İnsân Suresi

“Dehr sûresi” olarak da bilinen, Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 31 âyetten oluşan ve adını ilk âyette geçen “insanoğlu” anlamındaki الْاِنْسَان el-insân kelimesinden alan İnsân sûresi, iniş sırasına göre 32, resmî sıralamada ise 76. sûredir. Bazıları tarafından Medenî olduğu söylense de üslubu ve muhtevası Mekkî olduğunu göstermektedir.

İnsân sûresi, resmi sıralamada kendinden önceki Kıyâmet sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrede de âhiretten söz edilmekte, insanın yaratılış kaynağına ve gayesine dikkat çekilmekte, hür iradeye sahip kılınışı gündeme getirilerek, yaratılışın gayesi imtihan olduğu için insanoğlunun başıboşluğa terkedilmeyeceği vurgulanmaktadır.

Sûrenin ilk âyetlerinde insanın yaratılışı ve gerekçesi dile getirilmekte, kâfirlere verilecek azabın ardından, yolunu hidayetten yana belirleyenlerin mahşerde ödüllendirileceğine ve bu ödüllerin çeşitliliğine değinilmektedir. Âhirette nimetlendirmenin sonuç olduğu hatırlatılarak, dünyada yapılan iyiliklere ve onların yapılış biçimine dair bilgiler verilmektedir.

7. âyetten itibaren, cennet ödülleri alacakların dünyadaki çeşitli özelliklerine değinilmekte, cennet nimetleri hakkında detay denebilecek bilgiler verilmektedir.

23. âyetten itibaren, Kur’ân’ın indirilişi gündeme getirilerek, günaha dalmışlara ve nankörlere itaat edilmemesi, onlara boyun eğilmemesi vurgulanmakta, Yüce Allah’ı sürekli olarak zikretmenin, geceleyin secde ve tesbihin önemi üzerinde durulmaktadır.

27. âyetten itibaren, dünya hayatını aşırı, bir anlamda tutku derecesinde sevmenin âhireti ihmale neden olacağına, insanoğlunun nankörlük yapmaması gerektiğine, aksi takdirde yerine başkarının gatirilebileceğine özellikle dikkat çekilmektedir.

29. âyetten itibaren, sûrenin sonunda, Kur’ân’ın öğüt olduğu, dileyenin ondan yararlanabileceği, böylece Yüce Allah’ın insandan istediğinin gerçekleştirilmiş olacağı hatırlatılmakta, zâlimlerin ise azaba çarptırılacakları ifade edilmektedir.

“İyilik sahipleri”nin dünyadaki davranışları ve ödülü hak edebilmenin üç yolu hakkında bilgi verildikten sonra, sûrenin 11-22. âyetlerinde yeniden ancak çok daha detaylı olarak, onlara verilecek çeşitli nimetler üzerinde durulmaktadır.

Burada âyetlerde kullanılan “geçmiş zaman” kalıpları, olayın olup bittiğini değil, mutlak surette gerçekleşeceğini göstermeyi ve öğretmeyi amaçlamaktadır ki bu tür kullanımlar bir Kur’ân üslubudur. Bu nedenle biz de konuyla ilgili âyetlerde geçen “geçmiş zaman” kalıplarına “gelecek zaman” manası vermeyi tercih ettik.

a) Cennetteki Ödüller

Yüce Allah, sûrenin 11-12. âyetlerinde iyilik sahiplerinin ödülleri bağlamında, mahşerin ve orada yaşanacakların şerrinden kendilerini koruyacağını, onları derin sevinç ve huzurun kaplayacağınıvbildirmekte, sonuçta cennete ve sınırsız hürriyete sahip kılınacaklarını şu şekilde beyan etmektedir: “Sabretmelerine karşılık, (Allah) onlara cenneti ve hürriyeti lütfedecektir.”

ı. Mahşerin Şerrinden Korunacak Yüzler

فَوَقٰيهُمُ اللّٰهُ شَرَّ ذٰلِكَ الْيَوْمِ وَلَقّٰيهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا “Allah onları o günün şiddetinden korumuş (olacak)tır; (yüzlerine) parlaklık, (kalplerine de) sevinç verecektir.”

Âyetteki فَوَقٰيهُمُ fe vekâhum ifadesi “onları korudu, korumuş olacaktır, koruyacaktır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; شَرَّ şerra kelimesi “kötülükten, sıkıntıdan”; ذٰلِكَ الْيَوْم zâlike’l-yevmi ifadesi “o günün”;وَلَقّٰيهُمْ ve lekkâhum fiili “ve onlara vermiş (olacak)tır, lütfedecektir”; نَضْرَةً nadraten kelimesi “sevinç, parlaklık, nur”; وَسُرُورًا ve sürûran ise “ve gönül huzuru, sürur, sevinç” demektir.

Burada cennetliklere yönelik ikramların bir kısmı gündeme getirilmektedir.

1. فَوَقٰيهُمُ اللّٰهُ شَرَّ ذٰلِكَ الْيَوْمِ “Allah onları o günün şiddetinden korumuş (olacak)tır.” Bu cümle ile ilgili bazı noktalar üzerinde duracağız.

a) Âyetin başındaki ف fâ edatı, ta‘kıbiyye anlamıyla aslında “sonuç” bildiren bir konumdadır. Dolayısıyla dünya hayatında kulluk sözünde duran, âhiret bilinciyle donanımlı olan, yoksula, yetime ve esirlere bakan, bu görevi sadece Allah rızası için yapan, aynı zamanda mahşerde yaşanacak şiddetli günün şerrinden korkan insanların bütün bunların sonucu olarak çeşitli şekillerde nimetlendirilecekleri beyan edilmektedir. İşte bu çerçevede ele alınan ilk ödül, zaten derin bir ürperti ile korktuklarını itiraf ettikleri günün şiddetinden ve şerrinden korunmaları olacaktır.

b) Daha önce çeşitli vesilelerle de söylediğimiz gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetler bağlamında konuyla ilgili fiillerin وَقٰيvekâ, لَقّٰي lekkâ, جَزٰي cezâ, ذُلِّلَتْ züllilet, قَدَّرُوا kadderû vs. şeklinde “geçmiş zaman” kalıbında getirilme nedeni, bu işin mutlak surette gerçekleşecek olması sebebiyledir. Gelecekte gerçekleşmesi kesin olacak olaylar için geçmiş zaman kalıbı kullanılması çok önemli bir ifade tekniğidir ve muhatabın bir konuda bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesi amacına yönelik bir magiyet arz etmektedir.

Bu noktada görüşümüzün en önemli delillerinden birisi de daha sonraki âyetlerde zikredilen لَا يَرَوْنَ lâ yeravne, يُطَافُ yütâfu, يُسْقَوْنَ yüskavne, يَطُوفُ yetûfu vs fiillerin “geçmiş zaman” değil de “geniş zaman” kalıbında getirilmeleridir. Bu nedenle biz de ilgili âyetlerdeki geçmiş zaman kalıbındaki fiillerin manasını gelecek zaman manasında vermeyi tercih etmekteyiz.

c) Yüce Allah’ın insanları koruması, öncelikli olarak onları korktuklarından emin kılmasıyla ilgilidir. Duyarlı insanlar, dünya hayatında iken âhirette yaşanacaklarla ilgili derin bir korku yaşadıkları için, onlara âhirette verilecek en anlamlı ödüllerden birisi “korktuklarından emin kılınmaları”dır. Bu konuda pek çok âyet olmakla birlikte bir bölümünü hatırlatmakla yetinelim:

ı. Enbiyâ’ 21/101-103: “Katımızdan kendilerine iyilik-güzellik ihsan ettiğimiz kimselere gelince: İşte onlar o (cehennem)den uzak tutulacaklardır. Onlar oranın uğultusunu dahi duymayacaklar ve canlarının çektiği şeyler arasında kalıcı bir hayat süreceklerdir. Onları (kıyâmete mahsus) benzeri görülmemiş dehşetli panik dahi üzemeyecektir. Çünkü melekler kendilerini, ‘bu, işte size vadedilen o (mutlu) gündür’ diye karşılayacaklardır.” Bu âyetlerde dile getirilen husus, haklarında güzel hüküm verilenlerin azaptan uzak tutulacakları ve korkudan emin kılınacaklarıdır.

ıı. Zuhruf 43/68: “Ey (muttakî) kullarım! Bugün, ne gelecekten korkmanıza gerek var; ne de geçmiş için üzülmenize.”

ııı. Yûnus 10/62: “Dikkat edin! Allah’ın dostlarına korku yoktur; onlar hüzünlenmeyeceklerdir de.” Bu ve benzer âyetlerdeki mesaj, aslında yukarıdakilerle aynı doğrultudadır ve Yüce Allah’ın, onlar için korku ve hüznün olmayacağına dair müjdesini içermektedir.

ıv. Dühân 44/56: “(Muttakîler) cennette (dünyadaki) ilk ölümlerinden başka ölüm tatmayacaklar. Allah, onları cehennem azabından korumuş olacaktır.” Yüce Allah, bu âyette ve Tûr 52/18’de muttakî kullarını âhirette cehennem azabından korumuş olacağını beyan etmektedir.

v. Fâtır 35/34: “(Cennetlikler) şöyle diyeceklerdir: Hüznü bizden gideren Allah’a hamd olsun; gerçekten de Rabbimiz bağışlayandır; şükre karşılık verendir.” Bu âyette, mahşerde kâfirlerin yaşayacağı çeşitli sıkıntılara karşılık, müminlerden hüzünlerin kaldırılacağı dile getirilmektedir. Önceki âyetle birlikte düşünüldüğünde, bu âyetten onlara hüznün hiç yaklaştırılmayacağı sonucu da çıkartılabilir.

vı. Tûr 52/27: “Allah bize lütfetti de, vücudun her tarafına işleyen azaptan bizi kurtardı.” Bir önceki maddede zikrettiğimiz mesajın benzeri burada da söz konusudur ve yine müminlerin mahşerdeki “azaptan korunma” ifadelerini içermektedir.

d) Bu âyetlerde de açıkça ifade edildiği gibi, Yüce Allah, el-ebrâr adını verip iyilik sahibi olduklarını belirttiği “mümin”, “muttakî” ve “muhsin” kullarını mahşerdeki azaptan kurtaracak, onları azaptan uzak tutacaktır.

