fahzerhum ifadesi gereği onlara karşı daima tedbirli, dikkatli, teyakkuzda ve tetikte bulunulmasının zorunlu olduğu, verecekleri sıkıntılara karşı korunaklı olmak ve kendilerinden sakınmak gerektiği dile getirilmektedir.

Âyette hitap her ne kadar Hz. Peygamber’e ise de maksat bütün ümmeti uyarmaktır. Bu nedenle biz de tercümede “Onlardan sakın(ın)” şeklinde bir ifade kullanmayı tercih ettik.

b) قَاتَلَهُمُ اللّٰهُۘ اَنّٰى يُؤْفَكُونَ “Allah onları kahretsin! Nasıl da (gerçeklerden) döndürülüyorlar!” Aynısı Tevbe 9/30’da da geçen bu ifadeyi iki başlıkta ele alacağız.

ı. Yüce Allah bazı özelliklerini saydığı münafıklara yönelik olarak قَاتَلَهُمُ اللّٰهُۘ kâtelehumullâhu buyurarak, bir beddua ifadesi kullanmaktadır.(20) “Allah onları kahretsin”, “Allah onların canlarını alsın”, “Allah onlara lanet etsin”(21) buyurarak, bu kişilerin laneti hak ettiklerini ve lanet üzere kalacaklarını haber vermiş olmaktadır. Kur’ân’da Müddessir 74/19-20’de peşpeşe iki kez yer aldığı üzere, قُتِلَ kutile edilgen fiillerinin kullanıldığı yerlerde de bu türden bir beddua manası söz konusudur.

Arapçada emir kalıpları üç türlüdür:

1. İstek, eğer konumları yakın olanlar tarafından birbirlerine yapılıyorsa, buna “talep veya istek” denir.

2. İstek, eğer yüce veya daha üstün bir makamdan daha aşağıya doğru geliyorsa ona “emir” denir.

3. İstek, eğer düşük makamdan daha yükseğine yönelik ise buna da “dua veya arz” denir.

İşte, kulun Rabbinden olan istekleri emir kalıbında olsa da bunun adı ve anlamı “dua”dır; yoksa istek veya emir değildir. Bu âyetlerde her ne kadar kalıp “emir” şeklinde değilse de bir “dua metodu” olarak fiillerle de bunun yapıldığının bilinmesi gerekir.

Kur’ân’da çeşitli şekillerde dua ve beddua formları vardır. Arapça’da dua veya beddua ifadeleri, her zaman emir kalıbında gelmeyebilir; zaman zaman fiil kalıbı kullanımları da tercih edilir ve bunun Kur’ân’da çeşitli örnekleri vardır. Bu bağlamda bazı örnek âyetler zikredelim:

عَفَا اللّٰهُ عَنْكَ “Allah seni affetsin…”;(22)

قَاتَلَهُمُ اللّٰهُۘ “Allah onları kahretsin”;(23)

يَغْفِرُ اللّٰهُ لَكُمْ “Allah sizi affetsin!”;(24)

قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ “Yalancılar kahrolsun”;(25)

قُتِلَ الْاِنْسَانُ مَآ اَكْفَرَهُ “Kahrolası insan, nasıl da nankörlük ediyor”;(26)

تَبَّتْ يَدَآ اَب۪ي لَهَبٍ وَتَبَّ “Ebû Leheb’in iki eli kahrolsun, kendisi de.”(27) Bu âyetlerde yer alanعَفَا ‘afâ,قُتِلَ kutile ve /تَبَّتْ تَبَّ tebbet/tebbe fiilleri mazı (geçmiş zaman) kalıbında olsalar da beddua, kahır ve lanet içerikli bilgiler vermektedirler. Zaten İbn Abbas’tan gelen bir görüşe göre Kur’ân’daki bütünقُتِلَ kutile ifadeleri “lanet olsun” demektir.(28)

Bu âyetlerdeki kullanımlara ilave olarak;

غفر الله “Allah mağfiret etsin”;

رحمه الله “Allah ona rahmet etsin” ve

صلي الله عليه “Allah ona (Hz. Muhammed’e) rahmet ve yardım etsin” ifadelerinde olduğu gibi, bu tür dua cümleleri Arapçada geçmiş zaman kalıbıyla da söylenmektedir. Bu nedenle Müddessir 74/19-20’de geçenقُتِلَ kutile edilgen fiilleri de yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki قَاتَلَ kâtele fiili de “kahrolsun, kahrolası” şeklinde anlaşılmalıdır.

Yüce Allah’ın birilerine beddua etmesi, elbette başka ve -hâşâ- daha üstün (!) bir varlıktan yardım beklemek şeklinde olamaz; bu konudaki âyetler kesinlikle böyle anlaşılmamalıdır. Maksat, bu tür insanların laneti hak ettiklerini beyandır. Lanetlik iş yapanlar hem bu dünyada laneti hak ederler; hem de âhirette lanetin sonucu olarak ateş azabına terk edilirler.

ıı. اَنّٰى يُؤْفَكُونَ “Nasıl da (gerçeklerden) çeviriliyorlar!?” Âyette geçen bu kınama ifadesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(29) geçmekte, muhatapların inkârcılar, müşrikler, Yüce Allah’a çocuk isnat eden Yahudi ve Hıristiyanlar gibi yanlış inanç sahipleri ve münafıklar olduğu görülmektedir.

Âyette geçen اَنّٰى يُؤْفَكُونَ ifadesi “(Hayret!) Nasıl oluyor da (gerçeklerden) çevriliyorlar!” şeklinde de tercüme dilebilir. Buradaki اَنّٰى ennâ edatı “nasıl da”, “hangi sebepten dolayı” gibi anlamlar vermektedir. Bu edatın “hayret” manası da elbette vardır ve burada o mana da hesaba katılmalıdır: “(Hayret!) Nasıl oluyor da (gerçeklerden) çevriliyorlar!”

E-f-k/ifk kökünden türetilen يُؤْفَكُونَ yü’fekûne fiili, “yalanlamak” manasında yorumlanmaktadır. Buna göre cümlenin manası, “hayret nasıl da yalanlıyorlar?” şeklini almaktadır.

Bu kelimenin “döndürülmek” manası da vardır.(30) Bu durumda cümleye, “nasıl oluyor da tevhidden şirke döndürülüyorlar!” manası verilebilir.

Buradaki يُؤْفَكُونَ yü’fekûne edilgen fiili “iftira atmak” şeklindeki asıl manasına uygun olarak, “nasıl da iftiraya uğratılıyor, iftiraya kurban ediliyorlar” şeklinde de anlaşılabilir. Yûnus 10/31’de “gökten ve yerden size kim rızık veriyor” diye onlara sorulduğunda “Allah rızıklandırıyor” cevabını verecekleri beyan edilmektedir. Bu itirafa rağmen, nasıl oluyor da hakikati kabulden döndürüldükleri, gerçeklerden savruldukları ve Yüce Allah’a kulluktan ayrılıp şirke bulaştıkları soruya konu edinilmekte, “hayret ki ne hayret” manası kast edilmektedir.

b) Münafıkların Kibri ve Alaycılıkları

Yüce Allah, sûrenin 5-8. âyetlerinde münafıklara “Gelin, Allah’ın Rasûlü sizin için bağışlanma dilesin” denildiği zaman başlarını çevirdiklerini, büyüklük taslayarak uzaklaştıklarını belirtmekte, onlar için Allah’tan mağfiret dileyip dilememenin bir olduğunu, çünkü Allah’ın onları kesinlikle bağışlamayacağını ve fâsıklar topluluğu oldukları için bunları doğru yola iletmeyeceğini bildirmektedir.

Ardından, münafıkların kendi aralarında veya müslümanlara karşı şu şözleri aktarılmaktadır: “Allah’ın elçisinin yanında bulunanlara hiçbir infakta bulunmayın ki dağılıp gitsinler.” Buna karşılık, göklerin ve yerin hazinelerinin sadece ve sadece Yüce Allah’ın olduğu, fakat münafıkların bunu anlamadıkları bildirilmektedir.

Daha sonra, “Andolsun ki eğer Medine’ye (şehre) dönersek, üstün olan(lar), zayıf olan(lar)ı oradan mutlaka çıkaracaktır” dedikleri, bunun cevabı olarak da “Hâlbuki asıl izzet, şeref, üstünlük, ancak ve ancak Allah’a, Rasûlü’ne ve müminlere aittir; fakat münafıklar (bunu) bilmezler” buyrulduğu ifade edilmektedir.

ı. Bağışlanma Dileğinden Yüz Çevirmeleri

وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمْ تَعَالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللّٰهِ لَوَّوْا رُؤُ۫سَهُمْ وَرَاَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ سَوَآءٌ عَلَيْهِمْ اَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ اَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُمْ اِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ “Onlara ‘Gelin, Allah’ın Elçisi sizin için bağışlanma dilesin.’ dendiği zaman başlarını çevirirler ve sen onların kibirlenerek yüz çevirdiklerini görürsün. Onlara (onlar için) bağışlanma dilesen de dilemesen de birdir. Allah onları asla ve asla bağışlamayacaktır. Şüphesiz ki Allah yoldan çıkanlar topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.”

Buradaki وَاِذَا ق۪يلَ ve izâ kîle ifadesi “ve (şöyle) dendiği zaman”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; تَعَالَوْا te‘âlev emri “gelin”; يَسْتَغْفِرْ yestağfir fiili “bağışlasın, bağışlanma dileğinde bulunsun (diye)”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; رَسُولُ اللّٰهِ rasûlüllâhi tamlaması “Allah’ın Elçisi”; لَوَّوْا levvev fiili “çevirirler”; رُؤُ۫سَهُمْ ruûsehum tamlaması “onların başlarını”; وَرَاَيْتَهُمْ ve raeytehum ifadesi “ve onları (şöyle) görürsün”; يَصُدُّونَ yesuddûne fiili “yüz çevirirler, saparlar”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar (şöyle iken)”; مُسْتَكْبِرُونَ müstekbirûne kelimesi “kibir göstermiş olanlar olarak”; سَوَآءٌ sevâun kelimesi “birdir, eşittir”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlar için”; اَسْتَغْفَرْتَ estağferte ifadesi “bağışlanma dileğinde bulunman”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; اَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ em lem testağfir ifadesi “veya bağışlanma dileğinde bulunmaman”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; لَنْ يَغْفِرَ len yağfira fiili “asla ve asla bağışlamayacaktır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَهُمْ lehum ifadesi “onları”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يَهْدِي lâ yehdî fiili “hidayet etmez, yol göstermez”; الْقَوْمَ el-kavme kelimesi “(şöyle) bir topluluğa”; الْفَاسِق۪ينَ el-fâsikîne kelimesi ise “yoldan çıkanlar” demektir.

