Mü'minûn Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 118 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki “müminler” anlamına gelen الْمُؤْمِنُون el-mü’minûn kelimesinden alan Mü’minûn sûresi, inişe göre 80, resmî sıralamada ise 23. sûredir.

Mü’minûn sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Hacc sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “insanın yaratılışı” (Hacc 5; Mü’minûn 12-15); “mahşerdeki diriltiliş” (Hacc 5-6; Mü’minûn 16); “kâinat kitabından başlıklar” (Hacc 63-65; Mü’minûn 17-20); “Son Saat’in gerçekliği” (Hacc 1-2; Mü’minûn 101); “çeşitli peygamberlerin kıssaları” (Hacc 42-45; Mü’minûn 23-50); “zamanın görece oluşu” (Hacc 47; Mü’minûn 113-114); “birtakım ilahi emirler” (Hacc 77; Mü’minûn 1-11) gibi konularda ortak mesajlara sahiptir.

Mü’minûn sûresi, müminlerin çeşitli özellikleri, onların Firdevs cennetine vâris olacakları, insanın yaratılışı, kâinat kitabından başlıklar bağlamında göklerin üzerinde yedi yol oluşu, yağmurun yağdırılması, hayvanların yaratılışındaki çeşitli ibretler ele alınmaktadır.

23. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh’un, Hz. Hûd’un, Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un, ayrıca özet de olsa Hz. Meryem ve Hz. İsa’nın kıssası, Yüce Allah’a karşı derin saygı duyanların çeşitli özellikleri, inkârcıların çeşitli nankörlükleri, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretine dair bildirimler, mahşerdeki diriltilmeye dair öğretiler yer almaktadır.

83. âyetten itibaren, inkârcıların Allah inancı noktasındaki üç soruya cevap bağlamında çarpık algıları, Yüce Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmediği, şeytanın insana karşı vesvese vericiliği ele alınmakta, inkârcıların ölümleri sonrasında dünyaya geri döndürülme istekleri, onlara verilecek olan olumsuz cevap, mahşerdeki terazilerde sevap tartısının hafif gelmesi sonrası cehennemdeki korkunç akıbet gündeme getirilmektedir.

105. âyetten itibaren, nankörlerin mahşerdeki sorgulanmaları, onların dile getireceği çeşitli pişmanlıklar, kendilerine verilecek sert karşılıklar, dünya hayatlarında müminlere karşı takındıkları alacılıklarının kendilerine hatırlatılması, dünyada kalış sürelerinin sorulması üzerine “bir gün veya yarım gün” kaldıklarını söylemeleri beyan edilmektedir.

115. âyetten itibaren ise, insanların dünyada boşuna yaratılmadığı beyanı, Yüce Allah’ın mutlak hükümran oluşu, şirk içerikli kabullerin mahşerde perişan akıbetleri, kafirlerin kurtuluşa eremeyecekleri, nihayet mağfiret ve rahmet duası dile getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 12-22. âyetlerinde insanoğlunun toprakta ve ana rahmindeki yaratılış aşamalarını, bu hayatın sonunda öleceklerini, sonrasında mahşerde diriltileceklerini, sonrasında ise kâinat kitabından bazı konu başlıklarını dile getirmektedir.

a) İnsanın Yaratılışı

Yüce Allah, sûrenin 12-16. âyetlerinde insanoğlunu önce çamurdan bir özden yarattığını, sonrasında güçlü bir yerde cenin haline getirdiğini, sonrasında cenini ‘alakaya, ‘alakayı bir çiğnem ete, bunu da kemiklere (iskelete) çevirdiğini, ardından kemikleri etle, kasla kapladığını, nihayet insanı bambaşka bir şekle getirdiğini, en güzel yaratıcı olması nedeniyle de yüceler yücesi olduğunu bildirmektedir.

Ardından, bütün aşamaları anlatmasının âhiretteki diritilmeye delil olması bakımından şu önemli bilgilere yer verilmektedir: “Sonra, muhakkak ki sizler bunun ardından elbette öleceksiniz. Sonra da muhakkak ki sizler kıyamet gününde diriltileceksiniz.”

ı. Çamur ve Cenin Hali

وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْاِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ ط۪ينٍ ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً ف۪ي قَرَارٍ مَك۪ينٍ “Yemin olsun ki biz insanı çamurdan (süzülen) bir özden yarattık. Sonra onu sağlam bir yerde nutfe (zigot) hâline getirdik.”

Buradaki وَلَقَدْ خَلَقْنَا ve lekad halaknâ fiili “yemin olsun ki biz yarattık”; الْاِنْسَان el-insâne kelimesi “insanı, insanoğlunu”; مِنْ سُلَالَةٍ min sülâletin kelimesi “bir süzmeden, bir özden”;مِنْ ط۪ينٍ min tînin kelimesi “çamurdan”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; جَعَلْنَاهُ ce‘alnâhu fiili “onu kıldık, yaptık, yarattık”; نُطْفَة nutfeten kelimesi “cenin, zigot olarak”; ف۪ي قَرَارٍ مَك۪ينٍ fî karârin mekînin tamlaması ise “güçlü, çok sağlam bir yerde” demektir.

Burada insanoğlunun topraktan yaratılışı ve ana rahmine konuluşuyla ilgili olarak ilâhi kudrete dair “iki delil” gündeme getirilmektedir. Buna göre “ilk” delil insanın topraktan yaratılışıdır.

1. وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْاِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ ط۪ينٍ “Yemin olsun ki biz insanı çamurdan (süzülen) bir özden yarattık.” Yüce Allah insanoğlunun yaratılışını ele almakta ve onun topraktaki haliyle ilgili olarak “çamurdan bir öz”den yaratılışını beyan etmektedir.

‘Alak 96/2’de de ele alacağımız üzere, insanoğlunun bir “elementer” yani cansız âlemde yedi aşamadan oluşan yaratılış süreci vardır; bir de canlı olarak “biyolojik, embriyolojik” yaratılış aşaması vardır. Bu âyette ele alınan ise elementer aşamanın bir evresi olan insanın “çamurdan bir sülâle”den yaratılmasıdır.

a) وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْاِنْسَانَ “Andolsun ki biz insanı yarattık.” Âyetin başında yer alan وَلَقَدْ velekad ifadesi mesaja hem yemin manası katmakta, hem de mesajın pekiştirilerek dile getirilmesini sağlamaktadır. Bu yüzden ilgili ifadenin cümleye mana katkısı olacak şekilde “andolsun ki” demeyi gerekli görmekteyiz.

İnsanın yaratılışıyla ilişkili olarak kullanılan خَلَقْنَا halaknâ fiilinin “geçmiş zaman” kalıbında getirilmesi işin bittiğini değil, bir sistem ve prensip olarak Yüce Allah’ın müdahalesiyle devamını göstermektedir. Zira insan neslinin devamını sağlayan üriner sistem hücrelerinin doğrudan veya dolaylı olarak toprakla ilişkisi inkâr edilemez bir gerçektir.

Konuyla ilgili bütün âyetlerde olduğu gibi yorumuunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen الْاِنْسَان el-insân kelimesi de ilk insan neslinden itibaren “bütün insanları, insanoğlunu yani herkesi” kapsamaktadır.

b) مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ ط۪ينٍ “(İnsanoğlunu) çamurdan (süzülüp çıkarılmış) bir sülâleh (bir öz)den (yarattık).” Âyetin bu bölümünde zikredilen iki kavrama dair bazı bilgiler vermek gerekmektedir:

ı. Bir kez Secde 32/8’de geçen سُلَالَة sülâleh kelimesi “süzme”, “öz,”(1) “konsantre” gibi anlamlar içermektedir. Âlimlerimiz سُلَالَة sülâleh kelimesini açıklarken, “bir şeyi bir şeyden incelik ve yumuşaklıkla sıyırıp çıkarmak” manasını dikkate sunmuşlar, böylece maksadın “hülasa”, “öz” olduğunu ve azlık manasını içerdiğini ileri sürmüşlerdir. “Kalıntı”, “süprüntü”, “sızıntı”, “süzüntü” gibi kullanımlarımızda kast edilen de buna yakın bir manadır.

Anlaşıyor ki سُلَالَة sülâleh kelimesi bir şeyden sıyrılıp çıkarılan netice” manasına gelmektedir. İnsanın nesline “sülale” denmesinde de aynı mantık söz konusudur. Bu kelimede bir “silsile” manası da vardır ki bu durumda insan yaratılışının bir süreç halinde devamına dair bir mana da söz konusu edilmektedir. Sülâleh “asl”ın değil, asıldan süzülüp çıkarılan “öz”ün ismidir.

Demek ki insan yaratılış evrelerinde önce böyle çamurdan sıyrılıp çıkartılmış bir “sülâle”den yaratılmıştır. Bu mertebe, ilk insanların yaratıldığı ve dolayısıyla ilk insan cinsinin, insan organlarının ilk başladığı evre olmakta, hiçbir insan tohumu ile meydana gelmemiş olmaktadır.(2)

ıı. Kur’ân’da 12 kez(3) geçen ط۪ين tîn/et-tîn kelimesi ise “çamur”, “balçık” manasında insanın su ve toprağın bileşiminden yaratılışını dile getirmektedir. İnsanoğlunun çamurun özünden yaratılması, onun topraktaki çeşitli özellikleri bünyesinde toplaması manasına da gelmektedir. İster bitkisel, isterse hayvansal gıdalar olsun, insanı insan yapan maddi özelliklerin hepsi sonuçta su ve toprağa dayanmakta, Secde 32/7’de belirtildiği gibi, insanın yaratılışı su ve toprağın birleşimi olan “çamur”dan başlatılmaktadır.

Âyette zikredilen سُلَالَة sülâleh yani “süzme, öz” kelimesi, Secde 32/8’de mâ-i mehîn denen bir sıvıyla ilişkilendirilmekte, tıpkı elementer aşamalarda olduğu gibi biyolojik aşamalarda da bir süzme, bir öz niteliğinin bulunduğu anlaşılmaktadır. Enbiyâ’ 21/30’da belirtildiği gibi, “canlılık su ile ilişkilendirilmekte”dir. İşte elementer süreçle ilgili aşamaların bir tanesi zikredilerek, “parçayı anarak bütünü kastetme kuralı” işletilmiş, sonraki iki âyette ise insanın biyolojik yani canlı bir varlık halindeki aşamasına dikkat çekilmiş olmaktadır.

2. ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً ف۪ي قَرَارٍ مَك۪ينٍ “Sonra onu sağlam bir yerde nutfe (zigot) hâline getirdik.” Yüce Allah insanoğlunun yaratılış aşamaları bağlamında bu âyette sözü “elementer” süreçten “biyolojik” yani canlılık aşamasına getirmekte ve nefs-i vâhıdeh aşamasının sonrasındaki nutfeh yani “döllenmiş, aşılanmış, katışık yumurta” evresine dikkat çekmiş olmaktadır. İnsanın bu evresi, onun biyolojik manada canlılığını ifade etmekte, böylece “sapasağlam bir karar yeri” denmekte olan karâr-ı mekîne yani “ana rahmi”ne yerleştirildiği bildirilmektedir.

a) Âyette geçen نُطْفَة nutfeh kelimesi “sperm” veya “yumurta” değil, her ikisinin birleşimi demek olan “cenin” veya bilimsel ifadeyle “zigot” demektir ve “zigot” anlamındaki nutfeh kelimesine çeşitli âyetlerde yer verilmektedir.(4)

b) Konuyla ilgili olarak Murselât 77/20-22’de insanın yaratılışı bağlamında “değersiz bir su” aşamasından söz edilmekte ve onun yerleştirildiği “sağlam bir karar yeri”ne dikkat çekilmektedir. Âyetler mealen şöyledir: “(Ey insanlar!) Sizi dayanıksız bir sudan yaratmadık mı? Sonra onu belli bir süreye kadar sağlam bir yere yerleştirmiştik.”

Bir kez de Murselât 77/21’de zikredilen ف۪ي قَرَارٍ مَك۪ينٍ fî karârin mekînin ifadesi, insanın ilk hücrelerinin nereye konulduğunu, bir anlamda nereye yerleştirildiğini göstermektedir. Bu ifadedeki fî edatı, hücrelerin konulduğu organın içini ifade eder. Karâr-i mekîn, yani güçlü yer “ana rahmi” olduğuna göre, demek ki rahim yolunda döllenmiş, katışık yumurtadan oluşan insana ait ilk hücre olan “nutfe”, ana rahmine yerleştirilmektedir.

Âyetteki bu tamlamanın “rahim” olduğu konusunda âlimlerimiz arasında fikir birliği vardır. Esasında Hacc 22/5’te bu durum açıkça zikredilmektedir. Burada geçen مَك۪ين mekîn kelimesi “güçlü”, “sağlam”, “itibarlı” gibi anlamlarda olmak üzere Kur’ân’da toplam dört kez(5) geçmektedir.

Mü’minûn sûresinin bu âyetlerinde, önce insanın topraktaki çamurdan bir öz aşaması zikredilmekte, ardından ثُمَّ sümme edatı kullanılarak onun biyolojik süreciyle ilgili bazı bilgiler verilmektedir. Murselât 77/20-21’de “değersiz su” manasındaki mâ-i mehîn tamlamasının hemen peşinden فَجَعَلْنَاهُ fe ce‘alnâhu ifadesi getirilmekte, dolayısıyla bu fiilin başındaki fâ/fe edatı takîbiyye manası verdiği için, insana dönüşen hücrelerin ana rahime yerleştirildiği bildirilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise ثُمَّ جَعَلْنَاهُ buyrulmakta, fiilin başında bu defa ثُمَّ sümme edatı getirilmektedir.

İnsanın “çamurdan bir öz” aşamasından sonra başka aşamalar da yaşanmıştır. Dahası, biyolojik olarak da arada nefs-i vâhıdeh denen “ilk can”, “ilk canlı” aşaması söz konusudur. Bu nedenle, her iki âyet grubu arasında bir anlam zıtılığı söz konusu değildir.

Bu arada فَجَعَلْنَاهُ fe ce‘alnâhu ifadesindeki هُ hu zamiri önceki âyette geçen الْاِنْسَان el-insân kelimesine gitmektedir. Buradan da anlaşılıyor ki, insanın nutfeh haline de “insan” denmektedir. Nutfe aşamadaki cenin de tıpkı dünyaya gelmiş insan gibi onun haklarına sahiptir. Şu veya bu gerekçelerle onun hayatı hakkında “kürtaj” vs. hiçbir şekilde olumsuz kararlar verilemez.

Bu iki âyette verilen mesaj dikkate alındığında, ilk insan neslinin veya herhangi bir insanın yaratılış aşamalarında ilk haline de “beşer” veya “insan” dendiği unutulmamalıdır. Bu yüzden, yaratılışta bir tekâmül yani “süreç” halinin yaşandığı muhakkak bir gerçekliktir; yaratılış sünneti bu şekilde tecelli etmiştir; ancak ilk haline de “insan” veya “beşer” denen bu varlığın oluşmasında başka “ara formlar”ın bulunduğu iddiası Kur’ân’dan referans alamaz; çünkü başka ara formlara Kur’ân’da hiçbir şekilde işaret edilmemektedir.

Elmalılı, kültürümüzde yaratılışla ilgili şöyle bir kabulün bulunduğunu aktarmaktadır: “Madenlerin sonu bitkilerin başlangıcı ‘mantar’; bitkilerin sonu hayvanların başı ‘hurma’; hayvanların sonu insanların başı ‘maymun’dur.”(6) İşte bu yaklaşımın bir tahmin olmaktan öte, gerçeklik değerinin bulunmadığı ya da en aznından bunun Kur’ân’dan herhangi bir şekilde delillendirilemeyeceği açıktır.

ıı. Ana Rahmindeki Evreler

ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ اَنْشَاْنَاهُ خَلْقًا اٰخَرَ فَتَبَارَكَ اللّٰهُ اَحْسَنُ الْخَالِق۪ينَ “Sonra o nutfeyi (zigotu) ‘alaka (embriyo) yaptık. Sonra o ‘alakayı (embriyoyu) bir mudğa (et parçacığı) hâline soktuk; o et parçacığını kemiğe çevirdik; o kemiği de etle (kasla) kapladık. Sonra onu başka bir yaratışla oluşturduk. Yaratanların en güzeli olan Allah çok yücedir.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; خَلَقْنَا halaknâ fiili “yaratmıştık”; النُّطْفَة en-nutfete kelimesi “cenini, nutfeyi, zigotu”; عَلَقَة ‘alakaten kelimesi “embriyo olarak”; فَخَلَقْنَا fe halaknâ fiili “yaratmıştık, çevirmiştik, dönüştümüştük”; الْعَلَقَةَ el-‘alakate kelimesi “o alakı, embriyoyu”; مُضْغَة muhğaten kelimesi “bir çiğnem ete”; فَخَلَقْنَا fe halaknâ fiili “yaratmıştık, çevirmiştik, dönüştümüştük”; الْمُضْغَةَ el-mudğate kelimesi “o bir çiğnem eti”; عِظَامًا ‘ızâmen kelimesi “kemiğe”;فَكَسَوْنَا fe kesevnâ fiili “giydirmiştik, kaplamıştık”; الْعِظَامَ el-‘ızâme kelimesi “o kemiğe”; لَحْمًا lahmen kelimesi “et, kas”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَنْشَاْنَاهُ enşe’nâhu fiili “onu yaratmıştık”; خَلْقًا اٰخَرَ halkan âhara tamlaması “bambaşka (yepyeni) bir yaratık şeklinde”; فَتَبَارَكَ fe tebârake fiili “şanı ne yücedir, bereket kaynağıdır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَحْسَنُ الْخَالِق۪ينَ ahsenu’l-hâlikîne tamlaması ise “yaratanların en güzeli(dir), en güzel yaratan(dır)” demektir.

Burada insanoğlunun ana rahminde geçirdiği yaratılış evreleri gündeme getirilmektedir. Buna göre bu âyette Yüce Allah’ın kudretine diar “ikinci” başlık ele alınmaktadır.

1. ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا “Sonra o nutfeyi (zigotu) ‘alaka (embriyo) yaptık. Sonra o ‘alakayı (embriyoyu) bir mudğa (et parçacığı) hâline soktuk; o et parçacığını kemiğe çevirdik; o kemiği de etle (kasla) kapladık.” Yüce Allah insanoğlunun anarahmindeki yaratılışıyla ilgili olarak son derece önemli bir detay vermekte, rahimdeki yaratılış aşamaları bağlamında çeşitli kelimeleri zikretmektedir. Bu konuyu sûrelerin iniş sırası bakımından ilk geçtiği yer olan ‘Alak 96/2’de ele alacağımız için, burada detay vermeyecek, sadece ilgili ifadeleri hatırlatmakla yetineceğiz.

a) ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً “Sonra o nutfeyi (cenini, zigotu) ‘alaka (embriyo) yaptık.” Yüce Allah insanoğlunu çamurun bir özünden yaratıp onu bir nutfe (zigot) halinde sapasağlam bir yer olan karâr-i mekîn denen “ana rahmi”ne yerleştirdiğini beyan ettikten sonra, bu defa ana rahmindeki aşamaları zikretmektedir. Zümer 39/6’da da beyan edildiği gibi, insanlar annelerinin karınlarında aşamadan aşamaya geçerek üç karanlığın içerisinde yaratılmaktadırlar.

İşte bu aşamalar bağlamında, Yüce Allah nutfe halindeki insanı ana rahminde ‘alaka’ya yani “ebmriyo”ya dönüştürdüğünü beyan etmektedir. “Allah, insanı asılı/yapışkan bir varlıktan (embriyodan) yarattı.”(7) İşte bu ve benzer âyetlerde geçen ‘alak/‘alakah(8) kelimeleri “embriyo” manasına gelmektedir ve insanın “embriyolojik süreci”nin bir aşamasını ifade etmektedir.

b) فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً “Peşinden, o ‘alakayı (o embriyoyu) mudğa (bir parçacık, bir çiğnem et) haline soktuk.” İnsanoğlunun ana rahmindeki ‘alaka yani “ebriyo” aşamasının sonrasında onun mudğah yani “bir çiğnem et” hali hatırlatılmaktadır. Kur’ân’da sadece burada ve Hacc 22/5’te geçen mudğah kelimesi, “oluşmuş, ancak henüz tam şekillenmemiş bir çiğnem et” manasına gelmektedir.