Azaptan kurtarılma elbette Yüce Allah’ın lütfu ile gerçekleşecektir; ancak Kur’ân’da belirtildiğine göre, bu ateşten kurtarılmanın en önemli vesilelerinden birisi, kişilerin kendilerini ve ailelerini cehennem ateşinden kurtarmaya çalışmalarıdır: “Ey İman edenler! Kendinizi ve ailenizi bir ateş azabından koruyun ki onun yakıtı insanlar ve taşlardır.”(1)

Dünya hayatında gösterilmesi gereken hassasiyeti ortaya koyarak düzgün bir hayat yaşayan insanlar, bu halleriyle cehennemden korunma noktasında kesin irade gösteriyorlar demektir. Onların bu tutumu, ateş azabından kurtulma amacını ifade ettiği ve hayatlarını bu doğrultuda yaşamaya çalıştıkları için, bu kişiler âhirette de kendilerini ateşten korusun diye halleriyle Yüce Allah’a niyazda bulunmaktadırlar.

Yüce Allah, yorumunu yaptığımız âyette de, diğer naklettiğimiz âyetlerde de, onların bu duyarlı tutumunun sonucunda âhirette kendilerini ateş azabından koruyacağını beyan etmektedir. Garip ve mazlumları korudukları için Yüce Allah da onları korumuş olacaktır. Sözün özü şudur: “Koruyan korunur.”

Bu konuda Hz. Peygamber’in de çok önemli hatırlatmaları vardır. Birkaç tanesini zikrederek yetinelim:

“Allah, kullarından merhametli olanlara merhamet eder.”(2)

“Merhamet etmeyene merhamet edilmez.”(3)

“İnsanlara merhamet etmeyene Allah da merhamet etmez.”(4)

“Yerdekilere merhamet edin ki yücelerdeki (Allah) da size merhamet etsin.”(5)

2. وَلَقّٰيهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا “(Allah, onların yüzlerine) parlaklık, (gönüllerine) de sevinç verecektir.” Bu âyette sözü edilen sevinç ve huzur, ilk cümlenin bir sonucu gibi görünmektedir. Kıyâmet ve mahşerin dehşetinden kurtarılan iyilik sahiplerinin yüzlerinde sevinç, gönüllerinde ise huzur olacaktır. Buradaki لَقّٰيهُمْ lekkâhüm “Onlara verecektir” ifadesi gereği bu durum, Yüce Allah’ın onlara olan diğer bir ikramıdır.

Muttakîlerin yüzlerinde sevinç ve gönüllerinde huzur, hiç şüphe yok ki daha önceden başlayacaktır. Bu noktada bazı âyetleri hatırlayalım:

a) İlk sevinç ve huzur, ölümleri anında meleklerin onlara söyleyeceği şu müjdeli ifadelerle başlayacaktır: “Bunlar, meleklerin ‘Selâm sizlere! Yapmış olduklarınızdan dolayı girin cennete!’ diyerek canlarını aldığı kimseler olacaktır.”(6) Bunun tam karşıtı olarak, melekler zâlimlere de ölümleri anında cehennemlik olduklarını ve oraya gireceklerini haber vermektedir.(7)

b) Ölüm sonrasında, kıyâmete kadar güzel rüyaya benzer huzurlu bir hâli yaşadıktan sonra, Son Saat’in dehşetinden korunmuş olmaları da ayrı bir sevinç ve huzur vesilesidir. Son Saat’in şiddetinden dolayı bütün yüreklerin düşüp bayılacağı Kur’ân’da beyan edilmekte, Yüce Allah’ın dilediklerini bundan istisna edeceği belirtilmektedir.(8) Elbette, bu istisnalar içerisinde ebrâr denilen iyiler de bulunacaktır.

c) Suçlu insanlar diriltilirken yüzlerinin ve gözlerinin alacağı korkunç şekillerden Kur’ân’da söz edilmektedir. Buna karşılık iyilik sahiplerinin bu büyük korkudan etkilenmeyecekleri beyan edilmektedir.(9)

d) Huzurlu dirilişin peşinden melekler iyilik sahiplerini karşılayacak ve kendilerine “Bu, işte size vaadedilen o (mutlu) gündür” diyerek onları karşılayacaktır.(10) Rûm 30/15 ve Zuhruf 43/70’te de cennetliklerin oradaki huzur ve mutluluğu dile getirilmektedir.

e) Cennetin kapısına geldiklerinde, kendilerine melekler şöyle seslenecektir: “Muttakîler ise gruplar halinde cennete sevk edilecekler. Kapıları zaten açılmış olan cennete vardıklarında oranın muhafızları kendilerine, ‘Selâm olsun size! Safa bulasınız! Ebedî kalmak üzere oraya girin!’ diyecektir.”(11)

f) Muttakîler de denilen “ebrâr”ın mahşerdeki karşılanmaları hakkında, “Onlar orada esenlik ve tarifsiz bir mutluluk ile karşılanacaklardır”(12) ifadesi, sevinç ve huzurun devamlılığını göstermektedir. “Onların oradaki karşılanmaları esenlik dileği şeklinde gerçekleşecektir”(13) mealindeki âyetlerde verilen mesaj bu doğrultudadır.

g) Amel defterleri kendilerine verilip orada yazılanları gördüklerinde atacakları şu sevinç çığlıkları da bu manzara hakkında bilgi vermektedir: “İşte, alın ve okuyun kitabımı! Ben zaten hesabımla karşılaşacağıma kesinkes inanıyordum.”(14)

h) Yüce Allah, mahşerde bazı yüzlerin beyaz, bazılarının ise siyah olacağını belirttiği bölümde, yüzleri beyaz olanların Allah’ın rahmetinde bulunacaklarını ve orada sürekli kalacaklarını müjdelemektedir.(15) Âyette yüzün beyazlığından söz edilmesi, sahiplerinin mutluluğunun bir göstergesidir.

i) Mutlulukların en büyüğü, cennette cennetliklere Yüce Allah’ın selâmının ulaştırılması ve selâmla buluşma ânında olsa gerektir. “Rahmeti sonsuz Rab’den gelen bir söz ile esenlik (içerisinde olacaklardır).”(16) İşte bu an, cennetliklerin yüzüne derin bir huzur ve sürur olarak yansıyacak, Rablerine nazar etmenin tarifsiz mutluluğunu yaşayacaklardır.(17)

Yorumunu yaptığımız İnsân 76/11 ile Kıyâmet 75/22’de, aynı kökten gelen نَضْرَة nadrah ve نَاضرَة nâdırah kelimeleri kullanılmakta, böylece yüze yansıyan parlaklığı ifade etmektedirler. Ayrıca Kur’ân’da sadece yorumunu yapmakta olduğumuz İnsân 76/11’de zikredilenسُرُور sürûr kelimesi, Râzî’nin de belirttiği gibi yüreklere serpilen derin huzur ve mutluluğu ortaya koymaktadır.

Yüce Allah bizi ve bütün müminleri, bu eşsiz sevinç ve derin huzurdan mahrum bırakmasın.

ıı. Cennet ve Hürriyet

وَجَزٰيهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَر۪يرًا “Sabretmelerine karşılık onlara cennet ve özgürlük lütfedecektir.”

Âyetteki وَجَزٰيهُمْ ve cezâhum fiili “ve onlara karşılık verdi, verecektir”; بِمَا صَبَرُوا bimâ saberû ifadesi “sabretmelerinin, direnç göstermelerinin karşılığında”; جَنَّةً cenneten kelimesi “cenneti”; وَحَر۪يرًا ve harîran kelimesi ise “ve hürriyet, ipek” demektir.

Burada cennetliklere verilecek bir başka ödül gündeme getirilmektedir. Bu âyetle ilgili iki farklı hususa dikkat çekmek istiyoruz:

1. وَجَزٰيهُمْ بِمَا صَبَرُوا “(Allah) onlara, sabretmelerinin karşılığını verecektir.” Âyetin bu ilk bölümü ilâhî sistemde ödül vermenin çok önemli bir noktasını içermektedir.

a) Necm 53/61’de de açıkladığımız üzere, buradaki جَزٰي cezâ kelimesi, mutlak olarak “karşılık vermek” anlamında bir fiildir. Dilimizde bu kelime, daha ziyade olumsuz anlamda suçun karşılığının verilmesini ifade etmek için kullanılmaktadır.

C-z-y kökünden kelimeler Kur’ân’da olumlu anlamda “ödül vermek”, olumsuz anlamda “azap etmek” ve mutlak olarak “karşılık, karşılık vermek” anlamlarında yer almaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki جَزٰي cezâ fiili olumlu karşılık anlamında “ödül vermek” demektir.

b)بِمَا صَبَرُوا bimâ saberû ifadesinin açık anlamına göre, cennet ödülü bir şeylerin karşılığı olarak verilecektir. Buradaki bâ/bi harfi, mukâbele anlamında “karşılığında, buna mukabil” demektir. Başta Yüce Allah’ın ikramı olmak kaydıyla, bu sıfat, iyilik sahibi olarak nitelendirilen insanlara verilecektir.

Buradan, onların dünya hayatlarında Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına uyma konusunda gösterdikleri azami gayret, sabır, itina ve kararlılığın karşılığı olarak ödüllerin verileceği anlaşılmaktadır. Bir anlamda cennet bir sonuçtur, onun sebebi ise insanların dünya hayatlarındaki sabırları ve ilâhî buyruklara karşı gösterdikleri dikkatli tavırlarıdır.

2. جَنَّةً وَحَر۪يرًا “Cennet ve harîr (hürriyet).” Dünyadaki sıkıntılara ve eziyetlere karşı sabrın karşılığı iki kelimeyle ifade edilmektedir:

a) Ödül olarak sunulan değerlerden birisi, bu âyette جَنَّة cenneh “cennet” olarak belirlenmektedir. “Bahçe” anlamına gelen bu kelime hakkında detay vermeye gerek yoktur.