Burada münafıkların bağışlanma teklifine verdikleri olumsuz cevap ve Hz. Peygamber’in onlarla ilişkisini inşa ettiren beyanlar gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمْ تَعَالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللّٰهِ لَوَّوْا رُؤُ۫سَهُمْ وَرَاَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ “Onlara ‘Gelin, Allah’ın Elçisi sizin için bağışlanma dilesin.’ dendiği zaman başlarını çevirirler ve sen onların kibirlenerek yüz çevirdiklerini görürsün.” Yüce Allah münafıkların çeşitli özelliklerini saydıktan sonra yaptıkları çeşitli hatalar nedeniyle bağışlanmaları için Rasûlüllah’ın dua etmesi teklifine de olumsuz karşılık verdiklerini haber vermektedir.

Bu âyet grubunun indirilişiyle ilgili çeşitli nüzul sebebi rivayetleri nakledilmektedir. Bir kısmını aktarmakla yetineceğiz.

“Kelbî şöyle demiştir: ‘Kur’ân-ı Kerîm, Hz. Peygamber’e, münafıkların niteliklerini bildirince münafıkların mümin akrabaları onlara gidip ‘Yazıklar olsun sizel Münafıklığınız ortaya çıktı ve rezil-rüsva oldunuz. Kendinizi mahvettiniz. Bari Rasûlüllah’a gidip münafıklıktan artık vazgeçtiğinizi ona söyleyin de sizin için istiğfar etmesini rica edin’ demişlerdi; ancak o münafıklar buna aldırmamışlar, bu hususta inad etmişlerdi. İşte bunun üzerine bu ayet nazil olmuştu.”

“İbn Abbâs da şöyle demiştir: ‘Abdullah b. Übeyy, pek çok adamıyla Uhud’dan savaşmadan geri dönüp müslümanlardan ayrılınca, müslümanlar ona buğzetmeye başlamışlar, onu sert dille eleştirmişler ve ona kulağı duya duya hoşlanmayacağı sözler söylemişlerdi. Bunun üzerine kardeşleri, Übeyy’e, ‘Keşke Rasûlüllah’a gitsen de o da senin için istiğfar etse ve senden hoşnut olsa’ demişler, o da ‘Ben ona gitmem, benim için istiğfar etmesini de istemem’ demiş ve yüzünü dönüp gitmişti. İşte o zaman bu ayet nazil olmuştu.”

“Genelde çoğunluk müfessirlere göre ise Abdullah b. Übeyy ‘Eğer Medine’ye dönersek, andolsun en şerefli ve kuvveti olanımız en hakîr ve zayıf olanı oradan çıkaracaktır’(31) ve ‘Allah’ın peygamberinin etrafında bulunanlara infak etmeyin ki dağılıp gitsinler’(32) dediği için istiğfar talebinde bulunmaya çağrılmış ve ona ‘Gel, Rasûlüllah senin için istiğfar etsin’ denilmişti de o da ‘Ne dedin! Ne dedin!’ diye alay etmişti. İşte ayetteki ‘Başlarını çevirirler’ ifadesiyle onun bu tavrı kastedilmiştir.”(33)

Âyetlerin iniş sebebi bu veya daha başka olaylar da olabilir; âyetlerde birden çok şahsın söz konusu olması gerektiği âyetin metnine daha uygundur. Ancak anlaşılıyor ki Yüce Allah Medine toplumunda yaşayan münafıkların yaptıkları hatalar yüzünden kendileri için bağışlanma talebinde bulunması maksadıyla Rasûlüllah’a müracaat etmelerini istemişti; fakat onlar buna itibar etmemişler, kibirli bir tavırla yüz çevirmişlerdi.

a) وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمْ تَعَالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللّٰهِ لَوَّوْا رُؤُ۫سَهُمْ “Onlara ‘Gelin, Allah’ın Rasûlü sizin için bağışlanma dilesin’ denildiği zaman başlarını çevirirler.” Bu ifadeden anlaşılıyor ki bir insan bir başkası için istiğfarda bulunabilir yani bağışlanması için dua edebilir.

ı. Âl-i İmrân 3/159’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah Uhud’daki mağlubiyete sebebiyet verenleri affetmesini Hz. Peygamber’e emrettikten sonra, onlar için bağışlanma dileğinde bulunmasını da kendisine emretmektedir. Bir başkası için istiğfarda bulunulabileceğinin en önemli delillerinden birisi olan bu cümleler, müslümanlara bir davranış modeli öğretmeyi ve kazandırmayı amaçlamaktadır.

Konuyla ilgili olarak Mü’min 40/7’de “meleklerin müminler için”, Şûrâ 42/5’te ise “yeryüzündeki insanlar için” istiğfarda bulundukları, Nisâ’ 4/64, Nûr 24/62, Feth 48/11 ve Mümtehıne 60/12’de “Hz. Peygamber’in başkaları için bağışlanma dileğinde bulunduğu” bildirilmektedir.

Meryem 19/47 ve Mümtehıne 60/5’te “Hz. İbrâhim’in babası sağ iken onun için istiğfar edeceğini” söylediği, Yûsuf 12/97-98’de “Hz. Yakub’un oğullarının babaları Hz. Yakub’dan Yüce Allah’tan kendileri için bağışlanma dileğinde bulunmasını istedikleri ve bunu onlar çin yaptığı” ifade edilmektedir. Tevbe 9/80 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Münâfikûn 63/5-6’da Hz. Peygamber’in münafıklar için bağışlanma dileğinde bulunmasının sonucu değiştirmeyeceği, Tevbe 9/113’te ise bunun müşriklere fayda sağlamayacağı bildirilmektedir.

Bütün bu âyetlerde verilmek istenen ortak mesaj, birilerinin mümin olan bir başkası için istiğfarda bulunabileceğinin öğretilmesidir. Ancak başka müminler için istiğfarda bulunulabilirse de inkârcılar ve müşrikler için bu da yasaktır.

Demek ki insanlar başkaları için istiğfarda bulunabilirler; ancak hiç kimse başkası için tevbe edemez; çünkü istiğfâr bir “dua”dır; tevbe ise bizzat kişinin kendisinin gerçekleştirmesi gereken “yöneliş”tir. Gerek yaşamakta olan insanların istikamet sahibi olmaları için, gerekse mümin olarak ölenlerin hatalarının bağışlanması için dua edilmesi bir duyarlılıktır ve müslümanlar bunu diğer müslüman kardeşlerinden esirgememelidir.

ıı. لَوَّوْا رُؤُ۫سَهُمْ “Başlarını çevirirler.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in kendileri için bağışlanma dileğinde bulunması teklifine karşı münafıkların tepkisini önce bu ifadeyle dile getirmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen لَوَّوْا levvev fiili “çevirmek” manasına gelmekte ve istiğfar teklifine münafıkların olumsuz bir tepki verdikleri ifade edilmektedir. Burada sözü edilen “başlarını çevirmek” ifadesi fiziksel bir hareket olabileceği gibi mecazi olarak “itibar etmemek” manası da verebilir; her iki durumda da bu tavırlar yanlıştır, yapılmamalıdır.

Benzer tavırlar günümüzde de aynı şekilde sürmekte, bazı insanlar kendilerini müstağnî yani “ihtiyaçsız” görerek böyle bir durumu ellerinin tersiyle itmektedirler. Oysa hiç kimse sadece kendi yaptıklarıyla kurtulamaz; her şartta Yüce Allah’ın bağışlamasına ihtiyaç vardır.

b) وَرَاَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ “Sen onların, büyüklük taslayarak yüz çevirdiklerini görürsün.” Yüce Allah münafıkların başlarını çevirdiğini beyan ettikten sonra, onların kibir göstererek yani hiçbir minnet duygusu taşımadan, müstağnî bir eda ile bu talepten yüz çevirdiklerini haber vermektedir.

Âyetteki يَصُدُّونَ yesuddûne fiili hem kendilerinin yüz çevirdiğini hem de başkalarını bu davadan vazgeçirmeye çalıştıklarını gösterebilir. Bağlam, münafıkların olumsuz tavrını ortaya koymayla ilgili olduğu için, söz konusu fiili “münafıkların kendilerinin yüz çevirmeleriyle” ilişkili olarak anlamak daha öncelikli tercihimizdir.

2. سَوَآءٌ عَلَيْهِمْ اَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ اَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُمْ اِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ “Onlara (onlar için) bağışlanma dilesen de dilemesen de birdir. Allah onları asla ve asla bağışlamayacaktır. Şüphesiz ki Allah yoldan çıkanlar topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.” Yüce Allah sözü edilen münafıkların bağışlanması için Hz. Peygamber’in istiğfarda bulunması isteğini reddeden bu kişilere yönelik olarak Hz. Peygamber’i bilgilendirmekte ve onların bağışlanması için herhangi bir dilekte bulunup bulunmamasının sonucu değiştirmeyeceğini beyan etmektedir.

a)سَوَآءٌ عَلَيْهِمْ اَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ اَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُمْ “Onlara (onlar için) bağışlanma dilesen de dilemesen de birdir. Allah onları asla ve asla bağışlamayacaktır.” Konuyla ilgili olarak Tevbe 9/80’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar için ister af dile, ister dileme; onlar için yetmiş kez af dilesen de Allah onları asla affetmeyecektir. Bu, onların Allah’ı ve Rasûlü’nü inkâr etmelerinden ötürüdür. Allah fâsıklar topluluğunu hidâyete erdirmez.”

