Sâffât Suresi

Mekke’de risâletin 10-11. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 182 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “sıra sıra dizilenler” anlamındaki الصَّآفَّات es-sâffât kelimesinden alan Sâffât sûresi inişe göre 66, resmî sıralamada ise 37. sûredir.

Sâffât sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yâsîn sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de yeminlerle başlaması, öldükten sonra mahşer diriltilmesini inkar edenlerin durumu (Yâsîn 77-78; Sâffât 16-18), mahşer için büyük gürültünün yaşanması (Yâsîn 53; Sâffât 19), azgınların cehenneme atılmaları (Yâsîn 59-64; Sâffât 22-24) gibi konuları örnek olarak verebiliriz.

Sâffât sûresi, çeşitli sıfatlara yeminle başlamakta, Yüce Allah’ın kudretine, cinlerin bilgi çalma girişimlerinin engellenmesine ve sonuçlarına dair bilgilerle devam etmektedir. 11. âyetten itibaren, müşriklerin duyarsızlığı, alaycılıkları, öldükten sonra diriltilmeye inanmayanlara yönelik kınayıcı ifadeler yer almakta, bu arada mahşerde insanların birbirilerini suçlayacakları, ancak azapta ortak olmaları noktasında sonucun değişmeyeceği haber verilmektedir.

40. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın has kullarının mahşerdeki ödüller içindeki durumu gündeme getirilmekte, bu arada azgın kişilerin cehennemdeki yeriyle ilgili göndermeler yapılmaktadır. 75. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. İbrâhim, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn, Hz. İlyâs, Hz. Lût, Hz. Yûnus peygamberlerin kıssaları belli ölçülerde ve boyutlarda dile getirilmektedir.

149. âyetten itibaren, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a çocuk isnadı bağlamında bunun korkunç bir yalan olduğu üzerinde durulmakta, ardından Yüce Allah ile cinler arasında senep bağı kurma algıları ve kabulleri şiddetle reddedilmekte, Yüce Allah’ın bu tür yakıştırmalaradan münezzeh ve yüce olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Bununla birlikte bu iddia sahipleri ve tapındıkları varlıkların cehenneme atılacakları haber verilmektedir.

167. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın peygamberlerine yardım etme uygulaması, onların mutlaka galip gelecekleri, dolayısıyla müşriklerin cezalandırılmasıyla ilgili aceleye gerek olmadığı, çünkü kendilerine belli bir süre yaşamaları için süre verildiği beyan edilmektedir.

180-182. âyetlerde ise şu bilgi yer almaktadır: “Senin izzet sahibi Rabbin, onların isnat etmekte oldukları vasıflardan yücedir, münezzehtir. Gönderilen bütün peygamberlere selam olsun! Âlemlerin Rabbi olan Allah’a da hamd olsun!”

Yüce Allah, sûrenin 27-49. âyetlerinde cehennemliklerin birbirlerini suçlayacaklarını, ancak aynı sonu paylaşacaklarını haber vermekte, buna karşılık ihlaslı kulların cennetlerde çeşitli şekillerde ödüllendirileceklerini müjdelemektedir.

a) Karşılıklı Sonuçsuz Atışmalar

Yüce Allah, sûrenin 27-32. âyetlerinde ateş azabındakilerden aldatılanların kendilerini saptıranları suçlayacaklarını, “muhakkak ki siz bize (hep) sağdan gelirdiniz” ifadesini kullanarak hep hak ögrüntüsü içinde onları saptırdıklarını beyan edeceklerini haber vermektedir.

Ardından, diğerlerinin de buna karşılık olarak “Bilâkis; siz inanan kimseler değildiniz. Bizim sizi zorlayacak hiçbir gücümüz (yaptırım imkânımız) yoktu. Aksine, kendiniz azgın bir toplumdunuz” diye cevap verecekleri, devamında da şu sözleri söylecekleri bildirilmektedir: “Rabbimizin sözü (azap hükmü) bizim aleyhimize gerçekleşti. Biz (hak ettiğimiz cezayı) mutlaka tadacağız. Biz sizi saptırdık. Çünkü kendimiz de sapmıştık.”

ı. Suçlayanların Sözleri

وَاَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلٰى بَعْضٍ يَتَسَآءَلُونَ قَالُوٓا اِنَّكُمْ كُنْتُمْ تَاْتُونَنَا عَنِ الْيَم۪ينِ “Onların bir kısmı bir kısmına dönüp (hesap) soracaklar. (Sapanlar, saptıranlara) “Şüphesiz ki siz bize (hep) sağdan gelirdiniz!” diyeceklerdir.”

Buradaki وَاَقْبَلَ ve akbele fiili “ve (birbirlerine) yönelmiş (olacak), başlamış (olacak)”; بَعْضُهُمْ ba‘duhum tamlaması “onların bir kısmı”; عَلٰى بَعْضٍ ‘alâ ba‘dın ifadesi “bir kısmında”; يَتَسَآءَلُونَ yetesâelûne fiili “karşılıklı olarak birbirine soru soracaklar”; قَالُوا kâlû fiili “demiş (olacaklar) ki”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; كُنْتُمْ küntüm fiili “(şöyle) idiniz”; تَاْتُونَنَاte’tûnenâ fiili “bize geliyordunuz”; عَنِ الْيَم۪ينِ ‘ani’l-yemîni kelimesi ise “sağ taraftan, iyi görünerek” demektir.

Burada cehennemliklerin birbirlerini suçlamaya çalışacaklarına dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَاَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلٰى بَعْضٍ يَتَسَآءَلُونَ “Onların bir kısmı bir kısmına dönüp (hesap) soracaklar.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “(İşte bu duruma düştükleri vakit) onlardan bir kısmı, diğerlerine yönelip birbirlerine soracaklar (birbirlerini sorumlu tutacaklar).” Yüce Allah mahşerdeki sorgulama esnasında veya sonrasında haklarında kesin hüküm verdiği inkârcıların birbirilerini suçlayacaklarını haber vermektedir. Bu ifadenin bir benzeri Kalem 68/30’da bu defa “birbirlerini kınamaya başlayanlar” anlamında yetelâvemûne fiiliyle zikredilmektedir.

Âyette geçen يَتَسَآءَلُونَ yetesâelûne fiili “karşılıklı olarak birbirine soru sormak” manasına gelse de burada bağlam gereği, maksat “cevabını öğrenmek için bir şeyler sormak” değil, daha çok “birbirini suçlamak, kınamak ve azarlamak”tır.(1) Âyetteki اَقْبَلَ akbele fiili “(birbirlerine) yönelmek, dönüp bakmak” manasına gelmekte, karşılıklı suçlamalardaki yönelişi ifade etmektedir. Bu fiilin “(bir şeye veya işe) başlamak” manası da vardır. Bu durumda âyetin manası “Karşılıklı olarak birbirlerini suçlamaya başlayacaklar” şeklini alır.

Kâf 50/27’de de zikredildiği üzere, cehennemliklerin birbirini suçlamalarıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(2) Sadece bazılarını mealen hatırlatmakla yetinecek, sonrasında bu bağlamda geçen âyetler üzerinde açıklamalar yapmaya çalışacağız.

ı. A‘râf 7/38-39: “(Allah şöyle) buyuracaktır: ‘Sizden önce geçmiş (cehennemlik olan) cin ve insan toplulukları arasında siz de ateşe girin!’ Her topluluk (ateşe) girdikçe yoldaşlarına lânet edecektir. Hepsi birbiri ardına cehennemde toplanınca, sonrakiler önce giren (önderleri) için, ‘Ey Rabbimiz! Bizi işte bunlar saptırdılar! Onlara kat kat ateş azabı ver!’ diyeceklerdir. (Allah da), ‘Zaten herkes için kat kat azap vardır; fakat siz bilmezsiniz’ cevabını verecektir. Öncekiler sonrakilere şöyle diyecekler: (Belli ki) sizin bizden hiçbir farkınız yokmuş. O halde siz de (bizim gibi) yaptıklarınıza karşılık azabı tadın!”

ıı. İbrâhim 14/21: “(Kıyamet gününde) hepsi Allah’ın huzuruna çıkmış (olacak) ve zayıflar o büyüklük taslayanlara diyecekler ki: ‘Biz sizin tâbilerinizdik. Şimdi siz, Allah’ın azabından herhangi bir şeyi bizden savabilir misiniz?’ Onlar da şöyle demiş (olacaklar): Allah bize hidâyet etseydi biz de size hidayet ederdik. Şimdi sızlansak da sabretsek de birdir. Artık bizim için hiçbir sığınak yoktur.”

İnkarcılar “Allah’ın azabından başımıza gelenlerden bir şeyler gidersenize” diyerek hem yardım istemiş olacaklar, hem de onları suçlayacaklardır. Ancak bunun onlara hiçbir şekilde herhangi bir faydası da dokunmayacaktır.

ııı. Ahzâb 33/66-68: “Yüzleri ateşte evrilip çevrildiği gün, ‘Eyvah bize! Keşke Allah’a itaat etseydik, Peygamber’e de itaat etseydik!’ diyecekler. ‘Ey Rabbimiz! Biz reislerimize ve büyüklerimize uyduk da onlar bizi yolda saptırdılar’ diyecekler. Ey Rabbimiz! Onlara iki kat azap ver ve onları büyük bir lânetle rahmetinden kov.”

ıv. Sebe’ 34/31-33: “Sen o zalimleri, Rablerinin huzurunda tutuklanmış, birbirlerine söz atarlarken bir görsen! Zayıf sayılanlar, büyüklük taslayanlara ‘Siz olmasaydınız, elbette biz inanan insanlar olurduk’ diyeceklerdir. Büyüklük taslayanlar, zayıf sayılanlara (kıyamet gününde) ‘Size hidayet geldikten sonra sizi ondan biz mi çevirdik? Bilakis siz suç işliyordunuz!’ diyeceklerdir. Zayıf sayılanlar da büyüklük taslayanlara, ‘Hayır! Gece gündüz (işiniz gücünüz) tuzak kurmaktı. Çünkü siz, daima Allah’ı inkâr etmemizi, O’na ortaklar koşmamızı bize emrederdiniz!’ demiş olacaklardır. Azabı gördüklerinde, pişmanlık gizlemiş (için için yanmış veya pişmanlıklarını açıklamış) olacaklardır. Biz de o kâfir olanların boyunlarına demir halkalar takmış (olacağız). Onlar, yaptıklarından başka (bir şeyle) mi cezalandırılacaklar ki!”