Daha önce yorumladığımız İnsân 76/4. âyette cehennemlikler için hazırlandığı bildirilen “zincirlerin, demir halkaların ve alevli ateşin” zıddına, el-ebrâr denen iyilere zevkin ve mutluluğun sembolü olarak “cennet” verilecektir. Cennetteki nimetleri bir sonraki başlıkta ele alacağımız için burada diğer büyük ödül hakkında bilgi vermek istiyoruz.

b) Mahşerde el-ebrâr denilen “iyiler”e verilecek en önemli değerlerden biri حَر۪ير harîr kelimesiyle ifade edilmektedir. Bu kelime hakkında iki temel yaklaşım üzerinde durulabilir:

ı. “İpek” anlamıyla öne çıkan bu kelime hakkında yapılan açıklamalar, elbette kelimenin söz konusu anlamı nedeniyledir. Çünkü “Onların oradaki elbiseleri ipekten olacaktır”(18) âyetlerinde ifade edilen husus, âyetlerin içeriği nedeniyle elbise ile ilgilidir ve cennetteki giysilerin maddesini, bir anlamda yapılış kaynağını, malezmesini ortaya koymaktadır. Kehf 18/31’de de benzer bir durum söz konusudur. Cennetteki giysilerin, ince ve kalın ipekten sırmalı yeşil elbiseler şeklinde olacağı beyan edilmektedir. Gerekçeleri itibariyle bu yaklaşımın elbette doğru olduğunu söylemeliyiz.

ıı. Bu izaha ilâve olabilecek ve daha geniş bir bakış açısı ortaya koyabilecek bir başka yaklaşımı daha burada özellikle hatırlatmak istiyoruz. Âyetteki حَر۪ير harîr kelimesi, “özgürlük” anlamındaki el-hurr kökünden türetilmiştir. Bu anlamıyla harîr, cennette müminlere verilecek “tarifi imkânsız özgür bir hayat, hürriyet” demektir. Giysi, örtü, elbise gibi kelimelerin kullanılmadığı bu âyette harîr kelimesi, cennetteki maddî özelliklerin yanında ve belki onlardan çok daha önemli olan bir boyutu anlama katmaktadır ki o da “hürriyet”tir.(19)

İnsân sûresinin 21. âyetinde de ele alındığı üzere, ipek elbiseler cennette zaten vardır. Dolayısıyla bu kelimeye, anlam alanında bulunan daha ileri bir ödül anlamı verilmelidir. Kanaatimize göre bu çok büyük değer “özgürlük”tür. Bir sonraki âyette cennetliklerin yaslanacağı divanlardan söz edilmesi, buradaki harîr kelimesiyle kast edilen anlamın “hürriyet, özgürlük” olduğunu desteklemektedir. Çünkü divanlara yaslanmak bir çeşit özgürlük görüntüsüdür.

Cehennemlikler için İnsân sûresinin 4. âyetinde ifade edilen ve tutsaklığı yansıtan “zincirler, tasmalar, demir halkalar ve alevli ateş”in zıddına, cennetlikler için “özgürlük”ten söz edilmesi, anlatım uygunluğu açısından son derece çarpıcı bir güzellik oluşturmaktadır. Cehennemdeki tutsaklığın zıddına, cennette alabildiğine hürriyetin olması, âyetin anlamını daha güzel bir şekilde ortaya koymaya yardımcı olmaktadır. Kur’ân’daki ifade metotlarından biri de meseleyi zıddıyla ve ona uygun detaylar vererek anlatmaktır. İncelediğimiz âyetteki durum bunun bir örneğidir.

Cennetlikler, dünya hayatlarında kendilerini çeşitli davranışlar bakımından kısıtlamış, bir anlamda hürriyetlerine gem vurmuşlardı. İşte bunun karşılığında Yüce Allah onlara sınırsız bir özgürlük alanı vermiş olacaktır.

Rabbimizden bizi de bu nimetten mahrum bırakmamasını niyaz ediyoruz.

b) Cennet Nimetlerinin Detayları Ve Veriliş Gayesi

Yüce Allah, sûrenin 13-22. âyetlerinde cennetliklerin oradaki durumları, buluşturulacakları çeşitli nimetler ve cennetin nitelikleri hakkında bilgi vermektedir.

Bu bağlamda cennetliklerin orada yaslanacağı koltuklar, cennette çok sıcak ve çok soğuğun olmaması, cennet nimetlerinin yakınlaştırılması, gökgeliklerde ağırlanmaları, gümüş ve billurdan değerli kaplarla onlara servisler yapılması, Selsebîl denilen bir gözeden çıkan ve karışımı zencebîl olan bir meşrubattan kendilerine sunulması, cennet görevlilerinin yayılmış inci gibi vildân’lardan oluşması, oradaki giysileri ve takıları ile özel ve tertemiz bir meşrubattan içmeleri sıralanmaktadır.

Ardından, bu âyet grubunun sonunda ise bu nimetlerin onların dünyadaki fedakarlıklarının karşılığı olduğu şu şekilde beyan edilmektedir: “(Onlara şöyle denilecektir:) Muhakkak ki bu(nlar), sizin için bir mükâfattır. Çalışma(ları)nız karşılığını bulmuştur.”

ı. Divanlara Yaslanıp Sıcak ve Soğuktan Korunmaları

مُتَّكِـ۪ٔينَ ف۪يهَا عَلَى الْاَرَآئِكِ لَا يَرَوْنَ ف۪يهَا شَمْسًا وَلَا زَمْهَر۪يرًا “Orada koltuklara kurulmuş olacaklar. Orada yakıcı sıcak da dondurucu soğuk da görmeyeceklerdir.”

Âyetteki مُتَّكِـ۪ٔينَ müttekiîne kelimesi “yaslananlar olarak, yaslanmış olacaklar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; عَلَى الْاَرَآئِكِ ‘ale’l-erâiki sözcüğü “divanlar üzerine, sedirlere, donatılmış koltuklara”; لَا يَرَوْنَ lâ yeravne fiili “görmezler”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; شَمْسًا şemsen kelimesi “ne Güneş, şiddetli sıcaklık”; وَلَا زَمْهَر۪يرًا ve lâ zemherîran sözcüğü ise “ne de şiddetli soğuk, ay” demektir.

Burada cennetteki ödüllerin değişik bir başka kısmı gündeme getirilmektedir.

1. مُتَّكِـ۪ٔينَ ف۪يهَا عَلَى الْاَرَآئِكِ “Orada koltuklara kurulmuş olacaklardır.” Yüce Allah, cennetliklerin oradaki huzurlu hallerinin ilkini yaslanacakları divanlar ve koltuklarla ilişkilendirmekte, ayrıca bu durumun özel bir ikram olacağını ortaya koymaktadır.

Burada de geçen مُتَّكِـ۪ٔين müttekiî(û)ne kelimesi Kur’ân’da 8 kez(20) zikredilmekte ve “yaslananlar, yaslanmış olanlar” manasını vermektedir. Kur’ân’da 5 âyette(21) geçen الْاَرَآئِك el-erâik kelimesi, kullanıldığı âyetlerde, cennetliklerin yaslanacağı şeyleri ifade etmektedir.

2. لَا يَرَوْنَ ف۪يهَا شَمْسًا وَلَا زَمْهَر۪يرًا “Orada yakıcı sıcak da, dondurucu soğuk da görmeyeceklerdir.” Bu cümle ile ilgili bazı hatırlatmalar yapmak gerekmektedir.

a) Bu âyette geçen شَمْس şems kelimesini “güneş”, زَمْهَر۪ير zemherîr kelimesini ise “şiddetli soğuk” anlamına alabiliriz. Bu durumda âyetteki mesaj, gölgeliklerde bulunacakları için cennetliklerin güneşi görmeyecekleri, dolayısıyla onun kavurucu sıcaklığından etkilenmeyecekleri şeklindedir.

Bir sonraki âyette de dile getirildiği üzere, ağaçların yaprakları aşağıya doğru sarkık olduğu için, meydana gelen gölgelikler nedeniyle herhangi bir güneş veya ay görülemeyecektir. Ayrıca bu gölgeliğin şiddetli soğuk oluşturmayacağı da وَلَا زَمْهَر۪يرًا ve lâ zemherîran ifadesi ile dile getirilmiş olur.

b) شَمْس şems kelimesine “güneş”, زَمْهَر۪ير zemherîr kelimesine “ay” anlamı da verilmektedir. Nitekim Râzî, Tayy lehçesine göre زَمْهَر۪ير zemherîr kelimesinin “ay, kamer” anlamına geldiğini ifade etmektedir.(22) Böylece âyet, cennetliklerin orada güneş de ay da göremeyeceğini, çünkü ağaçların bunu engelleyeceğini ifade etmiş olur. Bu kabul doğrultusunda, cennette gölgeliklerin nasıl meydana geldiği de anlaşılmaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette eliflâm’sız olarak zikredilen شَمْس şems kelimesine “herhangi bir ışık, sıcaklık” manası elbette verilebilir; zaten tercümede “yakıcı sıcak” ifadesini tercihimizin sebebi de budur.

c) Kelimelerin içerdiği çeşitli anlamlar, bize cennetteki ışığın kaynağının güneş de ay da olmayabileceğini, müminlerin bizatihi kendi ışıklarını kendilerinin yansıtmış olacağını göstermektedir. Bu yaklaşımın Kur’ân’dan çok güçlü delilleri vardır. İşte âyetler:

- Hadîd 57/12-13: “Bütün mümin erkekleri ve mümin kadınları, önlerini ve sağ taraflarını aydınlatan nurlarıyla hızla ilerlerken gördüğün gün onlara, ‘Bugün size müjde var: Tabanından ırmaklar çağlayan, içinde yerleşip kalacağınız cennetler! ... Bu, işte budur muhteşem zafer!’ O gün bütün münafık erkekler ve münafık kadınlar müminlere diyecekler ki: ‘Bize bakın da ışığınızdan biz de yararlanalım.’ Onlara denilecek ki: ‘Arkanızdaki (hayata) dönüp, kendinize orada bir ışık arayın!’...”

İşte bu âyetlerde müminlerin, cennette kendi ışıklarını kendilerinin oluşturacağı açıkça ifade edilmektedir. Münafıklar ise “müminler kendilerine baksınlar da ışıklarından yararlansınlar” diye istekte bulunacaklardır.

