Nûr Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 64 âyetten oluşan, adını 35. âyetteki “nur” anlamına gelen نُور nûr kelimesinden alan Nûr sûresi, inişe göre 97, resmî sıralamada ise 24. sûredir. Benî Müstalik gazvesi dönüşünde iftiraya uğraması nedeniyle sûrenin Hz. Ayşe ile ilgili olan 11-20. âyetlerinin hicri beşinci yılda indirilmiş olduğu belirtilmektedir.

Nûr sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Vâkı‘a sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre birisi Mekkî, diğeri Medenî olan her iki sûrede de “cennetliklere verilecek ödüller” (Mü’minûn 10-11; Nûr 26, 38), “kâfirlere uygulanacak ceza” (Mü’minûn 103-104; Nûr 26, 38), “müminlerin özellikleri” (Mü’minûn 1-9; Nûr 36, 37, 55), “canlıların yaratılışı” (Mü’minûn 12-14; Nûr 45), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Mü’minûn 16-19; Nûr 39-41, 43-45) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Nûr sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli konularda farz hükümler belirlediğini beyanla başlamakta, zina edenlere verilecek ceza, bunların evlilik hükümleri, iftira atanlara uygulanacak işlem bağlamında yemin ettirilmeleri, Hz. Ayşe’ye atılan iftira, onun bundan uzak olduğu, fuhşun yayılmasını isteyenlere dünyada da mahşerde de ceza verileceği konuları ele alınmaktadır.

21. âyetten itibaren, insanların şeytanın adımlarını izlememeleri, bunun tersini yapanların çirkinliklere bulaşacağı, iffetli kadınlara iftira atanlara lanet edileceği, temizlerin temizlere, pislerin de pislere layık olduğu ifade edilmekte, kişilerin başkalarına ait evlere girerlerken nasıl davranmaları gerektiği, kendilerine izin verilmezse evlere girmemeleri gerektiği hükme bağlanmaktadır.

30. âyetten itibaren, mümin erkeklerin ve kadınların haramlara bakmamayla ilgili duyarlılıkları, kimlerin mahrem olduğu, köle ve cariyelerin evlendirilmeleri gerektiği, bu noktada fakir olanların desteklenmesi, Yüce Allah’ın âyetlerinin açıklanış gerekçesi üzerinde durulmakta, ardından sûreye adını veren “nur âyeti” yer almakta, sonrasında yiğit insanların bazı özellikleriyle kötülerin çaresiz durumları ele alınmaktadır.

41. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli başlıklar verilmekte, canlıların sudan yaratıldığı ifade edilmekte, bu arada bazı insanların gerçek dışı sözleri dile getirilmekte, Yüce Allah’a ve Rasûl’e itaat edenlerin kurtuluşa ereceği bildirilmekte, iman edip salih amel işleyenlere yeryüzünde iktidar verileceği müjdelenmekte, namazın kılınıp zekâtın verilmesi ve Rasûl’e itaatin zorunluluğu dile getirilmektedir.

58. âyetten itibaren, çocukların anne ve babalarının yatak odalarına üç vakitte girerlerken izin almaları gerektiği, nikâh arzulamayan yaşlı kadınların açılıp saçılmamak kaydıyla dış elbiselerini çıkarabilecekleri, her şeye rağmen iffetli davranmalarının kendi hyırlarına olacağı, engellilerin durumu, kimlerin evlerinde birlikte veya ayrı ayrı yemek yenebileceği, Hz. Peygamber’den izin almak isteyenlerin bir kısmına izin vermesi gerektiği, onunla konuşurken dikkatli davranılmasının zorunluluğu ifade edilmekte, son âyette ise Yüce Allah’ın mahlûkata hükümranlığı ile mahşerde herkese dünyada yaptıklarının haber verileceği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 35-40. âyetlerinde önce kendi katından gönderdiği vahyi ile ilgili muhteşem bir benzetmeye yer vermekte, sonrasında vahyin inşa ettiği insanların bazı özelliklerine değinmekte, beraberinde ise kâfirlerin amellerinin ne kadar boş olduğuna dair bilgi vermektedir.

a) Yüce Allah’ın Eşsizliği, Tanımlanamazlığı

Yüce Allah, sûrenin 35-38. âyetlerinde göklerin ve yerin nûru olduğunu, nûrunun misalinin yani sembolünün, içinde kandil bulunan bir kandillik gibi olduğunu, kandilin kristal, billur bir fanus içinde bulunduğunu, o fanusun da sanki inci görünümlü bir gezegen gibi olduğunu, doğuya da batıya da nispet edilemeyen bereketli bir ağaçtan, yani zeytinden çıkan yağdan tutuşturulduğunu, o ağacın yağının kendisine ateş değmese dahi neredeyse ışık vereceğini bildirmekte, vahyin nûr üstüne nûr olduğunu, Allah’ın dileyeni/layık gördüğü kimseyi nûruna eriştireceğini, insanlara işte böyle misaller verdiğini ifade etmektedir.

Ardından, bu kandilin yani vahyin birtakım evlerde olduğu, Yüce Allah’ın o evlerin yücelmesine ve içlerinde isminin anılmasına izin verdiği, oralarda ticaret ve alış-verişin kendilerini Allah’ı anmaktan, namaz kılmaktan ve zekât vermekten alıkoyamadığı insanların sabah akşam O’nu tesbih ettiği, bu yiğitlerin “kalplerin ve gözlerin allak bullak olduğu bir gün”den korktukları ifade edilmektedir.

Daha sonra, o günde Yüce Allah’ın onları yaptıklarının en güzeli ile mükâfatlandıracağı ve lütfundan onlara fazlasıyla nimetler vereceği müjdelenmekte, Yüce Allah’ın dilediğine/layık gördüğüne hesapsız rızık vereceği bildirilmektedir.”

ı. Vahyinin Etkinliği

اَللّٰهُ نُورُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ مَثَلُ نُورِه۪ كَمِشْكٰوةٍ ف۪يهَا مِصْبَاحٌ اَلْمِصْبَاحُ ف۪ي زُجَاجَةٍ اَلزُّجَاجَةُ كَاَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُض۪يٓءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلٰى نُورٍ يَهْدِي اللّٰهُ لِنُورِه۪ مَنْ يَشَآءُ وَيَضْرِبُ اللّٰهُ الْاَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Allah göklerin ve yerin nurudur. O’nun nurunun durumu, içinde kandil bulunan bir oyuk gibidir. O kandil, cam (billur) bir fanus içindedir. O fanus da sanki inci (görünümlü) bir gezegen gibidir ki doğuya da batıya da ait olmayan bereketli bir ağaçtan, yani zeytinden (çıkan yağ ile) tutuşturulur. O (ağac)ın yağı, kendisine ateş değmese bile neredeyse nûr (ışık) verir. (Bu), nûr üstüne nûrdur. Allah dileyeni (layık gördüğü kimseyi) nûruna ulaştırır. Allah insanlara (işte böyle) örnekler verir. Allah her şeyi bilendir.”

Âyetteki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; نُورُ السَّمٰوَاتِ nûru’s-semâvâti tamlaması “göklerin nurudur”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerin, yeryüzünün (nûrudur)”; مَثَلُ نُورِه۪ meselü nûrihî ifadesi “O’nun nurunun misali”; كَمِشْكٰوةٍ ke mişkâtin ifadesi “bir kandillik gibidir”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onda, içinde vardır”; مِصْبَاحٌ mısbâhun kelimesi “kandil, içinde kandil vardır”; اَلْمِصْبَاحُ el-mısbâhu kelimesi “kandil”; ف۪ي زُجَاجَةٍ fî zücâcetin ifadesi “bir fanustadır”; اَلزُّجَاجَة ez-zücâcetü kelimesi “o fanus”; كَاَنَّهَا keennehâ ifadesi “sanki o, o fanus da”; كَوْكَبٌ kevkebun kelimesi “(şöyle) bir gezegen(dir)”; دُرِّيٌّ dürriyyun kelimesi “inci(ye benzer)”; يُوقَدُ yûkadü edilgen fiili “tutuşturulur”; مِنْ شَجَرَةٍ min şeceratin ifadesi “(şöyle) bir ağaçtan ki”; مُبَارَكَةٍ mübâraketin kelimesi “bereketli”; زَيْتُونَةٍ zeytûnetin ifadesi “(bereketli) bir zeytin (ağacından)”; لَا شَرْقِيَّةٍ lâ şarkıyyetin ifadesi “doğuya da mensup değil”; وَلَا غَرْبِيَّةٍ ve lâ ğarbiyyetin ifadesi “batıya da mensup değil”; يَكَادُ زَيْتُهَا yekâdü zeytühâ ifadesi “neredeyse onun yağı”; يُض۪يٓءُ yudîu fiili “ışık verir”; لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ lev lem tensehu ifadesi “kendisine değmese dahi”; نَارٌ nârun kelimesi “ateş”; نُورٌ nûrun kelimesi “nur(dur)”; عَلٰى نُورٍ ‘alâ nûrin ifadesi “nur(un) üzerinde”; يَهْدِي yehdî fiili “hidayet eder, verir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لِنُورِه li nûrihî ifadesi “onun nurunu”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu cümlesi “dilediğine, layık gördüğüne”; وَيَضْرِبُ ve yadribu fiili “ve örnek vermektedir, örnek verir”; اللّٰهُ allahu kelimesi “Allah”; الْاَمْثَالَ el-emsâle kelimesi “misaller”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlara, insanlar için”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بِكُلِّ شَيْءٍ bi külli şey’in ifadesi “her şeyi”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın hakikatin yegâne kaynağı oluşu ve vahyini benzettiği son derece sıra dışı bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اَللّٰهُ نُورُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Allah göklerin ve yerin nurudur.” Yüce Allah apaçık âyetlerini insanlara indirdiğini, vahyin bütün içeriğini “tutulması ve hayata hakim kılınması gereken öğütler bütünü olarak” şekillendirdiğini beyan ettikten sonra, göklerin ve yerin nuru olduğunu ifade etmektedir.

Bu âyette geçen نُور nûr kelimesi bu sûrenin de ismi olarak belirlenmiştir. İzaha geçmeden önce belirtelim ki bu âyette verilmek istenen mesaj hakkında oldukça fazla söz söylenmiş, başta tasavvufçular olmak üzere çeşitli kanaatler ileri sürülmüş, çeşitli tartışmalar yapılmıştır. Biz de konuyu fazla dağıtmadan mevcut görüşlerin bir kısmını aktaracak, bu arada kendi tercihimizi de delillerimizle ortaya koymaya çalışacağız.

a) “Yüce Allah’ın göklerin ve yerin nuru olması” ifadesi O’nun kâinatın bilinen anlamda ışığının kaynağı oluşunu, ayrıca manevi anlamda yol gösterici olarak indirdiği vahyin sahibi olduğunu ifade edebilir ki önceki âyette apaçık belgelerin, delillerin indirilmesi de bu manayı vermekte, bu âyetin içerisindeki “Allah dilediğini, layık gördüğünü, dileyeni nuruna iletir” mealindeki cümle de bu anlamı destekler mahiyettedir. Allah göklerin ve yerin hidayet edicisidir.(1) Zira Tâhâ 20/50 ve A‘lâ 87/3’te de belirtildiği gibi, her şeyi yaratan ve her şeye hidayetini veren de sadece ve sadece Yüce Allah’tır.

İbn Abbâs’tan nakledilen bir rivayete göre, daha sonra yorumlayacağımız “Allah’ın nur vermediğinin hiçbir şekilde nuru olmaz” mealindeki Nûr 24/40’tan da delil getirerek, maksat Yüce Allah’ın göklerin ve yerin nurunu yani ışığını yaratması, göklerin ve yerin ışığının sahibi olmasıdır.(2)

b) Bilindiği üzere, Kur’ân’ın isimlerinden birisi de nûr olarak belirlenmiştir. Kur’ân’ın “ışık” anlamına gelen bu ismiyle, insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için gönderilmiş olduğu ortaya konulmaktadır.(3) en-Nûr veya nûr kelimeleri Kur’ân’da farklı anlamlarda 43 yerde geçmekte, 10 âyette(4) ise Kur’ân’ın ismi olarak kullanılmaktadır.

“Aydınlık” anlamıyla bu isim, Kur’ân’ın hayata bakan tarafını göstermekte, onun aydınlığıyla yaşanan hayatın karanlıklardan uzak olacağını ortaya koymaktadır. Kur’ân’ın değişik sûrelerinde geçen bu kelime, gecenin karşıtı “gündüz” anlamında bir aydınlığı değil, “cehalet karanlıklarının karşıtı” olan aydınlığı, yani gerçeği ifade etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kendisini “göklerin ve yerin nuru” olarak isimlendiren Yüce Allah, insanlığa gönderdiği mesajına da bu adı vermekte, böylece kelamıyla kendi zatını aynı isimde buluşturarak, hayata bakan yapısıyla Kur’ân’ın önemine özellikle vurgu yapmaktadır.

c) Bu âyette Yüce Allah’ın zatıyla ilgili bir bilgilendirmeden ziyade, sıfatlarından birisi üzerinde duruluyor demektir. Çünkü Şûrâ 42/11’de “O’nun benzeri gibi (!) bile hiçbir şey yoktur”, İhlâs 112/4’te “O’nun dengi hiçbir kimse yoktur” buyurularak, Yüce Allah’ın zatı hakkında herhangi bir bilginin verilmediği özellikle beyan edilmektedir.