İşte bu iki âyette de yer aldığı üzere, kişiler kendileri istemedikleri sürece başkalarının onlarla ilgili Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmasının sonucu değiştirmeyeceği ortaya çıkmaktadır. Çünkü burada geçen لَنْ يَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُمْ len yağfirallâhu lehum “Allah onları asla ve asla bağışlamayacaktır” ifadesi konuyu net bir şekilde ortaya koymaktadır.

Her iki âyette de yer alan ifadenin başındaki لَنْ len edatı bunun yani bağışlanmanın ebediyyen gerçekleşmeyeceğini göstermektedir. Bu durum Hz. Peygamber örnekliğinde beyan edildiği için, bunun diğer insanlara da örnek olması gerektiği ve başkaları için onlar istemediği sürece böyle bir tavırda bulunmanın hiçbir işe yaramayacağı belirtilmiş olmaktadır.

b) اِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ “Şüphesiz ki Allah fâsıklar topluluğunu doğru yola iletmez.” Yüce Allah benzerleri çeşitli âyetlerde(34) geçen bu cümlede münafıklıkta ısrar ettikleri için bu kişilerin aslında “yoldan çıkanlar” manasında “fâsıklar” olduğunu ve kendilerine hidayet etmeyeceğini beyan etmektedir.

Hidâyet konusunu Fâtiha 1/6’da oldukça geniş bir şekilde ele almıştık. Burada sadece âyette yer alan kısmı izahla yetineceğiz.

Fasıkların hidayete erdirilmemesiyle ilgili Bakara 2/26’da son cümle olarak şöyle buyrulmaktadır: “(Allah) bununla (verdiği misallerle) sadece ve sadece fâsıkları saptırır.” Bu cümle Yüce Allah’ın kimleri saptıracağını açıkça ortaya koymakta ve zaten sapmış olanların sapıklığını onaylayacağını bildirmektedir. Pek çok âyette de ifade edildiği üzere, Yüce Allah zaten sapık veya kâfir ya da zâlim olanları o hal üzere bırakır; yoksa hak etmeyenlere böyle bir son takdir etmez.

Kur’ân’da hidayetin isteyene verileceği beyan edilmekte, bunun şansa bırakılacak herhangi bir yönünden söz edilmemektedir. Yüce Allah isteyene hidayet verir; isteyeni de sapıklıkta bırakır.(35) Buna karşılık Yüce Allah’ın özel anlamda kimlere hidayet etmeyeceği, kimleri sapıklıkta terk edeceği de önemli bir konudur.

Bu bağlamda Bakara 2/26’da beyan edildiği gibi “fasıklardan başkasını saptırmayacağı”, İbrâhim 14/24’de geçtiği üzere “zalimleri sapkınlıkta bırakacağı”, Mü’min 40/34’te yer aldığı gibi “şüpheci müsrifleri sapıklıkta terk edeceği”, Mü’min 40/74’te ise “kâfirleri sapıklıkta bırakacağı” ifade edilmektedir.

Bunlara ilave olarak, pek çok âyette zikredildiği üzere “zalimlere, fasıklara ve kâfirlere” hidayet etmeyeceği,(36) “yalancı müsriflere”(37) ve “nankör yalancılara”(38) rehberlik etmeyeceği açıkça ifade edilmektedir. Sonuçta hidayet bir isteğin sonucudur.(39) İnsanoğlu irade özgürlüğüne sahip kılındığı için, isteği doğrultusunda dilerse istikamet sahibi olmaktan yana tercih koyar; dilerse şeytandan yana tavır koyar ve sonucuna katlanır.

Hidayet konusunu Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde incelediğimiz ve Yüce Allah’ın kimlere hidayet etmeyeceğini de Saff 61/5’te ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

ıı. İnfakı Engelleme Çağrıları ve Aldıkları Cevap

هُمُ الَّذ۪ينَ يَقُولُونَ لَا تُنْفِقُوا عَلٰى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللّٰهِ حَتّٰى يَنْفَضُّوا وَلِلّٰهِ خَزَآئِنُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَلٰكِنَّ الْمُنَافِق۪ينَ لَا يَفْقَهُونَ “Onlar ‘Allah’ın Elçisi’nin yanında bulunanlara infak etmeyin (vermeyin) ki dağılıp gitsinler!’ diyenlerdir. Oysa göklerin ve yerin hazineleri yalnızca Allah’a aittir. Fakat münafıklar (bunu) anlamazlar.”

Âyetteki هُمُ hum zamiri “onlar”; الَّذ۪ينَ يَقُولُونَ ellezîne yekûlûne ifadesi “(şöyle) diyenler(dir)”; لَا تُنْفِقُوا lâ tunfikû emri “sakın infak etmeyin”; عَلٰى مَنْ ‘alâ men ifadesi “(şu) kişilere”; عِنْدَ رَسُولِ اللّٰهِ ‘ınde rasûlillâhi tamlaması “Allah’ın Elçisi’nin yanındakilere”; حَتّٰى يَنْفَضُّوا hattâ yenfeddû ifadesi “sonuçta dağılsınlar, dağılsınlar diye”; وَلِلّٰهِ velillâhi ifadesi “sadece ve sadece Allah’ındır”; خَزَآئِنُ السَّمٰوَاتِ hazâinu’s-semâvâti tamlaması “göklerin hazineleri”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin, yeryüzünün (hazineleri)”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ve lakin, ancak”; الْمُنَافِق۪ينَ el-münâfikîne kelimesi “o münafıklar, o iki yüzlüler”; لَا يَفْقَهُونَ lâ yefkahûne fiili ise “(bu gerçeği) anlamazlar” demektir.

Burada münafıkların Müslümanlar aleyhindeki “onlara infak etmeme” çağrısı ve buna Yüce Allah’ın cevabı gündeme getirilmektedir.

1. هُمُ الَّذ۪ينَ يَقُولُونَ لَا تُنْفِقُوا عَلٰى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللّٰهِ حَتّٰى يَنْفَضُّوا “Onlar ‘Allah’ın Elçisi’nin yanında bulunanlara infak etmeyin (vermeyin) ki dağılıp gitsinler!’ diyenlerdir.” Yüce Allah münafıkların bağışlanma teklifine karşı çıktıklarını, onlar için böyle bir istekte bulunmanın sonucu değiştirmeyeceğini beyan ettikten sonra, münafıkların Müslümanlarla ilgili olarak çevrelerine baskı uyguladıklarını, onları infaktan mahrum bırakıp dağılıp gitmelerini arzuladıklarını aktarmaktadır.

Âyette geçen لَا تُنْفِقُوا lâ tunfikû ifadesi “infak etmeyin, yardım etmeyin, destek olmayın” gibi anlamlar vermekte, عَلٰى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللّٰهِ ‘alâ men ‘ınde rasûlillâhi ifadesi “Rasûlüllah’ın yanındakiler” yani “sahâbîler”, özellikle de “fakir olanlar” manasına gelmekte, حَتّٰى يَنْفَضُّوا hattâ yenfeddû ifadesi ise “sonuçta dağılmaları için” anlamını içermektedir. Burada zikredilen يَنْفَضُّوا yenfeddû fiilinin benzer kalıpları Âl-i İmrân 3/159 ve Cum‘a 62/11’de de geçmekte ve “kopup gitmek”, “dağılmak” gibi anlamlar vermektedir.

Bu ve bir sonraki âyetin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Bu çerçevde en çok kabul göreni biz de hatırlatmak istiyoruz.

“Hz. Ömer’in ücretlisi, savaşların birinde Abdullah b. Übeyy’in ücretlisi olan adamı ile bir savaşta dövüşmüştü. Hz. Ömer’in adamı, Abdullah b. Übeyy için hoşlanmayacağı sözler sarfetmişti; onun hakkında sert sözler kullanmıştı. Abdullah da yanında birtakım kimseler varken öfkelenip ‘Ama Allah’a yemin ederim ki eğer Medine’ye dönersek, daha şerefli ve güçlü olanlar, hakir ve zayıf olanları mutlaka oradan sürüp çıkaracaktır’ demişti.”

“‘Daha şerefli ve güçlü’ ifadesiyle kendisini, ‘hakir ve zayıf’ ifadesiyle de -hâşâ- Hz. Peygamber’i kastetmişti. Kavmine dönüp, muhacirleri kastederek ‘Şu heriflere yardımda bulunmazsanız şüphesiz ki onlar memleketinizden çekip giderler. Öyleyse onlar Muhammed’in etrafından sökülüp gitsinler diye onlara infakta bulunmayın’ demişti. İşte bu olay ve konuşmalar üzerine bu ayet nazil olmuştur.”(40)

Bu ve benzer rivayetlerden açıkça anlaşılıyor ki başta Abdullah b. Übeyy olmak üzere Medine’li münafıklar Hz. Peygamber ve onun yanındaki Müslümanlardan hiç hoşlanmamışlar, onları Medine’de istememişlerdi. Bunu sağlayabilmek için de en çıkar yol olarak fakir Müslümanları daha da fakirleştirerek onlara hiçbir şekilde infakta bulunmamayı bulmuşlardı. Tevbe 9/67’de belirtildiği gibi, onların “cimrilikleri” ayrılmaz parçaları olarak ifade edilmektedir.