- Tahrîm 66/8: “Ey iman edenler! Samimi bir tevbe ile Allah’a dönün! Umulur ki Rabbiniz sizin kötülüklerinizi örter. Peygamberi ve Onunla birlikte iman edenleri utandırmayacağı günde Allah sizi, içlerinden ırmaklar akan cennetlere sokar. Onların önlerinden ve sağlarından (amellerinin) nûrları aydınlatıp gider de, ‘Ey Rabbimiz! Nûrumuzu bizim için tamamla, bizi bağışla; çünkü sen her şeye kâdirsin’ derler.” Bu âyette verilen bilgiler aynı doğrultuda mesajlar içermektedir.

- Buna ilave olarak, cennetliklerin yüzlerinin beyaz olacağı yine Kur’ân’da beyan edilmektedir.(23) Bu beyazlık mecâzî olarak “kurtulmuş, aklanmış, beraat etmiş” olmak anlamlarına alınabileceği gibi, aynı zamanda yüzlerin parlak oluşunu da ifade edebilir. Bu durumda, cennetteki ışığın kaynağının müminlerin yüzleri olduğunu söylemekte hiçbir sakınca yoktur.

ıı. Gölgeliklerde Meyvelerle İç İçe Olmaları

وَدَانِيَةً عَلَيْهِمْ ظِلَالُهَا وَذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْل۪يلًا “(Cennet ağaçlarının) gölgeleri onların (cennetliklerin) üzerlerine sarkacak, meyveleri (kolayca toplanması için) eğdirilecektir.”

Âyetteki وَدَانِيَةً ve dâniyeten kelimesi “aşağı, sarkık, yakın olarak”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onların üzerlerine”;ظِلَالُهَا zılâlühâ tamlaması “onların gölgeleri”; وَذُلِّلَتْ ve züllilet edilgen fiili “ve emre verilmiştir, boyun büktürülmüştür, önüne serilmiştir”; قُطُوفُهَا kutûfuhâ tamlaması “onun meyveleri, ürünleri, salkımları”; تَذْل۪يلًا tezlîlen kelimesi ise “tam anlamıyla emre verilerek” demektir.

Yüce Allah, bu âyette cennetliklere vereceği ödülleri sıralamaya devam etmektedir.

1. “Cennet gölgeleri” ifadesi, oradaki ağaçların gölgeleri anlamına gelmektedir. Cennet kelimesi “örtülü, saklı yer” demektir. Bu nedenle, ağaçların yaprakları cennet zemininin, yani toprağın görülmesini engellemektedir.

En‘âm 6/99 ve Hakka 69/23’te de geçen دَانِيَة dâniyeh kelimesi “yakın, aşağı, sarkık” anlamına geldiği için, bu ağaçların yapraklarının kişilere çok yakın olduğu anlaşılmaktadır. Dahası, عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesindeki ‘alâ edatı yukarıdan aşağıya doğru gelen bu sarkık halin âdeta kişilerin başına değecek kadar yakın olduğunu hissettirmektedir.

Bir önceki âyetin yorumunda da ifade ettiğimiz üzere, ağaçların bu şekildeki durumu, yukarının görülmemesini sağladığı gibi, gölgeliklerin de soğuğa neden olmayacak şekilde oluşturulacağını göstermektedir. Cennetlerdeki bu türden gölgeliklerin huzur içerikli oluşları Nisâ’ 4/57 ve Yâsîn 36/56’da da belirtilmektedir.

Cümlenin başındaki vâv harfini, İnsân 76/12. âyetteki cennet kelimesine atıf olarak kabul edebiliriz. Böylece âyetteki ifadeyi, farklı bir cennet olarak da yorumlayabiliriz. Esasında “Rabbinin mutlak otoritesinden korkanlar için iki cennet vardır”(24) âyeti bu yorumun doğruluğunun çok önemli ve net bir delili olarak sunulabilir.

Hem Rahmân 55/46. âyetindeki hâfe fiili, hem de İnsân 76/10. âyetinde geçen nehâfü fiili, söz konusu mekânın farklı bir cennet olabileceğini gösterebilir.(25) Yüce Allah’ın huzurunda hesap vermekten ve mahşerin dehşetinden korkanlar için iki cennetin bulunması Kur’ân’a aykırı bir yorum değildir.

2. Meyvelerin kolayca hizmete sunulması hem dalların yakınlığını, hem de meyvelere ulaşmanın zahmet gerektirmediğini göstermektedir.

Nimetlere Kolayca Ulaşılması

Vâkı‘a 56/33’te “kesintisiz ve engellenmez” olduğu beyan edilen bu meyveler, Hâkka 69/22-23’te “yüksekteki cennetin yakındaki meyveleri” olarak tanıtılmaktadır. Ayrıca Ra‘d 13/35’te “muttakîlere vaadedilen cennetin hem yiyeceklerinin, hem de gölgesinin devamlı olduğu” beyan edilmektedir.

Bütün bu âyetler bize cennet nimetlerinin dünyadakilerden çok daha kolay elde edilebilecek şekilde yaratılmış olacaklarını, süreklilik arz edeceklerini ve başkaları tarafından engellenemeyecek şekilde ayarlanacaklarını göstermektedir.

Hıcr 15/48 ile Fâtır 35/35’te de beyan edildiği gibi, cennetlikler orada hiçbir şekilde yorgunluk çekmeyeceklerdir. Bu konuyu Yâsîn 36/55’te geniş bir şekilde ele almıştık.

İbn Abbâs bu âyetin izahında şu bilgileri vermektedir: “Cennet meyvelerinden almak isteyenler istediğini hemen alabilecek şekilde, ürünler kendilerinin önüne âdeta sarkar, serilir. Mahsullerin boyun eğdirilmesi de onları alıp koparmanın kolaylaştırılması demektir.”(26)

Cennetteki şartların ne kadar uygun olduğu bu ifade ile ispatlanmaktadır. Orada yakıcı sıcak da, dondurucu soğuk da olmayacaktır. Belli ki cennetin şartları tam yaşanmaya uygun şekilde ayarlanacaktır. Âyette verilmesi istenen asıl ve öncelikli mesaj elbette budur.

Ağaçların insanlara yakın gölgelikler oluşturması, meyvelerin bolca hizmete sunulması, dünya hayatında Yüce Allah’ın emirlerine boyun eğip O’na karşı derin saygı duymanın karşılığı olarak görülmelidir.

Burada Allah’a karşı boyun büküp saygı ile görevlerini yapanlara Yüce Allah âhirette ağaçları ve meyveleri boyun büktürecektir. Orada ödül elde etmenin yolu burada ilâhî iradeye boyun eğmekten geçer. Diğer bir deyişle ve tersinden bakarak, dünyada şeytana boyun eğenler âhirette de azaba boyun eğmek zorunda kalacaklardır, diyebiliriz.

ııı. Kendilerine Değerli Eşya İle Servis Yapılması

وَيُطَافُ عَلَيْهِمْ بِاٰنِيَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَاَكْوَابٍ كَانَتْ قَوَار۪يرَا قَوَار۪يرَ مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوهَا تَقْد۪يرًا “Çevrelerinde gümüş kaplar ve billur kupalar dolaştırılacaktır. Miktarını kendilerinin belirleyeceği o billur kupalar da gümüştendir.”

Buradaki وَيُطَافُ ve yütâfu edilgen fiili “ve dolaşılır, dolaştırılacaktır”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onların üzerlerinde, çevrelerinde”; بِاٰنِيَةٍ biâniyetin kelimesi “(şöyle) kaplarla”; مِنْ فِضَّةٍ min fiddatin sözcüğü “gümüşten”; وَاَكْوَابٍ ve ekvâbin kelimesi “ve kupalar, kadehler, kâseler, sürahilerle”; كَانَتْ kânet fiili “(şöyle) olan”; قَوَار۪يرَا kavârîra kelimesi “billurdan”; قَوَار۪يرَا kavârîra kelimesi “billurdan”; مِنْ فِضَّةٍ min fıddatin ifadesi “gümüşten (billur kupalar)”; قَدَّرُوهَا kadderûhâ ifadesi “onu takdir etmişlerdir, etmiş olacaklardır”; تَقْد۪يرًا takdîran kelimesi ise “ölçüyü, miktarını, ölçüsünü veya miktarını tam olarak belirlemiş olarak” demektir.

Yüce Allah bu âyette, cennete gidecek kişilere orada verilecek nimetlerin veriliş biçimi hakkında açıklama yaparak, insanların cenneti özlemesini hedeflemektedir.

1. Gümüşten Kaplar, Billurdan Kupalar

وَيُطَافُ عَلَيْهِمْ بِاٰنِيَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَاَكْوَابٍ كَانَتْ قَوَار۪يرَا “Çevrelerinde gümüş kaplar ve billur kupalar dolaştırılacaktır.” Bu ifade, “Çevrelerinde gümüşten kaplar ve billur kupalarla dolaşılacaktır” şeklinde de tercüme edilebilir. Bu durumda بِاٰنِيَةٍ biâniyetin ifadesinin başındaki bâ/bi edatı “ile” manasına alınmış olur. Burada cennetliklere sunulacak nimetlerin hangi kaplarla sunulacağı ifade edilmektedir.