“Allah hakkında akla her ne geliyorsa bilinmelidir ki Allah o şeyin dışında bir hakikattir.” Bizler Bakara 2/255’te de belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın bildirmeyi dilediğinden başka Allah’ın bilgisinden hiçbir şey kuşatamayız. Biz O’nun zatından değil, bilgisinin aydınlığından haberdar edilmekteyiz ve O’nunla ilgili bilgilendirmeleri de bildirdiği kadarı üzerinden şekillendirebiliriz.

d) Nûr yani “ışık” denen şey, hedefini gösteren özel bir değerdir. “Göklerin ve yerin nuru” olmak, bütün mahlûkatı yokluktan varlık alanına çıkarmak, nesnel olan her bir şeyi görünebilir kılmaktır. Nitekim Abdullah b. Abbâs da bu bağlamda “Yüce Allah’ın göklerin ve yerin nuru oluşunu göklerin ve yerin nurunun yaratıcısı olmak” şeklinde yorumlamış, ifadenin bir teşbih/benzetme olduğunu dile getirmiştir. Esasında ikinci cümlede mesel ve teşbih edatı olan kâf/ke harfinin kullanılması da burada bir teşbihin varlığını göstermektedir.

e) Rabbimiz kendisini değil, yarattığı nuru benzetmeye konu edinmektedir. Biz âyetin bu ilk cümlesini hem kâinatın yokluktan varlık alanına çıkartılıp görünür kılınması şeklinde, nurun kaynağı olarak anlamaktayız; hem de manevi aydınlatma demek olan vahyin insanlarla buluşturulması manasında değerlendirmekteyiz.

Bazı âlimlerimiz bu cümledeki maksadı münevvir şeklinde ism-i fâil olarak “aydınlatan” manasında yorumlayarak doğru bir tespitte bulunmuşlardır.(5) Esasında En‘âm 6/1’de de Rabbimizin karanlıkları ve aydınlığı yaratması da bu manayla ilgilidir. Dahası, Furkân 25/61 ve Ahzâb 33/46’daki ifadeler de bu manada anlaşılabilir.

2. مَثَلُ نُورِه۪ كَمِشْكٰوةٍ ف۪يهَا مِصْبَاحٌ اَلْمِصْبَاحُ ف۪ي زُجَاجَةٍ “O’nun nurunun durumu, içinde kandil bulunan bir oyuk gibidir. O kandil, cam (billur) bir fanus içindedir.” Yüce Allah yarattığı nurunun durumunu içinde bir kandil bulunan bir oyukla ve oradan yayılan ışıkla ilişkilendirmekte, esasında Yüce Allah’ın zatıyla değil de yarattığı nurla, ışıkla ilişkili olarak vahyinin aydınlatıcılığına dikkat çekmek istemektedir.

Kur’ân’da saadece bu âyette geçen مِشْكٰوة mişkât kelimesi “oyuk”, “ışık konulan yer”, bir yoruma göre “müminlerin gönlü”(6) manasına gelirken, اَلْمِصْبَاح/مِصْبَاح mısbâh/el-mısbâh sözcüğü ise “kandil” manasında bir anlamda “Kur’ân,” “iman”,(7) “vahiy”, “vahyin aydınlığı demek olan nûr” anlamını karşılamaktadır. zira Vâkı‘a 56/75’te sözü edilen mevâkı‘u’n-nücûm tamlaması da bu doğrultuda “vahyin yerleştiği müminlerin gönülleri” manasına gelmektedir. Bu arada âyette iki kez geçen اَلزُّجَاجَة/زُجَاجَة zücâceh/ez-zücâceh kelimesi de “kristal”, “billur bir fanus” manasındadır.

Bu itibarla vahyin aydınlatıcı ve müdahalelerden korunmuşluğu noktasında son derece sanatsal bir anlam örgüsü âyette söz konusu edilmektedir. Yüce Allah’ın kendisine nispet ettiği nûr, Allah’ın verdiği hidayet kaynaklı gönül aydınlığını sembolize edebilir. Gönülde yer eden vahiy nuru eşyanın ve hayatın hakikatini gösteren bir basirettir diyebiliriz.

3. اَلزُّجَاجَةُ كَاَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُض۪يٓءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ “O fanus da sanki inci (görünümlü) bir gezegen gibidir ki doğuya da batıya da ait olmayan bereketli bir ağaçtan, yani zeytinden (çıkan yağ ile) tutuşturulur. O (ağac)ın yağı, kendisine ateş değmese bile neredeyse nûr (ışık) verir.” Yüce Allah âyetin bu kısmında cam fanus dediği اَلزُّجَاجَة ez-zücâceh kelimesi hakkında bazı bilgileri benzetmelerle ortaya koymaktadır.

a)اَلزُّجَاجَةُ كَاَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ “O fanus da sanki inci (görünümlü) bir gezegen gibidir.” Yüce Allah اَلزُّجَاجَة ez-zücâceh “kristal (billur) bir fanus”, “müminin kalbi”(8) kelimesiyle ifade ettiği vahyin nurunu دُرِّيّ dürriyy yani “inci” görünümlü كَوْكَب kevkeb yani bir “gezegen” gibi tanıtmaktadır. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen دُرِّيّ dürriyy kelimesi “inci” manasına gelmekte ve vahyin değerine gönderme yapılmaktadır.

Burada vahiy Yüce Allah’ın yarattığı bir hakikat yansıması olarak sunulmaktadır ki vahiy de Yüce Allah’ın kelamının yani ilim sıfatının yansımasıdır. “Allah’ın ilim sıfatı” bir “yıldız” mesabesinde bilginin, ışığın, aydınlanmanın kaynağıdır; “vahiy” de ışığını oradan alan “gezegen” durumundadır, diyebiliriz.

Yûnus 10/5’te Güneş’in “ışık ve ısı kaynağı” anlamında dıyâ’, Ay’ın ise nûr diye tanıtılmasında olduğu gibi, vahyin ışık yansıtan inci görünümlü bir gezegene benzetilmesi son derece manidardır.

Şems 91/2’de Ay’ın Güneş’i tilavetinden maksat, nasıl ki Ay’ın Güneş’in rotasını takip etmesi, bu şekilde Güneş’ten ışık alıp önce kendisinin aydınlanması, ardından başka yerleri, gezegenleri aydınlatması söz konusu ise, burada da vahiy inci görünümlü bir gezegene benzetilerek asıl kaynak olan Yüce Allah’ın insanlığa sunduğu hidayet aydınlanmasını sembolize edebilir. Kandil yani ilahi vahiy inciden yapılmış bir gezegen niteliğindeki camın içinde bir durum arz etmekte, imanın oluşmasında etken olan aklın inci gibi bir değer ifade eden yönünü ortaya koymaktadır denebilir.

b) يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ “Doğuya da batıya da nispet edilemeyen bereketli bir ağaçtan, yani zeytinden (çıkan yağdan) tutuşturulur.” Yüce Allah sanki inciye benzer bir gezegen gibi olan fanusun içindeki kandilin doğuya da batıya da nispet edilemeyen bereketli bir ağaçtan, yani zeytinden elde edilen yağdan tutuşturulduğunu beyan ederek, kandilin beslendiği kaynağın sıra dışılığına vurgu yapmaktadır. Âyette zikredilen mübârakeh kelimesi dört âyette(9) yer almaktadır.

Âyette geçen لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ lâ şarkıyyetin ve lâ ğarbiyyetin “doğuya da batıya da ait olmamak” ifadesi hakikatin hiçbir dünyevî mekana ait olmadığını göstermekte, böylece gerçeklerin Yüce Allah kaynaklılığına gönderme yapılmış olmaktadır. Vahyin kaynağı bereketin de kaynağı olan Yüce Allah’tır.

Demek ki gerçekler dünyevi herhangi bir mekana sıkıştırılmaması gerektiği gibi sapmalar da aynı şekilde mekanlaştırılmamalıdır. Çünkü hakikatin kaynağı zamandan ve mekandan münezzeh olan Yüce Allah’tır.(10) Esasında Bakara 2/115 ve 177’de verilen bilgiler de bu bağlamda Yüce Allah’ın mekanlar ötesi bir hakikati ifade ettiğinin bir göstergesidir.

“Vahiy bir tek kökten ya da Allah’ın varlığının eşsiz ve benzersiz olduğu temel gerçeğinden hareket ederek insanoğlunun manevi gelişim boyunca kararlı bir şekilde boy verip dinî tecrubenin parlak çeşitlemeleri içinde dallanıp çiçeklenerek insanın gerçeği algı ve kavrayış seviyesinde sonu gelmeyen bir genişleme sağlamaktadır.

Bu fikrin zeytin ağacıyla birleşmesi ya da ifade edilmesi, öyle görünüyor ki bu âğaç cinsinin Kur’ânî mesajın peygamberî müjdecilerin çoğunun yaşadığı topraklara yani Doğu Akdeniz ükelerine özgü olmasından ileri görüyor; fakat vahyî mesajların hepsi ve özellikle de bütün insanlığa hitap eden Kur’ânî vahiy mutak ve sınırsız varlıktan kaynaklandığına göre, bunu simgeleyen ağaç da ‘ne doğuya ne de batıya aittir’; ve amacı itibariyle evrenseldir.”(11)

c) يَكَادُ زَيْتُهَا يُض۪يٓءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ “O (ağac)ın yağı, kendisine ateş değmese dahi neredeyse ışık verir.” Yüce Allah sözünü ettiği kandili besleyen doğuya da batıya da ait olmayan bereketli bir ağaç olan zeytinden elde edilip tutuşturulan yapısına ilave olarak, bu yağın özelliğine dikkat çekmekte, ateş dokunmadan bile neredeyse ışık verebilecek bir mahiyet arz ettiğini bildirmektedir.

Yüce Allah sözünü ettiği kandili besleyen kaynağın arı-duru olduğunu ortaya koymakta, Kur’ân mesajının özüne dolaylı yoldan işaret etmektedir. Vahyin mübîn yani açıklayıcı ve gerçeklerinin apaçık oluşu kendi bünyesindeki ihtiyaçsızlığı ve hakikati ortaya koymadaki niteliğini göstermektedir. Kur’ân mesajı ışık saçmaktadır; çünkü Allah’tan gelmektedir.

“Kendisine ateş değmese dahi neredeyse ışık verir” ifadesi insan onun farkında olmasa da iç tutarlılığıyla, doğruluğu ve hikmetlerle dolu muhtevasıyla o, akıl ve sağduyusuyla peşin hükümsüz olarak yaklaşan kimselere ışığını ulaştırabilecek niteliktedir.(12)

4. نُورٌ عَلٰى نُورٍ يَهْدِي اللّٰهُ لِنُورِه۪ مَنْ يَشَآءُ “(Bu), nûr üstüne nûrdur. Allah dileyeni (layık gördüğü kimseyi) nûruna ulaştırır.” Burada birbirinin devamı olan iki konuya değinerek mesajı anlamaya çalışacağız.

a) نُورٌ عَلٰى نُورٍ “(Bu,) nûr üstüne nûrdur.” Yüce Allah vahyin “nur üstüne nur” olduğunu beyan etmektedir. Vahyin aydınlığından beslenmek isteyenlerin onunla her buluştuğunda aydınlanmaları tazelenecek, vahyin aydınlığı sayısız bir şekilde onları etkileyip şekillendirecektir. Enfâl 8/29’da belirtildiği gibi, “Allah’a karşı muttaki olanlar için nasıl ki furkan yaratılacağı” belirtilmişse, burada da vahiyden istifade etmek isteyenler için de “nur üstüne nur elde edileceği” beyan edilmektedir.

Bu âyetin mesajını kavrayabilmek için, insanın yaratılış özellikleri hakkında bilgi içeren bazı âyetleri bilmek gerekmektedir. Bu itibarla, Yüce Allah Şems 91/7-8’de belirtildiği gibi “insanoğluna fücür ve takvasını ilham etmiş”, A‘râf 7/172’de geçtiği üzere “onu tek Allah inancını besinmseyecek özellikte var etmiş”, Hucürât 49/7’de “insana imanı sevdirip kalbine süslemiş”, Rûm 30/30’da ise “fıtratıyla dinini eşitlemiştir.” İşte bu nedenlerle çeşitli sıra dışı şeylere benzetilerek ortaya konulan ilahi aydınlanmanın vesilesi olan vahiy ve insan fıtratının buluşması bir anlamda “nur üstüne nur” olmuştur.