İşte bu ve benzer âyetlerde olduğu gibi dünya hayatındayken saptırılanlar kendilerini saptırdıklarını düşündükleri kişilere “Siz sebep olmasaydınız biz de inananlar olurduk” diyecek ve suçu onlara atmaya çalışacaklardır.

Olumsuz içerikte ve cehennemliklerin durumunu anlatmak için yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümle cennetliklerin cennetteki durumlarını ifade için de kullanılmaktadır. Bu noktada daha sonraki ana başlıkta yorumlayacağımız Sâffât 37/50’de, ayrıca Tûr 52/25’te yer alan beyanları hatırlamak gerekmektedir. Dolayısıyla bu tür ifadeler kullanıldıkları yerlerde bağlama göre anlaşılmak zorundadır; aksi takdirde hatalar kaçınılmaz bir hal alabilir.

2. قَالُوٓا اِنَّكُمْ كُنْتُمْ تَاْتُونَنَا عَنِ الْيَم۪ينِ “(Sapanlar, kendilerini saptıranlara) ‘Şüphesiz ki siz bize (hep) sağdan gelirdiniz!’ diyeceklerdir.” Bu âyette ve devam eden diğer âyetlerde geçen kâle ve/veya kâlû şeklindeki “geçmiş zaman” kalıbındaki fiillere gelecek zaman manası verilmelidir; çünkü anlatılanlar mahşerde gerçekleşecektir ki bu türden kullanımlar bir Kur’ân üslubudur.

Dünya hayatında gerçeklerden sapanlar kendilerini saptırdıklarını düşündükleri kişilere seslenerek, “Siz bize sağdan gelirdiniz” diyeceklerdir. Burada sözü edilen تَاْتُونَنَا عَنِ الْيَم۪ينِ “bize sağdan gelirdiniz” şeklindeki “sağdan gelmek” ifadesi “sûret-i haktan görünmek”, “iyi niyetli görünmek”, “birine ahlâki açıdan yararlı bir tavsiyede bulunuyor görünmek” manasına gelmektedir.(3) Söylenmek istenen şudur: “Siz bize sapkınlıklarınızı süsleyerek gelmiyordunuz; böylece biz de sizin söylediklerinizi doğru sanıyorduk.”

Konuyla ilgili olarak benzer içerikte ifadeler Sebe’ 34/33’te şu şekildedir: “Zayıf sayılanlar büyüklük taslayanlara, ‘Hayır! Gece gündüz (işiniz gücünüz) tuzak kurmaktı. Çünkü siz daima Allah’ı inkâr etmemizi, O’na ortaklar koşmamızı bize emrederdiniz’ diyecekler.” Görüldüğü üzere, mahşer şartlarında hüküm kesinleştikten sonra dünya hayatındayken saptırılmış olanlar kendilerini saptıranlara karşı bu tür suçlayıcı ifadeler kullanacaklardır.

a) Bilindiği üzere الْيَم۪ين el-yemîn kelimesi “iyilik ve mutluluk” yerine kullanılır. Sağ tarafın sol taraftan üstün kabul edilmesi, sağ elin genellikle sol ele göre daha güçlü ve kullanılır oluşu, uğurlu sayılması, ayrıca Hz. Peygamber’in “her makbul işte sağ tarafın kullanılmasını sevmesi”, sağ taraftaki meleklerin sevapları, sol taraftakilerin günahları yazması, mahşerde iyi insanlara amel defterlerinin sağdan verilmesi gibi nedenlerle âyette sözü edilen “sağdan gelmek” önemli bir avantaj ve sûret-i haktan görünmek manasını içermektedir.(4)

b) Âyetteki الْيَم۪ين el-yemîn kelimesinin “güç” manasından hareketle bu âyet “İddiasında güçlü görünerek başka birisine güç gösterisinde bulunarak yaklaşmak” manasını da içermektedir. Esasında saptırılanlar zayıflar ise saptıranların da onların yöneticisi durumunda olanlar olma ihtimali vardır ki bu durumda zaten bir güç gösterisinde bulunup nüfuz baskısıyla hareket ettikleri söylenebilir.(5)

Kelimenin “güç” anlamı nedeniyle bu kişilerin suçu başkalarına atma girişimlerinde görmedikleri bir nokta vardır. Buna göre demek ki bunlar “gücün sözüne itibar ettiler, sözün gücüne ilgi göstermediler.” Mahşerde muhataplarına karşı seslerini yükseltecek olan bu kişiler aslında öncelikle dünya hayatındayken bunu yapmalıydılar.

Oysa bunlar dünyadayken Müslümanlara ve/veya hakikate karşı seslerini yükseltmişler, sözlerini yükseltememişlerdir. Esasında Tevbe 9/40’ta verilen bilgilere göre ise “Allah’ın kelimesi en yüce sözdür” ve sözü yükseltmek de vahyin halikatlerini dile getirmeyi gerektirmektedir.

c) Buradaki anlam ihtimallerinden birisi de, saptıran yöneticilerin saptırdıkları muhataplarına yemin ederek sözlerini söylemeleridir. Yemini duyan kişiler sözün doğru olduğunu sanarak kendilerine tâbi olmuş, böylece hak ve hakikatten ayrılmışlardı.(6) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen hususlar bu gibi anlam ihtimalleridir. Her birinin doğru olması mümkündür; çünkü kelimelerin verdiği anlam ile bağlam bu çeşitliliğe müsaittir.

ıı. Suçlananların Cevapları

قَالُوا بَلْ لَمْ تَكُونُوا مُؤْمِن۪ينَ وَمَا كَانَ لَنَا عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطَانٍ بَلْ كُنْتُمْ قَوْمًا طَاغ۪ينَ فَحَقَّ عَلَيْنَا قَوْلُ رَبِّنَا اِنَّا لَذَآئِقُونَ فَاَغْوَيْنَاكُمْ اِنَّا كُنَّا غَاو۪ينَ “(Saptıranlar ise) şöyle diyecekler: Aksine, siz inananlar değildiniz. Bizim sizi zorlayacak hiçbir gücümüz yoktu. Aslında siz azgın bir toplumdunuz! Rabbimizin (azap) sözü bizim aleyhimize gerçekleşti. Biz (azabı) mutlaka tadacağız. Biz sizi saptırdık. Çünkü kendimiz de sapmıştık.”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demiş (olacaklar) ki)”; بَلْ bel edatı “bilakis, aksine”; لَمْ تَكُونُوا lem tekûnû fiili “siz (şöyle) olmamıştınız, siz değildiniz”; مُؤْمِن۪ين mü’minîne kelimesi “inananlar”; وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “yoktu”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, sizin üzerinizde”;مِنْ سُلْطَانٍ min sültânin kelimesi “herhangi bir otorite, baskı, zorlama”; بَلْ bel edatı “bilakis, aksine”; كُنْتُمْ küntüm fiili “siz (şöyle) idiniz”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir kavim, topluluk”; طَاغ۪ين tâğîne sözcüğü “azgınlar”;فَحَقَّ fe hakka fiili “gerçekleşmiştir”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “üzerimize, bize de”; قَوْلُ رَبِّنَا kavlu rabbinâ tamlaması “bizim Rabbimizin (azap) sözü”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”;لَذَآئِقُونَ lezâikûne kelimesi “elbette tadanlar(ız), tadanlar olacağız, tadacağız”; فَاَغْوَيْنَاكُمْ fe ağveynâküm fiili “biz sizi azdırmıştık”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كُنَّا künnâ fiili “(şöyle) idik”; غَاو۪ين ğâvîne kelimesi ise “azanlar” demektir.

Burada başkalarını saptıranların diğerlerine vereceği cevaplar gündeme getirilmektedir.

1.قَالُوا بَلْ لَمْ تَكُونُوا مُؤْمِن۪ينَ “(Saptıranlar ise) şöyle diyecekler:” Yüce Allah toplum içerisinde yer alan saptırıcı konumundaki önder, yönetici, hatırlı, nüfuzlu vs. kişilerin onları suçlayanlara karşı kendilerini savunacaklarını haber vermektedir. Saptıranlar kendilerini mahşerde suçlayacak kişilere hitap edecek ve “Siz zaten iman etmemiştiniz ki” diyeceklerdir.

Konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/21’de şöyle bir cevap vardır: “Onlar (saptıranlar) da şöyle demiş (olacaklar): Allah bize hidâyet etseydi biz de size hidayet ederdik. Şimdi sızlansak da sabretsek de birdir. Artık bizim için hiçbir sığınak yoktur.” Bu cümlede inkârcı saptırıcılar kendilerince suçu veya sorumluluğu Yüce Allah’a atmakta, ancak sonucun değişmeyeceğini de itiraf etmiş olacaklardır.

Aynı konunun işlendiği Sebe’ 34/32’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Büyüklük taslayanlar, zayıf sayılanlara (kıyamet gününde) ‘Size hidâyet geldikten sonra sizi ondan biz mi çevirdik? Bilakis siz suç işliyordunuz’ diyeceklerdir.” İşte bu âyetle yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ifadeler büyük oranda benzeşmekte, saptırılanların zaten kendilerinin mümin olmadıkları, aksine suçluluktan beslenen mücrimler oldukları ifade edilmektedir.

Benzer şekilde Mü’min 40/48’de de şöyle buyrulmaktadır: “Büyüklük taslayanlar ise ‘Doğrusu hepimiz bunun içindeyiz. Muhakkak ki Allah kulları arasında (vereceği) hükmü vermiştir’ diyeceklerdir.”

Bu konuda en önemli âyetlerden birisinin de Meryem 19/82’de yer aldığını özellikle hatırlamak gerekmektedir. İlgili âyet mealen şöyledir: “Hayır, hayır! (Taptıkları putlar), onların ibadetlerini tanımayacaklar ve onlara hasım (düşman) olacaklar.” İşte bu âyette de durum ortaya konulmakta ve başkalarını suçlayıp işin içinden sıyrılmak isteyenlerin bunda başarılı olamayacakları ortaya konulmaktadır.