Hacc 22/5’te mudğah aşaması hakkında muhallakatin ve ğayr-i muhallakatin ifadeleri kullanılmaktadır ki bu ifadeler mudğah denen bir çiğnem et parçasının “(temel unsurları ve istidatları biçimlenip) tamamlanmış”, ancak “(bütün öğeleriyle, ayrıntılarıyla) henüz tamamlanmamış” durumunu ifade etmektedir. Bu iki ifade ana rahmindeki gelişim henüz tamamlanmadığı için peşpeşe getirilmiş, sürecin devam ettirildiği manası verilmek istenmiştir.

c) فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا “Bu mudğa’yı kemiklere (iskelete) çevirdik.” Yüce Allah, insanın ana rahmindeki mudğah dediği bir “çiğnem et” halinin ardından, onda bir kemik evresini yaşattığını, ceninde kemik yapısı, yani iskelet oluşturduğunu bildirmektedir. Yumurta da tavuğun karnındayken yumuşaktır; ancak dışarı çıkacağı zaman sertleştiği gibi, ceninde de önce yumuşak kemikler yaratılmakta, ardından dünyaya geldikten sonra o kemikler sertleşmektedir. Bilinmelidir ki Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(9) zikredilen عِظَام/ الْعِظَام‘ızâm/el-‘ızâm kelimeleri bilinen anlamda “kemik” demektir.

d) فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا “Bu kemikleri de etle (kasla) kapladık.” Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(10) zikredilen لَحْم lahm kelimesi bilinen anlamda “et” demektir. Yüce Allah ceninde yarattığı kemik ve iskelet yapısını daha sonra etle yani kasla giydirdiğini, kapladığını haber vermektedir. Yüce Allah’ın bu âyette verdiği insanın ana rahmindeki gelişim ve oluşum süreci, modern Emriyoloji tarafından da ispatlanmış, Kur’ân’ın muhteşem bir mucizesi olarak insanların algısına, ilgisine ve bilgisine sunulmuştur.

2. ثُمَّ اَنْشَاْنَاهُ خَلْقًا اٰخَرَ “Sonra onu başka bir yaratışla oluşturduk.” Yüce Allah, insanoğlunun ana rahmindeki gelişim sürecinin sonunda doğum zamanı geldiğinde onun artık yaratıldığı suya, toprağa, nefs-i vâhıdeh’e, nutfeye ve ‘alakaya benzemediğini, bütün organları teşekkül etmiş bir şekilde bambaşka bir yaratık olarak onu inşa ettiğini bildirmektedir.

Âyette sözü edilen خَلْقًا اٰخَرَ halk-ı âhar tamlaması “başlı başına bir insan”, “yepyeni bir yaratık”, “bağımsız bir varlık”, “bambaşka bir yaratık” gibi manalar içermekte ve insanın artık canı, ruhu, kuvvetleri, boyu posu gibi özellikleriyle, başka hiçbir varlığa benzemeyen bir yapıya getirildiği bildirilmektedir.

Cansızken canlı, konuşamazken konuşabilen, işitmezken işitebilen, göremezken görebilen, hiçbir faaliyeti olamazken her faaliyeti yapabilecek bir duruma getirilmesi, onun bambaşka bir yaratılışa sahip kılınması manasına gelmektedir.

Müfessirlerimiz bu tamlamayı insana “ruhun üflenmesi” şeklinde yorumlamışlardır.(11) İnsanoğluna yaratılışında ruhun ne zaman üflendiği konusunda herhangi bir açıklama bulunmadığı için, bu konuda yanlış bir bilgi vermemeye veya insanların yanıltıp birtakım yanlışlıklar yapılmasının önünü açacak ifadeler kullanmamaya çalışacağız.

Çünkü yaratılışta ruhun üflenmesini hamileliğin dördüncü ayında diye kabul edenler, bu zamana kadar çocuğun ana rahminden alınabileceği veya kürtaj yapılabileceği gibi korkunç hatalara neden olmaktadırlar. Oysa وَنَفَخَ ف۪يهِ مِنْ رُوحِه۪ “Ona ruhundan üfledi” cümlesini “hâl cümlesi” olarak kabul edip başındaki vâv harfine vâv-ı hâliyye manası verirsek, insanın ana rahimdeki düzenlemesi esnasında ruhun üflenmiş olduğunu söylemiş oluruz; kanaatimiz bu yöndedir.

3. فَتَبَارَكَ اللّٰهُ اَحْسَنُ الْخَالِق۪ينَ “Yaratanların en güzeli olan Allah çok yücedir!” Yüce Allah, insanın yaratılışını bu şekilde beyan ettikten sonra, en güzel ve mükemmel yaratıcının kendisi olduğunu, yüceler yücesi, cömertler cömerdi, şanı yüce olan, çok büyük olanın kendisi olduğunu ifade etmektedir.

Furkân 25/1’de geniş bir şekilde ele alacağımız gibi, “hayrın çokluğu ve fazla oluşu”,(12) “yüce ve ulu olmak”(13) gibi anlamlara gelen ve Kur’ân’da 9 yerde(14) geçen تَبَارَكَ tebârake fiiline, “yüceler yücesidir”, “ne yücedir!”, “ne cömerttir!”, “şanı ne yücedir!”, “bereket kaynağıdır”, “cömertler cömerdidir” ve “kutludur” gibi anlamlar verilebilir. Bu kelime, Kur’ân’daki kullanımlarında Yüce Allah’a nispet edilmektedir ve yetebârakü şeklinde geniş zaman kalıbı hiçbir âyette kullanılmamaktadır.

فَتَبَارَكَ اللّٰهُ اَحْسَنُ الْخَالِق۪ينَ “Allah halkedenlerin (yaratanların) en güzelidir.” Âyette “başka yaratıcılar var mı ki Yüce Allah onların içinden en güzeli olsun?” şeklinde bir soru akla gelebilir. Âyette geçen الْخَالِق۪ين el-hâlıkîne kelimesi kök itibariyle “yoktan yaratmak” değil, “vardan var etmek”, bir anlamda “dönüştürmek” demektir. Bu haliyle insanlar da bir şeyleri bir şeylerden dönüştürebilirler. Fakat insanlar îcâd etseler de ibdâ‘ edemezler; yani yoktan var edemezler.

Bilindiği gibi, îcâd, “var olan bir şeyi ilk defa keşfetmek” demektir ve insanlar bu şekilde birtakım buluşlar gerçekleştirirler; ancak yoktan var etmek sadece ve sadece Yüce Allah’ın sıfatıdır. Bu durumda yoktan var etmede Yüce Allah tektir; vardan var edip dönüştürmede de mukayeselere konu olamayacak şekilde rakipsizdir. “Yaratanların en güzeli olan Allah yüceler yücesidir” demek “En güzel yaratan Allah yüceler yücesidir” demektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyetler Hz. Peygamber tarafından Abdullah b. Sa‘d b. Ebî Sarh’a yazdırılırken, son cümle gelmeden önce Abdullah “Allah yaratanların en güzelidir” demiş; Nebî (as) da “Yaz bunu, böyle vahyedildi” buyurunca, Abdullah “Eğer ona vahediliyorsa bana da vahyediliyor” diyerek dinden çıkmış, Mekke’ye kaçmış, sonrasında Mekke fethedildiği gün tekrar müslüman olduğu rivayet edilmiştir.

Tefsirlerimizin büyük çoğunluğunda bu olay nakledildiği için,(15) biz de bu âyetin izahında bu olayı bir anekdot olarak hatırlatmakta bir mahsur görmedik.

Âyetin bu son cümlesinde mahlukatın yaratıcısının Yüce Allah olduğu bilincini kaybetmemek için mümkünse her işimizde, değilse de özellikle hayretlere konu işleyişlerde daima tekrar edilmelidir. Meselâ her sabah Güneş doğarken “En güzel yaratan Allah’ın şanı ne yücedir”, “Allah bereket kaynağıdır, yüceler yücesidir” gibi cümleler söyleyerek böyle bir bilinç ortaya koymak, kainatın tesbihine katılım anlamında bir bilinç göstegesidir.

İnsanın yaratılışıya ilgili bir arada en çok bilginin verildiği bölüm olması nedeniyle burada “Genel Yaratılış” ve “İnsanın Yaratılışı” başlıklarına yer vermek istiyoruz:

- İnsanın Yaratılış Süreci

1. Genel Anlamda Yaratılış Süreci

Yüce Allah’ın yaratma sisteminin bir süreç halinde gerçekleştiğini bizlere öğreten birtakım ifadeler vardır. Bunları üç başlıkta ele alabiliriz:

a) “(Allah) bir şey (yapmak) istediği zaman O’nun işi sadece, ‘Ol’ demekten ibarettir. (O şey de) hemen olur (oluşmaya başlar).”(16) Kur’ân’da sekiz âyette(17) geçtiği üzere فَيَكُونُ كُنْ kün fe yekûnu diye bilinen yaratılış olayı, كُنْ kün “ol” deyince فَيَكُونُfe yekûnu şeklinde hemen olup bitmek gibi anlaşılmaktadır. Hâlbuki فَيَكُونُ fe yekûnu ifadesi olup bitmeyi değil, oluşumun başladığını göstermektedir.