Übeyy İbn Ka‘b şu değerlendirmeyi yapmıştır: “Mümin şu dört hasletle baş başadır: Kendisine verildiğinde şükreder; belâya duçar kılındığında sabreder; söylediğinde doğru söyler; hükmettiğinde de âdil olur. O halde bu demektir ki diğer insanlar arasında bu mümin kişi ölüler arasında yürüyen bir canlı gibidir. O, şu beş nûr hâlesi içinde gidip gelir, dolaşır. Konuşması nurdur, işi nurdur, girmesi nurdur, çıkması nurdur, Kıyamette varışı da nuradır.”(13)

b) يَهْدِي اللّٰهُ لِنُورِه۪ مَنْ يَشَآءُ “Allah dileyeni/layık gördüğü kimseyi nûruna eriştirir.” Bu doğrultuda vahyin aydınlığından istifade etmek isteyen kim varsa Yüce Allah onu vahyin nuruna eriştireceğini vaad etmekte, fıtratı ve vicdanıyla buluşmak için aklını çalıştıran ve iradesini bu yönde belirleyen her kim varsa onu bu noktada destekleyeceğini beyan etmek istemektedir. Dilemek insandan gelecektir; bu ışığa “hidayet edilmek”, yani “vahyin aydınlığıyla buluşturulmak” ise Yüce Allah’ın rehberliği ve yardımıyla şekillenecektir.

Bu âyette sözü edilen “nur”dan maksadın “Kur’ân”, “Hz. Peygamber” ve “müminlerin kalpleri”ndeki iman olabileceğini beyan eden ve âyet hakkında oldukça geniş bilgilendirme ve değerlendirmelerde bulunan Râzî, âyetin bir bölümüyle ilgili olarak şu açıklamaları yapmıştır:

“Yüce Allah, o ağacın yağını da ‘kendisine bir ateş dokunmasa da hemen ışık vermekle’ nitelendirmiştir. Çünkü zeytinyağı, katıksız, saf, arı, duru olup ona uzaktan bakıldığında onun sanki ışınları varmış gibi gözükür. Bu nedenle, ona bir de ateş dokunduğunda o, ışık üstüne ışık olur. Tıpkı bunun gibi, müminin kalbi de kendisine ilim gelmeden önce neredeyse kendisinde mevcut olan hidayetle amel eder.”

“Ama ona ilim geldiğinde nûr üstüne nurlanır; hidayet üstüne hidayet elde eder. Müminin kalbi kendisine açıklama gelmeden de bu işe yatkın olduğu için hakkı tanır. Bununla ilgili olarak Hz. Peygamber ‘Müminin ferasetine karşı duyarlı olun; çünkü o Allah’ın nuruyla bakar, görür’(14) buyurmuştur.”(15)

5. وَيَضْرِبُ اللّٰهُ الْاَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Allah insanlara (işte böyle) örnekler verir. Allah her şeyi bilendir.” Yüce Allah işte âyetin bu kısmında maksadını ortaya koymakta ve insanlara örnekler vererek hakikati kavramalarını arzuladığını göstermektedir. Bazı konularda ifadeler herhangi bir benzetmeye konu edinilme ihtiyacı hissedilmeden ortaya konulduğu gibi bazen bununla yetinilmez ve farklı benzetmelerle hakikatin anlaşılmasına çalışılır.

Misalleri Yüce Allah verince bunda hak ve hakikatin izini sürmek, verilmek mesajı yakalamaya gayret etmek ve doğru bir kanaate ve bilgiye ulaşabilmek için temsillerdeki mantığı iyi yakalamak gerekmektedir.

a)وَيَضْرِبُ اللّٰهُ الْاَمْثَالَ لِلنَّاسِ “Allah insanlara (işte böyle) misaller verir.” Yüce Allah çeşitli konularda örnekler vererek, insanların düşünüp ibret almalarını istemektedir. Kur’ân’da darabe,(16) duribe,(17) darabnâ,(18) darabû,(19) yadribu(20) ve nadribu(21) fiilleri ile ıdrib(22) ve tadribû(23) emir kalıpları mesel, el-emsâl kelimeleriyle kullanınca buradaki maksat “misal, örnek vermek, darb-ı mesel yapmak”tır. Bunun iki istisnası vardır ki onlar da Ra‘d 13/17 ve Zuhruf 43/58’dedir. Bu iki âyette يَضْرِبُ yadribu ve ضَرَبُوا darabû fiilleri tek başına kullanılmakta ve “misal vermek” manasına gelmektedir.

Yüce Allah misal getirme usulü gereği, Ra‘d 13/17’de de bir benzetmeye yer vermekte, hak ile bâtılın mukayesesini yapmakta, su-köpük ve cevher-curuf ilişkisinde hakkın açıkça ortada oluş keyfiyetini zihinlere kazımak istemektedir. Önceki âyetlerle ilişkili olarak konuya baktığımızda asıl maksadın insanların şirke ve küfre saplanmamalarını sağlamak olduğu anlaşılmaktadır. Tevhidin karşısındaki şirkin durumu işte bu kadar nettir; elbette akletmek isteyenler bunu anlayacak ve bundan istifade edebileceklerdir.

b) وَاللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Allah her şeyi ‘alîm’dir her şeyi bilendir.” Bakara 2/33’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, “Yüce Allah’ın her şeyi hakkıyla bildiği”ne dair pek çok âyette bilgiler zikredilmektedir.(24) Yüce Allah her şeyi hakkıyla bildiği için hangi konuda nasıl bir bilginin işe yarayacağını da O bilmekte ve vahyin hayatımızda nasıl bir ışığı ve aydınlanmayı temsil ettiğini işte bu muhteşem âyetiyle ortaya koymaktadır.

Yaptığımız izahlar âyetten anlayabildiklerimizdir; aktardıklarımız da âlimlerimizin kanaatleridir. Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği sadece ve sadece ve elbbete Rabbimiz bilmektedir.

ıı. Yiğitlerin Tavırları

ف۪ي بُيُوتٍ اَذِنَ اللّٰهُ اَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ ف۪يهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ ف۪يهَا بِالْغُدُوِّ وَالْاٰصَالِ رِجَالٌ لَا تُلْه۪يهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللّٰهِ وَاِقَامِ الصَّلٰوةِ وَا۪يتَآءِ الزَّكٰوةِ يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ ف۪يهِ الْقُلُوبُ وَالْاَبْصَارُ “(Bu kandil) birtakım evlerdedir ki Allah (o evlerin) yücelmesine ve içlerinde isminin anılmasına izin vermiştir. Orada sabah akşam O’nu (şöyle kişiler) tesbih ederler (yüceltirler): O adamlar, ticaretin de alışverişin de kendilerini Allah’ı hatırlamaktan, namazı kılmaktan ve zekât vermekten alıkoyamadığı kişilerdir. Onlar, kalplerin ve gözlerin ters döneceği bir günden korkarlar.”

Buradaki ف۪ي بُيُوتٍ fî buyûtin ifadesi “(birtakım) evlerde”; اَذِنَ ezine fiili “izin verdi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَنْ تُرْفَعَ en turfe‘a ifadesi “yükseltilmesine”; وَيُذْكَرَ ve yüzkera edilgen fiili “ve zikredilmesine”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “oralarda”; اسْمُهُ ismuhû tamlaması “O’nun isminin”; يُسَبِّحُ yesebbihu fiili “tesbih eder”; لَهُ lehû ifadesi “O’nu”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “oralarda”; بِالْغُدُوِّ bi’l-ğudüvvi ifadesi “sabahleyin”; وَالْاٰصَالِ ve’l-âsâli ifadesi “ve akşamleyin”; رِجَال ricâlün kelimesi “(birtakım) erkekler, yiğitler”; لَا تُلْه۪يهِمْ lâ tülhîhim ifadesi “onları alıkoymaz”; تِجَارَةٌ ticâratun kelimesi “(ne) ticaret”; وَلَا بَيْعٌ ve lâ bey’un ifadesi “ne de alış-veriş”; عَنْ ذِكْرِ اللّٰهِ ‘an zikrillâhi tamlaması “Allah’ı anmaktan”; وَاِقَامِ الصَّلٰوةِ ve ikâmı’s-salâti tamlaması “ve ibaeti yerine getirmekten, ikame etmekten, namazı kılmaktan”;وَا۪يتَآءِ الزَّكٰوةِ ve îtâi’z-zekâti tamlaması “ve zekat vermekten”; يَخَافُونَ yehâfûne fiili “korkarlar”;يَوْمًا yevmen kelimesi “(şöyle) bir günden ki”; تَتَقَلَّبُ tetekallebu fiili “döner”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; الْقُلُوب el-kulûbu kelimesi “kalpler”; وَالْاَبْصَارُ ve’l-ebsâru sözcüğü ise “ve gözler” demektir.

Burada vahyin ışığına itibar edenlerin bulundukları zikir ve tesbihe adanmış ortamlar ve birtakım özellikleri gündeme getirilmektedir.

1.ف۪ي بُيُوتٍ اَذِنَ اللّٰهُ اَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ ف۪يهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ ف۪يهَا بِالْغُدُوِّ وَالْاٰصَالِ “(Bu kandil) birtakım evlerdedir ki Allah (o evlerin) yücelmesine ve içlerinde isminin anılmasına izin vermiştir. Orada sabah akşam O’nu (şöyle kişiler) tesbih ederler (yüceltirler):” Yüce Allah bu âyette zikir ve tesbihle ilişkili evleri dile getirmektedir.

a) Bu âyetin mesajını hem önceki âyetle, hem de sonraki âyetle ilişkilendirerek iki şekilde yorumlamak mümkündür.

ı. Bu âyeti önceki âyette zikredilen “kandilin bulunduğu evler” şeklinde anlayarak şunları söyleyebiliriz: “(Bu kandilin içinde yandığı oyuklar) Allah’ın, yüceltilmesine ve içlerinde adının anılmasına izin verdiği evlerdedir. Onların içerisinde sabah akşam O’nu tesbih eder (şanının yüceliğini anar)lar.”(25)

İbn Abbâs bu âyeti önceki âyetle ilişkilendirerek anlamayı tercih etmiş, önceki âyette sözü edilen ve içinde kandilin bulunduğu oyukların işte bu evlerde bulunduğu belirtilerek, önceki âyetteki mesajın bu âyetle devam ettiğini bildirmiştir.

ıı. Diğer ihtimale göre, yani âyetin sonraki âyetle ilişkili olduğu yaklaşıma göre ise âyetin manası şöyledir: “İçlerinde (yalnız) kendi ismi anılsın diye Allah’ın yükseltilmesine izin verdiği evlerde O’nun kudret ve yüceliğini sabah-akşam dile getiren (öyle) kimseler (vardır ki) bunları ne ticaret ne de kazanma hırsı Allah’ı anmaktan, salatta devamlı ve duyarlı olmaktan, arınmak için verilmesi gerekenleri vermekten alıkoyabilir…”(26)

Bu anlama göre, sabah-akşam Yüce Allah’ın adının anıldığı evlerde tesbihe devam eden kişilerin birtakım yiğitler olduğu beyan edilerek, bir sonraki âyette onların bazı nitelikleri üzerinde durulmaktadır demektir.

b) Bu evlerin yüceltilmesine, oralarda isminin zikredilmesine Yüce Allah izin vermiştir. Burada geçen اَذِنَ اللّٰهُ ezinellâhu ifadesi aslında “izin vermek”ten öte Allah’ın bunu “bir buyruk olarak belirlediği” anlamını görmek gerekmektedir. Çünkü Kur’ân’da çeşitli âyetlerde tesbihin insanlara bir emir olarak verildiği beyan edilmektedir.

c) Bu tür evlerde Yüce Allah’ın buyruklarının yüceltilmesi ve oralarda tesbih edilmesi ifade edilmektedir. Âyette geçen بِالْغُدُوِّ bi’l-ğudüvvi ifadesi yani “sabahleyin” manasına gelmektedir. Bu arada el-asîl kelimesinin çoğulu olan الْاٰصَال el-âsâl sözcüğü ise “akşam, yatsı” gibi gece vakitlerini içerir ki bu vakitlerde söz konusu evlerde Yüce Allah’ı tesbih edenler vardır; bunların nitelikleri sonraki âyette dile getirilmektedir.

Âyette iki vaktin zikredilmesi “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, aslında mümkün olan bütün vakitlerdir. Çünkü Yüce Allah’ı tesbih etmek demek, hayatı O’nun istediği ve belirlediği esaslara göre yaşamak manasına geldiği için, bunu sadece iki vakitte değil, günün tamamında yani ömrün her aşamasında başarmaya çalışmak gerekmektedir.

d) Âyette geçen بُيُوت buyût “evler” kelimesinden maksadın ne olduğu, bu ifadeyi nasıl anlamak gerektiği de çok önemli bir konudur.