Ğâşiye 88/5’te geçen اٰنِيَة âniyeh kelimesi “suyun kızgınlığı” manasına gelirken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise “kap, çanağın parlaklığı” gibi anlamlar vermektedir. Çeşitli âyetlerde(27) geçen فِضَّة fıddah sözcüğü ise “gümüş”; Kur’ân’da dört kez(28) yer alan اَكْوَابٍ akvâb kelimesi “testiler, kupalar”; bir kez de Neml 27/44’de zikredilen قَوَار۪ير kavârîr sözcüğü ise “billur” manasını vermektedir.

a) İnsanların çevrelerinde bu tür kapların ve kupaların dolaştırılması, bu işle görevli bazı özel varlıkları akla getirmektedir. Söz konusu varlıklara Tûr 52/24’te “hizmete adanmış gençler” anlamında ğılmân, Vâkı‘a 56/17 ve İnsân 76/19’da ise “ölümsüz gençler” anlamında vildân denmektedir.

b) Cennette bu içeceklerin dolaştırılması ille de özel görevliler gerektirmeyebilir. Cennet şartlarına göre bizzat bu kupaların ve kadehlerin dolaştırılması da mümkündür. Bu durumda âyette geçen بِاٰنِيَةٍ biâniyetin ifadesinin başındaki bâ/bi edatı “zâid” kabul edilmiş olur. Nitekim Zuhruf 43/71’de altın tepsilerin ve kadehlerin, kupaların, kapların, kaselerin, sürahilerin dolaştırılmasından söz edilmekte, ancak dolaştıranlara değinilmemektedir.

c) Bu âyette geçen “gümüşten kaplar ve billur kupalar” ifadesi, Zuhruf 43/71’de “altın tepsiler ve kupalar” şeklinde yer almaktadır. Âyetlerin birinde “gümüş”, diğerinde “altın” denmiş olması bir çelişki değildir. Bu durum, belki malzemelerin değerini ortaya koyan bir farklılığı hatırlatmakta, belki de cennetliklerin derecelerini akla getirmektedir.

Öylesi cennetlikler vardır ki kendilerine gümüş kupalarla servis yapılır; öylesi de vardır ki altın tepsiler kullanılır. Bu konuda farklılığı, söz konusu insanların yaptıkları iyiliklerin kalite farkı, iyilik yaparken sahip oldukları kalp temizliği ve samimiyetleri belirleyecektir. İnsanlar aynı işi de yapsalar, bazen farklı ödüllere sahip kılınırlar. Bunun nedeni, yapılan işin zamanı, yapılış yeri ve şeklidir.

Sözün özü, cennette görevlilerle de görevliler olmadan da, gümüş kupalarla da altın tepsilerle de nimetler servis edilecektir. Aslolan, bu ödülleri kazananlardan olabilmektir.

2. İçilecek Miktarı Kendilerinin Belirlemesi

قَوَار۪يرَ مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوهَا تَقْد۪يرًا “Miktarını kendilerinin belirleyeceği o billur kupalar da gümüştendir.” Bir önceki âyette âniyeh denilen kapların gümüşten, ekvâb denilen kupa veya kâselerin de billurdan olduğu beyan edilmişti. Burada ise billur kupaların aslında gümüşten olduğu açıklanmaktadır.

a) قَوَار۪يرَ مِنْ فِضَّةٍ “Gümüşten billur (kupalar)” ifadesi gereği âyette ele alınan konulardan biri, billur kupaların veya kâselerin nereden mamul hale getirildiğidir. Âyetten anlaşılması gereken nokta, bizce cennetliklere sunulacak nimetlerin hem kendilerinin hem de servis yapılacak malzemenin değerli oluşudur. Meseleye buradan bakınca, âyetler arasında herhangi bir çelişkinin olmadığı açıkça görülmüş olur.

b) قَدَّرُوهَا تَقْد۪يرًا “Miktarını kendileri belirleyecektir” ifadesi ise âyetin ikinci konusudur. Daha önce yorumunu yaptığımız, yine İnsân sûresinin 6. âyetinde geçen يُفَجِّرُونَهَا تَفْج۪ير “Onu akıttıkça akıtacaklardır” ifadesi gibi, burada da cennetliklerin hürriyetlerine gönderme yapılmaktadır.

Cehennemliklere verilecek azap veya uygulanacak işlemin türünü ve miktarını kendileri belirleyemeyecektir; çünkü zincirlerle ve demir halkalarla bağlanmış bir şekilde ateşe atılmış olacaklardır. Oysa cennetliklerin durumu böyle olmayacaktır. Onlar, başlarında bulundukları su kaynaklarını kendileri istedikleri kadar fışkırtacakları gibi, içecekleri cennet meşrubatının ölçüsünü de yine kendileri belirleyeceklerdir.

Yüce Allah’ın onlar için takdir ettiği infak emrinin gereğini dünyada fazlasıyla yerine getirmeye çalışan “ebrâr” denilen iyilik sahipleri, bu ihsanlarının karşılığını aynı şekilde, hatta çok daha fazlasıyla âhirette ödül olarak alacaklardır. İstedikleri su gözelerinden istedikleri kadar akıtacak, gümüşten kaplara ve kâselere istedikleri ölçüde cennet meşrubatı doldurup içeceklerdir. Âyetlerde verilmek istenen asıl mesaj, âhirette ödüle kavuşmanın yolunun dünyada fedâkârlık yapmaktan geçtiğinin beyan edilmesidir.

ıv. Kendilerine Zencefil İkram Edilmesi

وَيُسْقَوْنَ ف۪يهَا كَاْسًا كَانَ مِزَاجُهَا زَنْجَب۪يلًا عَيْنًا ف۪يهَا تُسَمّٰى سَلْسَب۪يلًا “Onlara orada, adına Selsebil denen kaynaktan, (içindeki) karışımı Zencebil olan bir kadehten içirilecektir.”

Buradaki وَيُسْقَوْنَ ve yüskavne edilgen fiili “ve onlara içirilir, içirilecektir”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; كَاْسًا ke’sen kelimesi “kadeh, kâse”;كَانَ kâne fiili “(şöyle) olan”; مِزَاجُهَا mizâcühâ tamlaması “onun karışımı (şundan)dır”; زَنْجَب۪يلًا zencebîlen kelimesi “hoş kokulu bir içecek, zencefil”;عَيْنًا ‘aynen sözcüğü “gözeden, pınardan”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada vardır”; تُسَمّٰى tüsemmâ edilgen fiili “isimlendirilir, isimlendirilecektir”; سَلْسَب۪يلًا selsebîlen kelimesi ise “içimi kolay, devamlı akan” demektir.

Yüce Allah, bu âyette cennetliklere sunulacak nimetler bağlamında bir içecekten daha söz etmektedir.

1. Sûrenin beş ve altıncı âyetlerinde “ebrâr” denilen iyilik sahiplerinin, karışımı “kâfûr” olan bir pınardan içecekleri beyan edilmişti. Orada “içmek” anlamında يَشْرَبُونَ yeşrabûne fiili ma‘lûm, yani “etken” kalıpta kullanılmıştı. Burada ise söz konusu eylem için يُسْقَوْنَ yüskavne “içirilmek” fiili meçhul, yani “edilgen” kalıpta getirilmektedir. Bununla ilgili bazı açıklamalar yapabiliriz.

a) Her iki âyeti birlikte düşündüğümüzde, bazı iyilik sahiplerinin ilgili pınardan kendilerinin içeceği, bazılarına ise özel servis yapılacağı anlaşılmaktadır.

b) Bu arada iki fiilin aynı eylemin yarısını oluşturduğunu da düşünebiliriz. Buna göre, bir âyette servis, diğerinde ise içme eyleminin yer aldığını söylemekte hiçbir sakınca yoktur.

c) Elmalılı, bu fiillerin ilkinin kesb, yani “kişinin kendi kazanımı”, diğerinin ise vehb, yani “ilâhî ihsan” özelliği bulunduğunu belirtmektedir.

2. Âyette sözü edilen زَنْجَب۪يل zencebîl kelimesi “hoş karşılanan bir tatlandırıcı”, yani “hem hoş bir lezzet, hem de hoş bir koku veren karışım” anlamına gelmektedir. Kullanım alanımıza da giren bu kelime dilimizde “zencefil” olarak bilinmektedir. Cennetteki bu nimet elbette dünyadakinden çok farklıdır ve hak edenlerine büyük bir lezzet ve huzur verecek nitelikte sunulacaktır. Zencefilin hangi kaynaktan geldiği ise bir sonraki âyette dile getirilmektedir.

3. Yüce Allah, karışımı zencefil olan bu içeceğin kaynağını “Selsebîl” adındaki bir pınar olarak beyan etmektedir. Bu kelime hakkında iki farklı izah söz konusudur:

a) سَلْسَب۪يل selsebîl “içimi ve yutulması kolay, boğaza dokunmayacak şekilde rahat içimli, tatlı, devamlı akan” demektir. Buna göre selsebîl kelimesi ‘ayn denen “pınar”ın sıfatı olarak “içimi kolay, devamlı akan” demektir ve karışımı zencefil olan pınarı nitelendirmektedir.(29)

Kelimenin sonundaki elif harfi “âyet sonu uyumu” nedeniyle getirilmiştir. Nitekim benzer kullanım örnekleri Ahzâb 33/10 ve 66-67. âyetlerin sonlarındaki ez-zunûnâ, er-rasûlâ ve es-sebîlâ kelimelerinde de daha önce yorumladığımız kavârîrâ ifadesinde de yer almaktadır.

b) Diğer bir yaklaşıma göre ise سَلْسَب۪يل selsebîl kelimesi سَل سَب۪يل sel ve sebîl şeklinde iki kelimeden oluşmaktadır. Anlamı ise “yolu sor, yolu araştır, bir yol bul” şeklindedir. Buna göre سَلْسَب۪يل selsebîl ifadesi öncesiyle ilgili değildir; dolayısıyla pınarın adı veya sıfatı da değildir. Sadece, cennet nimetlerini elde edebilecek yolun aranması gerektiğini ifade etmektedir.(30)

Kanaatimize göre, bu kelime, karışımı kâfûr(31) veya zencebîl(32) ya da tesnîm(33) olan cennet pınarını ifade etmektedir. Çünkü âyette تُسَمّٰى tüsemmâ edilgen fiili kullanılmakta ve su gözesinin isimlendirilmesinden söz edilmektedir. Müslümanlar dünya hayatlarındaki yaşayış şekillerini bu ödülden yararlanabilecek şekle dönüştürmeli, cennetteki nimetleri elde edebilmenin yolunu aramalıdırlar. Böylece her iki yorumu ortak bir paydada buluşturmak mümkün olmaktadır.

v. Çevrelerinde İnci Gibi Görevlilerin Dolaşması

وَيَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ اِذَا رَاَيْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤً۬ا مَنْثُورًا “O (cennetliklerin) etrafında, yaşlanmayan gençler dolaşır. Onları gördüğünde kendilerini saçılıp dağılmış inciler sanırsın.”