Bu açıdan hem çevrelerindekilere “Müslümanlara infakta bulunmama” çağrısında bulunmuşlar, hem de bir sonraki âyette dile getirildiği üzere kendilerince şerefli ve güçlü olan Medineli münafıkların daha zayıf ve güçsüz olan Müslümanları şehirden çıkartacaklarını dile getirmişlerdi. İşte bu türden hadsizliklere Yüce Allah âyetin devam eden kısmında şu şekilde cevap vermektedir:

2. وَلِلّٰهِ خَزَآئِنُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَلٰكِنَّ الْمُنَافِق۪ينَ لَا يَفْقَهُونَ “Oysa göklerin ve yerin hazineleri yalnızca Allah’a aittir. Fakat münafıklar (bunu) anlamazlar.” Yüce Allah münafıkların Hz. Peygamber’in yanında bulunan fakir Müslümanlara yardımda bulunmama tekliflerini cevaplamak üzere göklerde ve yerde bulunan rızıkların ve hazinelerin hepsinin sadece ve sadece kendisine ait olduğunu, onların infakta bulunmamasının müslümanlar aleyhinde herhangi bir sonuç vermeyeceğini, ancak münafıkların bu gerçekleri anlayamayacaklarını dile getirmektedir.

Âyette yer alan لِلّٰهِ lillâhi ifadesinin خَزَآئِن hazâin kelimesinden önce zikredilmesi, takdîm/te’hîr denen hasr/kasr yollarından birisidir ve cümleye “vurgu” manası katmaktadır. Müslüman zihin böyle inşa edilmeli, şeklî zorlamaların, ambargoların müslümanları imanlarından vazgeçiremeyeceği herkese gösterilmeli, böylece imanın bir iddia değil, ispat olduğu özellikle ortaya konulmalıdır. Göklerde ve yerde ne kadar rızık ve hazine varsa hepsi sadece ve sadece Yüce Allah’ındır; O’nun kontrolündedir.

Esasında bu gerçek, Mekkeli müşriklerin de kendilerine rızkı kimin verdiği konusunda sorulan soruya verdikleri cevapta onların itirafı olarak Yûnus 10/31’de şu şekilde zikredilmektedir: “De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulak(lar)a ve gözlere kim mâlik (ve hakim) bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor; diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? Hemen ‘Allah’ diyecekler. De ki: Öyle ise (Ona âsi olmaktan) sakınmıyor musunuz?”

ııı. Müslümanlara Tehditleri ve Allah’ın Cevabı

يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَآ اِلَى الْمَد۪ينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْاَعَزُّ مِنْهَا الْاَذَلَّ وَلِلّٰهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِه۪ وَلِلْمُؤْمِن۪ينَ وَلٰكِنَّ الْمُنَافِق۪ينَ لَا يَعْلَمُونَ “Onlar ‘Şüphesiz ki Medine’ye dönersek, üstün olan (taraf), zayıf olanı mutlaka oradan çıkaracaktır!’ diyorlardı. (Oysa) itibar yalnızca Allah’a, Elçisine ve müminlere aittir fakat münafıklar (bunu da) bilmezler.”

Âyetteki يَقُولُونَ yekûlûne fiili “derler ki, diyorlar ki”;لَئِنْ رَجَعْنَآ lein raca‘nâ ifadesi “muhakkak ki eğer dönersek”; اِلَى الْمَد۪ينَةِ ile’l-medîneti ifadesi “Medine’ye, şehre”; لَيُخْرِجَنَّ leyuhricenne fiili “mutlaka çıkaracak(tır)”; الْاَعَزُّ el-e‘azzü kelimesi “güçlü olanlar”; مِنْهَا minhâ ifadesi “oradan, şehirden”; الْاَذَلَّ el-ezelle sözcüğü “zayıf olanları”; وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “sadece ve sadece Allah’a aittir”; الْعِزَّةُ el-‘ızzetü kelimesi “izzet, şeref, üstünlük, onur, haysiyet, itibar”; وَلِرَسُولِه ve lirasûlihî ifadesi “ve O’nun Elçisi’ne (aittir)”;وَلِلْمُؤْمِن۪ينَ ve li’l-mü’minîne ifadesi “ve müminlere (aittir)”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ve lakin, ancak”; الْمُنَافِق۪ينَ el-münâfikîne kelimesi “o münafıklar, o iki yüzlüler”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “(bu gerçeği) bilmezler” demektir.

Burada münafıkların Müslümanlara yönelik tehditleri ve Yüce Allah’ın onlara verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1.يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَآ اِلَى الْمَد۪ينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْاَعَزُّ مِنْهَا الْاَذَلَّ “Onlar ‘Şüphesiz ki Medine’ye dönersek, üstün olan (taraf), zayıf olanı mutlaka oradan çıkaracaktır!’ diyorlardı.” Yüce Allah Medine’li münafıkların oradaki Muhacir Müslümanlara karşı takındıkları düşmanca tavrı dile getirmekte ve Müslümanları Medine’den çıkaracakları tehditlerine değinmektedir.

Âyette verilen bilgilerden hareketle, münafıkların bu sözleri bir seferde söyledikleri anlaşılmaktadır ki nakledilen rivayetlere göre maksat bu konuşmanın Mureysî‘-Mustalikoğullarına karşı yapılan savaşından Medine’ye dönülmesi esnasında yaşandığıdır.(41) Başka bazı müfessirlerimiz farklı olaylar ve konuşmalar zikretmekte, ancak bunların hangi savaşta yaşandığına dair bilgi vermemektedir.(42)

Münafıklar kendilerini daha şerefli görüyorlardı ki Hûd 11/92 ve Kehf 18/34’te de geçen الْاَعَزّ el-e‘azz/e‘azz kelimesi “daha güçlü, kuvvetli izzetli, şerefli” manasına gelmektedir. Buna karşılık Müslümanlar için dile getirdikleri الْاَذَلّ el-ezell kelimesi ise Kur’ân’da sadece burada geçmekte ve “daha zayıf, güçsüz, sefil” gibi manalara gelmektedir.

İşte münafıkların kendilerine ve Müslümanlara bakışı bu şekilde dile getirilmektedir. Aslında bu ifadeler daha önce yorumladığımız Münâfikûn 63/5. âyette zikredilen ve münafıkların kibrini ortaya koyan وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ “onlar kibirlidirler” ifadesinin de bir göstergesidir. Kibir en büyük hastalıklardan birisidir ve Medineli münafıklarda da bu özellik adeta tavan yapmış bir boyuta ulaşmıştı.

Kendilerini şehrin tek hâkimi, Müslümanları ise sığıntı gibi gören bu anlayışa karşılık Yüce Allah şu cevabı vermektedir:

2. وَلِلّٰهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِه۪ وَلِلْمُؤْمِن۪ينَ وَلٰكِنَّ الْمُنَافِق۪ينَ لَا يَعْلَمُونَ “(Oysa) itibar yalnızca Allah’a, Elçisine ve müminlere aittir fakat münafıklar (bunu da) bilmezler.” Yüce Allah Medine’li münafıkların oraya hicret eden Muhacirleri ve onlara yardım eden Ensâr’ı hor ve hakir görmelerini cevapsız bırakmamakta, kendlilerinde gördükleri izzet ve şerefin asıl adresini göstermektedir. Buna göre, izzet, güç, şeref, haysiyet sadece ve sadece Yüce Allah’ta, O’nun Rasülü’nde ve bir de müminlerdedir.

Gerçek böyle olmasına rağmen münafıkların bunu bilmedikleri, anlamadıkları ya da bilip anlamak istemedikleri de âyetin sonunda وَلٰكِنَّ الْمُنَافِق۪ينَ لَا يَعْلَمُونَ “Fakat münafıklar (bunu) bilmezler” beyanıyla dile getirilmektedir.

a) Kur’ân’da 11 kez(43) geçen الْعِزَّة el-‘ızzeh kelimesi “üstün kudret, onur, yücelik, izzet, şeref, haysiyet” ve “nimet, kudret”(44) manasına gelmekte, لِلّٰهِ lillâhi ifadesinin öne alınması gereği izzete sahip olma arzusu olan kişinin bunun bütünüyle ve sadece Yüce Allah’ın katında olduğunu bilmesi istenmektedir.

Âl-i İmrân 3/26’da yer alan tü‘ızzü fiili de bu kelimenin fiil kalıbıdır ve aynı manayı içermektedir. Nisâ’ 4/139’da geçtiği gibi, Müslümanları bırakıp da kâfirleri dost edinenlerin dilleriyle inandıklarını söyleseler de gönülleriyle iman etmedikleri anlaşılmakta, dolayısıyla izzet ve şerefi onların yanında aramaları kınanmakta, şeref ve haysiyetin bütünüyle Yüce Allah’ın katında olduğu bildirilmektedir.

b) Fâtır 35/10’da da açıkladığımız üzere, benzerleri çeşitli âyetlerde(45) de bulunan bu konu, bir insanın kimden yana olması ve şerefi nerede araması gerektiğini öğretmekte, bu makamın Yüce Allah’ın katı ve rızası olduğunu ortaya koymaktadır.

Âyetin indirildiği zamanı dikkate aldığımızda, verilmek istenen mesajın şöyle olduğunu söyleyebiliriz: Her kim ilahlara ve putlara taparak veya Medine’deki münafıklar ile kitap ehlinin durumuna, yani sahte güce aldanarak herhangi bir izzet ve şeref arıyorsa, bilsin ki şeref ve onur bütünüyle Yüce Allah’ın katındadır; bu nedenle Allah’a kulluk etsin ve izzeti O’na kullukta arasın.(46) Meryem 19/81’de de beyan edildiği gibi, “Mekkeli müşrikler kendilerine izzet ve şeref katsınlar diye Allah’ın peşi sıra putları ilah edinmişlerdi.” İşte bu âyette böylelerine de cevap verilmektedir.