ı. بُيُوت buyût “evler” kelimesinden maksat “mabetler, mescitler” olabilir.(27) Yüce Allah mabetleri yüceltmiş, isminin oralarda anılmasınına izin vermiş, bir anlamda oraları sahiplenmiştir. Hacc 22/40, Cinn 72/18’de verilen bilgiler bu noktada konuyla doğrudan ilişkilidir. Bu arada maksadın bu doğrultuda “Kâbe” olması düşünüldüğünde Bakara 2/125, Âl-i İmrân 3/96 ve Hacc 22/26’daki bilgileri bu vesileyle dile getirmek gerekmektedir. Buyût kelimesinin çoğul gelişi ile maksadın Kâbe olması arasında şeklen bir sıkıntı görülse de, sonuçta her bir mabedi Kâbe’nin şubesi gibi düşündüğümüzde ortada sorun kalmamaktadır.

ıı. Maksadı “müminlerin gönülleri” olarak kabul etmek de mümkündür. Bu durumda Bakara 2/97, Şu‘arâ’ 26/193-194 ve Vâkı‘a 56/75’te verilen bilgiler doğrultusunda vahyin indiği “kalpler” ile vahyin yer ettiği “gönüller” ifadeleri akla gelmektedir.

ııı. Âyetteki “evler”den maksadı “insanların evleri” olarak anlamak da mümkündür.(28) Müminlerin evleri ilahi nurun kandil gibi ışık verdiği evler olabilir. Oralarda yaşanan kıraat, zikir, tilavet, tertil içerikli okumalar, evlerde yapılan tesbihler bu noktada evlerin sıra dışılığını ortaya koyan unsurlar olarak düşünülebilir. Bu noktada evlerde tesbihe ve zikre izin verilmesi gerektiğinden söz edilmelidir ki aksi takdirde zikrin ve tesbihin yapıldığı yerlerin sadece “mescitler” olması ihtimali söz konusu olurdu.

e) “Evlerin yüceltilmesi” elbette oralarda Yüce Allah’ın zikir ve tesbihiyle mümkündür. Bu evlerde veya mabetlerde bazı yiğitlerin manevi yönden bilinçli ve duyarlı oldukları, çoğunluğun ise adet ve gelenek seviyesinde kalıp öylece davrandıkları anlaşılmaktadır. Âyetteki mesajı “evler” şeklinde anlamamız Yûnus 10/87’de Hz. Mûsâ’ya yönelik olarak “evlerinizi kıble edinin” buyruğuyla da uyumludur.

Bu noktada zulmün zirve yaptığı ortamlarda dirilmenin nereden başlaması gerektiği bildirilmekte ve ilk diriliş hareketinin başlangıç noktasının evler olduğuna dikkat çekilmiş olmaktadır. Evler bu sayede iman atölyesine ve şahsiyet inşasının okuluna dönüştürülmüş olmaktadır. Nitekim Hz. Peygamber de bunu Mekke’de iken Dâru’l-Erkâm’da başarmıştı diyebiliriz.

Ayrıca İbrâhim 14/37’de Hz. İbrâhim’in çocuklarını mabedin yanına yerleştirmesi de bu anlamda hatırlanabilir. Çünkü bu sayede mabet-birey-ev ilişkisinde gözetilmesi gereken noktalar hakkında bir bilinç elde edilebilir. Vahiy müminin kalbini ve bilincini inşa ederken mümin de evini ve çevresini aydınlatan bir misyonla buluşturulmak istenmektedir.

Hz. Peygamber’e nispet edilen “Beyninde Kur’ân’dan hiçbir şey bulunmayan kişi harap ev gibidir”(29) ifadesinde de kast edilen hususlardan birisi de bu olsa gerektir. Kur’ân önce Hz. Peygamber’in kalbini, ardından müminlerin gönlünü, sonrasında evlerini, şehirlerini ve medeniyetlerini inşa ederek muhteşem bir değişime ve dönüşüme vesile olmuş, evleri mabede dönüştürmüş, Yüce Allah da o evleri yüceltmiştir.

2. رِجَالٌ لَا تُلْه۪يهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللّٰهِ وَاِقَامِ الصَّلٰوةِ وَا۪يتَآءِ الزَّكٰوةِ يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ ف۪يهِ الْقُلُوبُ وَالْاَبْصَارُ “O adamlar, ticaretin de alışverişin de kendilerini Allah’ı hatırlamaktan, namazı kılmaktan ve zekât vermekten alıkoyamadığı kişilerdir. Onlar, kalplerin ve gözlerin ters döneceği bir günden korkarlar.” Bu âyetin Ashâb-ı Suffa denilen ve kendilerini mescitte ibadete ve bilgilenmeye adayan yiğitler hakkında indirildiği rivayet edilmektedir.(30) Yüce Allah önceki âyette “zikrettiklerini ve tesbih ettiklerini” haber verdiği kişilerin birtakım “yiğitler” olduğunu beyan etmekte ve onların en önemli ayırıcı özelliklerini haber vermektedir.

a) رِجَالٌ لَا تُلْه۪يهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللّٰهِ وَاِقَامِ الصَّلٰوةِ وَا۪يتَآءِ الزَّكٰوةِ “O adamlar, ticaretin de alışverişin de kendilerini Allah’ı hatırlamaktan, namazı kılmaktan ve zekât vermekten alıkoyamadığı kişilerdir.” Yüce Allah sözünü ettiği ve kendilerine رِجَال ricâl dediği erkeklerden ve kadınlardan oluşan bu “yiğitler”in özellikleri bağlamında öncelikle “ticaretin ve alış-verişin kendilerini Allah’ı anmaktan, namazdan ve zekattan alıkoyamadığı”nı beyan etmektedir. Burada tıpkı Tevbe 9/108 ve Ahzâb 33/23’te de geçtiği gibi “cinsiyet” üzerinden değil de “şahsiyet” üzerinden bir mesaj verildiği kanaatindeyiz.

Âyette geçen لَا تُلْه۪يهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ “ticâret ve alış-verişin onları alıkoyamaması”ndan maksat, sadece bu iki meşguliyet olmaktan öte, esasında Yüce Allah’a karşı duyarlılıktan onları hiçbir şeyin ve hiçbir dünyevî meşguliyetin alıkoyamadağı mesajını vermektir.

Bu âyetin mesajıyla uyumlu olan bir başka âyet ise Münâfikûn 63/9’da şu şekilde yer almaktadır: “Ey iman edenler, mallarınız ve çocuklarınız sizi Allah’ı anmaktan alıkoymasın. Kim bunu yaparsa işte onlar ziyana uğrayanlardır.” Bu bağlamda Tekâsür 102/1-2. âyetinde de bu oyalamanın inkârcıları felakete sürüklediği haber verilmektedir. Bakara 2/152’de dolaylı olarak belirtildiği üzere, kişiler eğer Allah’ı anmaktan alıkonurlarsa bu durum Allah’ın da onları anmaması sonucunu getirecektir.

Bu durum Tevbe 9/67’de münafıklarla, Tâhâ 20/124-127’de Kur’ân’dan yüz çevirenlerle, Haşr 59/19’da Allah’ı unuttukları için Allah’ın da onlara kendilerini unutturduğu kişilerle ilişkilendirilmektedir. Eğer kişiler kendilerini aşırı derecede ticarete kaptırılarlarsa bu durum onların şiddetli bir şekilde kınanması sonucunu da getirecektir ki Cum‘a 62/11’de dile getirilen uyarıda da bu husus yer almaktadır.

b) يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ ف۪يهِ الْقُلُوبُ وَالْاَبْصَارُ “Onlar, kalplerin ve gözlerin ters döneceği bir günden korkarlar.” Yüce Allah bu duyarlı yiğitlerin bir başka özelliğinin ise mahşer gününden korkmaları olduğunu beyan etmektedir. Mahşer gününün şiddeti ve dehşeti hakkında İbrâhim 14/42-43’te şu bilgiler yer almaktadır:

“(Ey Peygamber!) Sakın, Allah’ı zalimlerin yaptıklarından habersiz sanma! Muhakkak ki (Allah) onları (cezalandırmayı), korkudan gözlerin dışarı fırlayacağı bir güne erteliyor. Zihinleri (kalpleri) bomboş olarak bakışlarını kontrol edemez şekilde, gözleri yukarı dikilmiş bir vaziyette (davetçiye doğru) seğirtip koşarlar.”

İbrâhim 14/42. âyette yer alan تَشْخَصُ ف۪يهِ الْاَبْصَارُ ifadesi korku, kaygı ve dehşet nedeniyle “gözlerin adeta yerinden fırlaması, gitmesi, dehşetle bakakalması, donması, sabit bir noktaya dikilmesi” gibi manalar içermektedir.(31) Öyle anlaşılıyor ki Yüce Allah zalimlerin, müşriklerin ve benzer şekilde inkâr ve azgınlık içerisinde olanların azaplarını ihmal etmemekte, kendilerine zaman tanımakta ve mahşerde onları şiddetli bir şekilde cezalandıracağı bilgisini vermektedir.

Kamer 54/7’de yer aldığı üzere, bu gibi ifadeler azabı hak edenler için âhiret hayatında yaşanacak sıkıntılı ve perişan bir görüntüyü anlatmak için kullanılmaktadır.(32) Kalem 68/43, Me‘âric 70/44 ve Ğâşiye 88/2 gibi bazı âyetlerde geçen hâşi‘ah kelimesi, gözlerin kıyâmetteki halini ortaya koymaktadır.

O gün bazı gözler, yani kâfirlerin gözleri düşkün bir halde olacak, adeta kafalarını kaldıramayacak derin bir mahcubiyet yaşayacaklardır. Enbiyâ’ 21/97’de beyan edildiği gibi, kâfirlerin gözleri o gün donup kalacaktır. Orada geçen şâhısah kelimesiyle İbrâhim 14/42. âyette geçen teşhasu fiili aynı kökten gelmektedir. Mahşerin şiddetli yapısıyla ilgili olarak İnsân 76/7 ve 10’da da bilgiler verilmektedir.

Bütün bu ifadeler mahşerin çatık yüzünü ve şiddetini ortaya koymayı amaçlamaktadır; maksat ise oradaki sürecin zorluğunu ortaya koymaktır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde sözü edilen yiğitlerin mahşerin bu yapısından korktukları, bu nedenle de duyarlı davranarak yapılması gerekenleri yapmaya, yasaklardan kaçınmaya gayret ettikleri mesajı verilmek istenmektedir.

ııı. Yiğitlerin Alacağı Ödüller

لِيَجْزِيَهُمُ اللّٰهُ اَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَيَز۪يدَهُمْ مِنْ فَضْلِه۪ وَاللّٰهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَآءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ “Sonunda Allah onları yaptıklarının en güzeli ile ödüllendirecek ve lütfundan onlara fazlasıyla verecektir. Allah dilediğine (layık olana) hesapsız rızık verir.”

Âyetteki لِيَجْزِيَهُمُ liyecziyehum ifadesi “sonuçta onlara karşılık verecektir”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; اَحْسَنَ مَا عَمِلُوا ahsene mâ ‘amilû ifadesi “yapmış olduklarının en güzelini”;وَيَز۪يدَهُمْ ve yezîdehum ifadesi “ve onlara fazlalaştıracaktır”;مِنْ فَضْلِه۪ min fadlihî ifadesi “O’nun ihsanından, lütfundan”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يَرْزُقُ yarzuku fiili “rızık verir”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dilediğine, layık gördüğüne”; بِغَيْرِ حِسَابٍ biğayri hısâbin ifadesi ise “hesapsız bir şekilde” demektir.

Burada iyilik sahibi yiğitlere Yüce Allah’ın mahşerde vereceği ödülle ilgili müjdeler gündeme getirilmektedir.

1.لِيَجْزِيَهُمُ اللّٰهُ اَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَيَز۪يدَهُمْ مِنْ فَضْلِه۪ “Sonunda Allah onları yaptıklarının en güzeli ile ödüllendirecek ve lütfundan onlara fazlasıyla verecektir.” Yüce Allah “hidayet” dediği vahyine itibar eden ve bu uğurda hiçbir şeyin kendilerini Allah’ı anmaktan, namazdan ve zekâttan alıkoyamadığı, ayrıca mahşerden titreyen bu yiğitleri mahşerde ödüllendireceğini işte bu beyanıyla açıkça müjdelemektedir.

a) Bu cümlenin başında yer alanلِيَجْزِيَهُم liyecziyehum ifadesindeki lâm/li harfi, Tevbe 9/121, Nahl 16/25, Rûm 30/41, 45 ve Ahzâb 33/24 gibi âyetlerde de olduğu gibi lâmu’l-‘âkıbeh diye bilinmekte ve “böylece”, “bunun üzerine”, “bu şekilde”, “sonuçta” şeklinde bir anlam içermekte, yiğit kişilerin sonuçta nasıl bir akıbetle karşılaşacaklarına dair bilgi verilmek istenmektedir.

b) Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri En‘âm 6/160, Tevbe 9/121, Nahl 16/96-97, ‘Ankebût 29/7, Zümer 38/35, Ahkâf 46/16, Necm 53/31’de de yer almaktadır. Konuyla ilgili olarak Zümer 39/35’te şöyle buyrulmaktadır: “Böylece Allah, onların (dünyada) yaptıkları en kötü şeyleri bile örtecek, yapmış olduklarının en güzeliyle mükâfatlarını verecektir.”