İlgili ayetlerde geçen فَيَكُونُ fe yekûnu ifadesinin başındaki fâ/fe edatı “ol” emrinden sonra oluşumun “hemen” başladığının delilidir. Yoksa işin hemen olup bittiğini göstermemektedir. Çünkü يَكُونُ yekûnu fiili süreç bildiren geniş zaman kalıbında gelmektedir. Genelde algılandığı gibi olsaydı bu ifadenin فَكَانَ كُنْ kün fe kâne şeklinde geçmiş zaman kalıbında gelmesi gerekirdi.

b) Yüce Allah, yaratmayla ilgili âyetlerinde “yaratmaya başlamaktan” söz etmekte, bu arada yaratışın iadesine de sürekli vurgu yapmaktadır.(18) “Yaratan ve yaratılışı iade eden O’dur.”(19) Bu ve benzer âyetlerdeki “başlamak” anlamına gelen bedee, yebdeü fiilleriyle, “iade etmek” anlamındaki yu‘îdü fiili hem bu dünyada hem de mahşerde yaratılışın iade edildiği anlamını vermektedir.

c) Yüce Allah, kâinatı ve elbette her şeyi yaratırken bir süreç sistemi kurmuştur ve bunu işletmektedir. Kâf 50/38’de de ele aldığımız üzere, Kur’ân’da geçen sittet-i eyyâm “altı gün” ifadesi, kâinatın yaratılışının bir süreç ve çeşitli aşamalar geçirdiğini göstermektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin “altı gün”de yaratıldığına dair bilgiler vardır.(20)

Bu âyetlerde geçen “altı gün” ifadesinin her bir günü Dahhâk’in kanaatine göre bizim saydığımız türden 1000 yılı karşılamaktadır.(21) Bu 1000 yıl ifadesi ise “sürenin çok uzun bir zaman” olduğu anlamına gelmektedir. Konuyla ilgili âyetlerde geçen يَوْم yevm “gün” يَوْمَيْنِ yevmeyni “iki gün” ve اَيَّام eyyâm “günler” kelimeleri bizim bildiğimiz türden 24 saatlik zaman dilimini ifade etmemektedir.

Çünkü ilgili âyetlerde geçen eyyâm kelimeleri henüz mahlûkat yaratılmadan öncesi döneme aittir. Gün, hafta, ay, yıl, asır gibi zaman dilimleri Dünya ve Güneş’in de yaratılmış olduğu bu sisteme ait kavramlardır. Sistem yaratılmadan önceki şartlar için kullanılan bu kelimelerin farklı bir anlam verdiği açıktır.

Kâinatın yaratılış sistemi hakkında Fussılet 41/9-12’deki bilgiler yaratılışın bir süreç halinde gerçekleştiğini açıkça göstermektedir. İlgili âyetler mealen şu şekildedir: “De ki: Gerçekten siz, yeri iki günde yaratanı inkâr edip O’na ortaklar mı koşuyorsunuz? O, âlemlerin Rabbidir. O, yeryüzüne ağırlıklar yerleştirdi. Orada bereketler yarattı ve orada tam dört günde isteyenler için fark gözetmeden gıdalar takdir etti. Sonra duman halinde olan göğe yöneldi. Ona ve yerküreye, ‘İster istemez gelin!’ dedi. İkisi de, ‘İsteyerek geldik’ dediler. Böylece o (gök)leri iki günde yedi gök olarak yarattı ve her göğe görevini vahyetti. Biz, yakın semâyı kandillerle donattık, bozulmaktan da koruduk. İşte bu, azîz, alîm Allah’ın takdiridir.”

Yüce Allah, bu âyetlerde yeryüzünü iki günde yarattığını, bu arada orada ağırlıklar ve çeşitli bereketler var etmesinin toplam dört gün oluşturduğunu beyan etmektedir. Ardından duman halindeki göğe yöneldiğini ve onu da yedi gök halinde iki günde yarattığını bildirmektedir. Nahl 16/8’de insanların bilemedikleri nice şeyleri yaratmakta olduğunun beyanı da bu sürecin devam etmekte olduğunun bir delilidir.

Bütün bu söylediklerimizden anlaşılmasını istediğimiz husus şudur: Yüce Allah’ın kâinatı yaratırken uyguladığı sistem bir oluşum sürecidir. Her istediğini yapabilen yegâne kudret olan Yüce Allah,(22) elbette bir anda da yaratmaya kadirdir.

Nitekim Yâsîn 36/51, Zümer 39/68 ve Kâf 50/44 gibi âyetlerde de ifade edildiği üzere, mahşerdeki yaratılışın bir süreç halinde değil de, aniden, bir anda, hızlıca gerçekleştirileceği anlaşılmaktadır. Esasında yaptığından sorgulanamayacağı için,(23) “bunu niçin böyle yaptı” gibi bir soruyu sormak gereksizdir. Akla şu ihtimal gelmektedir:

Yaratılışın süreç halinde gerçekleşmesi esnasında Yüce Allah’ın kudretinin bir kısmının gözlemlenme imkânı vardır. Yoksa O’nun her şeyi bir anda yaratmaya da elbette gücü yetmektedir. Aşamalı yaratmada her aşamada Yüce Allah’ın kudreti etkin olduğu için bu durum bir anda yaratmaya göre daha etkilidir. Bilmemiz ve inanmamız gereken şey, Yüce Allah’ın iradesinin bu şekilde tecelli ettiğidir, vesselâm.

2. İnsanın Yaratılış Süreci

a) Kâinattaki genel yaratılış kuralına elbette insanın yaratılışı da tâbidir. Bu noktada bazı âyetleri hatırlatmak istiyoruz:

ı. İnsân 76/1’de insanın henüz hatırlanabilir bir şey değilken üzerinden çok uzun zamanlar geçtiği belirtilmektedir.

ıı. İnsanın yaratılış aşamalarına işaret etmesi bakımından Secde 32/7. âyet çok ilginçtir: “Yarattığı her şeyi güzel yapan ve insanı da yaratmaya çamurdan başlayan O’dur.”

ııı. Aynı konuda Nûh 71/14’te şu bilgiler verilmektedir: “O, sizi aşama aşama yarattı.” Bu âyetler insanın yaratılış sürecinde çeşitli aşamaların yaşandığını açıkça göstermektedir.

ıv. Zümer 39/6’da insanın ana rahminde üç karanlık içinde yaratılıştan yaratılışa geçilerek meydana getirildiği beyan edilmektedir. İnsanın tabiattaki elementer yaratılış sürecinden söz eden âyetler ile onun ana rahminde geçirdiği evrelerden söz eden âyetler bu hakikatin değişik ifadeleridir.

b) İlk insan türünün yaratılışında bir süreçten söz edildiği kesindir.(24) Ancak bunun türler arası bir “evrim”le hiçbir ilgisi yoktur; sadece kendi türü için bir süreç söz konusudur. Süreçte geriye doğru gidilirken başka herhangi bir canlı türünden hiçbir şekilde söz edilmemekte, bu noktada en küçük bir işaret dahi bulunmamaktadır.

Çünkü ilk insan türünün yaratılışından söz eden âyetlerde el-insân(25) ve beşer(26) kelimeleri kullanılmaktadır. Buna göre el-insân kelimesi “insan türü”nü, beşer kelimesi de “insanın beden yapısı”nı ifade etmektedir. Dolayısıyla daha ilk aşamanın dile getirildiği âyetlerde de beşer kelimesinin kullanılması, başka ara varlıkların söz konusu edilemeyeceğinin en önemli delilidir.

c) Kur’ân-ı Kerîm’de ilk insan neslinin yaratılışı hakkında başlıca iki konu gündeme getirilmektedir: Bunlardan ilki insanın canlı olmadan önceki “elementer” halidir; diğeri ise canlılık kazandırıldığı “biyolojik” yapısıdır.

İnsân 76/1’de şöyle buyrulmaktadır: “İnsanın üzerinden henüz anılan bir şey olmadan, çok uzun bir süre muhakkak geçmiştir.” Buradan anlaşılıyor ki, ilk insan henüz yaratılmamışken zaman kavramı oluşturulmuş ve insanın yaşayabileceği ortam meydana getirilmişti. Bir anlamda önce beşik hazırlanmış, sonra da çocuk yaratılmıştır.

ı. İnsanın “Elementer” Yaratılış Süreci

İnsanın canlı hale gelmeden önce tabiattaki cansız durumu, yani “elementer” yapısı hakkında Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır. Bu bağlamda ilk insanın geçmişiyle, yani tabiattaki cansız ve potansiyel haliyle ilgili ifadeler dikkat çekmektedir.

1. الْمَآء el-Mâ’ “su”. Canlılığın kaynağı sudur. İlgili âyetler mealen şöyledir:

Enbiyâ’ 21/30: “Her canlı şeyi sudan yarattık.”

Nûr 24/45: “Allah, her canlıyı sudan yaratmıştır.”

Özellikle beşer de denen insanın yaratılış kaynağının el-mâ’, yani “su” olduğu beyan edilmektedir: “(Özel) bir sudan bir insan yaratan O’dur.”(27)

2. تُرَاب Türâb “toprak”. “Su” aşamasıyla birlikte anılan ikinci kaynak türâb, yani “toprak”tır. Bu konuda zikretmekte olduğumuz bütün âyetler Âl-i İmrân 3/59. âyetin bir anlamda açılımıdır: “Allah, onu (Âdem’i) topraktan yaratmıştır.”

Kur’ân’da 17 kez(28) geçen تُرَاب türâb kelimesi “toprak” manasına gelmekte, insanın yaratılışıyla ilgili bağlamda da çeşitli âyetlerde(29) zikredilmektedir. İnsanın yaratıldığı kaynak olan toprağı çağrıştıran diğer kullanımlar da “arz, yeryüzü” anlamında Hûd 11/61, Necm 53/32 ve Nûh 71/17. âyette yer almaktadır. Bu âyetlerde insanların yerden ot bitirir şekilde bitirildiği, yani yaratıldığı ifade edilmektedir.

3. ط۪ين Tîn “çamur”. Su ve toprağın karışımıyla oluşan aşama tîn, yani “çamur”dur. En‘âm 6/2’de şöyle buyrulmaktadır: “Sizi bir çamurdan yaratan O’dur.” Bu noktada da pek çok âyetin(30) Kur’ân’da yer aldığını belirtmek gerekmektedir.