2. بَلْ كُنْتُمْ قَوْمًا طَاغ۪ينَ وَمَا كَانَ لَنَا عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطَانٍ “Aksine, siz inananlar değildiniz. Bizim sizi zorlayacak hiçbir gücümüz yoktu. Aslında siz azgın bir toplumdunuz!” Saptıran yöneticiler kendilerini saptırmakla suçladıkları kişilere karşı herhangi bir güç ve otoritelerinin bulunmadığını, tam aksine zaten onların azgın bir topluluk olduklarını söyleyeceklerdir. Âyette geçen مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı cümleye saptıranların diğerlerine karşı baskı kurabilecek “hiçbir güç, otorite, imkân ve yaptırım bulunmadığını” gösteren bir anlam katkısı sunmaktadır.

Âyetin ikinci cümlesinde, saptırılan ve mahşerde de suçu başkalarına atmaya çalışacak olanların aslında dünya hayatında kendilerinin azgın, sapkın ve asi olduğu beyan edilmektedir. Burada geçen طَاغ۪ين tâğîne kelimesi “azgın, isyankâr, küstah, kibirli kişiler” gibi bir anlam alanıyla söz konusu kişilerin zaten böyle sapkın bir durumda oldukları mesajını içermektedir.

Konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/22’de şu bilgiler verilmektedir: “(Hesapları görülüp) iş bitirilince, şeytan demiş (olacak) ki: Muhakkak ki Allah size gerçek olanı vaadetmişti; ben de size (tersini) vaadetmiştim; (ama) size yalancı çıktım. (Zaten) benim size karşı hiçbir gücüm yoktu. Sadece sizi (inkâra) çağırmıştım; siz de hemen bana (çağrıma) koşmuştunuz. (O halde) beni kınamayın; kendinizi kınayın. Ne ben sizin feryadınıza yetişebilirim; ne de siz benim feryadıma yetişebilirsiniz! Kuşkusuz daha önce ben, beni (Allah’a) ortak koşmanızı da reddetmiştim. Şüphesiz zalimler için elem verici bir azap vardır.”

Âyetin bütünü itibariyle insanları saptırdıklarına inanılan ve mahşerde de suçlanacak kişilerin söylemek istedikleri şudur: Sapan kendi isteği ve iradesiyle sapmıştır. Hiç kimsenin bir başkasını bir inançtan zorla çıkarıp başka bir şeye inanmaya mecbur edemez. İnanç öncelikle bir irade ve gönül eylemidir ve insanlar başkalarının irade ve gönül dünyalarına müdahale edemezler. Bu nedenle bizi boşuna suçlayıp durmayın; zaten azgın bir topluluk olmayı tercih eden sizdiniz.

3. فَحَقَّ عَلَيْنَا قَوْلُ رَبِّنَا اِنَّا لَذَآئِقُونَ “Rabbimizin (azap) sözü bizim aleyhimize gerçekleşti. Biz (azabı) mutlaka tadacağız.” Suçlamalara cevap verecek kişiler artık konuşmanın bir anlamı kalmadığını, çünkü Yüce Allah’ın kendileriyle ilgili verdiği hükmün gerçekleştiğini, dolayısıyla bunun sonucuna katlanmalarının kaçınılmaz olduğunu beyan etmiş olacaklardır.

Âyetteki فَحَقَّ عَلَيْنَا قَوْلُ رَبِّنَا “Rabbimizin sözü bizim aleyhimize gerçekleşti” cümlesi esasında Yüce Allah’ın İblis’e hitabında dile getirdiği şu bilgidir: “(Allah) şöyle buyurmuştu: Haydi, yerilmiş ve kovulmuş olarak defol oradan. İnsanlardan sana kim uyarsa, sizden hepinizi cehenneme dolduracağım.”(7) Ayrıca konuyla ilgili olmak üzere “(Bunun üzerine Allah şöyle) buyurmuştu: İşte bu doğru. Ben şu gerçeği söylüyorum: Cehennemi seninle ve insanlardan sana uyanlarla hepinizle dolduracağım” meâlindeki Sâd 38/84-85’te konuyu detaylı bir şekilde ele alacağımız için burada ayrıntıya girmiyoruz.

Âyetlerden ortaklaşa anlaşılan şudur: İnsanlar kendileri azgınlaşmayı tercih eder ve azgınlaşırlar; dolayısıyla İblis’in yoluna gitmeyi istemiş oldukları için de Yüce Allah onlarla ilgili sözünü söylemiş ve kendileriyle cehennemi dolduracağını haber vermiştir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette cehennemlik oldukları hükmü verilenlerin itiraf ettiği temel söz de budur. Rabbimiz İblis’i ve ona tâbi olanları cehenneme dolduracağını beyan ederek, ateşe atılmanın bir alınyazısı manasında “kader” değil, insanların kişinin kendi “tercihi” olduğunu ortaya koymaktadır. Bir konuda Nahl 16/99-100’de verilen bilgiler de hatırlanmalıdır.

İbrâhim 14/21’de geçen “Şimdi sızlansak da sabretsek de birdir. Artık bizim için hiçbir sığınak yoktur” ifadesiyle bu cümle aynı mesajı içermektedir. Hüküm kesinleştiği için artık bütün taraflar aynı azabı tadacaklardır. Nitekim Sâffât 37/33-34. âyetlerde de bu hususa dikkat çekilmektedir.

4. فَاَغْوَيْنَاكُمْ اِنَّا كُنَّا غَاو۪ينَ “Biz sizi saptırdık. Çünkü kendimiz de sapmıştık.” Mahşerde suçlandıkları için kendilerini savunacak kişiler sonuçta muhataplarını azdırmış olduklarını, çünkü kendilerinin de azgın olduklarını itiraf edeceklerdir. Esasında hakka ve hakikate karşı düşmanca bir tavır içerisinde bulunan azgın insanların, cin ve insan şeytanlarının başkalarını da azdırmak için ellerinden geleni fazlasıyla yapacaklarında şüphe yoktur. Dolayısıyla buradaki mesajı öncelikle bu şekilde anlamak ve yorumlamak durumundayız.

Bu ifadeyi Sâffât sûresinin 29-30. âyetleri ışığında anlamak da elbette mümkündür. Zaten kendileri inanmamış ve azgınlığı tercih etmiş oldukları için karşılıklı olarak birbirlerini azdırdıklarını kabul etmiş olacaklardır. Âyette geçen اَغْوَيْنَا ağveynâ fiiline eğer “kışkırtmak” manası verilirse o zaman İbrâhim 14/22’de şeytanın dediği gibi “ben sizi davet ettim; siz de balıklama daldınız” manası devreye girmiş olur.

Bu konunun daha iyi anlaşılabilmesi için mutlaka hatırlanması gereken âyetler vardır. Bu çerçevede Kasas 28/62-64’te şöyle buyrulmaktadır: “O gün (Allah) onlara seslenerek, ‘Benim ortaklarım olduklarını iddia ettikleriniz hani nerede?’ diyecektir. (O gün) hüküm aleyhlerine gerçekleşmiş olanlar, ‘Ey Rabbimiz! Şunlar azdırdığımız kimselerdir. Biz nasıl azmışsak onları da öylece azdırdık; kendilerinden uzak olduğumuzu (sorumlu olmadığımızı) sana arz ederiz. Zaten onlar aslında bize de tapmıyorlardı’ derler. (Suçlulara), ‘Allah’a koştuğunuz ortaklarınızı çağırın!’ denir; onlar da çağırırlar. Fakat kendilerine cevap veremezler ve (karşılarında) azabı görürler. Keşke (dünyada iken) doğru yola girselerdi!”

İşte bu âyetlerde görüleceği üzere, aleyhlerine hüküm kesinleşmiş olanlar kendileri azdığı gibi başkalarını da azdırdıklarını itiraf edeceklerdir. Bu arada “öncekiler bizi nasıl azdırdıysa biz de bunların azmasına neden olduk; yoksa onları zorlamadık. Biz başkalarını görüp taklit ettik; onlar da bizi. Dolayısıyla onların suçlarından uzağız” demek isteyeceklerdir.

Bu tip saptırıcı insanlar İbrâhim 14/21’de de geçtiği gibi suçu Yüce Allah’a atmışlar, “Allah kendilerine hidayet etmiş olsaydı onların da diğerlerine hidayet edebileceklerini” ifade etmişlerdir. İbrâhim 14/21-22 ve Sâffât 37/29-30’u birlikte düşünerek yorumunu yapmakta olduğumuz âyet çerçevesinde söylemek istediklerini şu şekilde anlayabiliriz:

“Allah bize hidayet etmediği için biz azgınlaştık. Sizi davet edip kışkırttık; siz de zaten mümin olmayıp azgın bir topluluk olduğunuz için hemen olaya, şirke, küfre vs. daldırdınız. Böylece biz azgın olduğumuz için sizi de azgınlaştırmış olduk.”

Bu âyete şöyle anlam verenler de vardır: “O halde sizi derin bir sapıklığa ittiğ(imiz doğruysa), o zaman biz de vahim bir sapıklığa düşmüşüzdür.”(8) Bu tercümeye göre, azdıranlar aslında bunu yaparken yaptıklarının kötü bir şey olduğunu fark edemediklerini, dolayısıyla eğer bir başkasını saptırmışlarsa kendilerinin de haliyle sapmış olduklarını işte o zaman anlamış olacakları ifade edilmek istenmektedir. Bu da bir bakış açısı oluşturmaktadır; ancak biz maksadın başta aktardığımız şekilde olduğu kanaatindeyiz.

b) Kaçınılmaz Son: Ateş Azabı

Yüce Allah, sûrenin 33-39. âyetlerinde sapanların da saptıranların da azabı birlikte tadacaklarını, suçlulara işte böyle davranacağını beyan etmektedir. Bu arada kendilerine “Allah’tan başka ilah olmadığı” söylenince kibirli davrandıklarını, “mecnun bir şair nedeniyle ilahlarımızı mı terk edecekmişiz” diye karşılık verdiklerini bildirmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’in gerçeği getirdiğini, önceki elçileri de tasdik ettiğini beyan edeceği, bunun karşısında inkarcılara şöyle seslenileceği beyan edilmektedir: “Muhakkak ki siz elem verici azabı tadacaksınız. Sizlere de sadece yaptıklarınızın karşılığı verilecektir.”