“Amellerin karşılıkları” konusunu Müzzemmil 73/20 gibi çeşitli âyetlerde ele alacağımız için burada detaya girmeyecek, önemine binaen kısaca bazı temel hatırlatmalarla yetineceğiz.

Mahşerde, davranışların karşılığının verilmesi hakkında Kur’ân’da birden çok ifade yer almaktadır. Bunları hatırlatmak istiyoruz:

ı. Kötülüklerin karşılığı en fazla o kötülük kadar olabilir. Azgın inkârcılara verilecek karşılığın, onların yaptıklarına tam uygun olduğu, bir anlamda hak ettiklerinin tam karşılığını oluşturduğu Nebe’ 78/26. âyette şu şekilde ifade edilmektedir: “(Dünyadaki inkârlarına) uygun karşılık olarak.”

Suça verilecek karşılık en fazla “suç kadar” olmalıdır. Bu durum Şûrâ 42/40’ta beyan edilmektedir. Ayrıca Nahl 16/126, Hacc 22/60, Necm 53/39-41 gibi ayetlerde de bu konu gündeme getirilmektedir. Suça çok daha az karşılık verilmesi veya suçun tamamen affedilmesi bile söz konusu olabilir.(33)

ıı. İyiliklerin karşılığı ise sınırsız olabilir. Suçun karşılığı için durum yukarıdaki maddede ifade ettiğimiz gibi olsa da, verilecek ödülün herhangi bir üst sınırı yoktur. Kur’ân, bu anlamda farklı ifadeler ve seçenekler sunmaktadır:

- Ödülün alt sınırı, en az “fedakârlık kadar”dır.(34) Yani yapılan iyilik her ne kadarsa, ona verilecek karşılık da en az o kadar olacaktır.(35)

- Sevabın karşılığı “daha güzeli”yle de verilebilir.(36) Bu anlamda ödülün üst sınırı yoktur. Alt sınırı ise “denk veya bir fazla” olarak kabul edilebilir. Yûnus 10/26’da dünyada yapılanların karşılığının âhirette daha güzelleriyle insanlara sunulacağı bildirilmektedir.(37)

- İyiliğin karşılığı “çok daha fazlası” da olabilir. Yûnus 10/26’da dile getirilen “Daha güzel karşılık ve fazlası” ifadesi, ödülün katlanmaya müsait yapısını gündeme getirmektedir. Nisâ’ 4/173, Nûr 24/38, Fâtır 33/30 ve Şûrâ 42/26’da da bununla ilgili bilgiler söz konusudur. Ayrıca Yüce Allah, “İşte onlar, yaptıklarının en iyileri kabul edilip kötülüklerini (cezalandırmaktan) vazgeçeceğimiz kimselerdir”(38) buyurmaktadır. Buradan anlaşılıyor ki, cennetlikler, dünyada yaptıklarının en güzelleriyle karşılanacaklardır.

- İyiliğin karşılığı “on katı” şeklinde de verilebilir. En‘âm 6/160’ta sözü edilen “on katı” ifadesi rakamsal anlamda “on” diye anlaşılmak zorunda değildir; buradaki maksat “çokluk” olarak da yorumlanabilir.

- İyiliğin karşılığı “yedi yüz”, hatta katlanarak “çok daha fazlası” da olabilir.(39) Ödülün 700’er şekillerde katlanması, bir önceki maddede söylediğimiz gibi çokluk veya sınırsızlık anlamı verebilir. Kur’ân’da yer alan kard-ı hasen konusundaki âyetlerde karşılığın Bakara 2/245’te de olduğu gibi pek çok kat şeklinde yani kat kat verilmesi de bu kapsamda düşünülebilir.

- Nebe’ 78/36’daki “hesapsız, tastamam ikram” ifadesi bu kapsamda değerlendirilmelidir. Zümer 39/10’da yer alan “Sabredenlere ödülleri hesapsız ödenecektir” ifadesi, ödülde sınırsız katlanmışlığı ortaya koymaktadır.

Bütün bunların ötesinde, Yüce Allah Secde 32/17’de, cennetliklerin dünyada yaptıklarının karşılığı olarak, onlar için hangi tür göz aydınlıklarının gizlenmiş olduğunu hiçbir nefsin bilemeyeceğini açıkça bildirmektedir. Hz. Peygamber’in, “hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir akla gelmeyen türden cennet nimetleri”nin olduğuna dair bildirimleri vardır.(40)

c) Kur’ân’da 36 kez geçen اَحْسَن ahsen kelimesi “daha güzel”, “en güzel” manasına gelmekte ve Yüce Allah Hz. Peygamber’i ve onun tebliğ ettiği Kur’ân’ı tasdik eden muttaki/muhsinleri dünyada yapmış olduklarının en güzeliyle ödüllendireceğini müjdelemektedir. Bu muhteşem ödül vaadinin Kur’ân’da Tevbe 9/121, Nahl 16/96, 97, ‘Ankebût 29/7, Zümer 39/35 ve Ahkâf 46/16 gibi çeşitli âyetlerde zikredildiğini belirtmekte yarar görmekteyiz.

Konuyla ilgili olarak Ahkâf 46/16’daki ifadeyi hatırlatmakta yarar görmekteyiz: “İşte, yaptıklarının en iyisini kabul edeceğimiz ve günahlarını bağışlayacağımız bu kimseler cennetlikler arasındadırlar. Bu, kendilerine verilen doğru bir sözdür.” İşte bu ifade muhteşem bir ödül olarak zikredilmekte, yapılanların en güzelinin kabul edileceği ve söz konusu iyi kişilerin diğer kötülüklerinden geçileceği, yani onların bağışlanıp hesaptan muaf tutulacağı ifade edilmiş olmaktadır.

d) Bu konuyla ilgili âyetlerden anlaşılıyor ki, kişiler bazen mendub, bazen mubah, bazen de farz olan işler yapar. İşte onların mubah olan işlerine göre değil de yaptıklarının daha güzeli veya en güzeli demek olan mendub ve farzları yerine getirdikleri için onlara bu şekilde en güzel üzerinden ödül verileceği söylenebilir.(41)

İşte ilâhî iradenin insan lehine ortaya koyacağı bu muhteşem tavır onların Yüce Allah’tan ümit kesmemeleri ve daima en iyiyi yakalama azminde olmaları gerektiğini öğretmekte, bunu adeta teşvik etmektedir. Tabir caizse, kişi ömrünü daima en iyiyi elde etme çabasıyla geçirmelidir. Çünkü yapılan davranışların en iyisi üzerinden bir ödüllendirilme gerçekleştirilecektir; ilâhî rahmet ve merhamet de bunu öngörmektedir.

2. وَاللّٰهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَآءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ “Allah dilediğine (layık olana) hesapsız rızık verir.” Yüce Allah dilediğine yani layık gördüğü fedakâr kullarına mahşerde hesapsız yani sınırsız bir şekilde rızık vereceğini müjdeleyerek, fakir Müslümanlara moral, inkârcılara ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

Ödülün “hesapsız” oluşu, “sınırsız ve kesintisiz” oluşunu göstermektedir.(42) Nebe’ 78/36’daki “hesapsız, tastamam ikram” ifadesi ödülün üst sınırının olmayabileceğini göstermektedir. Dahası, yorumunu yapmakta olduğumuz Nûr 24/38’de, ayrıca Bakara 2/212, Âl-i İmrân 3/27, 37 ve Zümer 39/10 gibi âyetlerde de ödülün hesapsız olacağı müjdelenmektedir.

Talâk 65/2’de ise dünya hayatında da insanlara hiç hesap edemeyecekleri şekilde rızık verebileceği beyan edilmektedir. Çekilen sıkıntılara karşılık ortaya konulan fedakârlıklar büyük olduğu için, onlara verilecek ecir de buna uygun olarak hesapsız ve sınırsız olacaktır. Bu noktada unutulmaması gereken şey, sınırsız ödülün bilinen manada yapılan günlük ibadetlerle değil, çekilen yoğun sıkıntılarla ilişkilendirilmesidir.

Nebî (as) cennet ödülleriyle ilgili olarak şöyle buyurmaktadır: “Cennette hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir beşerin kalbinden geçmeyen şeyler (ödüller, ecirler) vardır.”(43) Hz. Peygamber’in bu hadisinin Secde 32/17. âyetin bir tefsiri olduğu anlaşılmaktadır: Âyet mealen şöyledir: “Hiçbir can (dünyada) yaptıklarının karşılığı olarak kendisi için ne tür göz aydınlıklarının hazırlanmış olduğunu bilemez.”

b) İnkârcıların Amellerinin Durumu

Yüce Allah, sûrenin 39-40. âyetlerinde sözü inkâr edenlere getirmekte, onların amellerinin ıssız çöllerdeki serap gibi olduğunu, susayan kişinin onu su sandığını, nihayet olduğunu sandığı suyun yanına vardığında herhangi bir şey bulamamış olacağını, Allah’ın onun hesabını tastamam göreceğini haber vermektedir.

Ardından, bir başka benzetmeye daha yer verilerek şöyle buyrulmaktadır: “Yahut (o kâfirlerin davranışları) çok derin bir denizdeki (okyanustaki) yoğun karanlıklar gibidir; (öyle) ki, onu dalga üstüne dalga kuşatıyor; üstünde de (bir) bulut. Birbiri üstüne karanlıklar. (İnsan), elini çıkar(ıp uzatıp bak)sa, neredeyse onu dahi göremez. Allah bir kimseye nûr (ışık) vermemişse, artık o kimsenin hiçbir nûru (ışığı) olmaz.”

ı. Serap Benzetmesi

وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اَعْمَالُهُمْ كَسَرَابٍ بِق۪يعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْاٰنُ مَآءً حَتّٰىٓ اِذَا جَآءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْـًٔا وَوَجَدَ اللّٰهَ عِنْدَهُ فَوَفّٰيهُ حِسَابَهُ وَاللّٰهُ سَر۪يعُ الْحِسَابِ “Kâfir olanlara gelince, onların işleri, ıssız çöllerdeki serap gibidir ki susayan onu su sanır. Sonunda ona (su sandığı yere) vardığında herhangi bir şey bulamamış, yanıbaşında Allah’ı bulmuş (olacak)tır ki O da onun hesabını tastamam görmüş (olacak)tır. Allah hesabı hızlı olandır.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا vellezîne keferû ifadesi “ve kafir olanlar, inkar etmiş kişiler”; اَعْمَالُهُمْ a‘mâluhum ifadesi “onların amelleri”; كَسَرَابٍ keserâbin ifadesi “bir serap gibi(dir)”; بِق۪يعَةٍ bikî‘atin ifadesi “çöldeki”; يَحْسَبُهُ yehsebuhû ifadesi “onu sanar”; الظَّمْاٰن ez-zam’ânu kelimesi “susuz kişi”; مَآء mâen sözcüğü “su”; حَتّٰىٓ اِذَا جَآءَهُ hattâ izâ câehû ifadesi “onun yanına geldiğinde”; لَمْ يَجِدْهُ lem yecidhu ifadesi “orada bulamaz”; شَيْـًٔا şey’en ifadesi “hiçbir şey”; وَوَجَدَ ve vecede fiili “ve bulur, bulmuş olur”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; عِنْدَهُ ‘ındehû ifadesi “onun yanında”; فَوَفّٰيهُ fe veffâhu ifadesi “O da onu tam yapar, onun (hesabını) tam görür”; حِسَابَهُ hısâbehû ifadesi “onun hesabını”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; سَر۪يعُ الْحِسَابِ serî‘u’l-hısâbi tamlaması ise “hesabı çok hızlı olan(dır)” demektir.

Burada inkârcıların çölde serap gören adam gibi derin bir yanılgıya düşeceği ve sonuçta yargılanmaktan kurtulamayacağı gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اَعْمَالُهُمْ كَسَرَابٍ بِق۪يعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْاٰنُ مَآءً “Kâfir olanlara gelince, onların işleri, ıssız çöllerdeki serap gibidir ki susayan onu su sanır.” Yüce Allah yiğit müminlerden ve onların ödüllerinden söz ettikten sonra, Kur’ân’daki mesânîlik üslubu gereği bu defa kâfirelere ve akıbetlerine dair bilgiler vermektedir.