4. سُلَالَة مِنْ ط۪ين Sülâleh min Tîn “çamurdan bir öz”. Bu konuda yorumunu yapmakta olduğumuz Mü’minûn 23/12’de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki, biz insanı çamurdan (süzülüp çıkarılmış) bir özden yarattık.” Burada sözü edilen sülâletin min tîn ifadesi “çamurdan bir öz” manasına gelmektedir. İnsanın su, toprak ve çamurdan yaratılışın bir başka aşaması budur. Yaratılışın herhangi bir çamur yığınından değil, özelliği olan bir özden şekillendirildiği beyan edilmektedir.

5. ط۪ين لَازِب Tîn-i Lâzib “yapışkan/konsantre çamur”. Bu aşama çamurun bir başka yönünü ortaya koymaktadır. Sâffât 37/11’de şu bilgiler zikredilmektedir: “Şüphesiz ki, biz onları yapışkan bir çamurdan yarattık.” Bu âyette sözü edien tîn-i lâzib tamlaması “yapışkan çamur (konsantre çamur, balçık), özlü, esnek ve kopmayan çamur” manasına gelmektedir. Dil âlimlerinin çoğunluğu, لَازِب lâzib kelimesinin sonundaki bâ harfinin mîm’den döndürüldüğü, Arapça’da da bu kelimenin lâzib ve lâzım şeklinde geldiği kanaatindedirler.(31) İşte bu ifade de insanın böbürlenmesinin hiçbir anlamı olmadığını, Yâsîn 36/77-78’de de belirtildiği gibi kendisinin bir zigottan yaratıldığını unutarak mahşerdeki diriltilmeyi inkârının hiçbir anlamının bulunmadığı vurgulanmış olmaktadır.

6. صَلْصَال مِنْ حَمَا مَسْنُونٍ Salsâl min Hame-i Mesnûn “kupkuru kara balçık”. Bu aşama çamurun değişik bir yönünü ortaya koyup tanıtmaktadır. Rahmân 55/14 ve Hicr 15/26, 28, 33’te geçen صَلْصَال salsâl kelimesi “kupkuru (nemi alınmış), kendisine vurulduğu zaman ses çıkaran çamur, kuru balçık, pişmiş çamur”(32) manalarına gelmektedir. İnsanın yaratılışındaki bu özellik onun hem yaratılışındaki kaynağa işaret etmekte, hem konuşabilen, dil üretebilen yapısına, hem de çok kolay kırılabilen, yani kırılgan özelliğine işaret olsa gerektir.

Ayrıca Kur’ân’da sadece Hıcr 15/26, 28, 33’te üç kez geçen حَمَاٍ مَسْنُونٍ hame-i mesnûn tamlaması da insanın salsâl aşamasının kaynağını vermektedir. Buna göre حَمَاٍ hame’ kelimesi “özlü kara balçık, kokuşmuş kara çamur, kara balçık”, مَسْنُون mesnûn sözcüğü ise “biçimlendirilmiş, değiştirilmiş, dönüştürülmüş” anlamını içermektedir. Bu durumda âyette geçen حَمَاٍ مَسْنُونٍ hame-i mesnûn tamlaması, “biçim verilmiş, değiştirilip dönüştürülmüş özlü kara balçık, kokuşmuş kara çamur, kara balçık” manasına gelmektedir.

7. صَلْصَال كَالْفَخَّار Salsâl ke’l-Fahhâr “pişmiş çamur”. Rahmân 55/14’te “(Allah) insanı, pişmiş çamur gibi ses çıkaran bir balçıktan yarattı” şeklinde geçen salsâl ke’l-fahhâri ifadesi de “pişmiş (fırınlanmış) çamur gibi ses çıkaran balçık” demektir.

Tabiatla ilgili bütün bu aşamalar Hûd 11/61, Necm 53/32 ve Nûh 71/17’de “insanoğlunun arzdan yaratılması”yla ifade edilmekte, bir anlamda söz konusu aşamalar bu âyetlerin açılımını oluşturmaktadır. Burada sözü edilen maddelerin veya aşamaların sıralaması hakkında farklı kanaatler ileri sürülebilir; ancak insanın tabiattaki halini ifade eden âyetlerde bu kavramların geçmekte olduğunu özellikle belirtmekte yarar vardır.

ıı. İnsanın “Biyolojik ve Embriyolojik” Yaratılış Süreci

Kur’ân’da insanın tabiattaki bu aşamaları geçtikten sonra “biyolojik aşama”sı hakkında da bilgi verilmektedir. Şimdi genel hatlarıyla bunlar hakkında bilgi vermek istiyoruz:

1. نَفْس وَاحِدَة Nefs-i Vâhıdeh “ilk can, ilk canlı, ilk cevher, ilk öz”. Bu tamlama Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(33) zikredilemektedir. İnsanın cansız halden canlı hale geçtiği ilk aşama nefs-i vâhıdeh diye isimlendirilmektedir. Nisâ’ 4/1’de şöyle buyrulmaktadır: “Ey insanlar! Sizi bir tek nefisten yaratan Rabbinize karşı duyarlı olun.”

İlk insan türü işte bu ilk cevherden veya ilk candan, ilk özden yaratılmıştır. “İnsan” anlamına gelen nefs kelimesinin, bu ilk cevherin yine insanın potansiyel olarak bütün özelliklerini içerdiğini söyleyebiliriz. Zira Genetik bilimi ve genlerle ilgili haritalar, insanda bir genetik kodlamanın olduğunu göstermektedir.

Konuyla ilgili Nisâ’ 4/1, En‘âm 6/98, A‘râf 7/189 ve Zümer 39/6. âyetlerde geçen bu ifadelerde insanın biyolojik ilk hali olan nefs-i vâhıdeh denen ilk candan eşinin de yaratıldığı beyan edilmektedir ki dolayısıyla burada bir hücre bölünmesinin veya hücre çoğaltılmasının yaşandığı söylenebilir. Elbette burada nelerin yaşandığını sadece Rabbimiz bilir; bilim insanları da Kur’ân’ın verdiği bu bilgi doğrultusunda araştırmalar yapmalıdırlar.

2. نُطْفَة Nutfeh “zigot, cenin”. Bu kelime bu konu içeriğinde çeşitli âyetlerde(34) kullanılmaktadır. Biyolojik aşamanın ikinci basamağı nutfeh kelimesiyle karşılanmaktadır. İnsân 76/2’de şöyle buyrulmaktadır: “Gerçek şu ki, biz insanı katışık bir nutfeden (döllenmiş yumurtadan, zigottan) yarattık.”

Bugünkü bilimsel ifadesiyle söyleyecek olursak, insanın biyolojik olarak “zigot”tan yaratıldığı, bunun nutfe-i emşâc, yani “döllenmiş yumurta” aşaması olduğu açıktır. 23 kromozom erkekten, 23 kromozom da kadından birleştiğinde 46 kromozomlu minik insan anlamında “zigot” meydana gelir.

Taberî, Fâtır 35/11’deki nutfeh kelimesini yorumlarken “erkek ve kadının nutfesi” ifadesini kullanarak, erkekten gelen sperm ile kadının yumurtasının birleşmesinden meydana gelen döllenmiş yumurta anlamında zigotu tarif etmektedir.(35)

3. عَلَقَة ‘Alakah “embriyo”. Bu kelime Kur’ân’da beş kez(36) zikredilmektedir. Biyolojik aşamada üçüncü merhale zigotun rahimdeki halidir. ‘Alak 96/2’de “Allah, insanı asılı/yapışkan bir varlıktan (embriyodan) yarattı” beyanına yer verilmektedir. İşte bu ve benzer âyetlerde geçen ‘alak/‘alakah kelimeleri “embriyo” manasına gelmektedir ve insanın “embriyolojik süreci”nin bir aşamasını ifade etmektedir.

4. مُضْغَة Mudğah “bir çiğnem et”. İnsanın yaratılışındaki bir diğer aşama mudğah yani “oluşmuş, ancak henüz tam şekillenmemiş bir çiğnem et, cenin” halidir. Mü’minûn 23/14’te şu bilgiler zikredilmektedir: “Peşinden, ‘alakayı bir parçacık et haline soktuk.” Burada ve Hacc 22/5’te geçen mudğah kelimesi “bir çiğnem et” demektir.

Hacc 22/5’te mudğah aşaması hakkında muhallakah ve ğayr-i muhallakah ifadeleri kullanılmaktadır ki bu ifadeler mudğah denen bir çiğnem et parçasının “(temel unsurları ve istidatları biçimlenip) tamamlanmış”, ancak “(bütün öğeleriyle, ayrıntılarıyla) henüz tamamlanmamış” durumunu ifade etmektedir. Bu iki ifade ana rahmindeki gelişim henüz tamamlanmadığı için peşpeşe getirilmiş, sürecin devam ettirildiği manası verilmek istenmiştir.

5. عِظَام ‘Izâm “kemik”. Biyolojik aşamanın beşincisi insanın bir çiğnem et parçasından sonraki kemik durumudur. Konuyla ilgili olarak Mü’minûn 23/14’te “Bu bir parçacık eti kemiklere (iskelete) çevirdik” beyanına yer verilmektedir. Bu âyette geçen ‘ızâm kelimesi et parçasının “kemiğe dönüştürülmüş hali”dir.

6. لَحْم Lahm “et, kas”. İnsanın ana rahmindeki altıncı aşaması onun et ve kaslarla buluşturulması, yani kemiklerin kaslarla kaplanmasıdır. Mü’minûn 23/14’te şöyle buyrulmaktadır: “Bu kemikleri etle kaplayıp giydirdik.” Bu âyette geçen lahm kelimesi, kemiklerin veya iskeletin et veya kas ile giydirilmesi manasına gelmektedir.

7. خَلْقًا اٰخَر Halk-ı Âhar “bambaşka bir yaratılış”. İnsanın biyolojk yaratılış aşamaları arasında veya sonunda Yüce Allah’ın insanı bambaşka bir yaratılışın sahibi kıldığı da Mü’minûn 23/14’te ifade edilmektedir.

Bu arada belirtelim ki insanın hem “elementer” hem de “biyolojik/embriyolojik” yaratılış süreçleriyle ilgili olarak zikredilen 14 aşamanın ilki olan “su” hariç geri kalan 13 aşamasında kullanılan kelimeler sadece insanın yaratılışıyla ilgili kullanıldığı için bu noktada da insanın ayrıcalığına gönderme yapıldığını söyleyebiliriz.