Âyetteki وَيَطُوفُ ve yetûfu fiili “ve dolaşır, dolaşacaktır”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onların yanında, etrafında”; وِلْدَانٌ vildânun kelimesi “çocuk(lar)”; مُخَلَّدُونَ muhalledûne sözcüğü “yaşlanmayan, süslü”; اِذَا رَاَيْتَهُمْ izâ raeytehum fiili “onları gördüğün zaman”;حَسِبْتَهُمْ hasibtehum fiili “onları zannedersin”; لُؤْلُؤً۬اlü’lüen kelimesi “inci”; مَنْثُورًا mensûran sözcüğü ise “saçılmış” demektir.

Burada cennetliklere servis yapacak görevliler gündeme getirilmektedir.

1. وَيَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ “O (cennetliklerin) etrafında, yaşlanmayan gençler dolaşır.” Âyetin ilk cümlesinde cennette “ebrâr” denilen iyilik sahiplerinin etrafında dolaşacak görevlilerden söz edilmektedir.

a) Âyetin ilk kelimesi olan يَطُوفُ yetûfu fiilinin عَلَيْ ‘alâ edatıyla birlikteki kullanımı, bunun cennete gidenlerle ilgili bir durumu anlattığını gösterebilir. Buna göre ilk cümlenin anlamı “Onları ölümsüz gençlikler bekleyecek” şeklinde verilmektedir.(34) Bu tercihle birlikte çeşitli sorular kaçınılmaz olmakta, özellikle İnsân sûresinin 15. âyetinde geçen “onlara servis yapılacak” ifadesi anlamını kaybetmektedir. Ayrıca Tûr 52/24’te sözü edilen ğılmânların dolaşması da benzer bir sorunla karşılaşılmasına neden olacaktır.

b) وِلْدَان vildân kelimesi velîd kelimesinin çoğuludur ve “küçük çocuk, taze, değişmeyen, aynı yaşta kalan”(35) demektir. Nitekim küçük kızlara da Arapçada velîde denmektedir. Cennetliklere hizmet edecek şekilde görevlendirilenlere bu ismin verildiğini kabul etmek en çıkar yoldur. Bu kelimeye dünyadaki “müminlerin ve kâfirlerin küçükken ölen çocukları” anlamını vermeyi doğru bulmadığımızı da özellikle belirtmek istiyoruz. Cennet hizmetçileri olarak değerlendiğimiz ğılmân ve vildân kelimeleri hakkında Tûr 52/24’te bilgi verdiğimiz için burada detaya girmek istememekteyiz.

c) Cennetteki hizmetçi görevlileri nitelendiren kelime ise مُخَلَّدُون muhalledûne sözcüğüdür. Anlamı hakkında çeşitli ihtimallerin dile getirildiği bu kelime “yaşlanmayan, ebedî, ölmeyen”(36) ve “küpelerle süslenmiş”(37) anlamlarına gelmektedir.

İmam Ferrâ bu kelimenin “süslenmek” ve “gençliklerinin devamlılığı ve yaşlarının değişmemesi” şeklinde iki anlamı bulunduğunu, ancak ikinci anlamın daha doğru olduğunu belirtmiştir.(38) Her iki anlam da cennetteki bu küçük görünümlü görevlilerin sürekli öyle kaldıklarını ve yaşlanmadıklarını ifade ettiği gibi, süslenmiş olacaklarını da belirtebilir.

d) İnsân sûresinin 15-16. âyetlerinde sözü edilen servisin bir benzerinin İnsân 76/17-19. âyetlerde dile getirildiği ve sunulacak nimetlerin özel görevlilerce sahiplerine ikram edileceği bu ifadelerden anlaşılmaktadır. Tûr 52/22-23 ile Vâkı‘a 56/10-21. âyetlerde dile getirilen hususlar da dikkate alındığında, yorumunu yapmakta olduğumuz İnsân sûresinin 19. âyetinde anlatılan konunun bu olduğu ortaya çıkmaktadır.

e) Burada özellikle başka bir noktaya daha dikkat çekmek gerekir. Cennette yenecek gıdalar için değil de, daha çok içilecek şeyler için bu tür servislerden söz edilmektedir. Demek ki, meşrubatı diğer gıdalardan ayıran farklı bir özellik bulunduğu için, cennetliklerin etrafında servis yapan görevlilerden söz edilmektedir.

Cennetlikler oradaki su kaynaklarından diledikleri kadar su fışkırtacak, kâselerin içinin ne kadar dolacağını kendileri belirleyecek, ancak meşrubat servisini bu özel görevliler gerçekleştirecektir, anlayışımız budur. Gidince görmeyi Rabbimizden diliyoruz. Allah en iyisini bilir.

2. اِذَا رَاَيْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤً۬ا مَنْثُورًا “Onları gördüğünde kendilerini saçılıp dağılmış inciler sanırsın.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ikinci cümlesinde ise, bu özel görevlilerin kendilerine has görünümlerinden söz edilmektedir.

a) Âyetteki هُمْ hüm zamirlerini önceki cümlede yer alanوِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ “yaşlanmayan veya süslü gençler” tamlamasına göndermek zorunludur. Buna göre biz, bu tamlamadaki maksadı “cennetteki özel görevliler” şeklinde anladığımız için, saçılmış inciler gibi zannedilecek olanların da aynı varlıklar olduğunu düşünmekteyiz. Güzellikleri, çoklukları, arı duru renkleri, çeşitli görünümlü oluşları, bulundukları yerlerdeki hizmetleri ve etrafa yayılıp dolaşmaları nedeniyle bu özel görevliler “saçılmış inciler” gibi görülebilecektir.

b) Cennetteki özel görevlilerin saçılmış incilere benzetilmesi, ğılmân ve hûriler için de yapılmıştır. Tûr 52/24 ve Vâkı‘a 56/23’teki kullanımlar bunu göstermektedir. Cennetliklerin incilerle olan ilişkisi Hacc 22/23 ve Fâtır 35/33’te altın ve inciden yapılma bilezikleri bizzat takınmaları şeklinde ifade edilmektedir. Buna göre, saklı veya saçılmış incilere benzetilmiş olmak cennetteki özel görevlilerin, incilerle süslenmek ise bizzat cennetliklerin özellikleri olarak görülmektedir.

c) Bazı ilim adamları, ilk cümleyi farklı anladığı gibi, bu cümledeki özellikleri de cennetliklerle ilişkili görmektedir.(39) Onlara göre, yaşlanmayacak olanlar da saçılmış inci gibi görülecekler de cennetliklerin kendileridir. “Cennetliklerin gençliklerinin bitmeyeceğini”(40) bildiren hadis-i şeriften destek alınarak, bu yaklaşımın da gözardı edilmemesi gerektiğini belirtmekle yetinelim.

vı. Büyük Bir Saltanat Görmeleri

وَاِذَا رَاَيْتَ ثَمَّ رَاَيْتَ نَع۪يمًا وَمُلْكًا كَب۪يرًا “(Cennette) her nereye bakarsan, (pek çok) nimet ve büyük bir otorite görürsün.”

Âyetteki وَاِذَا رَاَيْتَ ve izâ raeyte fiili “ve baktığın zaman”; ثَمَّ semme kelimesi “orada, oraya”; رَاَيْتَ raeyte fiili “görürsün”;نَع۪يمًا na‘îmen sözcüğü “nimetler”; وَمُلْكًا ve mülken kelimesi “ve saltanat, idare, düzen”; كَب۪يرًا kebîran ise “ulu, yüce, büyük” demektir.

Yüce Allah, cennetin nimetlerle dolu olduğunu ve oraya her bakıldığında, bakılan yerde sayısız ve tarifi imkânsız nimetler bulunduğunu, ayrıca erişilmez bir gücün ve saltanatın da müşahede edilebileceğini beyan etmektedir.

1. Buradaki ثَمَّ semme kelimesi “oraya” veya “orada” anlamıyla cümlede yer almaktadır.

a) Eğer bu kelime “oraya” şeklinde tercüme edilirse, âyete “cennete baktığında nimetler ve eşsiz bir saltanat görürsün” anlamı verilebilir. Esasında, “cennete bakmaya bir fırsat bulunsa, orada görülecek şeyler işte bunlardır” demek istenmektedir. İlk fiil olan raeytenin tümlecinin zikredilmeme gerekçesi de bu olsa gerektir.

b) Eğer ثَمَّ semme kelimesine “orada” anlamı verilirse bu durumda maksat, cennete zaten girmiş olanların orada göreceği şeyler hakkında bilgi verilmesidir. Cennette her ne tarafa bakılırsa bakılsın, her yerinde nimetlerin ve erişilmez saltanatın görüleceği ifade edilmektedir.

2. Cennette görülecek nimet ve saltanat hakkında da şunları söylemek mümkündür: Âyetteki نَع۪يم na‘îm kelimesi “çok nimet” anlamına gelmektedir. Kelimenin sonundaki tenvin, nimetlerin çeşitliliğini ve tariflerinin imkânsızlığını göstermektedir. Her ne tür ve ne kadar sayıda nimet düşünülüyorsa hepsi burada kastedilmektedir. Çünkü Yüce Allah’ın nimetleri sayılamayacağı gibi,(41) O’nun ilminin ürünü olan şeyler de tam anlamıyla kuşatılamaz ve kavranamaz.

Dahası, iman edip Hakk’a ve O’nun buyruklarına teslim olanlara cennette canlarının çektiği her şeyin verileceği beyan edildiği gibi,(42) müminlere daha ne tür ödüllerin sürpriz olarak verileceğini hiçbir nefsin bilemeyeceği de ifade edilmektedir.(43)

3. Âyetin sonundaki, مُلْكًا كَب۪يرًا mülken kebîran tamlaması ise “erişilmez saltanat” anlamına gelmektedir.

a) Bunun, cennete girerlerken meleklerin müminlere selam vermesi olduğu belirtilmektedir.(44) “Büyük mülk”ün bu anlamı cazip bir görüş olmasa da, meleklerin cennete girerlerken müminlere selam vereceğinin Kur’ân’dan delili vardır.(45)

b) Bu mülkün, meleklerin cennetliklerden izin alması olduğu da kaynaklarda dile getirilmektedir.(46) Bu iki görüşe göre, cennetteki erişilmez saltanatın merkezinde cennetlikler yer almaktadır.

c) Bu iki görüşten ayrı olarak şunu özellikle belirtmeliyiz: Aslında cennetteki erişilmez saltanatın sahibi Yüce Allah’tır. Yüce Allah, âhiret şartlarında, dolayısıyla cennette elbette dünyadakine benzemeyen bir idareyi gerçekleştirecektir. O’nun kuşatılamaz ve kavranamaz yüceliği, bütün azamet ve haşmetiyle, bütün câzibesi ve güzelliğiyle cennetliklere gösterilecektir.