Bu çerçevede inkârcıların amellerinin yani davranışlarının “çöl” ortamlarında görülen “serap” gibi olduğunu, zira serabı gören “susamış kişi”lerin onu su zannettiğini bildirmektedir. Kâfirlerin amelleri eğer “iyi” iseler bu âyette de belirtildiği gibi “seraba”, yok eğer “kötü” iseler bir sonraki âyette belirtildiği gibi “karanlıklara” benzetilmektedir.(44)

a)وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اَعْمَالُهُمْ كَسَرَابٍ بِق۪يعَةٍ “Kâfir olanlara gelince, onların işleri, ıssız çöllerdeki serap gibidir.” Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan ق۪يعَة kî‘ah kelimesi kâ‘an kalıbında bir kez de Tâhâ 20/106’da geçmekte ve “çöl” manasına gelmektedir. Ayrıca bir kez de Nebe’ 78/30’da da yer alan سَرَاب serâb sözcüğü ise “serap” manasına gelmektedir. Yüce Allah bu âyetinde kâfirlerin dünyada yapıp ettikleri her ne varsa hepsinin zayi olup yok olacağını haber vermektedir ki bu konuda Kur’ân’da çeşitli âyetlerde bilgiler verilmektedir. Bu bağlamda bazı âyetleri özellikle hatırlatmakta yarar vardır:

ı. Kehf 18/103-106: “De ki: Size, (yaptıkları) işler bakımından en çok ziyana uğrayanları bildirelim mi? (Bunlar) iyi işler yaptıklarını sandıkları halde dünya hayatında çabaları boşa giden kimselerdir. İşte onlar, Rablerinin âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden amelleri boşa giden kimselerdir ki, biz onlar için kıyamet gününde hiçbir ölçü tutmayacağız (onlara değer vermeyeceğiz). İşte, inkâr ettikleri, âyetlerimi ve resûllerimi alaya aldıkları için onların cezası cehennemdir.” Bu âyetlerde en çok ziyanda olanların yapıp ettikleri her şeyi güzel görenler olduğunu haber vermektedir.

ıı. Fâtır 35/8: “Davranışının kötülüğü kendisine süslü gösterilip de onu güzel gören kimse (imanlı kişiyle bir olur mu)? Muhakkak ki Allah, dileyeni şaşkınlıkta bırakır, dileyeni de doğru yola iletir. O halde (ey Peygamber), onlar için üzülerek kendini helak etme. Muhakkak ki, Allah onların yaptıklarını bilendir.”

Kalem 68/35’te de zikredildiği üzere, Yüce Allah mücrimlerle müslümanları mahşerde bir tutmayacaktır. Câsiye 45/21’de de geçtiği gibi, dünya hayatında sürekli günah işleyen, isyan içerisinde olan, Allah’ın emir ve yasaklarına riayet etmeyen suçlu ve günahkâr kişilerin, sadece Yüce Allah’a boyun eğen, sadece O’na kulluk eden, O’nun emir ve yasaklarına riayet eden kişilerle hiçbir şekilde bir tutulmayacağı “inkârî soru” olarak gündeme getirilmektedir. Esasında bu tür sorular cevabı bünyesinde bulunduran ifadelerdir. Anlaşılan o ki, Yüce Allah mahşerde Müslümanlar ile suçluları hiçbir şekilde bir veya eşit tutmayacaktır.

Müslüman, günah işlememek ve günahtan kaçınmak için Yüce Allah’a iman edip sâlih ameller işleyerek O’na teslim olan insandır; mücrim ise kâfirliği tercih edip “günah işlemek için Allah’a teslim olmaktan kaçan kişi”dir. Dahası, müslüman Yüce Allah’a teslim olan, mücrim ise Allah’ı teslim almaya çalışan hadsiz kişidir. Öyleyse Müslüman olmak, Müslüman kalmak ve Müslüman olarak ölmeye çalışmak, yaratılışın gayesini gerçekleştirmektir.

ııı. Furkân 25/23: “Yaptıkları her bir işi ele alacağız ve onu saçılmış zerreler haline getireceğiz (değersiz kılacağız).” Âyetin bu cümlesi, inkârcıların davranışlarının elle tutulur bir tarafı olmadığını ve adeta güneşte görünen toz gibi ele avuca alınamaz hale getirileceğini bildirmektedir.

Bu ifade “saçılmış, boşa gitmiş zerreler haline getirilmek” manasına da gelmekte, sahibine hayrı olmayan bir anlamsızlığı göstermektedir. Bu tür ameller “engin çöllerdeki serap”,(45) “rüzgârlı bir günde savrulan bir kül veya nesne”(46) ya da “yenilmiş ekin”(47) gibi herhangi bir kıymet ve varlık ifade etmeyeceklerdir.

Kimlerin amellerinin silineceği noktasında Kur’ân’da çeşitli açıklamalar yer almaktadır. Buna göre, ameller “küfür”,(48) “imansızlık-inkâr”,(49) “şirk”(50) ve “nifâk”(51) sebebiyle silinir. Ayrıca irtidâd denen “dinden dönme”,(52) “kalbinde iman konusunda tereddüt bulundurma”,(53) “Yüce Allah’ın indirdiği hakikatleri çirkin sayma”(54) ve “Hz. Peygamber’e karşı saygısız bir tutum”(55) sebebiyle de kişilerin amelleri silinir.

Bütün bu silinmelerin asıl sebebi ise Ahkâf 46/20’de de belirtildiği gibi bir haksızlık yapmak değil, iyilik ve güzellikleri dünya hayatında bitirmeleri ve davranışlardan dünyada yararlanmaları şeklinde beyan edilmektedir. Yüce Allah’a ve âhirete inanmayan birinin davranışlarından karşılık beklemesi anlamsız olduğu için, iyiliklerinin karşılığını genellikle dünyada almış olur ve inanmadığı bir makamdan da ödül beklemez.

Kayıt yaptırılmayan okuldan diploma alınamayacağı gibi, inanılmayan bir zattan ve âlemden de elbette karşılık beklenmez. Buna karşın, iyilik yapanların bütün davranışları mahşere taşınacak ve hiç kimsenin imanı da ameli de zayi edilmeyecektir.(56)

ıv. Muhammed 47/1: “İnkâr edenlerin ve Allah yolundan alıkoyanların işlerini (Allah) boşa çıkarmıştır.” Bu âyette geçen edalle fiili esasında “saptırmak” manasına gelmekte, dolayısıyla amacı Allah rızası olmayanların davranışlarının da O’na ulaşması mümkün olmadığı için Yüce Allah onların sapkın gidişini onaylamış, onların amellerini boşa çıkarmıştır. Bu fiil “silmek”, “yok etmek” manasına da alınabilir ki anlam büyük oranda aynı kapıya çıkmaktadır. Esasında Kehf 18/104’te geçen dalle fiili ile Muhammed 47/1’deki edalle fiili aynı kök manadan beslenerek “amellerin boşa gitmesi” noktasında buluşmaktadır.

v. İnkârcıların dünyada yapıp ettiği her ne iyilik varsa onları dünyada giderip bitirdikleri Ahkâf 46/20’de şöyle haber verilmektedir: “İnkâr edenler ateşe arz olunacakları gün (onlara şöyle denecektir): Dünyadaki hayatınızda bütün güzel şeylerinizi harcadınız; onların zevkini sürdünüz. Bugün ise yeryüzünde haksız yere büyüklük taslamanızdan ve yoldan çıkmanızdan dolayı alçaltıcı bir azapla cezalandırılacaksınız!”

Yüce Allah inkârcı insanların mahşerde ateşe sunulacakları esnada muhtemelen onların dünyada yapıp ettikleri iyiliklerinin bulunduğunu ve onları karşılarında göremedikleri için onları arayacakları anlaşılmaktadır. İşte onların yapıp ettiği her ne var idiyse onların silinip gideceği çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(57) Anlaşılan o ki imanı reddedenlerin ve şirke düşenlerin amelleri de silinip gideceketir.

Yüce Allah insanlara verdiği nimetlerin kadir ve kıymetinin bilinmemesine rağmen onları hemen kesmemekte, Bakara 2/126’da belirtildiği gibi inkârcıları da rızıklandırmaya devam etmektedir. Bu arada, kendince birtakım güzellikler ve iyilikler yaptığını düşünenler asıl iyiliği ve kendilerine verilen sınırsız nimetlerin gerçek sahibini unuttukları için, mahşerde aradıkları iyiliklerinin dünyada kaldığı, dünyada nimetlendirilmelerinin bir kısmının bu iyilikler sayesinde yaşandığı, ancak ahiret için yatırım yapılmamışsa bunların mahşerde görülemeyeceği bildirilmektedir.

“Güzelliklerinizi dünya hayatınızda giderdiniz ve onlardan yararlandınız” ifadesi işte bu gerçeği ortaya koymakta, mahşer için yatırım yapmayanların orada karşılarında hiçbir iyilik göremeyecekleri özellikle ifade edilmektedir.

Kâfirlerin inkârcılıklarının sonucunda Yüce Allah’ın onların amellerini silip götürdüğü Muhammed 47/1, 9, 28 ve 32’de beyan edilmekte, mahşer için yatırım yapmayanların orada karşılarında herhangi bir iyilik bulamayacakları ifade edilmiş olmaktadır. Kehf 18/105. âyette de dile getirildiği üzere, kendileri için terazi kurulmamasının sebebi de tartılacak hiçbir şeylerinin kalmamasıdır.

Nûh 71/24’te geçtiği gibi, Hz. Nûh’un duasında yer alan “onların dalâlini arttır” ifadesindeki dalâl kelimesi de “başarıya ulaşmamak, şaşmak” anlamlarında benzer bir içerik arz etmektedir. Âl-i İmrân 3/85’te “İslâm’dan başka din edinenlerden bunun kabul edilmeyeceği” ifade edilmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz Nûr 24/39’da ise “kâfirlerinin amellerinin çöldeki serap gibi olduğu” beyan edilmektedir.

b)يَحْسَبُهُ الظَّمْاٰنُ مَآءً “Susayan (kişi) onu su sanır.” Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen الظَّمْاٰن ez-zam’ân kelimesi ‘atşâne kelimesi gibi “susamış kişi” manasına gelmektedir.(58) Yüce Allah inkârcıların mahşerde karşılarında herhangi bir iyilik bulamayacaklarını ifade bağlamında öncelikle iyilik sanılan ve mahşerde karşılarında bulacaklarını zannettikleri bu tür davranışların çöldeki bir seraba benzediğini ifade ettikten sonra, olayın ne kadar büyük bir yanılgı olduğunu kavratmak üzere bu defa konuyu daha da detaylandırmakdır.

Bu çerçvede susuz kalan kişilerin çölde gördükleri serabı su sandıkları beyan edilerek yanılgının boyutuna dikkat çekilmiş olmaktadır. Uzaktan bakıldığında su zannedilen görüntünün aslında ne olduğu ise devam eden cümlede zikredilmektedir.

2.حَتّٰىٓ اِذَا جَآءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْـًٔا وَوَجَدَ اللّٰهَ عِنْدَهُ فَوَفّٰيهُ حِسَابَهُ “Sonunda ona (su sandığı yere) vardığında herhangi bir şey bulamamış, yanıbaşında Allah’ı bulmuş (olacak)tır ki O da onun hesabını tastamam görmüş (olacak)tır.” Âyetin bu kısmında iki farklı şeye değinilmektedir.

a)حَتّٰىٓ اِذَا جَآءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْـًٔا “Sonunda ona (su sandığı yere) vardığında herhangi bir şey bulamamış (olacak)tır.” Yüce Allah kâfirlerin davranışlarını çöldeki seraba benzettikten ve susuz kişilerin uzaktan baktıklarında onu su sandıklarını beyan ettikten sonra, bu defa söz konusu susuz kişinin su sandığı görüntünün yanına gittiğinde orada su namına herhangi hiçbir şey bulamadığını, yanında Allah’ı bulunduğunu, O’nun da zaten inkârcının hesabını tastamam bir şekilde görmüş olacağını ifade ederek konuyu mahşerdeki yargılamaya getirmiş olmaktadır.

Kâfirlerin dünyada iyilik sanarak yaptıkları her şey yok olup gidecektir. Esasında amelleri değerli ve anlamlı kılan şey onların “iman”lı bir şekilde yapılmış olmasıdır. Dahası küfür fıtratı, vicdanı ve imanı örttüğü gibi, bunun bir karşılığı olarak mahşerde de salih sanılan ve dünyada yapılan davranışları da örtecek, sahibini çaresizlik içerine terk edecektir.