ı. Azapta Ortak Oluş

فَاِنَّهُمْ يَوْمَئِذٍ فِي الْعَذَابِ مُشْتَرِكُونَ اِنَّا كَذٰلِكَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِم۪ينَ “Şüphesiz ki o gün onlar azapta ortaktırlar. İşte biz, suçlulara böyle yapacağız.”

Buradaki فَاِنَّهُمْ fe innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin kelimesi “o gün”; فِي الْعَذَابِ fi’l-‘azâbi sözcüğü “azapta”; مُشْتَرِكُون müşterikûne kelimesi “ortaklaşadırlar, ortaktırlar”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte, işte böyle”; نَفْعَلُ nef‘alü fiili “yaparız, davranırız”; بِالْمُجْرِم۪ينَ bi’l-mücrimîne sözcüğü ise “suçlulara, günaha dalanlara” demektir.

Burada suçlayan ve suçlananların birlikte aynı azapta ortaklaşa kalacakları, suçlulara böyle muamelede bulunulacağı gündeme getirilmektedir.

1. فَاِنَّهُمْ يَوْمَئِذٍ فِي الْعَذَابِ مُشْتَرِكُونَ “Şüphesiz ki o gün onlar azapta ortaktırlar.” Dünya hayatında birilerini saptıranların veya birileri tarafından saptırılanların mahşerdeki akıbetleri aynı olacak, azabı birlikte yaşayacaklardır. Bu konuda yorumunu yapmakta olduğumuz Sâffât 37/33’te, ayrıca A‘râf 7/38, İbrâhim 14/22, Mümin 40/48 ve Zuhruf 43/39 gibi âyetlerde azabın ortak olacağı açıkça ortaya konulmaktadır.

Anlaşılan o ki mahşerde insanların birbirini suçlamasının hiçbir sonucu olmayacak, sapanlar da saptıranlar da aynı azap ortamında kalacaklardır. Sapanlar “saptıkları ve akıllarını kullanmadıkları”, saptıranlar da “kendileri sapıp başkalarını da yoldan çıkardıkları” için her biri iki suç işlemiş olacaktır ve aynı azabı yaşayacaklardır; A‘râf 7/39’da beyan edilen husus da budur.

2. اِنَّا كَذٰلِكَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِم۪ينَ “İşte biz, suçlulara böyle yapacağız.” Yüce Allah bir benzeri de Murselât 77/18’de geçen bu ifade ile bizlere ölümsüz bir prensibini hatırlatmaktadır.

a) A‘râf 7/40’ta ele aldığımız üzere, mücrim kelimesi, c-r-m kökünden türetilen bir isimdir ve özet olarak “günah, cürüm veya suç işleyen kişi” anlamına gelmektedir. الْمُجْرِم۪ينَ el-mücrimîne kelimesi ise “suç işlemeyi hayat tarzına dönüştüren veya suçu savunan kişiler” demektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda kendilerine önce “zalimler”,(9) ardından da “imansızlar”,(10) “azgınlar”(11) ve “sapkınlar”(12) denilen bu kişilerle ilgili Yüce Allah’ın son verdiği isim ise الْمُجْرِم۪ينَ el-mücrimîne yani “sürekli suç işleyenler, suçla anılanlar” şeklinde belirlemiştir. Demek ki sapanlar da saptıranlar da aynı isimle anılacaklardır. Sıfatları, yani işledikleri suçlar aynı olanların azaplarının da aynı olacağında şüphe yoktur.

Kelime anlamında da belirttiğimiz gibi, bunlar, sürekli ve ısrarcı bir şekilde günah veya suç işleyenlerdir. Kur’ân’da zikredildiğine göre, mücrimler “af kapsamı dışında bırakılmışlardır.”(13) Bu insanlar, “korkudan ve dehşetten dolayı yüzü moraranlar, körleşenler” şeklinde tanıtılmakta ve azabın muhatapları olarak sunulmaktadırlar.(14) İşte bütün bu anlattıklarımız ışığında Yüce Allah’ın çizdiği bu tabloya bakarak, mücrimlerin ilk insan neslinden kıyâmete kadar var olacağı ve hepsinin de aynı muameleye tâbi tutulacağı anlaşılmaktadır.

b) Bu âyette hatırlatılan en önemli konulardan birisi de inkârcıları, yani Yüce Allah’a karşı günah işleyenleri cezalandırmanın insanlara ait olmadığının belirtilmiş olmasıdır. İnsanlara karşı suç işleyenlerin cezasını hukuk belirler. Ancak burada konu inkârcılıktır. Âyetteki نَفْعَلُ nef‘alü fiili, ceza yetkisinin sadece Yüce Allah’a ait olduğunu ortaya koymaktadır.

İnkârcıların cezası âhirette verilecektir. Eğer inkârcılara dünyada ceza verilecekse, bu da insanlar eliyle değil, çeşitli tabiî âfetler, felâketler veya başka musibetlerle Yüce Allah tarafından verilir. Dünya azabı genellikle muhatabın tevbe etmesini amaçlayan bir içerik arz eder. Çeşitli şekillerde görülen bu cezalandırmalar bazen bir imtihan olarak, bazen de rezil bir duruma düşürme şeklinde cereyan edebilir. Ne olursa olsun, inkârcılığın cezasını dünyada da, âhirette de sadece Yüce Allah verebilir;(15) başkaları bu alana girme hakkına sahip değillerdir.

ıı. Dünyadaki Kibirli Duruşları

اِنَّهُمْ كَانُوٓا اِذَا ق۪يلَ لَهُمْ لَآ اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ يَسْتَكْبِرُونَ وَيَقُولُونَ اَئِنَّا لَتَارِكُوٓا اٰلِهَتِنَا لِشَاعِرٍ مَجْنُونٍ “Şüphesiz ki onlara ‘Allah’tan başka ilah yoktur.’ dendiği zaman kibir gösterirlerdi. ‘Cinlenmiş bir şair için mi ilahlarımızı terk edeceğiz!’ derlerdi.”

Buradaki اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) oldular, idiler”;اِذَا ق۪يلَ izâ kîle edilgen fiili “denildiği zaman, söylendiğinde”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur”; اِلَّا اللّٰهُ illallâhu istisnası “Allah’tan başka”; يَسْتَكْبِرُونَ yestekbirûne fiili “kibir göstermekteler(di)”; وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve derler(di) ki”; اَئِنَّا لَتَارِكُوا einnâ le târikû sorusu “biz elbette terk ediciler miyiz, terk mi edecekmişiz”; اٰلِهَتِنَا âlihetinâ tamlaması “bizim ilahlarımızı”; لِشَاعِرٍ lişâ‘ırin kelimesi “bir şair için”; مَجْنُون mecnûnin sözcüğü ise “mecnun, cinlenmiş (biri için)” demektir.

Burada inkârcıların vahye karşı olumsuz tutumları gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّهُمْ كَانُوٓا اِذَا ق۪يلَ لَهُمْ لَآ اِلٰهَ اِلَّا اللّٰهُ يَسْتَكْبِرُونَ “Şüphesiz ki onlara ‘Allah’tan başka ilah yoktur.’ dendiği zaman kibir gösterirlerdi.” Yüce Allah mücrim denen inkarcıların dünya hayatlarındayken kendilerini tevhide davet edenlere ve ilâhi prensiplere karşı kibir içerisine girmiş olduklarını hatırlatmaktadır.

Müşrikler Yüce Allah’ı yaratıcı ilah olarak kabul etmelerine rağmen,(16) O’nun peşi sıra başka ilahlar olduğunu benimsedikleri için tek ilah davetini şiddetle reddetmişlerdi. Bilinen bir gerçektir ki, Mekkeli müşrikler başta olmak üzere mücrim olarak tanıtılanlar tevhid inancına karşı son derece tepkili oldukları için ona karşı nefret ve kibirle doluydular.

2. وَيَقُولُونَ اَئِنَّا لَتَارِكُوٓا اٰلِهَتِنَا لِشَاعِرٍ مَجْنُونٍ “(Devamla:) ‘Cinlenmiş bir şair için mi ilahlarımızı terk edeceğiz!’ derlerdi.” Yüce Allah mücrim inkarcıların Hz. Peygamber’e karşı sadece inkar ve kibir içerisinde olmadıklarını, aynı zamanda ona karşı alaycılık yaptıklarını ve hakaret ettiklerini de bildirmektedir.

Kalem 68/2’de de zikredildiği üzere, onların düşmanlık dolu suçlamaları hem vahye, yani Kur’ân’a, hem de Hz. Peygamber’e yönelikti. Sâffât 13-15’te de ifade ettiğimiz gibi Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(17) “öncekilerin masalları”,(18) “geçmişten gelen büyü”,(19) “açık bir büyü”(20) veya “bir beşer sözü”(21) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmektedir.(22) Yüce Allah, onların bu ifadelerine karşı Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(23) “onu şeytanların indirmediği”ni,(24) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(25) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı da beyan etmektedir.(26)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de ifade edildiği ve önemine binaen sıklıkla hatırlattığımız üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(27) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(28) “şâ‘ır (şâir)”,(29) “sâhır (büyücü)”,(30) “meshûr (büyülenmiş)”,(31) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(32) “müfterî (iftiracı)”,(33) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(34) “kezzâb (çok yalancı)”,(35) “dâllûn (sapkın(lar)”(36) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi”(37) diyorlardı.

Kalem 68/2 ve Tekvîr 81/22. âyetler aslında Hıcr 15/6. âyette Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelttiği şu suçlama veya hakaretin cevabıdır: “Ey kendisine zikir (Kur’ân) indirildiğini (sanan) kişi! Sen muhakkak ki mecnûnsun, demişlerdi.” Yüce Allah işte bu açık suçlamanın cevabını vermekte ve Tûr 52/29’da da dile getirdiği üzere, onun hiçbir şekilde “büyücü ve mecnûn olmadığını” beyan etmektedir. Dahası A‘râf 7/184, Sebe’ 34/46, Kalem 68/2 ve Tekvîr 81/22’de Hz. Peygamber’de hiçbir mecnûnluk bulunmadığı belirtilmektedir.