Yûnus 10/65’te şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Onların (inkârcıların) sözleri seni üzmesin! Muhakak ki izzet (ve üstünlük) bütünüyle Allah’ındır. O, işitendir; bilendir.” Yüce Allah münafıkların hezeyanlarına karşılık müminlere ve Hz. Peygamber’e moral vermekte ve bütün gücün Allah’ta olduğunu beyan etmektedir. Aynı şekilde Fâtır 35/10’da da şöyle buyrulmaktadır: “Kim şeref (onur, haysiyet) istiyorsa, (bilsin ki), şeref (onur, haysiyet) bütünüyle Allah’ındır (O’nun katındadır).”

c) Yorumunu yapmakta olduğumuz Münâfikûn 63/8’de ise izzet, şeref, itibar vs. değerlerin Yüce Allah’a, Rasûlüne ve müminlere ait olduğu bildirilmekte, bütün bu kullanımlarda vurgulu ifadeler tercih edilmektedir. Rasûl’e ait olan izzet Yüce Allah’ın sevgisini kazanmanın ona tâbi olmakla mümkün kılınması nedeniyledir.(47) Müminlere ait olan ise elbette Allah’tan yana olmaları ve Rasûlüllah’a tabi olmaları nedeniyledir. Sonuçta izzet bütünüyle Yüce Allah’ın katındadır; izzetli olmak da O’nun rızasını kazanmadadır.

Anlaşılan o ki, hiçbir insan veya Müslüman onur ve haysiyeti başkalarında aramamalıdır; başkalarındaki izzet görüntülerinin sahte olduğunu bilmeli ve Yüce Allah’tan yana olmanın derin huzurunu yaşamalıdır. Yüce Allah’a boyun eğenleri Allah aziz, yani üstün kılacaktır.

Müslümanların üstün olacaklarıyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/139’da “Gevşemeyin; hüzünlenmeyin; eğer müminlerseniz siz üstünsünüz” buyrulmaktadır. Mâide 5/56’da “Allah’ın tarafında olanların galip geleceği” bildirilmekte, A‘râf 7/128 ve Kasas 28/5’te “önceleri zayıf düşürülenlerin daha sonra önderler yapılacağı ve iktidara vâris kılınacakları” beyan edilmekte, Enbiyâ’ 21/105’te “yeryüzüne Allah’ın salih kullarının vâris kılınacakları” müjdelenmektedir.

Nûr 24/55’te “iman edip salih ameller işleyenlerin yeryüzünde iktidar sahibi kılınacakları” haber verilmekte, Sâffât 37/171-173’te “elçi kullarla ilgili olarak Allah’ın ‘onlar mutlaka yardıma eriştirilecektir ve bizim ordularımız mutlaka galip gelecektir’ şeklindeki kuralının geçerli olduğu” belirtilmekte, Mü’min 40/51’de “Yüce Allah’ın peygamberlere ve müminlere yardım edeceği” zikredilmekte, Mücâdele 58/21’de ise “Allah’ın ve elçilerin mutlak sûrette üstün olacakları, çünkü Allah’ın en güçlü ve yüce olduğu” ifade edilmektedir.

Ayrıca En‘âm 6/34’te ve Yûsuf 12/110’da Yüce Allah’ın elçilerine yardımının geldiği ifadeleri de aynı manayı destekler mahiyettedir. Tâhâ 20/68’de de benzer bir içerik söz konusudur. Dahası Âl-i İmrân 3/160’ta Allah’ın yardım ettiği kişilere başka hiç kimsenin galip gelemeyeceği bildirilmektedir.

c) Müminlere İki Önemli Uyarı

Yüce Allah, sûrenin 9-11. âyetlerinde müminlere hitap etmekte ve “Mallarınız ve çocuklarınız sizi Allah’ı anmaktan alıkoymasın! Kim bunu yaparsa işte onlar ziyana uğrayanların ta kendileridir” buyurmakta, ardından da “Ey Rabbim! Beni yakın bir süreye kadar geciktirsen de sadaka verip iyilerden olsam!” diyecek şekilde herhangi birisine ölüm gelmeden önce Allah’ın verdiği rızıklardan infak edilmesini emretmektedir.

Sûrenin son âyetinde, hem bunun gerekçesi hem de genel bir prensip olarak şu beyanla sûre sona erdirilmektedir: “Allah, eceli geldiğinde hiç kimseyi (ölümünü) asla ve asla ertelemez. Allah, yaptıklarınızdan haberdardır.”

ı. Yüce Allah’ı Anmaktan Alıkonulmamak

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ اَمْوَالُكُمْ وَلَآ اَوْلَادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللّٰهِ وَمَنْ يَفْعَلْ ذٰلِكَ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ “Ey iman edenler! Mallarınız ve çocuklarınız, sizi Allah’ı hatırlamaktan alıkoymasın! Kim bunu yaparsa işte onlar kaybedenlerin ta kendileridir.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا تُلْهِكُمْ lâ tülhiküm emri “sakın sizleri alıkoymasın”; اَمْوَالُكُمْ emvâlüküm tamlaması “ne sizin mallarınız”; وَلَآ اَوْلَادُكُمْ ve lâ evlâdüküm ifadesi “ne de sizin çocuklarınız”; عَنْ ذِكْرِ اللّٰهِ ‘an zikrillâhi tamlaması “Allah’ı anmaktan”; وَمَنْ يَفْعَلْ ve men yef‘al ifadesi “her kim yaparsa”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bunu”; فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ fe ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْخَاسِرُونَ el-hâsirûne kelimesi ise “ziyana uğrayanlar, kaybedenler” demektir.

Burada hayatı Yüce Allah bilinciyle yaşamanın önüne hiçbir engelin çıkarılmaması gerektiği, aksi takdirde zarar ve ziyanın kaçınılmaz olacağı gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تُلْهِكُمْ اَمْوَالُكُمْ وَلَآ اَوْلَادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللّٰهِ “Ey iman edenler! Mallarınız ve çocuklarınız, sizi Allah’ı hatırlamaktan alıkoymasın!” Yüce Allah önceki âyette kibirli münafıklara verdiği cevapta izzet ve şerefin Allah’a, Rasûlü’ne ve müminlere ait olduğunu beyan ettikten sonra, söz konusu izzete layık olabilmenin yollarından birisinin Allah’ı devamlı hatırlaması ile mallar ve çocuklar vs. hiçbir şeyin kendisini Allah’ı anmaktan alıkoymaması olduğunu beyan etmektedir.

Âyette yer alan ذِكْر اللّٰهِ zikrullâhi tamlaması her ne kadar bazı âlimler tarafından “beş vakit namaz” olarak yorumlansa da maksat namazı da içerecek şekilde bütün ibadetler ve duyarlılıklar yani genel manada “Allah’a itaat”(48) olduğunda şüphemiz yoktur. Çünkü bu sayede bir mümin duyarlılığı oluşturulması hedeflenmektedir. Esasında zikrullâh tamlaması hayatı Allah bilinciyle yaşamak, hayatın merkezinde Allah’ı düşünmek demektir ki kişiye bunu kazandıracak değer elbette bir adı da zikr olan Kur’ân’dır.

a) Tekâsür 102/1’de geçen اَلْهٰي elhâ fiiliyle Nûr 24/37’de geçen تُلْه۪ي tülhî fiili, ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz Münâfikûn 63/9’daki تُلْهِ tülhi emri aynı köktendir ve “oyalama” anlamını içermektedir. Demek ki insanoğlu kendisini Yüce Allah’ın zikrinden alıkoyacak şeylerin oyalamasına izin vermemeli, bunun sonucunda da aldanmaması gerektiği noktasında ciddi bir şekilde uyarılmaktadır.

Enfâl 8/28 ve Teğâbun 64/15’te yer alan “malların ve çocukların ağır bir imtihan oluşu” gerçeği de bu bağlamda hatırlanmalıdır. Kehf 18/46 ve Meryem 19/76’da verilen bilgiye göre, mallar ve çocuklar dünya hayatının süsüdür; bâkî kalacak olanlar ise sevap bakımından kalıcı olan salih amellerdir.

b) Tekâsür 102/1-2’de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan uyarının zıddını yaşayan insanlardan söz edilmekte ve şöyle buyrulmaktadır: “Çoğaltma tutkusu sizi o kadar oyaladı ki sonunda mezarlıkları dahi ziyaret ettiniz.”

Konu bağlamında dünya hayatını özetleyen Hadîd 57/20’de şu beyanlara yer verilmektedir: “Bilin ki dünya hayatı ancak bir oyun, eğlence, bir süs, aranızda bir övünme ve daha çok mal ve evlât sahibi olma isteğinden ibarettir. Tıpkı bir yağmur gibidir ki, bitirdiği ziraatçilerin hoşuna gider. Sonra kurur da sen onun sapsarı olduğunu görürsün; sonra da çer çöp olur. Ahirette ise çetin bir azap vardır. Yine orada Allah’ın mağfireti ve rızası vardır. Dünya hayatı aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey değildir.” Demek ki dünya hayatı beş boyutuyla insanları aldatmaktadır. Müslümanlar dünyanın bu aldatıcı yapısına dikkat edip istikametlerini bozmamaları noktasında uyarılmaktadır.

İnsanlar mala düşkünlükte birbirlerini geride bırakmayacak şekilde, yararsız bir yarış içine girmektedirler. İnsanın bu yönünü Hz. Peygamber şu şekilde ifade etmektedir: “Âdemoğlunun iki vâdi dolusu malı olsa üçüncüyü ister... İnsanoğlunun karnını (gözünü) ancak toprak doldurur.”(49) İşte hadiste de belirtildiği gibi, insanoğlunun mala düşkünlüğü ortadadır. Bu düşkünlük bir de sahip olunan geçici dünya malıyla övünmeye dönüşürse, o zaman durum daha tehlikeli bir hal almaktadır.

c) Bakara 2/152’de dolaylı olarak belirtildiği üzere, kişiler eğer Yüce Allah’ı anmaktan alıkonurlarsa bu durum Allah’ın da onları anmaması sonucunu getirecektir. Bu durum Tevbe 9/67’de “münafıklarla”, Tâhâ 20/124-127’de “Kur’ân’dan yüz çevirenlerle”, Haşr 59/19’da “Allah’ı unuttukları için Allah’ın da onlara kendilerini unutturduğu kişilerle” ilişkilendirilmektedir. Eğer kişiler kendilerini aşırı derecede ticarete kaptırılarlarsa, bu durum onların şiddetli bir şekilde kınanması sonucunu da getirecektir ki Cum‘a 62/11’de dile getirilen uyarıda da bu husus yer almaktadır.

d) Konunun bir de başka yönü vardır ki o da Yüce Allah’ın uyarıya konu edindiği bu meselede duyarlı davrananların bulunduğudur. Bunla ilgili olarak Yüce Allah’ı anmaktan kendilerini hiçbir şeyin alıkoymadığı yiğitlerin bulunduğunu beyan bağlamında Nûr 24/37’de şöyle buyrulmaktadır: “O kişiler (yiğitler), ne ticaret ne de alış-verişin kendilerini Allah’ı anmaktan, namaz kılmaktan ve zekât vermekten alıkoyamadığı insanlardır. Onlar, kalplerin ve gözlerin allak bullak olduğu bir günden korkarlar.”