Bu muhteşemliği görebileceklerden olmayı kalbî dileğimiz olarak Yüce Allah’tan niyaz ediyoruz.

vıı. Yüce Allah’ın İkramına Mazhar Olmaları

عَالِيَهُمْ ثِيَابُ سُنْدُسٍ خُضْرٌ وَاِسْتَبْرَقٌ وَحُلُّوٓا اَسَاوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَسَقٰيهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا “Üzerlerinde ince ipekten yeşil elbiseler ve kalın ipek kumaşlar olacaktır; gümüş bilezikler takacaklardır. Rableri onlara tertemiz bir içecek ikram edecektir.”

Âyetteki عَالِيَهُمْ ‘âliyehüm ifadesi “onların üzerlerinde, üstlerinde (olacaktır)”; ثِيَابُ siyâbu sözcüğü “elbise, giysi”; سُنْدُسٍ sündüsin kelimesi “ince ipekli kumaştan”; خُضْرٌ hudrun sözcüğü “yeşil”; وَاِسْتَبْرَقٌ ve istebrakun kelimesi “ve kalın ipekli kumaş”; وَحُلُّوا ve hullû edilgen fiili “ve takınırlar, takınacaklar”; اَسَاوِرَ esâvira kelimesi “bilezikler”; مِنْ فِضَّةٍ min fiddatin sözcüğü “gümüşten”; وَسَقٰيهُمْ ve sekâhum fiili “ve onları içirmiş (olacaktır), içirecektir”; رَبُّهُمْ rabbuhum tamlaması “onların Rabbi”; شَرَابًا şerâben kelimesi “(şöyle bir) içecek”; طَهُورًا tahûran sözcüğü ise “temiz, hoş, arı duru” demektir.

Yüce Allah, sûrenin bu âyetinde cennetliklerin oradaki giysilerini, takılarını ve kendilerine yapılacak ikramı dile getirmektedir.

İnsan sûresinin daha önce yorumladığımız 12. âyetinde iyilik sahiplerine dünyadaki fedâkârlıklarının karşılığı olarak cennet ve harîr verileceği beyan edilmişti. Oradaki harîr kelimesinin “ipek” değil de “hürriyet” anlamına geldiğini belirtmiştik. Çünkü ilgili âyette cenneh kelimesi, yorumunu yapacağımız bu âyette sözü edilenleri içermektedir.

1. Cennetliklerin Giysileri

عَالِيَهُمْ ثِيَابُ سُنْدُسٍ خُضْرٌ وَاِسْتَبْرَقٌ “Üzerlerinde ince ipekten yeşil elbiseler ve kalın ipek kumaşlar olacaktır.” Yüce Allah âyetin bu kısmında cennetliklerin giysileriyle ilgili bilgiler vermekte, dünyada hasreti çekilen şeylerin cennette fazlasıyla elde edileceği mesajını vermek istemektedir.

Âyetteki خُضْر hudr sözcüğünü ثِيَاب siyâb kelimesinin sıfatı, اِسْتَبْرَق istebrak kelimesini ise onun atıfı olarak görmeyi tercih ediyoruz. Çünkü Kehf 18/31’deki kullanım bunu gerekli kılmaktadır. Söz konusu bu iki kelimeyi سُنْدُس sündüs kelimesinin sıfatı kabul edip “kesra” okuyan âlimler de vardır. Buna göre âyetin anlamı “Üzerlerinde ince ve kalın yeşil ipek elbiseler vardır” şeklini alır. Bunun dışında farklı kıraat tercihleri de söz konusudur.(47) سُنْدُس sündüs kelimesi Kur’ân’da üç kez(48), خُضْر hudr sözcüğü beş(49), اِسْتَبْرَقistebrak kelimesi dört kez(50) zikredilmektedir.

Kıraat şekilleri değişik olsa da, burada ele alınan konu, cennetliklerin giysilerinin güzelliğiyle ilgilidir. Sıra dışı elbiseler onların dünya hayatındaki fedâkârlıklarının karşılığıdır. Dünyada en değerli varlıklarını Yüce Allah için infak edenler, bunun karşılığı olarak âhirette en değerli eşyalarla giydirileceklerdir.

2. Cennetliklerin Takıları

وَحُلُّوٓا اَسَاوِرَ مِنْ فِضَّةٍ “Gümüş bilezikler takacaklardır.” Burada önceki cümlede yer alan giysilerden sonra onların takınacağı takılar dile getirilmektedir.

- Cennetliklerin Giysileri

Burada sözü edilen kişilerin cennette özel servis yapacak görevliler olduğu iddia edilmişse de,(51) bizce bunlar cennetliklerdir ve âyette onlara takılacak süslerden söz edilmektedir. Giysileri gayet güzel olan cennetliklerin takınacağı süsler de elbette buna uygun olacaktır. İnsân sûresinin 15. âyetinde ele aldığımız üzere, oradaki kupalar ve kâseler billur gibi gümüşten olunca, haliyle üzerlerine takınılacak süsler de en azından bu cinsten olmak durumundadır.

Kehf 18/31, Hacc 22/23 ve Fâtır 35/33’te, bu bileziklerin “altın”dan olacağı beyan edilmekte, ayrıca inciden oluşan çeşitli süslerin de söz konusu olacağı belirtilmektedir. Benzer içerikte olmak üzere Dühân 44/53’te de bu tür giysilerden söz edilmektedir.

Daha önce de ifade ettiğimiz üzere, bu âyetler arasında görülen “gümüş” ve “altın” farkı, ya ödülü hak edenlerin farklı kişiler, veya farklı eylemler olduğunu göstermektedir ya da çeşitli zamanlarda verilecek çeşitli imkânları akla getirmektedir. Buna ilave olarak, aynı kişilerin bazen gümüş, bazen altın takınmaları veya her ikisine bir arada sahip olmaları da ifade ediliyor olabilir.

Bu ihtimallerin dışında, maksadın oradaki süslerin kalitesine dikkat çekmek olduğu da düşünülebilir. İnsanların dünya hayatında özlemini çektiği, genellikle ulaşılamayan bu tür mücevherler, âhiret şartlarında fazlaca mevcut olacaktır. Bu arada asıl önemli olan husus, onları hak edecek bir hayat yaşamanın gerekliliğidir.

Yüce Allah, Zuhruf 43/71’de “cennette müminlerin canlarının istediği ve gözlerin görmekten zevk alacağı her şeyin bulunacağını” beyan etmektedir. Dahası, Secde 32/17’de, “cennetliklere hiçbir canın aklına gelemeyecek nice sürprizlerin hazırlandığı” bildirilmektedir. Durum böyle olunca, orada takınılacak süslerin malzemesinin çok bir önemi kalmamaktadır.

Bu arada, sözü edilen süsleri erkeklerin değil, sadece kadınların takınacağı görüşü ise çok sağlıklı görünmemektedir. Ödül veya azap karşılıklarının yaşanacağı âhiret şartlarında yeni bir yasağın söz konusu olmayacağı gerçeğinden hareketle, bütün cennetliklerin orada süs takınmalarının önünde herhangi bir engel olmayacağını söyleyebiliriz.

3. Cennetliklere İçirilecek Tertemiz İçecek

وَسَقٰيهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا “Rableri onlara tertemiz bir içecek ikram edecektir.” Bu cümlede cennetliklere yönelik Yüce Allah’ın ihsan edeceği bir başka nimetten söz edilmektedir.

Hiçbir keder ve leke bırakmayan, gayet temiz ve temizleyici bir içecektir bu. Daha önceki âyetlerde, karışımı kâfûr ve zencebil olan içecekten söz edilmiş, onları cennetliklerin kendilerinin içeceği veya onlara içirilecekleri belirtilmişti. Burada ise, içeceğin ikramı bizzat Yüce Allah’a nispet edilmekte ve sunulacak meşrubat da karışımdan uzak, temiz, temizleyen ve arı-duru olarak tanıtılmaktadır.

A‘râf 7/43 ve Hıcr 15/47’de de ifade edildiği gibi, Yüce Allah, cennete girenlerin yüreklerinden her türlü olumsuz duygu ve düşünceleri çıkarmış olacaktır. Buna uygun olarak, kendilerine çok temiz ve temizleyici özellikte bir içeceğin sunulması anlaşılabilir bir durumdur. Bir kez de Furkân 25/48’de “tertemiz yağmur” için kullanılan طَهُور tahûr kelimesi mübalağa içeren bir kalıpta getirildiği için, bu durum meşrubatın farklı bir yapıda olacağını ortaya koymaktadır.

Bu dünyada helal yemeye ve içmeye azami dikkat gösterenler, Yüce Allah’ın emirlerine karşı olabildiğince hassas davrananlar ve muhtaç olmalarına rağmen kendileri yemeyip garipleri gözetenler, bu müjdenin muhatabı olacaklardır. Ayrıca yardımları Allah rızası için yapanlar, dünyada hayır anlamında yaptığı infakı âhirette alacağı bilinciyle gerçekleştirenler ve sonuçta hayatını Allah’ın emrettiği gibi yaşayanlar, cennette bu çok özel ödülle buluşturulacaklardır. Bir sonraki âyette yer alan ifadeler de bu yaklaşımımızı destekler mahiyettedir.

vııı. Ödüllerin Bir Karşılık Oluşu

اِنَّ هٰذَا كَانَ لَكُمْ جَزَآءً وَكَانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُورًا “(Onlara şöyle denecektir:) Şüphesiz ki bu(nlar) sizin için ödüldür. Çalışma(ları)nız karşılığını bulmuştur.”