Şairlikle suçlanan Hz. Peygamber’e şiir öğretilmediği, bunun ona yaraşmayacağı,(38) sözlerinin de şiir olmadığı(39) Kur’ân’da açıkça ifade edilmektedir. Bizzat kendilerinin el-emîn dedikleri ve güvenleri nedeniyle kıymetli eşyalarını kendisine emanet ettikleri Hz. Peygamber’e bu sıfatları yakıştıranların, nasıl bir psikolojiye sahip oldukları ve ne düzeyde bir savrulma yaşadıkları kolayca anlaşılmaktadır.

Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber için “cinlenmiş şair demeleri” onu küçümsediklerinin ve ona karşı korkunç bir kibir ve böbürlenmenin içinde bulunduklarının açık bir delilidir. Tevhidi sunan bir peygamber nedeniyle kendi tapındıkları ilahlarını terk etmeyeceklerini söylüyorlardı.

Daha önceki nesiller içerisinde de benzer cümlelerin sarf edildiği bilinen bir gerçektir. Nitekim Hûd 11/53’te ‘Âd kavmi peygamberleri Hz. Hûd’a hitaben şu cümleleri dile getirmişlerdi: “Dediler ki: Ey Hûd! Sen bize açık bir mucize getirmedin; biz de senin sözünle ilahlarımızı bırakacak değiliz ve biz sana iman edecek de değiliz.”

Benzer bir ifade bu defa Hûd 11/87’de Hz. Şu‘ayb’ın kavmi tarafından ona şu şekilde yönlendirilmişti: “Dediler ki: Ey Şuayb! Babalarımızın taptıklarını (putları), yahut mallarımız hususunda dilediğimizi yapmayı terketmemizi sana salatın mı (tevhid inancın mı) emrediyor? Oysa sen yumuşak huylu birisin ve çok da akıllısın!”

İşte bu iki örnekten de anlaşılacağı gibi, küfrün mantığı aynıdır ve belli ki kâfirler de aynı damardan beslenmektelerdi. Onların bu alaycı ve kibirli tutumları kendilerinin mahşerde cehenneme atılmalarına neden olacak ve daha önceki âyetlerde de aktardığımız gibi oradaki pişmanlıkları ve birbirlerini suçlamaları, sonucu asla ve asla değiştirmeyecek, hepsi de aynı azabın içerinde ortaklaşa cezalandırılmış olacaklardır.

ııı. Azabın Yapılana Denk Oluşu

بَلْ جَآءَ بِالْحَقِّ وَصَدَّقَ الْمُرْسَل۪ينَ اِنَّكُمْ لَذَآئِقُوا الْعَذَابِ الْاَل۪يمِ وَمَا تُجْزَوْنَ اِلَّا مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Aksine o (elçi), gerçeği getirmiş ve (önceki) elçileri de doğrulamıştı. Şüphesiz ki siz elem verici azabı tadacaksınız. Size yaptıklarınızdan başka karşılık verilmeyecektir.”

Buradaki بَلْ bel edatı “bilakis, gerçekten”; جَآءَ câe fiili “(size) gelmişti, getirmişti”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile, hakkı, gerçeği”; وَصَدَّقَ ve saddeka fiili “ve tasdik etmişti, onaylamıştı”; الْمُرْسَل۪ين el-murselîne kelimesi “elçileri, resülleri, peygamberleri”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; لَذَآئِقُوا lezâıkû kelimesi “elbette tadıcılar(sınız), tadanlar(sınız)”; الْعَذَابِ الْاَل۪يمِ el-‘azâbi’l-elîmi tamlaması “elem verici azabı”;وَمَا تُجْزَوْنَ ve mâ tüczevne edilgen fiili “ve size karşılık verilmeyecektir”; اِلَّا مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَillâ mâ küntüm ta‘melûne istisnası ise “sizin yapmış olduklarınızın karşılığından başkası” demektir.

Burada inkârcıların durumuna mahşerde verilecek cevaplar gündeme getirilmektedir.

1.بَلْ جَآءَ بِالْحَقِّ وَصَدَّقَ الْمُرْسَل۪ينَ “Aksine o (elçi), gerçeği getirmiş ve (önceki) elçileri de doğrulamıştı.” Yüce Allah mücrim inkârcıların suçlayıp alay ettikleri Hz. Peygamber’in gerçek bilgileri getirip tebliğ ettiğini ve daha önceki bütün peygamberleri de tasdik ettiğini beyan etmektedir.

En‘âm 6/33-34’te de belirtildiği gibi, peygamberleri inkâr onları gönderen Allah’ın âyetlerini inkârdır. Her bir peygamber kendisinden önce gelen peygamberleri, her kitap da önceki kitapları doğrulamış,(40) sonra gelecek olanı da müjdelemiştir.(41) Dahası, önceki peygamberler kendilerinden sonra gelecek olan peygambere iman edip ona yardım etmekle de yükümlü tutulmuşlardır.(42)

Esasında vahyin aynı kaynaktan beslenen yapısı gereği, ilahi mesajların birbirini onaylaması son derece açık bir gerçektir. Bu itibarla, Şûrâ 42/13’te beyan edildiği gibi Hz. Peygamber’e indirilen mesajların Hz. Nûh’a, Hz. İbrâhim’e, Hz. Mûsâ’ya ve Hz. İsa’ya indirilenlerle aynı olduğu da Kur’ân’da vurgulanmaktadır. Kur’ân’ın öncekilerin sayfalarında da bulunduğu(43) ve ilahi gerçeklerin Hz. İbrâhim ve Hz. Mûsâ’nın sahifelerinde de yer aldığı(44) bilgisi bu gerçeği desleyen deliller arasında yer almaktadır.

Çünkü vahyin gönderilme gerekçesi Yüce Allah’ın dinini hayata hâkim kılmak ve dinde ayrılığa düşmemektir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette esasında dile getirilen husus da bundan başkası değildir. Bir peygamberi inkâr tümünü inkârla eşdeğerdir, vesselâm.

2. اِنَّكُمْ لَذَآئِقُوا الْعَذَابِ الْاَل۪يمِ “Şüphesiz ki siz elem verici azabı tadacaksınız.” Yüce Allah mahşer şartlarında inkarcılara hitabına devam etmekte ve Sâffât sûresinin 31. âyetinde azgınların itiraf ettikleri gibi sapanların ve saptıranların hepsinin elem verici o müşterek azabı tadacaklarını haber vermektedir. Âyetin اِنَّ inne edatıyla başlayıp lâm/le te’kid edayıtla devamı, üstelik ifadenin de isim cümlesi olarak getirilmesi Yüce Allah’ın bu konudaki kararının kesin olduğunun bir delili olarak görülmelidir.

3. وَمَا تُجْزَوْنَ اِلَّا مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Size yaptıklarınızdan başka karşılık verilmeyecektir.” Bu cümle “(Çekeceğiniz ceza) yapmakta olduğunuzdan başka bir şey değildir” şeklinde de tercüme dilebilir. Bu ifadenin bir benzeri de Yâsîn 36/54’te geçmektedir. Yüce Allah mücrim inkarcıların mahşerde elem verici azabı tadacaklarını söyledikten sonra, bunun kendilerine bir zulüm olmadığını beyan etmek üzere, yaşayacakları azabın kendilerinin dünyada yaptıklarının karşılığından başka bir şey olmadığını bildirmektedir. Zira Kehf 18/49’da da belirtildiği gibi “Yüce Allah hiç kimseye zulmetmez.”

Âyette yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları, mesajın vurgulu bir ifade tekniğiyle verildiğini ortaya koymakta ve insanların mutlak surette dünyada yaptıklarının karşılığını mahşerde görecekleri mesajını içermektedir. Haksızlığa uğratılmak bir yana, iyilik sahiplerine çok daha fazla ikramlarda bulunulacağı, kötülük yapanlara ise en fazla yaptıkları kötülük kadar ceza verileceği ilkesi getirilmektedir.

Çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere, Yüce Allah, dünya hayatında yapılan ve adına “hayır” veya “şer” denilen her ne türlü faaliyet varsa bunların sahiplerine gösterileceğini, onların da ilgili şeyleri göreceğini beyan etmektedir.(45) “Kim zerre miktarı hayır yaparsa onu görecektir. Kim de zerre miktarı şer işlerse onu görecektir.”(46) Bu âyetlerde, insanoğlunun yaptığı hiçbir şeyin gizli kalmayacağı ve her şeyin açıkça ortaya konulacağı ifade edilmektedir.

İyiliklerin karşılıklarının en az iyilik kadar olacağını, çok daha ileri düzeyde ödüllendirmeler de yapılabileceği konusunu çeşitli vesilelerle dile getirmiştik. Bu çerçevede yorumunu yapmakta oldğumuz âyette de geçtiği üzere, kötülüklerin karşılığı en fazla o kötülük kadar olabilir. Azgın inkârcılara verilecek karşılığın, onların yaptıklarına tam uygun olduğu, bir anlamda hak ettiklerinin tam karşılığını oluşturduğu Nebe’ 78/26. âyette şu şekilde ifade edilmektedir: “(Dünyadaki inkârlarına) uygun karşılık olarak.”

Suça verilecek karşılık en fazla “suç kadar” olmalıdır. Bu durum Şûrâ 42/40’ta beyan edilmektedir. Ayrıca Nahl 16/126, Hacc 22/60, Yâsîn 36/54 Necm 53/39-41 gibi pek çok ayette(47) de bu konu gündeme getirilmektedir. Suça çok daha az karşılık verilmesi veya suçun tamamen affedilmesi bile söz konusu olabilir.(48)

c) Cennetlikler ve Ödülleri

Yüce Allah, sûrenin 40-49. âyetlerinde Allah’ın ihlaslı kullarının azaptan istisna edileceğini, onlar için nimet cennetlerinde ikram edilecek meyveler olacağını, karşılıklı olarak tahtlara oturacaklarını, önlerinde akan kaynaklardan kadehler dolaştırılacağını, içtikleri şeylerde sersemletici ve sarhoş edici bir özelliğin bulunmadığını, yanlarında bakışlarını sadece eşlerine özel kılan saklı yumurtalar gibi bembeyaz eşlerin bulunacağını müjdelemektedir.