Yüce Allah’ın emrettiği her bir şey yapılabilirdir ve faydalıdır. Nitekim bu âyette de aynı buyruğa yeterince hassasiyet gösteren yiğitlerin varlığına dikkat çekilmekte, ilahi buyrukların uygulanabilirliğine dair mesajlar verilmekte, bütün müminlerin de böyle olması gerektiği özellikle vurgulanmak istenmektedir.

2. وَمَنْ يَفْعَلْ ذٰلِكَ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ “Kim bunu yaparsa işte onlar kaybedenlerin ta kendileridir.” Yüce Allah âyetin sonunda, başta zikrettiği uyarısının gereğini yapmayıp tersine bir uygulama içerisine girenlerin zarara ve ziyana uğrayanların ta kendileri olduğunu haber vermektedir.

Âyette yer alan اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ülâike hum kullanımı zamir-i fasl denen hasr/kasr yani “vurgulu” ifadelerden birisidir ve bu konudaki uyarının tersine bir durumu olanların mutlak surette kaybedecekleri bildirilmiş olmaktadır.

Demek ki malları ve çocukları kendisini Yüce Allah’ı anmaktan alıkoyanların bu esnada kazandıkları şeyler her ne miktarda olursa olsun, eğer hayat Allah bilinci ile yaşanmamışsa kazanılanların tamamı aslında kayıptır ve sahipleri de elbette derin bir aldanış ve hüsran içerisinde olacaklardır.

ıı. Vakti Geçmeden İnfakta Bulunmak

وَاَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَ اَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوْلَآ اَخَّرْتَن۪يٓ اِلٰىٓ اَجَلٍ قَر۪يبٍ فَاَصَّدَّقَ وَاَكُنْ مِنَ الصَّالِح۪ينَ “Rabbim! Beni yakın bir süreye kadar geciktirsen de sadaka verip iyilerden olsam! diyecek şekilde herhangi birinize ölüm gelmesinden önce size verdiğimiz rızıktan dağıtın!”

Âyetteki وَاَنْفِقُوا ve enfikû meri “ve infak edin”; مِمَّا رَزَقْنَاكُمْ mimmâ razaknâküm ifadesi “size rızık olarak verdiğimiz şeylerden”; مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَ min kabli en ye’tiye tamlaması “gelmesinden önce”; اَحَدَكُمُ ehadeküm ifadesi “sizden birinize”; الْمَوْتُ el-mevtü kelimesi “ölüm”; فَيَقُولَ fe yekûle fiili “(aksi durumda) der ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; لَوْلَآ اَخَّرْتَن۪يٓ levlâ ahhartenî ifadesi “keşke beni tehir etseydin, geciktirseydin, geriye bıraksaydın”; اِلٰىٓ اَجَلٍ قَر۪يبٍ ilâ ecelin karîbin tamlaması “yakın bir süreye”; فَاَصَّدَّقَ fe essaddaka fiili “ben de sadaka vereyim, ben de tasaddukta bulunayım”; وَاَكُنْ ve ekün fiili “ve (şöyle) olayım”; مِنَ الصَّالِح۪ينَ mine’s-sâlihîne ifadesi ise “salihlerden, iyilerden, işi düzgün kılanlardan” demektir.

Burada nifaktan kurtulmanın çaresi olan infakta bulunmanın zamanı ve eğer yapılmazsa dile getirilecek bir istek gündeme getirilmektedir.

1.وَاَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَ اَحَدَكُمُ الْمَوْتُ “Herhangi birinize ölüm gelmesinden önce size verdiğimiz rızıktan dağıtın!” Yüce Allah önceki âyette müminleri izzete ve şerefe erdirecek olan şeylerden birisinin Allah’ı anmaktan gafil kalmamak olduğunu beyan ettikten sonra, bu âyette söz konusu izzet ve şerefi elde edecek ikinci husus olan “infak”a sözü getirmektedir.

İnfakta bulunmak hem izzet ve şeref elde etmenin yollarından birisidir; hem de yorumunu yapmakta olduğumuz Münâfikûn sûresinin ilk sekiz âyetinde ele alınan münafıklık yani “nifak”ın panzehirinin “infak” olduğuna dikkat çekmeyi amaçlamaktadır. “İnfak bir anlamda nifak yok edicisidir” ve infakı olanlar imanlarını muhafaza ettikleri sürece nifak denen hastalıktan kurtulmayı da başaracaklardır.

a) وَاَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاكُمْ “Size verdiğimiz rızıktan infak edin!” Yüce Allah bu âyette müminlere hitap etmekte ve kendilerine verdiği rızıktan bir bölümünü infak etmelerini emretmektedir. Âyetteki beyanın mutlak emir olduğu açıktır.

Âyetteki رَزَقْنَاكُمْ razaknâküm “size verdiğimiz rızık” ifadesinden hareketle, infak edilmesi gereken malın Yüce Allah tarafından ihsan edildiğinin unutulmaması gerektiğine özellikle dikkat çekilmektedir. Bu fiilin başında yer alan مِمَّا mimmâ ifadesinde geçen مِنْ min edatı teb‘îdıyye yani “bir kısmı” manasına geldiği için, Yüce Allah’ın verdiği rızkın tamamının değil de bir kısmının infak edilmesinin emredildiği anlaşılmaktadır.

“İnfak” kavramı hakkında detaylı bilgiyi daha önce yorumladığımız Bakara 2/215’te verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istememekteyiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim:

Âyetteki hitaptan anlaşılıyor ki infak bir iman eylemidir; imkânla sınırlı değildir. İmanı olan herkesin infak edebilecek bir şeyleri mutlaka vardır. Çünkü infak sanıldığı gibi sadece ekonomik mal varlığından ibaret değildir. Bilgi, ilgi, tecrübe, ekonomi, servet, bedensel yardım, fedakârlık vs. şeylerin infakı olduğu gibi canını Yüce Allah yolunda vermek de infakın zirvesidir.

Öyleyse herkesin her zaman infak edebileceği bir şeyleri mutlaka vardır ve Yüce Allah işte o şeylerden bir kısmının verilmesini emretmektedir. Zaten âyette kimlere infak edilmesi gerektiğinden söz edilmemesi, maksadın sadece ekonomik değil, çok daha kapsamlı bir şekilde ele alındığının bir göstergesidir.

b)مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَ اَحَدَكُمُ الْمَوْتُ “Herhangi birinize ölüm gelmeden önce.” Yüce Allah infak emrini beyan ederken bunun ne zaman yapılması gerektiğine de dikkat çekmektedir. Müminlerin infaka devam etmeleriyle ilgili olarak infakın zamanında yapılması gerektiğini ve zamanı geçirilince artık hiçbir şeyin kimseye faydasının dokunmayacağını bildirmek üzere Bakara 2/254’te şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Kendisinde artık alış-veriş, dostluk ve kayırma bulunmayan gün (kıyamet, mahşer günü) gelmesinden önce, size verdiğimiz rızıktan infak edin! (Nimetlere) nankörlük edenler elbette zalimlerdir.”

Yüce Allah infakı emrettiği bu âyetinde bunun ne zamandan önce gerçekleştirilmesi gerektiğini de belirtmekte, zamanı geçmiş bir eylemin sahibine faydasının bulunmayacağı mesajını vermek istemektedir. Konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/31’de şöyle buyrulmaktadır: “İman eden kullarıma söyle: Namazlarını dosdoğru kılsınlar, alış-verişin ve dostluğun bulunmadığı bir gün gelmesinden önce kendilerini rızıklandırdıklarımızdan (bir bölümünü Allah için) gizli-açık infak etsinler!”

Bakara 2/254, İbrâhim 14/31, Rûm 30/43, Şûrâ 42/47 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Münâfikûn 63/10. âyette de geçtiği gibi Yüce Allah insanların fedakârlıklarını zamanında yapmaları gerektiğine dikkat çekmekte, zira vakit geçtikten sonra hesap mahşere kalacağı için orada böyle bir imkânın bulunmayacağına vurgu yapmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen ve مِنْ قَبْلِ “önce” denilen zaman, devam eden ifadede اَنْ يَاْتِيَ اَحَدَكُمُ الْمَوْتُ “size ölüm gelmeden önce” şeklinde dile getirilmekte, infak denen duyarlılığın ötelenmemesi, zamanında ve kişinin bizzat kendisi tarafından yerine getirilmesi gerektiğine dikkat çekilmektedir. Aksi takdirde, sonuçsuz yakarışlar adeta havada uçuşacak, fakat bunun hiç kimseye hiçbir faydası da dokunmayacaktır.