Necm 53/32’de bu biyolojik aşama “annelerin karınlarındaki ceninler hali” olarak ifade edilmekte, sözünü ettiğimiz âyetler adeta bu âyetin açılımını oluşturmaktadır. Bu arada Zümer 39/6’da insanın “ana rahminde üç karanlık” içerisinde bulunduğu belirtilmekte ve “burada yaratılıştan yaratılışa geçildiği” beyan edilmektedir. Bugünkü bilimsel ifadeyle burada sözü edilen üç karanlıktan maksadın “amniyon, koriyon ve decidua zarları” olduğu dile getirilmektedir.

İşte Kur’ân’da ilk insan türünün ve sonrasında insanın ana rahminde geçirdiği aşamalar bunlardan ibarettir. Nisâ’ 4/1, En‘âm 6/98, A‘râf 7/189 ve Zümer 39/6’da sözü edilen ve insanın biyolojik varlık aşamasının ilkini oluşturan nefs-i vâhıdeh hali, hem ilk hücreye, hem de eşine kaynaklık yapmaktadır. İlk insanın yaratıldığı kaynak olan nefs-i vâhıdeh, eşinin de yaratılış kaynağıdır. Belki de orada bir “mitoz bölünme” yaşanmış olmalıdır. Daha sonra yine Nisâ’ 4/1’de beyan edildiği gibi, bu iki hücreden pek çok erkek ve kadın yaratılıp yayılmıştır.

Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/11’de “topraktan ve nutfeh aşamasından sonra insanların “çiftler” haline getirildiği ifade edilmektedir ki, her iki âyette verilen mesaj birbirini tamamlar mahiyettedir. Bu âyetteki söz konusu kelimenin zevceyni şeklinde erkek ve dişi halinde “iki çift” değil de, ezvâc şeklinde çoğul getirilmesi ilk türün “pek çok insan çifti” şeklinde yaratıldığının bir delilidir.

Bu konuda bir başka ifade de Nebe’ 78/8’de aynı şekilde “Sizi çiftler halinde yaratmıştık” manasında ve ezvâc kelimesi zikredilerek verilmektedir.

Aynı meseleyle ilişkilendirilebilecek Rûm 30/20’de de şu bilgilere yer verilmektedir “Sizi topraktan yaratması, O’nun (kudretinin) delillerindendir. Sonra siz, (her tarafa) yayılan insanlar oluverdiniz.”

A‘râf 7/11’de insanların yaratılmasından ve onların suretlere sahip kılınmasından söz edilirken küm, yani “siz/sizi” kalıbında çoğul zamirler kullanılmakta, sonrasında meleklere hitaben “Âdem için secde edin” emri verilmektedir. Bu durum, o esnada pek çok insanın bulunduğunu göstermektedir. Aynı şekilde Âl-i İmrân 3/33’te Hz. Âdem’in, Hz. Nûh’un, Hz. İbrâhim’in ve İmrân ailelerinin seçiminden söz edilmesi de benzer bir hakikati ortaya koymaktadır. Zira seçim varsa alternatifler var demektir. Âdem (as)’ın seçilmesi bu noktada başka insanların bulunduğunun delilidir.

Hucürât 49/13’te insanların bir erkek ve bir dişi (hücre)den yaratıldığı ve ondan sonra kalabalık hale getirilerek kavimlere ve kabilelere dönüştürüldüğü beyan edilmektedir. Öyle anlaşılıyor ki, ilk “insan”dan değil, ilk “insan türü”nden söz etmek gerekir. Bu âyetteki zeker ve ünsâ kelimelerinin nekra yani başında belirteç edatı olan eliflâm takısı kullanılmaması, maksadın bir kişi değil, bir tür olduğunun delili olarak görülebilir. Allah en iyi bilendir

Bu arada yine insanın yaratılış aşamalarından söz edilen Zümer 39/6’daki “sekiz çift en‘âm” ifadesi de bilim insanlarının ilgisini beklemektedir. Oradaki el-en‘âm kelimesine “hayvanlar” manası verilirse, maksat “deve, inek, koyun, keçiden oluşan erkekli dişili sekiz çift hayvan” olur.

Eğer el-en‘âm kelimesine “hayat sahipleri” manası verilirse “dört çiftten oluşan sekiz grup insan veya dört/sekiz ırk” gibi manalar devreye girebilir. Eğer bu ikinci yaklaşım/mana doğru ise, o zaman hem ilk insanların evlenmesi, hem kıtalara insanların nasıl yayıldığı, hem de ırkların nasıl oluşturulduğu soruları cevaplandırılmış olacaktır.

İlk insan neslinin çiftler halinde yaratılmasıyla birlikte iddia edilen türden “kardeş evlilikleri”nden oluşan ensest evililik kabulleri de devre dışı kalır. Çünkü insanlar bu durumda en yakın ihtimal kuzenleriyle evlenmiş olurlar ki bunun dinden yasak olmadığı da aşikardır.

Aksi takdirde süt kardeşliğinin bile evliliğe engel olarak belirlendiği ilahi öğretide farklı doğrumlarda meydana gelmiş olsalar da nihayetinde aynı ana ve babanın çocuklarının evlenmesi durumu söz konusu olabilmektedir. Biz bu yaklaşımların sıkıntılı, tehlikeli ve izah edilemez olduğunu düşündüğümüz için ilk insanların eşler, çiftler halinde yaratıldığı görüşünü Nisâ’ 4/1, Fâtır 35/11, Rûm 30/20 ve Nebe’ 78/8 gibi âyetlerden delil getirerek savunmaktayız. Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği sadece Yüce Allah bilmektedir.

Sözün sonunda şu hususu tekrar vurgulamak istiyoruz: Kur’ân’da insanın yaratılış süreci hakkında pek çok âyet vardır; ancak bunların hiçbirinde bugünkü iddialardan birisi olan yaratıcıyı reddeden “evrim” ve ara tür olarak “maymun”dan asla söz edilmemekte, dahası böyle bir ara varlığa dair hiçbir işaret bulunmamaktadır. Çünkü ilk aşamadan itibaren bu türün adı beşerdir, yani insândır.

‘Alak 96/2’de yer alan خَلَق haleka fiili ile, yaratılışın bedensel boyutu gündeme getirilmekte ve insanın bedensel olarak “bir şeyden” yaratıldığı gösterilmektedir. Haleka/halk, “bir şeyden başka bir şeyi yaratmak”, bir anlamda “dönüştürmek” anlamına gelmektedir.

İnsanın bu aşamada nutfeden, bugünkü bilimsel ifadesiyle “zigot”tan yaratıldığı, bunun nutfe-i emşâc, yani “döllenmiş yumurta” aşaması olduğu çeşitli âyetlerde belirtilmiştir. Daha sonra buradan ‘alak/‘alaka,(37) yani “embriyo” aşamasına geçildiği, ‘Alak 96/2’de ifade edilmektedir. Embriyo hali, zigottan sonraki aşamadır. Zigot sonrası aşamada insan, ana rahmine asılıdır, oraya yapışıktır ve karnından beslenmektedir.

ııı. Ölüm ve Kıyamet Günü Diriltilme

ثُمَّ اِنَّكُمْ بَعْدَ ذٰلِكَ لَمَيِّتُونَ ثُمَّ اِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ تُبْعَثُونَ “Sonra, şüphesiz ki bunun ardından elbette öleceksiniz. Sonra da şüphesiz ki kıyamet gününde diriltileceksiniz.”

Buradaki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; بَعْدَ ذٰلِكَ ba‘de zâlike ifadesi “bundan sonra”; لَمَيِّتُونَ lemeyyitûne kelimesi “elbette ölüler(siniz), öleceksiniz”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti ifadesi “Kıyamet günü”; تُبْعَثُونَ tüb‘asûne edilgen fiili “diriltileceksiniz” demektir.

Burada insanoğlunun dünya hayatının sonunda yaşayacağı ölüm ve mahşerdeki diriltilişi gündeme getirilmektedir.

1. ثُمَّ اِنَّكُمْ بَعْدَ ذٰلِكَ لَمَيِّتُونَ “Sonra, şüphesiz ki bunun ardından elbette öleceksiniz.” Sâffât 37/58 ve Zümer 39/30’da da geçen مَيِّتُون meyyitûne/meyyitîne kelimesi cümledeki konumu ve kalıbı gereği “ölüler” demektir. Yüce Allah insanların topraktan ve biyolojik olarak yaratılışı hakkında ayrıntı denebilecek kadar bilgi verdikten sonra, yaşanan dünyanın ebedi olmadığını, nitekim her canın ölümü tadacağını beyan etmektedir.

İnsanoğlu geldiği bu dünyada ebedi kalamayacak ve bir gün mutlaka ölecektir. Bu bağlamda Âl-i İmrân 3/185, Tâhâ 20/25, Enbiyâ’ 21/34-35, Hacc 22/5, ‘Ankebût 29/57, Zümer 39/30, Mü’min 40/67 gibi âyetlerde de bu husus açıkça ifade edilmektedir.

Vahyin indirildiği dönem itibariyle düşünüldüğünde, insanların Son Saat ve kıyamet-âhiret süreci hakkındaki olumsuz kanaatleri reddedilmekte ve hiç kimsenin bu âlemde ebedî kalmayacağı özellikle vurgulanmaktadır. Hümeze 104/3’te de beyan edildiği gibi, mal ve servetin kişileri ebedi yaşatacağı zannı son derece aldatıcıdır ve Kur’ân bu düşünceyi çok kesin ifadelerle reddetmektedir.

2. ثُمَّ اِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ تُبْعَثُونَ “Sonra da şüphesiz ki kıyamet gününde diriltileceksiniz.” Yüce Allah insan için hayatın bütün evrelerini beyan etmekte, tabiattaki elementer yapı, bu hayata geliş, sonrasında ölüm ve nihayet kıyamet günü diriltilişten söz etmektedir. Bu ifadeler Bakara 2/28’de hayata dair verilen beşli aşamayla da uyumludur. Zira o âyette varlık âlemine canlı olarak gelmeden önceki “ölüm hali”, bu hayata geliş manasında “dünya hayatı”, sonrasında yaşanacak “ölüm”, ardından mahşer için “diriltilme” ve nihayet hesap vermek üzere “Allah’a sunulma” söz konusu olacaktır.

Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde de hayatın evrelerini beyan etmiş, dünyevî anlamda başka hayatların varlığına dair kabullere vahyinde hiçbir şekilde yer vermemiştir. İnsanlar bu dünya hayatı sonunda ölümü yaşayınca onlar için artık mahşerdeki diriltilme öncesinde başka bir hayat söz konusu değildir. Çünkü hayat denen şey ruhun bedenle birlikteliğiyle anılan bir kavramdır.

Ölümle birlikte ruh bedenden ayrıldığı için, yaşanan olaya “ölüm” denmektedir. Bir daha ruhun bedenle buluşma zamanı ise yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de beyan edildiği gibi kıyamet günüdür; arada başka bir alem de ruh ve beden birlikteliği manasında hayat da yoktur. “

Berzah âlemi” diye kültürümüzde dillendirilen şey ise aslında berzah kelimesinin anlamı gereği bir hayat veya dönem değil, ölenlerin dünyaya geri döndürülme isteklerinin imkansız olduğunu bildiren “ölüm engeli” demektir. Bu konuyu yorumunu yapmakta olduğumuz Mü’minûn sûresinin 99-101. âyetlerinde geniş bir şekilde ele alacağız.

b) Kâinat Kitabından Üç Başlık

Yüce Allah, sûrenin 17-22. âyetlerinde kainat kitabından konu başlıkları vermekte, bu çerçevede önce göklerin yapısıyla ilgili olarak yedi yola sahip kılınışını, yağmurun yağdırılışını, yağmur sayesinde insanların yararına hurma bahçeleri ve üzüm bağları meydana getirdiğini, bunlarda insanlar için birçok meyveler bulunduğunu, insanların onlardan yediğini bildirmektedir.

Ardından, Tûr-i Sînâ çevresinde yetişen bir ağaç daha meydana getirildiği, bu ağacın hem yağ, hem de yiyenlerin ekmeğine katık edecekleri zeytin bitirdiği hatırlatılmaktadır.

Daha sonra, hayvanlarda da insanlar için nice ibretler bulunduğu, onların karınlarındaki sütlerinden insanlara içirildiği, ayrıca hayvanlarda insanlar için birçok faydalar daha bulunduğu, bu çerçevede etlerinden de yenmekte olduğu, dahası hem hayvanların, hem de gemilerin üzerinde taşınmakta oldukları bildirilmektedir.

ı. Göklerdeki Yedi Yol

وَلَقَدْ خَلَقْنَا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرَآئِقَ وَمَا كُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غَافِل۪ينَ “Yemin olsun ki üzerinizde yedi yol (yedi kat göğü ve yörüngeleri) yarattık. Biz yaratmaktan habersizler değiliz.”

Âyetteki وَلَقَدْ خَلَقْنَا ve lekad halaknâ fiili “yemin olsun ki yaratmıştık”; فَوْقَكُمْ fevkaküm ifadesi “siizn üzerinizde”; سَبْعَ طَرَآئِقَ seb‘a tarâıka tamlaması “yedi yol”;وَمَا كُنَّا ve mâ künnâ ifadesi “ve bizler (şöyle) değiliz”; عَنِ الْخَلْقِ ‘ani’l-halkı ifadesi “yaratmaktan”; غَافِل۪ين ğâfilîne kelimesi ise “habersizler, bilgisizler” demektir.

Burada insanların üzerinde yaratılmış olan “yedi yol” bağlamında Yüce Allah’ın kudretine dair “üçüncü delil” gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ خَلَقْنَا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرَآئِقَ “Yemin olsun ki üzerinizde yedi yol (yedi kat göğü ve yörüngeleri) yarattık.” Yüce Allah insanoğlunun hayatıyla ilgili bütün aşamaları içerecek şekilde bilgi verdikten sonra, bu defa sözü kâinat kitabına getirmekte ve insanların üzerinde “yedi yol” yarattığını haber vermektedir.

a) سَبْعَ طَرَآئِقَ “Yedi yol”dan maksadın ne olduğu konusunda elbette çeşitli fikirler ileri sürülmektedir. Bu bağlamda âyette geçen سَبْع seb‘a kelimesinin sayısal anlamda “yedi” değil de “çokluk” manası verdiği, dolayısıyla insanların üzerinde “sayısız yollar, yörüngeler” bulunduğu ifade edilebilir. Bu ifade “görülebilen gezegenlerin yörüngeleri”ne işaret olabileceği gibi “yedi kat gök” manasına da gelebilir.(38)

Bir kez de Cinn 72/11’de geçen طَرَآئِق tarâıka kelimesi “kat kat” manasına gelebileceği gibi, “yollar” manasına da gelebilir. Her iki durumda da, bunun nasıl bir şey olduğu elbette bilimsel araştırmalarla elde edilebilecek çalışmalar yapmayı gerektirmektedir. Astoromi biliminin Kur’ân’da sıklıkla gönderme yapılan bir bilim dalı olduğu inkar edilemez bir husustur.

b) Bakara 2/29’da da ele aldığımız üzere “yedi kat gök” ifadesindeki “yedi” kelimesinin anlam ihtimalleri üzerinde bazı yaklaşımları dile getirmekte yarar görmekteyiz:

ı. Kur’ân’da bu türden sayısal ifadeler her zaman rakamsal değer ifade etmeyebilirler. Bunları “çokluktan kinaye” kabul etmek mümkündür. Nitekim Hıcr 15/44’teki “7 kapı”, Tevbe 9/80’deki “70 kez istiğfar” ve Kadr 97/3’teki “1000 ay” ifadeleri rakamsal değerden ziyade “çokluk” anlamı verebilir. “Yedi” sayısı “birden çok, çeşitli, çok katmanlı, fazla sayıda” gibi anlamlar içerir. Buna göre “yedi kat gök” de bilinen, bilinmeyen birbirinden farklı tüm kozmik sistemleri kapsayan bir ifadedir. Bu doğrultuda “yedi kat gökler ve yer” ibaresi “bütün kâinat” manasına alınabilir.(39)

ıı. Özellikle göklerin “yedi kat” oluşu hakkındaki ifadeleri “hakikat” anlamında kabul etmek de elbette mümkündür. Çünkü Kur’ân’da “göklerin yedi kat” olduğuyla ilgili yedi âyet vardır.(40) Ayrıca üzerimizdeki “yedi yol”(41) ifadesi ile “yedi sağlam şey”(42) de bu kapsamda düşünülürse “yedi kat gök” tamlamasının Kur’ân’da dokuz âyette geçtiğini söyleyebiliriz. Aynı konuyla ilgili olarak “sayı” zikredilen bunca âyette hep aynı sayının kullanılmış olması, maksadın hakikat anlamında bir rakamsal değer ifade etmek olduğunu gösterebilir.

“Yedi” rakamının sınırı ve her bir sayısının teker teker, tam olarak neyi ifade ettiği noktasında kesin ifadelerden kaçınmak gerekir. Eğer maksadı böyle alırsak, insanoğlunun bu noktada kâinat kitabıyla olabildiğince yoğun bir şekilde ilgilenmesinin zorunlu olduğu anlaşılmaktadır. Bunun insanlığa ve özellikle de Müslümanlara verilmiş bir ev ödevi olduğunu belirtmek durumundayız. Esasında bu konuyla ilgili Nûh 71/15’teki كَيْفَ keyfe edatı, bu sistemin işleyişinin keyfiyetini, yani “nasıl”ını bulmanın gerekliliğini ortaya koymaktadır.

Kâinat ve insan kitabıyla ilgilenmenin Müslümanlara verilmiş çok önemli bir görev olduğu konusunu çeşitli âyetlerde ele almaktayız; çünkü Kur’ân’da bu konuda pek çok âyette bilgi verilmektedir. Kâinat kitabıyla ilgilenmek bir tercih veya hobi değil, tıpkı diğer ibadetler gibi bir zorunluluktur. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ilgili ifadeyi “yedi yol” anlamını verince, bunun aslında neyi ifade ettiğini anlayabilmek için Astronomi bilimiyle ilgilenmenin ne kadar büyük bir önem arz ettiği kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.

Bu noktada göklerin “yedi kat” oluşunun aslında Atmosferin yedi katman halindeki yapısı olduğu bildirilmektedir ki buna göre Atmosfer şu katmanlardan oluşmaktadır: Troposfer, Srtatosfer, Mezosfer, Termosfer, Ekzosfer, İyonosfer ve Manyetosfer. Ayrıca Fussılet 41/12’de “her göğe kendi emrinin vahyedilmesi” de her tabakanın insan ve canlı hayatı için özel görevleri olduğunu göstermektedir. Yağmurların oluşmasından zararlı ışınların engellenmesine, radyo dalgalarının yansıtılmasından göktaşlarının zararsız hale getirilmesine kadar her tabakanın kendine özgü bir işlevi vardır.(43)

2. وَمَا كُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غَافِل۪ينَ “Biz yaratmaktan habersizler değiliz.” Âyetin bu cümlesinde iki farklı açılım söz konusu olabilir:

a) Yüce Allah hem bütün kâinatı bütün detaylarına varıncaya kadar kendisinin yarattığını beyan etmekte, hem de yaratma işleminden habersiz olmadığını, yani Yâsîn 36/79 ve 81’de belirttiği gibi, her türlü yaratmayı bildiğini ifade etmek istemektedir.

Yüce Allah hem yaratmıştır; hem de Nahl 16/8 ile Rahmân 55/29’da belirtildiği gibi her an yaratmaktadır. Sanıldığı veya iddia edildiği gibi Yüce Allah yaratıp bir kenara veya istirahate çekilmiş değildir; aksine hayata ve mahlukata her an müdahale etmektedir.