İnkarcılar veya yanlış ya da eksik inananlar, olmayan yerde su görüyorlar; fakat her yerde var olan Yüce Allah’ı görmüyorlardı.(59) Halbuki Yüce Allah Kâf 50/16 gereği onlara “şahdamarından daha yakın”, Bakara 2/186 ve Vâkı‘a 56/85’de belirtildiği gibi “çok yakın”, Enfâl 8/24’te dile getirildiği üzere kendileriyle kalpleri arasına girecek kadar “yakın”dır. Mahşerde su misali amel arayacak olanlar amellerini bulamayacakları gibi tam tersine inanmadıkları bir âlemde ve inanmadıkları bir işlemle yüzleşerek karşılarında Yüce Allah’ı bulacaklar, O’nun huzurunda hesaba çakileceklerdir.

b) وَوَجَدَ اللّٰهَ عِنْدَهُ فَوَفّٰيهُ حِسَابَهُ “Yanıbaşında Allah’ı bulmuş (olacak)tır ki O da onun hesabını tastamam görmüş (olacak)tır.” Âyette yer alan وَوَجَدَ اللّٰهَ عِنْدَهُ “Allah’ı yan(lar)ında bulmak” ifadesi elbette mecazdır ve kafirlerin gerçekleşeceğini inkâr ettikleri mahşeri ve oradaki yargılamayı bilfiil yanıbaşlarında bulmuş olacakları belirtilmek ve hatırlatılmak istenmektedir. Belki de maksat putlarla ilişkidir.

Zira mahşerde şefaatini umdukları varlıklardan eser göremeyecek, varlığını reddettikleri hesabın görücüsü olarak Yüce Allah ile başbaşa kalacaklar, hesap vermek zorunda olacaklardır. Yüce Allah da فَوَفّٰيهُ حِسَابَهُ beyanı gereği “bu kişinin hesabını hemen tastamam görmüş olacak”tır. Bu ifadeniin başındaki fâ/fe edatı hesabın hemen görüleceği manasını cümleye katmaktadır.

Bu ve benzer cümlelerde geçen fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin sebebi, olayın muhakkak gerçekeleşecek olmasıdır ki bu tür ifadeler bir Kur’ân üslubudur.

3. وَاللّٰهُ سَر۪يعُ الْحِسَابِ “Allah hesabı çok hızlı olandır.” Yüce Allah âyetin sonunda inkârcıların çöldeki serap görüntüsüne kanıp orada su bulacağı zannıyla hareket edenlerin aslında orada su bulamayacağını, tıpkı bunun gibi mahşerde inkâr ettikleri hesapla yüzleşeceklerini beyan ettikten sonra, hesabının süratli bir şekilde gerçekleşeceğini haber vermektedir.

Yüce Allah’ın hesabı da azabı da süratlice gerçekleştireceğini beyan etmek üzere Kur’ân’da 10 kullanım(60) vardır ki bunlardan biri de bu âyettedir. Hesabı hızlı görmesi de gücünün ve otoritesinin bir gereğidir. Yüce Allah insanları hızlıca hesaba çekeceğini ve hesabı çok çabuk göreceğini beyan ederek “bize sıra gelmez” türünden bir algıyı reddetmektedir. Bu ve benzer ifadeler aslında inkârcılara yönelik bir tehdit içermektedir.

Yüce Allah’ın hesabı hızlıca görmesi hiç kimseye haksızlık etmeyeceğini, azabı hak edene hak ettiğinin fazlasını vermeyeceğini de göstermektedir. Hesaba çekilmek de esasında bir değere muhatap kılınmaktır. Zira hesabın diğer türlerini yaşayıp sorgulanmaya değer görülmeyecek kişilerin varlığından da Kur’ân’da söz edilmektedir.(61)

ıı. Okyanuslardaki Karanlık Benzetmesi

اَوْ كَظُلُمَاتٍ ف۪ي بَحْرٍ لُجِّيٍّ يَغْشٰيهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِه۪ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِه۪ سَحَابٌ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ اِذَآ اَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَرٰيهَا وَمَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللّٰهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِنْ نُورٍ “Veya (o kâfirlerin davranışları) derin bir denizdeki yoğun karanlıklar gibidir; (öyle) ki onu dalga üstüne dalga kuşatıyor; üzerinde de (bir) bulut; birbiri üstüne karanlıklar. (İnsan), elini çıkar(ıp bak)sa, neredeyse onu bile göremez. Allah bir kimseye nûr (ışık) vermemişse, artık onun hiçbir nuru olmaz.”

Âyetteki اَوْ كَظُلُمَاتٍ ev kezulümâtin ifadesi “veya karanlıklar gibi(dir)”; ف۪ي بَحْرٍ لُجِّيٍّ fî bahrin lücciyyin tamlaması “çok derin bir denizde”; يَغْشٰيهُ yağşâhu ifadesi “onu kaplar”; مَوْجٌ mevcun kelimesi “bir dalga”; مِنْ فَوْقِه۪ min favkıhî ifadesi “onun üzerinden vardır, üstünde vardır”; مَوْجٌ mevcun kelimesi “bir dalga”; مِنْ فَوْقِه۪ min favkıhî ifadesi “onun üzerinden vardır, üstünde vardır”; سَحَابٌ sehâbun kelimesi “bir bulut”; ظُلُمَاتٌ zulümâtun kelimesi “karanlıklar”; بَعْضُهَا ba‘duhâ tamlaması “onun bir kısmı”; فَوْقَ بَعْضٍ fevka ba‘dın tamlaması “bir kısmının üzerinde(dir)”; اِذَآ اَخْرَجَ izâ ahrace ifadesi “çıkardığı zaman”; يَدَهُ yedehû tamlaması “onun elini”; لَمْ يَكَدْ يَرٰيهَا lem yeked yerâhâ ifadesi “neredeyse onu göremez (olduğu gibi)”; وَمَنْ لَمْ يَجْعَلِ ve men lem yec‘al ifadesi “her kime vermemişse, vermezse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَهُ lehû ifadesi “ona, kendisine”; نُورًا nûran kelimesi “nur, ışık”; فَمَا لَهُ fe mâ lehû ifadesi “onun için yoktur, olamaz”; مِنْ نُورٍ min nûrin ifadesi ise “hiçbir nur, hiçbir ışık” demektir.

Burada inkârcıların davranışlarının onlara mahşerde hiçbir şekilde fayda vermeyeceği, çünkü onların silindiği ve kendilerine ulaşılamayacağıyla ilgili benzetme gündeme getirilmektedir.

1. اَوْ كَظُلُمَاتٍ ف۪ي بَحْرٍ لُجِّيٍّ يَغْشٰيهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِه۪ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِه۪ سَحَابٌ “Veya (o kâfirlerin davranışları) derin bir denizdeki yoğun karanlıklar gibidir; (öyle) ki onu dalga üstüne dalga kuşatıyor; üzerinde de (bir) bulut.” Yüce Allah inkârcıların dünyada yapıp ettikleri davranışları çöldeki seraba benzettikten sonra bir başka benzetmeye daha yer vermekte, bu çerçevede yapılan davranışları kendisine ulaşılması imkansız olan okyanus derinlikleriyle ilişkilendirmektedir.

a) اَوْ كَظُلُمَاتٍ ف۪ي بَحْرٍ لُجِّيٍّ “Veya (o kâfirlerin davranışları) derin bir denizdeki yoğun karanlıklar gibidir.” Âyette yer alan بَحْر bahr kelimesi “deniz” manasına gelse de beraberinde kullanılan ve “engin, derin” manasına gelen لُجِّيّ lücciyyin sıfatı gereği “okyanus” manasına alınabilir.(62)

Çünkü kendisine ulaşılamaması bağlamında yer alan bu ifade, denizlerin de en derin ve en büyük olanını ifade ederek maksat daha net bir şekilde ortaya konulmuş olabilir. Yüce Allah inkârcıların davranışlarını işte derin bir okyanusun içindeki kapkara karanlıklara benzetmektedir ki mekanı da davranışı da görmek mümkün değildir.

b) يَغْشٰيهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِه۪ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِه۪ سَحَابٌ “(Öyle) ki onu dalga üstüne dalga kuşatıyor; üzerinde de (bir) bulut.” Yüce Allah okyanusun derinliklerindeki karanlıkları daha da ulaşılması imkansız olarak tanıtmak için bu defa denizin altında dalgalar bulunduğunu, dalgaların da üzerinde bir bulutun var olduğunu beyan etmektedir.

Kur’ân’da altı kez(63) geçen مَوْج mevc kelimesi “dalga” manasına gelmekte, dokuz kez(64) zikredilen سَحَاب sehâb sözcüğü ise “bulut” manasını vermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz cümle ilk etapta sıradanmış gibi bir his verse de esasında çok önemli bir bilimsel gerçeğe işaret etmektedir. Bu durumda denizlerin ve okyanusların derinliklerinde dalgaların bulunduğu her ne kadar anlaşılabilir gibi görünse de, orada bulunan bulutun mahiyetinin ne olduğu bütünüyle bilim insanlarının araştırmalarıyla ancak elde edilebilecek bir konudur.

Vahyin indirildiği dönem ve ortam düşünüldüğünde, bu ifadenin o dönemde yaşayanlar için sadece bir benzetme ve inanılması gereken bir ifade olduğu düşünülüp geçiştirilebilir. Oysa vahyin indirildiği Mekke, özellikle bu âyetin indirildiği Medine şehri denize kıyısı olan mekanlar değillerdir.

Buna rağmen, Kur’ân’da Nahl 16/14, İsrâ’ 17/66, Lokmân 31/31, Fâtır 35/12, Rahmân 55/22, 24 gibi pek çok âyette yoğun bir şekilde denizlerden, oralardaki seyahat imkanları bağlamında gemilerden, hatta tatlı veya tuzlu denizlerden elde edilen tuzsuz balıklardan, insanların giysi olarak kullandığı şeylerden, dahası inci ve mercanlardan söz edilmesi bir Kur’ân mucizesidir ve vahyin evrenselliğinin en önemli delillerinden ve göstergelerinden birisidir.

Bunlara ilave olarak, bu defa konunun bambaşka bir boyutuna değinimekte ve okyanusların derinliklerinde dalgaların birbiri üstünde olduğu, hatta yine şimdilik net bir şekilde ifade edemiyor olsak da, derinliklerde bulutun veya bulutumsu bir görüntünün bulunduğunun bildirilmesi kanaatimizce büyük bir Kur’ân muciszesidir ve Müslüman ilim ve bilim insanlarının ilgisini beklemektedir.

Kur’ân’da bu tür bilgilerin veya konuların olup olmadığını tartışmayı bir tarafa bırakarak, her biri Yüce Allah’ın bir âyeti olduğu için A‘râf 7/185 gereği o âyetleri incelemek, oradan hareketle âyetin işaret ettiği yaratcıyı yani Yüce Allah’ın kudretinin eşsizliğini ve erişilmezliğini görmek büyük bir görevdir ve çok büyük bir hazdır.

Tefsirlerimizde burada sözü edilen “üstünde bir bulut” ifadesi denizlerin, okyanusların üzerindeki simsiyah bulutlar şeklinde yorumlanmıştır.(65) Elbette bu yaklaşım doğrudur; ancak metinde bu bulut ifadesi dalgalar ve derinliklerle ilişkili olduğu için bu durumu denizin içindeki oluşumlar şekilde anlamak diğerine göre daha doğru gözükmektedir; her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği Yüce Allah bilir.

Râzî buradaki benzetmeyle ilgili olarak şunları dile getirmiştir:

ı. “Yüce Allah üç çeşit karanlık zikretmiştir: Denizin karanlığı, dalgaların karanlığı ve bulutun karanlığı. Kâfir de aynen böyledir. Onun da üç karanlığı bulunur: İnanç karanlığı, söz karanlığı ve amel karanlığı. Bu görüş, Hasan el-Basrî’den rivayet edilmiştir.”

ıı. “Kâfirlerin kalbi, gözü ve kulağı bu üç karanlığa benzetilmiştir. Bu görüş İbn Abbâs’tan rivayet edilmiştir.”

ııı. “Kâfir bilmez, bilmediğini de bilmez. Bununla beraber, bildiğini zanneder. Bu üç mertebe işte bu karanlıklara teşbih edilir.”

ıv. “Bu karanlıklar üst üstedir. Küfründe ısrarından dolayı kâfirin üzerinde de sapıklıklar üst üste binmiş, teraküm etmiştir. Öyle ki en açık deliller onun yanında zikrolunsa bile bunları anlamaz.”

v. “Bunlar, karanlık göğüs içindeki karanlık kalptir.”(66)

Bu değerlendirmelerde göze çarpan husus kâfirlerin perişan halleridir. Dalgalar kötülükleri sembolize etmektedir. İnkârın karanlığı imansızlığı, dalgaların karanlığı amellerdeki perişanlığı, nihayet bulutların karanlığı ise bütün hayatı kaplayan düşünce, fikir, eylem ve ahlaktaki isabetsizlikleri sembolize etmektedir. Dalgalar ameli, bulutlar beyindeki karanlıkları temsil eder. İnkar gönlün, dalgalar nefsin, bulutlar ise beynin karanlıklarıyla eşleştirilebilir.(67)

2. ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ اِذَآ اَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَرٰيهَا “Birbiri üstüne karanlıklar. (İnsan), elini çıkar(ıp bak)sa, neredeyse onu bile göremez.” Yüce Allah okyanusların içindeki duruma benzettiği kâfirlerin amelleriyle ilgili çok daha çarpıcı olarak daha başka karanlıklardan da söz etmektedir.

a)ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ “Birbiri üstüne karanlıklar.” Yüce Allah inkârcıların davranışlarının ne kadar ulaşılmaz ve erişilmez olduğunu beyan bağlamında çeşitli karanlıkların üst üste olduğunu bildirmektedir ki daha önce yorumladığımız Nûr 24/35. âyette yer alan “nur üzerine nur” beyanının burada zıddı bir ifade söz konusu edilmektedir.