2. فَيَقُولَ رَبِّ لَوْلَآ اَخَّرْتَن۪يٓ اِلٰىٓ اَجَلٍ قَر۪يبٍ فَاَصَّدَّقَ وَاَكُنْ مِنَ الصَّالِح۪ينَ “(Aksi takdirde şöyle) der: Rabbim! Beni yakın bir süreye kadar geciktirsen de sadaka verip iyilerden olsam!” İşte Yüce Allah, zamanında yapılmayan infakın, sahibine derin bir pişmanlık sebebi olacağını, ölüm anında sonuçsuz bir istekte bulunulacağını haber vermektedir. Âyette geçen لَوْلَا levlâ edatı hellâ manasında bir “teşvik” anlamı içermektedir.

a) İnsanların kendilerine yapılan uyarılara itibar etmemeleri sonucunda dile getirecekleri ecelin tehiri şeklindeki bir istekleri bağlamında İbrâhim 14/44’te şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine azabın geleceği, bu yüzden zalimlerin ‘Ey Rabbimiz! Yakın bir müddete kadar bize süre ver de senin davetine uyalım ve peygamberlere tâbi olalım’ diyecekleri gün hakkında insanları uyar. (Onlara şöyle denilecek:) Daha önce, sizin için bir zevâl olmadığına, yemin etmemiş miydiniz?”

b) Bir benzeri de İbrâhim 14/44’te geçen اَجَلٍ قَر۪يبٍ ecel-i karîb tamlaması “yakın ecel”, “kısa bir süre” manasına gelmekte ve onların kısa bir süreliğine de olsa ecellerinin geciktirilmesini isteyecekleri anlaşılmaktadır.

Ecellerinin biraz daha yakın bir zamana ertelenmesi isteğinin gerekçesi âyette فَاَصَّدَّقَ وَاَكُنْ مِنَ الصَّالِح۪ينَ “Muhakkak ki tasadduk edeyim ve salihlerden olayım” şeklinde dile getirilmektedir. Burada geçen اَصَّدَّقَ essaddeka fiilinin aslı etesaddeka şeklindedir ve “sadaka vermek”, “hayır hasenatta bulunmak” gibi anlamlara gelmekte, وَاَكُنْ مِنَ الصَّالِح۪ينَ ve ekün min’s-sâlihîne ifadesi ise “iyilerden, salihlerden, özü, sözü ve davranışları birbiriyle uyumlu kişilerden olmak” anlamına gelmektedir.

Benzer bir ifade ölüm sonrasında dünyaya geri döndürülme talebinin zikredildiği Mü’minûn 23/99-100’de şöyle zikredilmektedir: “Nihâyet onlardan (müşriklerden) birine ölüm gelip çattığında ‘Ey Rabbim! Beni geri gönderin; belki terk ettiğim (dünya)da iyi iş(ler) yaparım’ der. Hayır! Onun söylediği bu söz (boş) laftan ibarettir. Onların gerisinde ise yeniden diriltilecekleri güne kadar (süren) bir berzah (engel, ölüm engeli) vardır.”

c) Fecr 89/24’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, mahşer şartlarında suçlular çeşitli pişmanlıklar yaşayacak ve birtakım isteklerde bulunacaklardır. Buna göre, âhirette yaşanacak pişmanlıklar Nahl 16/27’de beyan edildiği gibi ölüm anında başlayacak, ölümden hemen sonra da devam edecektir.

En‘âm 6/27, A‘râf 7/53, Mü’minûn 23/99-100 ve Secde 32/12’de “dünyaya geri dönüş isteği”; İbrahim 14/44, Mü’min 40/11 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Münâfikûn 63/10’da “ölümün veya azabın biraz daha geciktirilmesi”; Şu‘arâ’ 26/203’te “kendilerine biraz daha zaman tanınması”; Mülk 67/10-11’de ise “dünyadayken gerçeğe kulak verip onu akledebilme itirafı” bunlar arasında sayılabilir.

d) Bu türden isteklere genel manada bir cevap teşkil etmesi ve isteklerin hiçbir şekilde ciddiye ve dikkate alınmamasıyla ilgili olması bakımından Fâtır 35/37’de şöyle buyrulmaktadır: “Oradakiler şöyle feryat edecekler: ‘Ey Rabbimiz! Bizi (buradan) çıkar da (dünyada) yaptıklarımızın dışında salih amel(ler) yapalım.’ (Yüce Allah onlara şöyle diyecektir:) Size uyarıcı (peygamber) de geldiği halde gerçeği hatırlayabilecek kimsenin bunu başarabileceği kadar bir ömür vermedik mi? Şimdi tadın (azabı)! Zalimlerin hiçbir yardımcısı yoktur.”

ııı. Ecelin Tehir Edilmemesi

وَلَنْ يُؤَخِّرَ اللّٰهُ نَفْسًا اِذَا جَآءَ اَجَلُهَا وَاللّٰهُ خَب۪يرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ “Allah süresi geldiğinde kimseyi (ölümünü) asla ertelemez. Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”

Âyettekiوَلَنْ يُؤَخِّرَ ve len yuahhıra fiili “ve asla ve asla tehir etmez, geciktirmez”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; نَفْسًا nefsen kelimesi “hiçbir canı”; اِذَا جَآءَ izâ câe ifadesi “geldiği, dolduğu zaman”; اَجَلُهَا ecelühâ tamlaması “onun süresi”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; خَب۪يرٌ habîrun kelimesi “haberdar(dır)”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi ise “yaptığınız şeylerle ilgili, yaptığınız şeylerden” demektir.

Burada önceki âyette dile getirilen istek cevaplandırılmakta ve ecelin tehir edilmeyeceği gündeme getirilmektedir.

1.وَلَنْ يُؤَخِّرَ اللّٰهُ نَفْسًا اِذَا جَآءَ اَجَلُهَا “Allah süresi geldiğinde kimseyi (ölümünü) asla ertelemez.” Yüce Allah “ecelini biraz daha geriye tehir etme ve sadaka verip salihlerden olma” duasında bulunan kişiye cevap vermekte ve süresi geldiğinde hiçbir canı asla ve asla geriye bırakmayacağını, yani ecelini tehir etmeyeceğini beyan etmektedir.

Âyette yer alan لَنْ يُؤَخِّرَ len yuahhıra ifadesindeki لَنْ len edatı, bir işin hiçbir şekilde gerçekleşmeyeceğini gösteren bir mana içermektedir. Demek ki Yüce Allah’ın “ölüm gelmeden önce infakta bulunun” şeklindeki emrinin gerekçesi, ölüm gelince hiçbir şekilde ertelenmemesi olarak belirlenmektedir.

a) Ecel, sözlükte “bir şey için konulan, sınırı belirlenen süre” anlamına gelmektedir. Dolayısıyla ecel, sonu ilâhî yasayla belirlenmiş bir vâdedir. Bu vâde sadece Yüce Allah tarafından bilindiği ve belirlendiği için, adına “tehir veya geciktirme” dediğimiz şey aslında bizim algımızda bize tanınan bir fırsattan ibarettir; yoksa Yüce Allah’ın aklına sonradan bir şey gelmeyeceği ve sonradan bir bilgilenmenin söz konusu olamayacağı kesindir.

Konuyla ilgili olarak Nûh 71/3-4’te şöyle buyrulmaktadır: “Allah’a kulluk edin; O’na karşı takvânızı takının (sorumluluğunuzu bilin, duyarlı olun) ve bana itaat edin ki (Allah) da günahlarınızı bağışlasın ve sizi belli bir ecele kadar tehir etsin (cezalandırmadan yaşatsın. Unutulmamalıdır ki) Allah’ın belirlediği süre dolunca o artık ertelenemez. Keşke bilseydiniz!”

Bu âyetlerin tefsirinde de ifade ettiğimiz üzere, “ecele tehir” vardır; ancak “ecelin tehiri” kesinlikle söz konusu değildir. Bu cümle ile yorumunu yapmakta olduğumuz Münâfikûn 63/11’deki ifade aynı mesajı vermektedir. Yüce Allah’ın belirlediği ve “ecel” adı verilen süre ertelenemez; ilâhî yasa bu noktada son derece açıktır. Fâtır 35/11’de ifade edildiği üzere, uzun ömrün de kısanın da belirlenmiş bir yasası vardır. O yasa işletilir ve ecelde tehir yaşanmaz.

b) Yüce Allah’ın ömür belirlemedeki yetkinliği ve eşsizliği Fâtır 35/11’de de açıkça vurgulanmakta, O’nun koyduğu yasanın işlemekte olduğu beyan edilmektedir. Uzun yaşayanların da kısa yaşayanların da, çocukken ölenlerin de yaşlılığa erişenlerin de ömürleri bu anlamda Yüce Allah tarafından ve içeriğini sadece O’nun bileceği bir şekilde belirlenmektedir.(50)

Fâtır 35/11’in sonunda yer alan “Bu, Allah için çok kolaydır” ifadesi, koyduğu yasaları istediği gibi belirlemede Yüce Allah yetkin olduğu gibi, isterse onları değiştirmede de yetkindir; başkasından izin alması söz konusu değildir. Çünkü dilediğini yapabilen sadece O’dur.

c) Ecelin geciktirilmemesi veya öne alınmaması bağlamında Nahl 16/61’in son cümlesindeki bir ifade çok önemlidir ve mutlak surette iyi anlaşılmalıdır. Söz konusu âyette ecellerin bir an geciktirilemeyeceği gibi bir an öne de alınamayacağı beyan edilmektedir. Ecel geldiğinde yani süre dolduğunda “bir an geciktirilmemek” anlaşılabilirdir; ancak “bir an öne alınamamak” ne demektir?

Bunun üzerinde düşünmek gerekir. Çünkü süresi dolmuş bir ömrün öne alınmasından maksadın ölümle ilgili olmadığını söylemek durumundayız. Burada amaç “acı çekmemek için cezalandırılma süresini çabuklaştırmayı ve kısa tutmayı istemek”tir. Esasında süre dolduğu için öne alınamayacak şey “mahşer azabının erkene alınıp kısa sürede bitirilmesi” olmalıdır. Aksi takdirde zaten bitmiş olan bir “sürenin öne alınması” ifadesi anlamını yitirmiş ve gerçekleşmesi mümkün olmayan bir durum meydana gelmiş olacaktır.

2. وَاللّٰهُ خَب۪يرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ “Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” Kur’ân’da bu mesajı veren çeşitli kullanımlar vardır.(51) Yüce Allah âyetin ve sûrenin sonunda muhataplarının yani kullarının neler yapıp ettiğini gayet iyi bildiğini, her bir şeyden de haberdar olduğunu beyan etmektedir. Kur’ân’da bu anlamda Yüce Allah’ın bilmesi, görmesi, haberdar olması vs. şeklinde geçen ifadeler art niyetlilere karşı gözdağı verme amaçlı hatırlatmalardır.