ı. İhlaslı Kulların Durumu

اِلَّا عِبَادَ اللّٰهِ الْمُخْلَص۪ينَ اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ “Allah’ın samimi kulları hariç. Onlar için bilinen bir rızık vardır.”

Buradaki اِلَّا عِبَادَ اللّٰهِ illâ ‘ıbâdellâhi istisnası “Allah’ın (şu) kulları hariç”; الْمُخْلَص۪ين el-muhlesîne sözcüğü “ihlaslı olanlar”; اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ ülâike lehum ifadesi “onlar için elbette onlar için vardır, olacaktır”; رِزْقٌ مَعْلُوم rızkun ma‘lûmün tamlaması ise “belirli, bilinen rızık” demektir.

Burada cehennem azabından kurtarılacağı müjdelenen yiğit kullar gündeme getirilmektedir.

1. اِلَّا عِبَادَ اللّٰهِ الْمُخْلَص۪ينَ “Allah’ın samimi kulları hariç.” Âyetteki الْمُخْلَص۪ين el-muhlesîne kelimesinin el-muhlisîne şeklinde lâm harfinin kesresi “esre” harekeyle de okunduğu belirtilmektedir.(49)

Yüce Allah mahşer şartlarında feci bir akıbet yaşayacak olan mücrim inkârcıların dünyadaki inkârlarını ve elem verici azabı tadacaklarını hatırlattıktan sonra, bunun bütün insanlar için söz konusu olmayacağını, sadece inkarcılara uygulanacağını beyan etmekte, “muhlesîn kullar” denen yiğitlerin bundan istisna edileceklerini bildirmektedir.

İstinsa edilenler daima diğerlerinden az olacağı için, sonu cehennem olacak kişilerin cennetliklerden fazla olacağını söyleyebiliriz. Nitekim Yûsuf 12/103’te Hz. Peygamber’e “ne kadar istesen de insanların çoğu inanacak değildir” buyrularak bu gerçeğe dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah’ın has kullarının kimler olduğu ve onların mahşerdeki ödül dolu gelecekleriyle ilgili geniş bilgileri Fecr 89/29’da vereceğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, sadece bu âyet grubunda onlara ihsan edileceği müjdelenen ödüller üzerinde duracağız.

Yüce Allah’ın burada dile getirdiği yiğit kullar الْمُخْلَص۪ين el-muhlesîne diye isimlendirilmektedir. Meryem 19/51’de مُخْلَص muhlas/ihlâs kavramını ele aldığımız için tekrara düşmek istemiyoruz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: الْمُخْلَص۪ين el-muhlesîne kelimesi “seçkinler, seçilmişler” anlamında peygamberlerin sıfatı olarak kullanıldığı gibi,(50) şeytanın pes dediği, kendilerine karşı mağlubiyeti peşinen kabul ettiği ihlâslı has kullar için de kullanılmaktadır.(51)

İhlâs kelimesi, “bir şeyin saflığını bozan tüm unsurlardan arındırılması ve temizlenmesi” anlamına gelmektedir. Bu doğrultuda muhlıs ve muhlisû(î)ne/el-muhlasîne(52) kelimeleri “şirkten arınmış bir şekilde Yüce Allah’ı birleyici olarak O’na yönelmeyi, iman ve ibadette samimi olmayı, hâlıs olmayı, imanı saf ve temiz tutma”yı ifade etmektedir.

2. اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ “Onlar için bilinen bir rızık vardır.” Yüce Allah bu ihlaslı kulları için mahşerde مَعْلُوم ma‘lûm “bilinen”, yani tarife ihtiyaç hissedilemeyecek derecede açık her türden rızık verileceğini müjdelemektedir. رِزْقٌ مَعْلُومٌ rızkun ma‘lûmun tamlamasının eliflâmsız getirilmesi rızıkların çeşitliliğini ve belirlenmiş olduğunu ortaya koymakta olduğu gibi, bunların benzerlerinin dünyadayken bilindiğini de gösterebilir.

Bu konuda Bakara 2/25’te şöyle buyrulmaktadır: “İman edip salih ameller işleyenlere (iyi davranışlarda bulunanlara), içinden ırmaklar akan cennetler olduğunu müjdele! O cennetlerdeki bir meyveden kendilerine rızık olarak yedirildikçe, ‘Bundan önce dünyada bize verilenlerdendir bu’ derler. Bu rızıklar onlara (bazı yönlerden dünyadakine) benzer olarak verilmiştir. Onlar için cennette tertemiz eşler de vardır. Onlar orada ebedî kalıcılardır.”

Anlaşılan o ki bu âyetlerin indirildiği ortamdaki müminler ve bütün zamanların inananları dünya hayatlarında sahip oldukları nimetlerin benzerlerini alabilecekleri gibi, çok daha fazlasıyla da ödüllendirileceklerdir.

Ra‘d 13/35, Hıcr 15/47-48, Yâsîn 36/57, Zuhruf 43/70-72, Zâriyât 51/15-16, Tûr 52/17-24, Rahmân 55/46-78, Vâkı‘a 56/15-38, İnsân 76/5-22, Murselât 77/41-44, Nebe’ 78/31-36, Ğâşiye 89/8-16 gibi pek çok âyette cennet nimetlerinin çeşitliliğinden söz edilmektedir. Buna ilave olarak Secde 32/17’de ise “cennette daha nice göz aydınlıklarının gizlenmiş olduğunu hiç kimsenin bilemeyeceği” de beyan edilmektedir.

ıı. Nimet Cennetlerinde Karşılıklı Sohpet

فَوَاكِهُ وَهُمْ مُكْرَمُونَ ف۪ي جَنَّاتِ النَّع۪يمِ عَلٰى سُرُرٍ مُتَقَابِل۪ينَ “Nimet cennetlerinde tahtlar üzerinde karşılıklı (otururlarken onlara) meyveler ikram edilmiş olacaktır.”

Buradaki فَوَاكِه fevâkihu kelimesi “meyveler”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; مُكْرَمُون mükremûne sözcüğü “ikram edilenler(dir), ikram edilecek olanlar(dır)”; ف۪ي جَنَّاتِ النَّع۪يمِ fî cennâti’n-na‘îmi tamlaması “nimet cennetlerinde”; عَلٰى سُرُرٍ ‘alâ sururin kelimesi “tahtlar üzerinde”; مُتَقَابِل۪ين mutekâbilîne sözcüğü ise “karşılıklı olarak (oturarak)” demektir.

Burada cennetliklere ikram edilecek ödüllerden bir bölümü anlamında “meyveler ve tahtlar” gündeme getirilmektedir.

1. فَوَاكِهُ وَهُمْ مُكْرَمُونَ ف۪ي جَنَّاتِ النَّع۪يمِ “Nimet cennetlerinde meyveler ikram edilmiş olacaktır.” Yüce Allah ihlaslı yiğit kullarına nimet cennetlerinde çeşit çeşit meyveler ikram edilmiş olacağını müjdelemektedir. Âyetin başındaki فَوَاكِه fevâkih kelimesi, Mü’minûn 23/19 ve Murselât 77/42’de de zikredilmektedir; önceki âyetteki رِزْقٌ مَعْلُومٌ rızk-ı ma‘lûm tamlamasının açıklaması durumundadır.(53)

Âyette geçen فَوَاكِه fevâkih kelimesi, “her türden meyveler” manasına gelmekte ve nimet cennetlerinde müminlere bunlarla ikram edileceği haber verilmektedir. Söz konusu kelimenin içeriğinde cennetliklere sunulacak her tür nimetin de bulunduğu söylenebilir.

Hatta bazı yorumcular bu kelimeyi “yeryüzündeki hayatlarının bir ürünü olarak” şeklinde yorumlamakta, böylece meseleyi meyve ve gıdanın ötesine taşıyarak cennetteki bütün nimetleri içerecek bir mahiyette izah etmişlerdir.(54) Bu yoruma göre cennetteki ödüller bir anlamda dünyadaki fedakaflıkların meyvesine dönüşecektir.

Mesele nasıl yorumlanırsa yorumlansın, maksat cennetliklerin nimet cennetlerinde her türden ödülle buluşturulacaklarını bildirmek ve bunu muhataplara müjdelemektir.

2. عَلٰى سُرُرٍ مُتَقَابِل۪ينَ “Tahtlar üzerinde karşılıklı (otururlarken).” Yüce Allah yiğit kullarının nimet cennetlerinde karşılıklı bir şekilde tahtlara oturup yaslanmış olacaklarını haber vermektedir.

Bir benzeri de Hıcr 15/47’de geçen bu ifadedeki سُرُر sürur kelimesi serîr kelimesinin çoğuludur ve “sedirler, tahtlar, koltuklar” anlamlarına gelmekte, beş âyette(55) cennetlikler için kullanılmaktadır. Bu kelime Zuhruf 43/34’te ise dünyadaki tahtlar anlamında zikredilmektedir.

Âyetteki مُتَقَابِل۪ين mütekâbilîne kelimesi ise Kur’ân’da dört kez(56) geçmekte ve cennetliklerin oturup yaslandığı tahtlardaki durumu anlatmak üzere “karşılıklı olarak” manasını vermektedir. Maksat cennetteki tarifsiz ve sınırsız rahatı ve huzuru ifade etmektir.

Vâkı‘a 56/15-16’da da beyan edildiği gibi, bu yiğitlerin cennetlerde oturacakları tahtlar, sedirler, sandalyeler veya köşkler karşılıklı olarak sahiplerine “mutluluk ve sürur verici” bir nitelik de arz edecektir. Çünkü سُرُر sürur kelimesinin kök anlamında bu husus vardır. Ayrıca bu tahtların altın, inci, yâkût ve elmas gibi mücevherlerle de işlenmiş olacağı beyan edilmektedir.(57)

Önemli olan husus, bu dünya hayatında süslü ve şatafatlı bir şekilde yaşamak, gününü gün etmek değildir. Akıllı Müslüman, mahşerdeki mücevher süslü tahtlara oturup yaslanabilmeyi başarandır. Buradaki sahte ve geçici süslere aldanıp ebedî âlemdekileri kaybetmek akılkârı bir tercih ve tutum olamaz.