Âyetteki اِنَّ هٰذَا inne hâzâ ifadesi “muhakkak ki bu(nlar)”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olacaktır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; جَزَآءً cezâen kelimesi “bir karşılık olarak”; وَكَانَ ve kâne fiili “ve yine (şöyle) olacaktır”; سَعْيُكُمْ sa‘yüküm ifadesi “sizin çalışmanız, fedâkârlığınız”; مَشْكُورًا meşkûran kelimesi ise “değerlendirilmiş, karşılığı verilmiştir” demektir.

Burada müminlere verilecek bütün bu ve benzer ödüllerin birer karşılık olduğu beyan edilmektedir.

1. اِنَّ هٰذَا كَانَ لَكُمْ جَزَآءً “(Onlara şöyle denecektir:) Şüphesiz ki bu(nlar) sizin için ödüldür.” İnsân sûresinin 11. âyetinden itibaren, çeşitli detaylara inilerek pek çok ödül sıralanmakta, “mahşerin dehşetinden korunma”, “yüzlere yansıyan sevinç”, “yüreklerde yaşanan huzur”, “cennetin sunulması” ve “erişilmez bir hürriyet ortamı” gibi hususlar açıklıkla dile getirilmektedir. Şimdi yorumlayacağımız âyette ise bütün bu ödüllerin tâcı gibi kabul edilebilecek bir nokta gündeme getirilmekte, en büyük ödülün de bu olacağı âdeta müjdelenmektedir.

Bu sözün nerede söyleneceği konusunda iki ihtimal vardır:

a) Bu ifade cennetliklere cennette söylenecek olabilir ki akla ilk gelen ihtimal budur. Melekler, cennetin kapısında müminlere şu müjdeyi verecektir: “Geçmiş günlerde (dünyada) sabretmenize karşılık esenlik üzerinize olsun.”(52) Ayrıca “Geçmişte ortaya koyduklarınıza karşılık olarak, şimdi cennette afiyetle yiyiniz, içiniz”(53) ifadesi ve benzer cümleler,(54) bu türden hitapların cennetliklere mahşerde yöneltileceğini göstermektedir. Bu sözlerin söylenme nedeni, cennetliklerin oradaki huzurunu daha da arttırmaktır. Esasında bu ifade bile başlı başına bir ödüldür.

Muhammed 47/15’te muttakilere hazırlanan cennetin çeşitli özellikleri anlatıldıktan sonra, âyetin sonunda “Onlar için mağfiret (bağışlanma) vardır” denilerek, en büyük ödülün bu olduğu hissettirilmektedir.

b) Bu ifadenin dünyada söylenmiş olma ihtimali de vardır. Buna göre Yüce Allah, âhirette bütün bunların gerçekleşeceği müjdesini, kulları dünyada iken vermeyi amaçlamış olabilirki bu da bir ihtimaldir; ancak akışa uygun olan görüş ilk sırada verdiğimizdir.

2. وَكَانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُورًا “Çalışma(ları)nız karşılığını bulmuştur.” Burada ödüllerin, müminlerin çabalarının değerlendirildiğinin göstergesi olduğu ifade edilmektedir.

Çalışmaların değerli kılınması, onların zayi edilmemesi anlamına gelmektedir. Yüce Allah müminlerin imanlarını, yani hayırlı davranışlarını hiçbir şekilde zayi etmez.(55) Onların çalışmaları teker teker kaydedildiği için herhangi bir kayıp söz konusu olamaz.

İnsân sûresinin 9. âyetinde dile getirildiği üzere, iyilik sahibi kullar, yaptıklarını sadece Yüce Allah’ın rızasını kazanmak için yaparlar. Bu arada muhataptan hiçbir karşılık ve teşekkür beklemezler; çünkü onlar karşılığı da takdiri de Yüce Allah’tan istemektedirler.

İşte duyarlı müminlerin ortaya koyduğu bu hassasiyet, mahşerde çok büyük bir ikram olarak kendilerine geri dönecek ve bizzat Yüce Allah’ın takdiri ile karşılanacaktır. Dünyada iyilik ve fedâkârlık ekenler, âhirette ödül ve takdir biçeceklerdir; âyette özellikle hatırlatılan husus budur.

Dipnotlar

• 1 - Tahrîm 66/6. Cehennem yakıtı hakkında benzer âyetler için de ayrıca bk. Bakara 2/24; Enbiyâ’ 21/98.
  • Tahrîm 66/6 Bakara 2/24 Enbiyâ 21/98 Enbiyâ 21/98
• 2 - Buhârî, Cenâiz, 32; Müslim, Cenâiz, 9, 11; Ebû Dâvûd, Edeb, 58; Nesâî, Cenâiz, 53; Ahmed b. Hanbel, V, 204, 206, 207. 3 - Buhârî, Edeb, 19, 27; Müslim, Fedâil, 65; Ebû Dâvûd, Edeb, 145; Tirmizî, Birr, 12; Ahmed b. Hanbel, II, 228, 241, 269, 514. 4 - Buhârî, Tevhîd, 2; Müslim, Fedâil, 66; Tirmizî, Birr, 16; Ahmed b. Hanbel, III, 40; IV, 358, 360, 361. 5 - Tirmizî, Birr, 16.
• 6 - Nahl 16/32. 7 - Nahl 16/28-29. 8 - Neml 27/88; Zümer 39/68.
  • Nahl 16/32 Nahl 16/29 Neml 27/88 Zümer 39/68
• 9 - Enbiyâ’ 21/103. 10 - Enbiyâ’ 21/103. 11 - Zümer 39/73.
  • Enbiyâ 21/103 Enbiyâ 21/103 Zümer 39/73
• 12 - Furkân 25/75. 13 - Yûnus 10/10; Ahzâb 33/44. 14 - Hâkka 69/19-20. 15 - Âl-i İmrân 3/106-107.
  • Furkân 25/75 Yûnus 10/10 Ahzâb 33/44 Hâkka 69/20 Âl-i İmrân 3/107
• 16 - Yâsîn 36/58. 17 - Kıyâmet 75/22-23.
  • Yâsîn 36/58 Kıyâmet 75/23
• 18 - Hacc 22/23; Fâtır 35/33. 19 - Bu güzel yorumu Mustafa İslâmoğlu’na borçluyum.
  • Hacc 22/23 Fâtır 35/33
• 20 - Kehf 18/31; Yâsîn 36/56; Sâd 38/51; Tûr 52/20; Rahmân 55/54, 76; Vâkı‘a 56/16; İnsân 76/13. 21 - Kehf 18/31; Yâsîn 36/56; İnsân 76/13; Mutaffifûn 83/23, 35.
  • Kehf 18/31 Yâsîn 36/56 Sâd 38/51 Tûr 52/20 Rahmân 55/54 Rahmân 55/76 Vâkı‘a 56/16 İnsân 76/13 Kehf 18/31 Yâsîn 36/56 İnsân 76/13 Mutaffifîn 83/23 Mutaffifîn 83/35
• 22 - Râzî, age., XXX, 348.
• 23 - Âl-i İmrân 3/106-107. Yüzlerinin parlaklığı hakkında ayrıca bk. Kıyâmet 75/22; Mutaffifûn 83/24.
  • Âl-i İmrân 3/106 Kıyâmet 75/22 Mutaffifîn 83/24 Mutaffifîn 83/24
• 24 - Rahmân 55/46. 25 - Zemahşerî, age., IV, 658.
  • Rahmân 55/46
• 26 - Kurtubî, age., XIX, 91.
• 27 - Âl-i İmrân 3/14; Tevbe 9/34; Zuhruf 43/33; İnsân 76/15, 16, 21. 28 - Zuhruf 43/71; Vâkı‘a 56/18; İnsân 76/15; Ğâşiye 88/14.
  • Âl-i İmrân 3/14 Tevbe 9/34 Zuhruf 43/33 İnsân 76/15 İnsân 76/16 İnsân 76/21 Zuhruf 43/71 Vâkı‘a 56/18 İnsân 76/15 Ğâşiye 88/14
• 29 - Taberî, age., XXIX, 219. 30 - Semerkandî, age., III, 528.
• 31 - İnsân 76/5. 32 - İnsân 76/17. 33 - Mutaffifûn 83/27.
  • İnsân 76/5 İnsân 76/17 Mutaffifîn 83/27
• 34 - Esed, age., s. 1217.
• 35 - Semerkandî, age., III, 392; Taberî, age., XXVII, 173. 36 - Semerkandî, age., III, 392; Taberî, age., XXVII, 173. 37 - Râzî, age., XXIX, 149-150.
• 38 - Ferrâ, age., III, 218.
• 39 - Esed, age., s. 1217. 40 - Tirmizî, Ebvâbü Sıfati’l-Cenneh, 8.
• 41 - İbrâhim 14/34; Nahl 16/18. 42 - Zuhruf 43/69-73. 43 - Secde 32/17.
  • İbrâhîm 14/34 Nahl 16/18 Zuhruf 43/73 Secde 32/17
• 44 - Zemahşerî, age., IV, 660; Kurtubî, age., XIX, 94. 45 - Ra‘d 13/23-24; Nahl 16/32; Zümer 39/73. 46 - Taberî, age., XXIX, 221.
  • Ra‘d 13/24 Nahl 16/32 Zümer 39/73
• 47 - Ferrâ, age., III, 216; Semerkandî, age., III, 528-529; Taberî, age., XXIX, 222. 48 - Kehf 18/31; Dühân 44/53; İnsân 76/21. 49 - Yûsuf 12/43, 46; Kehf 18/31; Rahmân 55/76; İnsân 76/21. 50 - Kehf 18/31; Dühân 44/53; Rahmân 55/54; İnsân 76/21.
  • Kehf 18/31 Duhân 44/53 İnsân 76/21 Yûsuf 12/43 Yûsuf 12/46 Kehf 18/31 Rahmân 55/76 İnsân 76/21 Kehf 18/31 Duhân 44/53 Rahmân 55/54 İnsân 76/21
• 51 - Yazır, age., VIII, 468.
• 52 - Ra‘d 13/24. 53 - Hâkka 69/24. 54 - Nahl 16/32; Zümer 39/73.
  • Ra‘d 13/24 Hâkka 69/24 Nahl 16/32 Zümer 39/73
• 55 - Bakara 2/143.
  • Bakara 2/143