Dipnotlar

• 1 - Buhârî, Îmân, 24; Şehâdet, 28; Edeb, 69; Müslim, İman, 107, 109; Tirmizî, İman, 14; Nesâî, İman, 20.
• 2 - Zemahşerî, age., IV, 526-527. 3 - Taberî, age., XXVIII, 106.
• 4 - Zemahşerî, age., IV, 527.
• 5 - Taberî, age., XXVIII, 107. 6 - Zemahşerî, age., IV, 527.
• 7 - Semerkandî, age., III, 451. 8 - Taberî, age., XXVIII, 106. 9 - Nisâ’ 4/22, 38, 97, 115; Mâide 5/66; En‘âm 6/31, 136; A‘râf 7/177; Tevbe 9/9; Nahl 16/35, 59; İsrâ’ 17/32; Kehf 18/29; Tâhâ 20/101; Furkân 25/66; Şu‘arâ’ 26/173; Neml 27/58; ‘Anklebût 29/4; Sâffât 37/177; Câsiye 45/21; Feth 48/6; Mücâdile 58/15; Münâfikûn 63/2.
  • Nisâ 4/22 Nisâ 4/38 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/66 En‘âm 6/31 En‘âm 6/136 A‘râf 7/177 Tevbe 9/9 Nahl 16/35 Nahl 16/59 İsrâ 17/32 Kehf 18/29 Tâhâ 20/101 Furkân 25/66 Şu‘arâ 26/173 Neml 27/58 ‘Ankebût 29/4 Sâffât 37/177 Câsiye 45/21 Fetih 48/6 Mücâdele 58/15 Münâfikûn 63/2
• 10 - Semerkandî, age., III, 451. 11 - Esed, age., s. 1151’de 2. not.
• 12 - Semerkandî, age., II, 129; Zemahşerî, age., II, 348.
• 13 - Bakara 2/6-7; En‘âm 6/46; Câsiye 45/23. 14 - Nisâ’ 4/155; A‘râf 7/100-101; Tevbe 9/85-87, 93; Yûnus 10/74; Nahl 16/106-108; Rûm 30/58-59; Mü’min 40/34-35; Muhammed 47/16; Münâfikûn 63/1-3.
  • Bakara 2/7 En‘âm 6/46 Câsiye 45/23 Nisâ 4/155 A‘râf 7/101 Tevbe 9/87 Tevbe 9/93 Yûnus 10/74 Nahl 16/108 Rûm 30/59 Mü'min 40/35 Muhammed 47/16 Münâfikûn 63/3
• 15 - Semerkandî, age., III, 451; Taberî, age., XXVIII, 107.
• 16 - Zemahşerî, age., IV, 527. 17 - Semerkandî, age., III, 451; Râzî, age., XXX, 14.
• 18 - Taberî, age., XXVIII, 107; Zemahşerî, age., IV, 528; Yazır, age., VIII, 69. 19 - Semerkandî, age., III, 451.
• 20 - Zemahşerî, age., IV, 529. 21 - Semerkandî, age., III, 451.
• 22 - Tevbe 9/43.
  • Tevbe 9/43
• 23 - Tevbe 9/30; Münâfikûn 63/4. 24 - Yûsuf 12/92. 25 - Zâriyât 51/10. 26 - ‘Abese 80/17. 27 - Tebbet 111/1. 28 - Kurtubî, age., XIX, 189.
  • Tevbe 9/30 Münâfikûn 63/4 Yûsuf 12/92 Zâriyât 51/10 ‘Abese 80/17 Tebbet 111/1
• 29 - Mâide 5/75; En‘âm 6/95; Tevbe 9/30; Yûnus 10/34; ‘Ankebût 29/61; Rûm 30/55; Fâtır 35/3; Mü’min 40/62; Zuhruf 43/87; Münâfikûn 63/4.
  • Mâide 5/75 En‘âm 6/95 Tevbe 9/30 Yûnus 10/34 ‘Ankebût 29/61 Rûm 30/55 Fâtır 35/3 Mü'min 40/62 Zuhruf 43/87 Münâfikûn 63/4
• 30 - Râzî, age., XXVI, 4.
• 31 - Münâfikûn 63/8. 32 - Münâfikûn 63/7. 33 - Semerkandî, age., III, 451; Taberî, age., XXVIII, 108-110; Râzî, age., XXX, 15.
  • Münâfikûn 63/8 Münâfikûn 63/7
• 34 - Mâide 5/108; Tevbe 9/24, 80; Saff 61/5; Münâfıkûn 63/6.
  • Mâide 5/108 Tevbe 9/24 Tevbe 9/80 Saff 61/5 Münâfikûn 63/6
• 35 - Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Fâtır 35/8; Müddessir 74/31.
  • Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Fâtır 35/8 Müddessir 74/31
• 36 - Bakara 2/258, 264; Âl-i İmrân 3/86; Mâide 5/51, 67, 108; En‘âm 6/144; Tevbe 9/19, 24, 37, 80, 109; Nahl 16/37, 107; Kasas 28/50; Rûm 30/29; Ahkâf 46/10; Saff 61/5, 7; Cum‘a 62/5; Münâfikûn 63/6; Müddessir 74/31. 37 - Mü’min 40/28. 38 - Zümer 39/3. 39 - Hacc 22/16.
  • Bakara 2/258 Bakara 2/264 Âl-i İmrân 3/86 Mâide 5/51 Mâide 5/67 Mâide 5/108 En‘âm 6/144 Tevbe 9/19 Tevbe 9/24 Tevbe 9/37 Tevbe 9/80 Tevbe 9/109 Nahl 16/37 Nahl 16/107 Kasas 28/50 Rûm 30/29 Ahkâf 46/10 Saff 61/5 Saff 61/7 Cum‘a 62/5 Münâfikûn 63/6 Müddessir 74/31 Mü'min 40/28 Zümer 39/3 Hacc 22/16
• 40 - Benzer rivayetler için bk. Buhârî, Tefsîru Sûre-i Münâfikîn, 2-6; Menâkıb, 8; Müslim, Birr, 64; Münâfikûn,1; Ahmed b. Hanbel, III, 393; IV, 369, 373. Bu tür rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., III, 452; Taberî, age., XXVIII, 111; Zemahşerî, age., IV, 529-530; Râzî, age., XXX, 17.
• 41 - Zemahşerî, age., IV, 529-530; Râzî, age., XXX, 17. 42 - Semerkandî, age., III, 453; Taberî, age., XXVIII, 112-116.
• 43 - Bakara 2/206; Nisâ’ 4/139; Yûnus 10/65; Şu‘arâ’ 26/44; Fâtır 35/10; Sâffât 37/180; Sâd 38/2, 82; Münâfikûn 63/8. 44 - Semerkandî, age., II, 127. 45 - Âl-i İmrân 3/26; Nisâ’ 4/139; Yûnus 10/65; Fâtır 35/10; Sâffât 37/180; Sâd 38/82; Münâfikûn 63/8.
  • Bakara 2/206 Nisâ 4/139 Yûnus 10/65 Şu‘arâ 26/44 Fâtır 35/10 Sâffât 37/180 Sâd 38/2 Sâd 38/82 Münâfikûn 63/8 Âl-i İmrân 3/26 Nisâ 4/139 Yûnus 10/65 Fâtır 35/10 Sâffât 37/180 Sâd 38/82 Münâfikûn 63/8
• 46 - Taberî, age., XXII, 119-120.
• 47 - Âl-i İmrân 3/31.
  • Âl-i İmrân 3/31
• 48 - Semerkandî, age., III, 453; Taberî, age., XXVIII, 117; Zemahşerî, age., IV, 532; Râzî, age., XXX, 18.
• 49 - Buhârî, Rikâk, 10; Müslim, Zekât, 116; Tirmizî, Zühd, 27.
• 50 - En‘âm 6/60; Nahl 16/70; İsrâ’ 17/99; Hacc 22/5; Zümer 39/42; Mü’min 40/67.
  • En‘âm 6/60 Nahl 16/70 İsrâ 17/99 Hacc 22/5 Zümer 39/42 Mü'min 40/67
• 51 - Bakara 2/234, 271; Âl-i İmrân 3/153, 180; Nisâ’ 4/35, 94, 128, 135; Mâide 5/8; En‘âm 6/18, 73, 103; Tevbe 9/16; Hûd 11/1, 111; İsrâ’ 17/17, 30, 96; Hacc 22/63; Nûr 24/30, 53; Furkân 25/58, 59; Neml 27/88; Lokmân 31/16, 29, 34; Ahzâb 33/2, 34; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/14, 31; Şûrâ 42/27; Feth 48/11; Hucürât 49/13; Hadîd 57/10; Mücâdile 58/3, 11, 13; Haşr 59/18; Münâfikûn 63/11; Teğâbun 64/8; Tahrîm 66/3; Mülk 67/14; ‘Âdiyât 100/11.
  • Bakara 2/234 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/35 Nisâ 4/94 Nisâ 4/128 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 En‘âm 6/18 En‘âm 6/73 En‘âm 6/103 Tevbe 9/16 Hûd 11/1 Hûd 11/111 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Hacc 22/63 Nûr 24/30 Nûr 24/53 Furkân 25/58 Furkân 25/59 Neml 27/88 Lokmân 31/16 Lokmân 31/29 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/2 Ahzâb 33/34 Sebe' 34/1 Fâtır 35/14 Fâtır 35/31 Şûrâ 42/27 Fetih 48/11 Hucurât 49/13 Hadîd 57/10 Mücâdele 58/3 Mücâdele 58/11 Mücâdele 58/13 Haşr 59/18 Münâfikûn 63/11 Teğâbun 64/8 Tahrîm 66/3 Mülk 67/14 ‘Âdiyât 100/11