Öte yandan, dünyada birbirinin derdiyle dertlenip yüzlerine bakanlar, mahşerde cennet nimetleri içerisinde birbirlerinin yüzüne bakacak şekilde ağırlanacaklardır. Cennet arkadaşlıklarını buradan başlatabilmek çok büyük bir bahtiyarlıktır. Bu fedakarlığı yapabilen yiğitlerden olabilme duasındayız.

ııı. Sarhoşluk Vermeyen İçecekler

يُطَافُ عَلَيْهِمْ بِكَاْسٍ مِنْ مَع۪ينٍ بَيْضَآءَ لَذَّةٍ لِلشَّارِب۪ينَ لَا ف۪يهَا غَوْلٌ وَلَا هُمْ عَنْهَا يُنْزَفُونَ “Onlara (içleri) pınardan (doldurulmuş) berrak, içenlere lezzet veren kadehler dolaştırılacaktır. Onlarda (içtiklerinde) sersemletme (baş ağrısı) yoktur; ondan dolayı sarhoş da edilmezler.”

Buradaki يُطَافُ yutâfu edilgen fiili “dolaştırılacaktır, dolaşılacaktır”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onların çevrelerinde”; بِكَاْسٍ bike’sin kelimesi “(şöyle) bir kadehle”;مِنْ مَع۪ينٍ min me‘înin sözcüğü “su kaynağından, gözeden”; بَيْضَآء beydâe kelimesi “beyaz, berrak, duru”; لَذَّة lezzetin kelimesi “lezzet veren”; لِلشَّارِب۪ين li’ş-şâribîne sözcüğü “içenlere, içenler için”; لَا ف۪يهَا lâ fîhâ ifadesi “içinde yoktur, olmayacaktır da”; غَوْل ğavlün kelimesi “ne sersemlik, baş ağrısı”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “ve onlar değillerdir, olmayacaktır”; عَنْهَا ‘anhâ ifadesi “ondan dolayı”; يُنْزَفُونَ yünzefûne edilgen fiili ise “sarhoş edileceklerdir, ondan dolayı sarhoş edilmeyeceklerdir” demektir.

Burada cennetliklere ikram edilecek ödüllerden bir başka bölüm olarak “içecekler” gündeme getirilmektedir.

1. يُطَافُ عَلَيْهِمْ بِكَاْسٍ مِنْ مَع۪ينٍ بَيْضَآءَ لَذَّةٍ لِلشَّارِب۪ينَ“Onlara (içleri) pınardan (doldurulmuş) berrak, içenlere lezzet veren kadehler dolaştırılacaktır.” Yüce Allah bu âyetlerde nimet cennetlerinde karşılıklı olarak tahtlarda oturan ve çeşit çeşit meyvelerden ikram edilecek yiğitlere sunulacak içeceklerle ilgili bilgi vermektedir.

Çeşitli âyetlerde(58) zikredilen كَاْسٍ ke’s kelimesi “kadeh” manasına gelirken, Kur’ân’da dört kez(59) zikredilen مَع۪ين me‘în sözcüğü ise “su kaynağı, dupduru su gözesi, göze” demektir.

Konuyla ilgili olarak Vâkı‘a 56/17-19’da şöyle buyrulmaktadır: “Çevrelerinde, kaynağından çıkan (suyla dolu) testiler, ibrikler ve kadehler bulunan uzun ömürlü gençler dolaşır ki, o (içecekten) dolayı başları döndürülüp ağrıtılmaz; akıllarını da gidermezler.” Burada cennetlik yiğitlere etraflarındaki görevlilerce ikram edilecek içeceklere dair bilgiler verilmektedir.

İçeceklerin dolaştırılması elbette onları dolaştıracak görevlilerin de bulunması manasına gelmektedir. Bu cennet görevlileriyle ilgili olarak İnsân 76/19’da açıklamalar yapacağız. Burada kısaca şunu söyleyelim: Söz konusu varlıklara Tûr 52/24’te “hizmete adanmış gençler” anlamında ğılmân, Vâkı‘a 56/17 ve İnsân 76/19’da ise “ölümsüz gençler” anlamında vildân denmektedir.

Görevlilerin ellerinde bulunacak şey hakkında “kaynağından doldurulmuş kadehler” ifadesi kullanılmaktadır. Bu kaynağın ne olduğu burada açıklanmış değildir. Bu nedenle, tahminlerde bulunmayı doğru bulmuyoruz. Sadece بَيْضَآءَ لَذَّةٍ لِلشَّارِب۪ينَ “İçenlere lezzet veren berrak (içecekler)” ifadesiyle yetinmek istiyoruz. Burada geçen بَيْضَآء beydâ‘ kelimesi “beyaz, berrak, duru” manasına gelmekte, dolayısıyla içenlerin derin bir lezzet alacağı arı duru bir kaynak suyunu ifade etmektedir.

Bu konuda Vâkı‘a 56/18’de şu bilgiler vardır: “Kaynağından çıkan (suyla dolu) testiler, ibrikler ve kadehlerle.” Cennetteki bu görevlilerin ellerinde saf su gözelerinden doldurulmuş testiler, ibrikler ve kadehler (kupalar) bulunacaktır.

Bu konunun ele alındığı diğer bir âyet grubu İnsân 76/15-18’dedir ve orada söz konusu suyun kaynakları hakkında bilgiler yer almaktadır. Âyetler şu şekildedir: “Çevrelerinde gümüşten kaplar ve billur kupalar dolaştırılacaktır. Miktarını kendilerinin belirleyeceği o billur kupalar gümüştendir. Onlara orada, adına Selsebîl denen pınardan, karışımı “zencefil” olan bir kâseden içirilecektir.”

Cennetteki kâfûr adı verilen su kaynaklarından fışkırtacak olanlar(60) sadece bununla sınırlı tutulmayacak, adı selsebîl olup karışımı zencebîl olan sudan da kendilerine ikram edilecek,(61) ayrıca Yüce Allah onlara özel içeceklerden oluşan sunum imkânları da bahşedecektir.(62)

Bu arada hakka yaklaştırılmış olanların, karışımı tesnîmden olan halis bir içecekten içirilecekleri de müjdelenmektedir.(63) Bütün bunların dışında cennette dört çeşit ırmağın bulunacağı ve bunların cennetliklere ikram edileceği de haber verilmektedir.(64)

2. لَا ف۪يهَا غَوْلٌ وَلَا هُمْ عَنْهَا يُنْزَفُونَ “Onlarda (içtiklerinde) sersemletme (baş ağrısı) yoktur; ondan dolayı sarhoş da edilmezler.” Bu âyet şöyle de tercüme edilebilir: “Onlarda (içtiklerinde) kendilerinde ne sersemletme (baş ağrısı) olur ne de onunla sarhoş olurlar.” Yüce Allah bu âyette cennetliklere ikram edilecek içeceğin mahiyeti hakkında bilgi vermekte ve içenleri sersemletmeyen ve onları sarhoş etmeyen yapısına dikkat çekmektedir. Muhammed 47/15’te dile getirilen “İçenlere lezzet veren hamr (meşrubat) ırmakları” ifadesi de bu anlamda değerlendirilmelidir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen غَوْل ğavl kelimesi “sersemlik”, “baş ağrısı”, “zahmet verecek şey”, “etkileyip çarpan şey”, “haramlık”, “günah”, “eziyet”, “zorlama” gibi anlamlar içermektedir.(65)

Konuyla ilgili olarak Vâkı‘a 56/19’da şöyle buyrulmaktadır: “O (içecekten) dolayı başları döndürülüp ağrıtılmaz; akıllarını da gidermezler.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen لَا ف۪يهَا غَوْلٌ “Onda sersemletme yoktur” ifadesi, Vâkı‘a 56/19’da لَا يُصَدَّعُونَ عَنْهَا “Başların dönüp ağrıtılmaması” şeklinde yer almaktadır. Her iki ifadeyi birlikte düşündüğümüzde “cennet içeceklerinin insanları sersemletmeyeceği gibi baş ağrısına da sebep olmayacağı” anlaşılmaktadır.

Bu arada içeceklerin sarhoşluk vermemesiyle ilgili olarak da burada وَلَا هُمْ عَنْهَا يُنْزَفُونَ “Ondan dolayı sarhoş edilmezler” ifadesi kullanılmışken, Vâkı‘a 56/19’da وَلَا يُنْزِفُونَ “Akıllarını da gidermezler” cümlesi tercih edilmiştir. Kur’ân’da iki kez geçen bu fiil konuyla ilgili cümlelerin birinde edilgen, diğerinde ise etken kalıpta getirilmiş, ancak her ikisinde de maksat içeceklerin sarhoşluk vermeyeceğini bildirmek şekilde belirlenmiş olmaktadır.

İşte sayılan bunca içeceğin özelliği “insanların başını ağrıtmaması”, “sarhoşluk vermemesi”, “akılları gidermemesi” ve “kendilerini kaybetmemeleri”dir. Yüce Allah’ın dünyada haram kıldığı içkiler bu sayılan sıkıntıları da beraberinde getirdikleri için yasaklanmışlardı. Oysa mahşerde her türden içilecek meşrubat insanlara ikram edilecek; ancak bunların insanlara hiçbir şekilde olumsuz etkisi ve zararı dokunmayacaktır.

Dünya hayatında garibanların dertleriyle ilgilenip onların açlık ve susuzluklarını giderenler, ihtiyaç duyulan konularda çareler üretenler mahşerde bunun karşılığını fazlasıyla alacaklardır. Fıtratına yabancılaşmayan, aklını, kalbini ve gönlünü arı duru tertemiz muhafaza edenler, mahşerde bu defa cennet ödülleriyle buluşturulacak ve kendilerine en kaliteli malzemeden üretilen araçlarla hizmet sunulacaktır.

ıv. Gizemli Eşler

وَعِنْدَهُمْ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ ع۪ينٌ كَاَنَّهُنَّ بَيْضٌ مَكْنُونٌ “Yanlarında bakışlarını yalnız onlara özel kılmış (güzel) gözlü (eş)ler vardır. Onlar saklı yumurta gibi bembeyazdır.”

Buradakiوَعِنْدَهُمْ ve ‘ındehum ifadesi “ve onların yanlarında vardır, olacaktır”; قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ kâsırâtu’t-tarfi tamlaması “bakışlarını kısanlar”; ع۪ينٌ ‘înun kelimesi “iri gözlü”; كَاَنَّهُنَّ keennehünne ifadesi “sanki onlar”; بَيْضٌ مَكْنُونٌ beydun meknûnun tamlaması ise “saklı yumurta (gibidir)” demektir.