Yüce Allah’ın hidayet rehberi olarak gönderdiği vahye itibar edenlerin sahip olacağı “nur üzerine nur” halinin zıddına olarak, onu inkâr edenlerin de karanlıklar içerisinde debelenecekleri beyan edilmek istenmektedir. Vahyin ışığından istifade etmek istemeyenler işte bu şekilde hem ışığı, hem gözü hem de aklı kaybeden konuma gelmişlerdir. Bunun sonucunda da günaha battıkça batmışlardır.

Mutaffifûn 83/14’te de belirtildiği gibi, her bir kötülük kalpte leke ve pas oluşturacağı için kötülükler karanlıklara dönüşerek korkunç bir yapı arz etmiş olacaklardır. Vahyin aydınlığından yararlanmayı reddedenler bilsinler ki denizde boğulanlar gibi bir hali tercih etmişlerdir.

b) اِذَآ اَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَرٰيهَا “(İnsan), elini çıkar(ıp uzatıp bak)sa, neredeyse onu dahi göremez.” Yüce Allah okyanusların derinliklerinin ne kadar karanlık olduğunu beyan bağlamında insan üzerinden de bir örnek vermekte ve elini çıkarıp uzatsa onu bile neredeyse göremeyeceğini beyan etmektedir.

Burada sözü edilen karanlıklardan çok daha az olan karanlıklarda bile bir şeyler görünemiyorsa, nerde kaldı çok çok daha yoğun olan ortamlarda herhangi bir şeyi görebilmek! İşte bu muhteşem benzetmede maksat inkarcıların yaptığı davranışların mahşer şartlarında nasıl bir kayıp içerisinde olacaklarını ortaya koymak ve inkarcıların dikkatini bir kez daha bu noktaya çekmek istemesidir.

3. وَمَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللّٰهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِنْ نُورٍ “Allah bir kimseye nûr (ışık) vermemişse, artık onun hiçbir nuru olmaz.” Bu cümle Nûr 24/35. âyetin “Allah göklerin ve yerin nurudur” şeklindeki ilk cümlesinde geçen nûr’dan kastın Yüce Allah’ın yarattığı nûr olduğunun bir delilidir. Yüce Allah daha önce yorumladığımız Nûr 24/35. âyette dile getirdiği vahyini nûr diye tanıtarak, dileyen herkesin ondan istifade edebileceğini belirtmişti. Burada ise Yüce Allah’ın gönderdiği o nurdan yararlanmak istemeyen kişilerin Allah’ın gönderdiği ışığı reddettikleri anlaşılmaktadır.

Bu durumda Yüce Allah’ın yarattığı ve insanlığa gönderdiği nurunu ışık olarak kabul etmeyenlerin veya Allah’ın onaylamadığı bir ışığı ışık edinenlerin esasında hiçbir şekilde ışıklarının olamayacağı, dünyada ışıksız ve rehbersiz kalacakları gibi Mureslât 77/30-33’te belirtildiği üzere mahşerde de ebediyyen üç karanlığın içerisine girecekleri haber verilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 534; Taberî, age., XVIII, 135. 2 - Zemahşerî, age., III, 234; Râzî, age., XXIII, 224.
• 3 - İbrâhim 14/1. 4 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; A‘râf 7/157; Tevbe 9/32; Hacc 22/8; Nûr 24/35; Lokmân 31/20; Şûrâ 42/52; Saff 61/8; Teğâbun 64/8.
  • İbrâhîm 14/1 Nisâ 4/174 Mâide 5/15 A‘râf 7/157 Tevbe 9/32 Hacc 22/8 Nûr 24/35 Lokmân 31/20 Şûrâ 42/52 Saff 61/8 Teğâbun 64/8
• 5 - Semerkandî, age., II, 534.
• 6 - Taberî, age., XVIII, 138. 7 - Taberî, age., XVIII, 138.
• 8 - Taberî, age., XVIII, 138.
• 9 - Nûr 24/35, 61; Kasas 28/30; Dühân 44/3.
  • Nûr 24/35 Nûr 24/61 Kasas 28/30 Duhân 44/3
• 10 - İslâmoğlu, age., s. 687’de 14. not. 11 - Esed, age., 716’da 52. not.
• 12 - Esed, age., 716’da 53. not.
• 13 - Râzî, age., XXIII, 237.
• 14 - Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Hıcr, 6. 15 - Râzî, age., XXIII, 223-237.
• 16 - İbrâhim 14/24; Nahl 16/75, 76, 112; Rûm 30/28; Yâsîn 36/78; Zümer 39/29; Zuhruf 43/17; Tahrîm 66/10, 11. 17 - Hacc 22/73; Zuhruf 43/57. 18 - İbrâhim 14/45; Furkân 25/39; Rûm 30/58; Zümer 39/27. 19 - İsrâ’ 17/48; Furkân 25/9. 20 - Bakara 2/26; Ra‘d 13/17; İbrâhim 14/25; Nûr 24/35; Muhammed 47/3. 21 - ‘Ankebût 29/43; Haşr 59/21. 22 - Kehf 18/32, 45; Yâsîn 36/13. 23 - Nahl 16/74.
  • İbrâhîm 14/24 Nahl 16/75 Nahl 16/76 Nahl 16/112 Rûm 30/28 Yâsîn 36/78 Zümer 39/29 Zuhruf 43/17 Tahrîm 66/10 Tahrîm 66/11 Hacc 22/73 Zuhruf 43/57 İbrâhîm 14/45 Furkân 25/39 Rûm 30/58 Zümer 39/27 İsrâ 17/48 Furkân 25/9 Bakara 2/26 Ra‘d 13/17 İbrâhîm 14/25 Nûr 24/35 Muhammed 47/3 ‘Ankebût 29/43 Haşr 59/21 Kehf 18/32 Kehf 18/45 Yâsîn 36/13 Nahl 16/74
• 24 - Bakara 2/29, 231, 273, 282; Nisâ’ 4/32, 176; Mâide 5/97; En‘âm 6/101; Enfâl 8/75; Tevbe 9/115; Nûr 24/35, 64; ‘Ankebût 29/62; Ahzâb 33/40, 54; Şûrâ 42/24; Feth 48/26; Hucürât 49/16; Hadîd 57/3; Mücâdile 58/7; Teğâbun 64/11.
  • Bakara 2/29 Bakara 2/231 Bakara 2/273 Bakara 2/282 Nisâ 4/32 Nisâ 4/176 Mâide 5/97 En‘âm 6/101 Enfâl 8/75 Tevbe 9/115 Nûr 24/35 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/62 Ahzâb 33/40 Ahzâb 33/54 Şûrâ 42/24 Fetih 48/26 Hucurât 49/16 Hadîd 57/3 Mücâdele 58/7 Teğâbun 64/11
• 25 - Semerkandî, age., II, 537; Taberî, age., XVIII, 144; Zemahşerî, age., III, 236.
• 26 - Esed, age., s. 715-717.
• 27 - Semerkandî, age., II, 537; Taberî, age., XVIII, 144; Zemahşerî, age., III, 236.
• 28 - Taberî, age., XVIII, 145.
• 29 - Tirmizî, Sevâbu’l-Kur’ân, 18; Dârimî, Fedâilu’l-Kur’ân, 1; Ahmed b. Hanbel, I, 223.
• 30 - Semerkandî, age., II, 537.
• 31 - Semerkandî, age, II, 257; Taberî, age., XIII, 236; Zemahşerî, age., II, 541.
• 32 - Şûrâ 42/45; Kamer 54/7; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44; Nâzi‘ât 79/9.
  • Şûrâ 42/45 Kamer 54/7 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 Nâzi‘ât 79/9
• 33 - Nisâ’ 4/31; Zümer 39/53; Ahkâf 46/16. 34 - Bakara 2/272; Nahl 16/30; Necm 53/40-41. 35 - Zümer 39/70. 36 - Neml 27/89; Kasas 28/84. 37 - Benzer örnekler için bkz. Nahl 16/30; Zümer 39/35.
  • Nisâ 4/31 Zümer 39/53 Ahkâf 46/16 Bakara 2/272 Nahl 16/30 Necm 53/41 Zümer 39/70 Neml 27/89 Kasas 28/84 Nahl 16/30 Zümer 39/35
• 38 - Ahkâf 46/16. Benzer bir ayet için bk. Kâf 50/35. 39 - Bakara 2/261.
  • Ahkâf 46/16 Kâf 50/35 Bakara 2/261
• 40 - Dârimî, Rikâk, 98, 105; Ahmed b. Hanbel, II, 313, 370, 407.
• 41 - Râzî, age., XX, 111.
• 42 - Semerkandî, age., III, 180, Zemahşerî, age., IV, 113.
• 43 - Dârimî, Rikâk, 98, 105; Ahmed b. Hanbel, II, 313, 370, 407.
• 44 - Râzî, age., XXIV, 8.
• 45 - Nûr 24/39. 46 - İbrâhim 14/18; Hacc 22/31. 47 - Fîl 105/5.
  • Nûr 24/39 İbrâhîm 14/18 Hacc 22/31 Fil 105/5
• 48 - Âl-i İmrân 3/22; Mâide 5/5; Kehf 18/103, 105; Muhammed 47/1. 49 - A‘râf 7/147; Ahzâb 33/19. 50 - En‘âm 6/88; Tevbe 9/17; Zümer 39/65. 51 - Tevbe 9/69. 52 - Bakara 2/217. 53 - Mâide 5/53. 54 - Muhammed 47/9, 28. 55 - Hucürât 49/2.
  • Âl-i İmrân 3/22 Mâide 5/5 Kehf 18/103 Kehf 18/105 Muhammed 47/1 A‘râf 7/147 Ahzâb 33/19 En‘âm 6/88 Tevbe 9/17 Zümer 39/65 Tevbe 9/69 Bakara 2/217 Mâide 5/53 Muhammed 47/9 Muhammed 47/28 Hucurât 49/2
• 56 - Bakara 2/143.
  • Bakara 2/143
• 57 - Bakara 2/217; Âl-i İmrân 3/22; Mâide 5/5, 53; En‘âm 6/88; A‘râf 7/147; Tevbe 9/17, 69; Hûd 11/16; Kehf 18/105; Ahzâb 33/19; Zümer 39/65; Muhammed 47/9, 28, 32.
  • Bakara 2/217 Âl-i İmrân 3/22 Mâide 5/5 Mâide 5/53 En‘âm 6/88 A‘râf 7/147 Tevbe 9/17 Tevbe 9/69 Hûd 11/16 Kehf 18/105 Ahzâb 33/19 Zümer 39/65 Muhammed 47/9 Muhammed 47/28 Muhammed 47/32
• 58 - Semerkandî, age., II, 538; Taberî, age., XVIII, 148; Râzî, age., XXIV, 6.
• 59 - İslâmoğlu, age., s. 689’da 7. not.
• 60 - Bakara 2/202; Âl-i İmrân 3/19, 199; Mâide 5/4; En‘âm 6/165; A‘râf 7/167; Ra‘d 13/41; İbrâhim 14/51; Nûr 24/39; Mü’min 40/17.
  • Bakara 2/202 Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/199 Mâide 5/4 En‘âm 6/165 A‘râf 7/167 Ra‘d 13/41 İbrâhîm 14/51 Nûr 24/39 Mü'min 40/17
• 61 - Kehf 18/105; Kasas 28/78; Rahmân 55/39.
  • Kehf 18/105 Kasas 28/78 Rahmân 55/39
• 62 - Râzî, age., XXIV, 8.
• 63 - Yûnus 10/22; Hûd 11/42, 43; Nûr 24/40; Lokmân 31/31. 64 - Bakara 2/164; A‘râf 7/57; Ra‘d 13/12; Nûr 24/40, 43; Neml 27/88; Rûm 30/48; Fâtır 35/9; Tûr 52/44.
  • Yûnus 10/22 Hûd 11/42 Hûd 11/43 Nûr 24/40 Lokmân 31/31 Bakara 2/164 A‘râf 7/57 Ra‘d 13/12 Nûr 24/40 Nûr 24/43 Neml 27/88 Rûm 30/48 Fâtır 35/9 Tûr 52/44
• 65 - Semerkandî, age., II, 538-539; Taberî, age., XVIII, 150-151; Zemahşerî, age., III, 238; Râzî, age., XXIV, 6.
• 66 - Râzî, age., XXIV, 8-9. 67 - Bayraklı, age., XIII, 402-403.