Burada cennetlikle ikram edilecek ödüllerden bir başka bölüm “cennet arkadaşları” gündeme getirilmektedir.

1.وَعِنْدَهُمْ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ ع۪ينٌ “Yanlarında bakışlarını yalnız onlara özel kılmış (güzel) gözlü (eş)ler vardır.” Yüce Allah cennetliklere vereceği ödüllerden birini de “cennet arkadaşları” olarak belirlediğini beyan etmektedir.

Sâd 38/52 ve Rahmân 55/56’da da geçen قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ kâsırâtu’t-tarfi tamlaması “bakışlarını kısanlar” manasına gelmektedir. Bu ifade, cennetlerde bulunan ve “bakışları kontrollü”, “çekingen”, “mutedil”, “gözleri sadece eşlerine yönelik olanlar” manasını içermektedir. Bu tamlama yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “güzel, beyaz, ahu gözlü”(66) manasında ع۪ين ‘în kelimesiyle, Sâd 38/52’de ise “yaşıt” anlamında etrâb(67) sözcüğüyle kullanılmaktadır. Kur’ân’a dört kez(68) geçen ع۪ين ‘în kelimesi “güzel gözlü” demektir.(69)

Bu kavram, “bakışlarını sadece eşlerine özel kılanlar, bakışları kendisine çeken, bakışları kendi önlerine çevrilmiş, şuraya buraya bakmayan, edep, hayâ ve nezaketiyle seçkin dilberler” şeklinde yorumlanmaktadır.(70) Dahası bu ifade “yüzünde göz izi, gözünde yüz izi olmayan, gözü ve gönlü eşine dönük eşler” şeklinde de anlaşılabilir.(71)

2. كَاَنَّهُنَّ بَيْضٌ مَكْنُونٌ“Onlar saklı yumurta gibi bembeyazdır.” Yüce Allah cennetliklere ikram edeceği cennet arkadaşlarının sanki “gizlenmiş, günyüzü görmemiş devekuşu yumurtası gibi süt beyaz” olacaklarını ifade etmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen بَيْض beyd kelimesi “devekuşu yumurtası gibi beyaz” manasına gelmekte, Tûr 52/24, Vâkı‘a 56/23 ve 78’de de geçen مَكْنُون meknûn kelimesi ise “saklı, günyüzü görmemiş” gibi bir anlam vermektedir. Buradan hareketle, cennetliklere verilecek bu arkadaşların son derece alımlı ve güzel olacakları ifade edilmiş olmaktadır.(72)

“Cennet Eşleriyle Birlikteliğin Anlamı” konusunu Rahmân 55/56’da geniş bir şekilde ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 139; Râzî, age., XXVI, 133.
• 2 - A‘râf 7/38-39; İbrâhim 14/22; Kasas 28/63; Ahzâb 33/66-68; Sebe’ 34/31-33; Fâtır 35/14; Sâffât 37/27-34; Mü’min 40/47-48; Zuhruf 43/38; Ahkâf 46/6.
  • A‘râf 7/39 İbrâhîm 14/22 Kasas 28/63 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/33 Fâtır 35/14 Sâffât 37/34 Mü'min 40/48 Zuhruf 43/38 Ahkâf 46/6
• 3 - Semerkandî, age., III, 139.
• 4 - Zemahşerî, age., IV, 38; Râzî, age., XXVI, 133. 5 - Semerkandî, age., III, 139; Taberî, age., XXIII, 49.
• 6 - Râzî, age., XXVI, 134.
• 7 - A‘râf 7/18.
  • A‘râf 7/18
• 8 - Esed, age., s. 911.
• 9 - Sâffât 37/22. 10 - Sâffât 37/29. 11 - Sâffât 37/30. 12 - Sâffât 37/32. 13 - Tevbe 9/66. 14 - Tâhâ 20/102.
  • Sâffât 37/22 Sâffât 37/29 Sâffât 37/30 Sâffât 37/32 Tevbe 9/66 Tâhâ 20/102
• 15 - Sâffât 37/34.
  • Sâffât 37/34
• 16 - Yûnus 10/31; Mü’minûn 23/84-89; ‘Ankebût 29/61, 63; Lokmân 31/25.
  • Yûnus 10/31 Mü'minûn 23/89 ‘Ankebût 29/61 ‘Ankebût 29/63 Lokmân 31/25
• 17 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 18 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 19 - Müddessir 74/24. 20 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 21 - Nahl 16/103; Müddessir 74/25. 22 - Furkân 25/4-6. 23 - Tekvîr 81/25. 24 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 25 - Hâkka 69/41-42. 26 - Târık 86/14.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Nahl 16/103 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 27 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 28 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 29 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 30 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 31 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 32 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 33 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 34 - Dühân 44/14. 35 - Sâd 38/4. 36 - Mutaffifûn 83/32. 37 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 38 - Yâsîn 36/69. 39 - Hâkka 69/41.
  • Yâsîn 36/69 Hâkka 69/41
• 40 - Bakara 2/41, 91, 97; Âl-i İmrân 3/2, 39, 50; Nisâ’ 4/47; Mâide 5/46, 48; Fâtır 35/31; Ahkâf 46/30; Saff 61/6. 41 - Saff 61/6. 42 - Âl-i İmrân 3/81.
  • Bakara 2/41 Bakara 2/91 Bakara 2/97 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/39 Âl-i İmrân 3/50 Nisâ 4/47 Mâide 5/46 Mâide 5/48 Fâtır 35/31 Ahkâf 46/30 Saff 61/6 Saff 61/6 Âl-i İmrân 3/81
• 43 - Şu‘arâ’ 26/196. 44 - Necm 53/36-37; A‘lâ 87/18-19.
  • Şu‘arâ 26/196 Necm 53/37 A‘lâ 87/19
• 45 - Lokmân 31/16; Necm 53/39-41. 46 - Zilzâl 99/7-8.
  • Lokmân 31/16 Necm 53/41 Zilzâl 99/8
• 47 - Bakara 2/261, 272, 273; En‘âm 6/160; Enfâl 8/60; Yûnus 20/27; Neml 27/89-90; Şûrâ 42/40; Müzzemmil 73/20; Nebe’ 78/36. 48 - Nisâ’ 4/31; Zümer 39/53; Ahkâf 46/16.
  • Bakara 2/261 Bakara 2/272 Bakara 2/273 En‘âm 6/160 Enfâl 8/60 Tâhâ 20/27 Neml 27/90 Şûrâ 42/40 Müzzemmil 73/20 Nebe' 78/36 Nisâ 4/31 Zümer 39/53 Ahkâf 46/16
• 49 - Râzî, age., XXVI, 136.
• 50 - Yûsuf 12/24 51 - Hıcr 15/39, 42; Sâd 38/83.
  • Yûsuf 12/24 Hicr 15/39 Hicr 15/42 Sâd 38/83
• 52 - Bakara 2/139; A‘râf 7/29; Yûnus 10/22; Hıcr 15/42; ‘Ankebût 29/65; Lokmân 31/32; Sâffat 37/40, 74, 128, 160, 169; Zümer 39/2, 11, 14; Mü’min 40/14, 65; Beyyine 98/5.
  • Bakara 2/139 A‘râf 7/29 Yûnus 10/22 Hicr 15/42 ‘Ankebût 29/65 Lokmân 31/32 Sâffât 37/40 Sâffât 37/74 Sâffât 37/128 Sâffât 37/160 Sâffât 37/169 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Mü'min 40/14 Mü'min 40/65 Beyyine 98/5
• 53 - Semerkandî, age., III, 141; Taberî, age., XXIII, 52; Zemahşerî, age., IV, 40.
• 54 - Esed, age., s. 911.
• 55 - Hıcr 15/47; Sâffât 37/44; Tûr 52/20; Vâkı‘a 56/15; Ğâşiye 88/13 56 - Hıcr 15/47; Sâffât 37/44; Dühân 44/53; Vâkı‘a 56/16.
  • Hicr 15/47 Sâffât 37/44 Tûr 52/20 Vâkı‘a 56/15 Ğâşiye 88/13 Hicr 15/47 Sâffât 37/44 Duhân 44/53 Vâkı‘a 56/16
• 57 - Semerkandî, age., III, 392; Taberî, age., XXVII, 172-173; Zemahşerî, age., IV, 448.
• 58 - Sâffât 37/45; Tûr 52/23; Vâkı‘a 56/18; İnsân 76/5, 27; Nebe’ 78/34. 59 - Mü’minûn 23/50; Sâffât 37/45; Vâkı‘a 56/18; Mülk 67/30.
  • Sâffât 37/45 Tûr 52/23 Vâkı‘a 56/18 İnsân 76/5 İnsân 76/27 Nebe' 78/34 Mü'minûn 23/50 Sâffât 37/45 Vâkı‘a 56/18 Mülk 67/30
• 60 - İnsân 76/5-6. 61 - İnsân 76/17-18. 62 - İnsân 76/21.
  • İnsân 76/6 İnsân 76/18 İnsân 76/21
• 63 - Mutaffifûn 83/25-28. 64 - Muhammed 47/15.
  • Mutaffifîn 83/28 Muhammed 47/15
• 65 - Semerkandî, age., III, 141; Taberî, age., XXIII, 53-55; Zemahşerî, age., IV, 41; Râzî, age., XXVI, 137.
• 66 - Semerkandî, age., III, 141; Taberî, age., XXIII, 56; Zemahşerî, age., IV, 42. 67 - Sâd 38/52. 68 - Sâffât 37/48; Dühân 44/54; Tûr 52/20; Vâkı‘a 56/22. 69 - Semerkandî, age., III, 352; Râzî, age., XXVII, 253. 70 - Yazır, age., VII, 384-385. 71 - İslâmoğlu, age., s. 887’de 6. not.
  • Sâd 38/52 Sâffât 37/48 Duhân 44/54 Tûr 52/20 Vâkı‘a 56/22
• 72 - Semerkandî, age., III, 141; Taberî, age., XXIII, 56-58; Zemahşerî, age., IV, 42; Râzî, age., XXVI, 138.