Tabiat kendiliğinden meydana gelmediği gibi kendi haline de terk edilmemiştir. Mahlukatı yaratan, koruyan, idare eden O’dur. Yaratan kudret, aynı zamanda idare etmeye, yarattığı sistemi bizzat kendisi işletmeye devam etmektedir. Yarattığı yedi kat göklerin veya üzerimizdeki yedi yolun başımıza düşmemesini de O sağlamaktadır. Bu durum Hacc 22/65 ve Fâtır 35/41’de beyan edilmektedir.

b) Bağlam dikkate alındığında, burada başka bir ihtimal daha akla gelmektedir. Buna göre, Yüce Allah yaratmayı bildiği gibi yarattıklarını da bildiğini, onların her halinin kendisine açık olduğunu, dolayısıyla insanların da hesaba çakileceğini haber vermiş olmaktadır. “Yaratıklardan habersiz olmamak” demek “onların yapıp ettiği ne varsa hepsinden haberdar olmak” manasına gelmektedir. Bu haliyle ilk muhatapların kıyamete inanmamaları dikkate alındığında bu anlamın da son derece doğru olduğu ortaya çıkmaktadır.

Bu âyetin verdiği mesaj bağlamında Râzî’nin yaptığı bir değerlendirmeyi burada aktarmakta yarar görmekteyiz. Ona göre bu âyet bazı hususlara delil olmaktadır:

ı. Bir Yaratıcı’nın varlığına,

ıı. Tabiat görüşünün yanlışlığına,

ııı. Âlemi idare edenin, kâdir ve âlim olduğuna,

ıv. O’nun, bütün malûmatı bildiğine, her türlü mümkinata kadir olduğuna,

v. Hem ayetin açık ifadesine, hem de o failin her türlü mümkinata kadir olup her türlü malûmatı bilen birisi olduğu için, O’nun o cüzleri, evvelindeki gibi yeniden yaratmaya gücünün yetmesi gerektiğine bakarak, haşrin ve neşrin yani mahşerde yeniden diriltilmenin abileceğine,

vı. Yüce Allah’ı tanımanın taklidî değil, istidlâlî (delile dayalı) olması gerektiğine, aksi halde bu delillerin anlamsız olacağına işte bu âyette (açıktan veya dolaylı olarak) deliller vardır.(44)

ıı. Yağmur ve Bitkiler Âlemi

وَاَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَآءِ مَآءً بِقَدَرٍ فَاَسْكَنَّاهُ فِي الْاَرْضِ وَاِنَّا عَلٰى ذَهَابٍ بِه۪ لَقَادِرُونَ فَاَنْشَاْنَا لَكُمْ بِه۪ جَنَّاتٍ مِنْ نَخ۪يلٍ وَاَعْنَابٍ لَكُمْ ف۪يهَا فَوَاكِهُ كَث۪يرَةٌ وَمِنْهَا تَاْكُلُونَ وَشَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَيْنَآءَ تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَصِبْغٍ لِلْاٰكِل۪ينَ “Gökten bir ölçüyle su indirip onu yerde durdurmaktayız. Şüphesiz ki onu gidermeye de gücümüz yeter. Böylece o (su)yun sayesinde sizin yararınıza hurma bahçeleri ve üzüm bağları meydana getirdik. Bunlarda sizin için pek çok meyveler vardır; onlardan yiyorsunuz. Sînâ Dağı (çevresi)nde yetişen bir ağaç daha (yarattık ki) bu ağaç hem yağ hem de yiyenler(in ekmeğin)e katık edecekleri (zeytini) verir.”

Buradaki وَاَنْزَلْنَا ve enzelnâ fiili “ve indirdik, indirmekteyiz”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten, yüksekten”; مَآء mâen kelimesi “su, yağmur”; بِقَدَرٍ bi kaderin ifadesi “belli bir ölçü ile”;فَاَسْكَنَّاهُ fe eskennâhu fiili “ve onu yerleştirmiştik, yerleştirmekteyiz”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yerde, yeryüzünde”; وَاِنَّا ve innâ ifadesi “ve muhakkak ki biz”; عَلٰى ذَهَابٍ ‘alâ zehâbin ifadesi “gidermeye de, yok etmeye de”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; لَقَادِرُون lekâdirûne kelimesi “elbette gücü yetenleriz”;فَاَنْشَاْنَا fe enşe’nâ fiili “yaratmıştık”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”;بِه۪ bihî ifadesi “onunla, o su sayesinde, yağmur sebebiyle”; جَنَّات cennâtin kelimesi “bahçeler”; مِنْ نَخ۪يلٍ min nahîlin kelimesi “hurmadan, hurma türünden”; وَاَعْنَابٍ ve a‘nâbin sözcüğü “ve üzümlerden”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için vardır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada, onda”; فَوَاكِه fevâkihu kelimesi “meyveler”; كَث۪يرَة kesîratün sözcüğü “çok, pek çok”; وَمِنْهَا ve minhâ ifadesi “ve yine ondan, onlardan”; تَاْكُلُونَ te’külûne fiili “yiyorsunuz”; وَشَجَرَةً ve şeceraten kelimesi “ve (başka) ağaç(lar) da”; تَخْرُجُ tahrucu fiili “çıkar, büyür”;مِنْ طُورِ سَيْنَآءَ min tûri seynâe tamlaması “Sina Dağı’ndan”; تَنْبُتُ tenbütü fiili “bitirmektedir, yetiştirmektedir”; بِالدُّهْنِ bi’d-dühni ifadesi “yağ”; وَصِبْغٍ ve sıbğın kelimesi “ve katık(lar) da”; لِلْاٰكِل۪ين li’l-âkilîne fadesi ise “yiyenler için” demektir.

Burada canlıların ve özellikle de insanların hayatlarını sürdürebilmeleri için “yağmurun yağdırılması ve onunla meydana getirilen bitkiler, meyveler, ürünler” bağlamında Yüce Allah’ın kudretine dair “dördüncü delil” gündeme getirilmektedir.

1. وَاَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَآءِ مَآءً بِقَدَرٍ فَاَسْكَنَّاهُ فِي الْاَرْضِ وَاِنَّا عَلٰى ذَهَابٍ بِه۪ لَقَادِرُونَ “Gökten bir ölçüyle su indirip onu yerde durdurmaktayız. Şüphesiz ki onu gidermeye de gücümüz yeter.” Yüce Allah gökten yani yüksekten belli bir ölçüye göre su (yağmur) indirmekte olduğunu ve o suyu yerin içinde durdurduğunu, istemesi halinde suyu gidermeye de gücünün yettiğini beyan etmektedir.

a)وَاَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَآءِ مَآءً بِقَدَرٍ فَاَسْكَنَّاهُ فِي الْاَرْضِ “Gökten bir ölçüyle su indirip onu yerde durdurmaktayız.” Bu âyette geçen اَنْزَلْنَا enzelnâ ve اَسْكَنَّا eskennâ fiillerinin “geçmiş zaman” kalıbında getirilmesi, bunların belli bir sisteme kavuşturulduğunu, sürecin ve sistemin böylece devam ettirilmekte olduğunu göstermek içindir; yoksa işin en başta belirlenip sonrasıyla ilgilenilmediği manası söz konusu değildir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(45) zikredilen قَدَر kader sözcüğü “ölçü”, “miktar” manasına geldiği için, bu sistemlerin gelişigüzel olmadığı ve her şeyin ilahi iradenin kontrolünde belli bir sistemi devam ettirmekte olduğunu göstermektedir. Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَسْكَنَّا eskennâ fiili “sakin kılmak”, “yedirmek”, “tutmak”, “durdurmak” gibi anlamlar vermekte, tıpkı Zümer 39/21’de belirtildiği gibi, yağmurun yeryüzünde kalışını ve toprak tarafından emilmesi manasını içermektedir.

Gökten belli bir ölçüye göre yağmur yağdırılmasıyla ilgili olarak Zuhruf 43/11’de de şu beyan yer almaktadır: “Gökten bir ölçüye göre suyu indiren O’dur. Biz onunla (kupkuru), ölü memlekete hayat veririz. İşte siz de böylece (mezarlarınızdan) çıkarılacaksınız.” Bu iki âyette verilen ortak mesaj gereği, yağmurun toprakla ilişkisi insanların öldükten sonra mahşerde diriltileceği bilgisini vermeyi amaçlamaktadır.

“Kâinatta bir ölçünün ve dengenin bulunduğu” Rahmân 55/7’de, “her şeyin bir ölçüye göre yaratıldığı” Kamer 54/49’da, “rızıkların bir ölçüye göre indirildiği” Şûrâ 42/27’de ve nihayet “hazinelerin de belli bir ölçüye göre indirilmekte ve ayarlanmakta olduğu” da Hıcr 15/21’de ifade edilmektedir. Bütün bu âyetlerden anlaşılıyor ki, Yüce Allah her şeyi bir sisteme göre yaratmakta, idare etmekte ve devam ettirmekte, hiçbir şeyi gelişigüzel bir akışa bırakıp terk etmemektedir.

b) وَاِنَّا عَلٰى ذَهَابٍ بِه۪ لَقَادِرُونَ “Şüphesiz ki onu gidermeye de (yok etmeye de) gücümüz yeter.” Yüce Allah Mülk 67/21’de rızkı kesip tutması durumunda insanlara hiç kimsenin rızık veremeyeceğini şu şekilde ifade etmektedir: “Yoksa (Allah size verdiği) rızkını (kesip) tutarsa, size rızık verecek biri mi varmış! Hayır! Onlar azgınlık ve nefrette inatla direnmektedirler.”

Aynı şekilde yine Mülk 67/30’da bu defa konuyu yağmurla ilişkilendirerek de şöyle buyurmaktadır: “De ki: Hiç düşündünüz mü, suyunuz çekiliverse (yerin dibine girip batsa), size bir akarsu kim getirebilir ki!” Demek ki hayatın bütün kontrolü Yüce Allah’ın elindedir; O’nun istemediği veya izin vermediği hiçbir şeyin meydana gelmesi söz konusu olamaz.

Suyun yani yağmurun giderilmesi durumunda hayatın duracağında şüphe yoktur. Çünkü yağmur sayesinde toprak yeşermekte, bitkiler yani gıdalar yaratılmakta, hayat Yüce Allah’ın sistemi ve müdahalesiyle bu şekilde devam etmektedir. Yağmur ve hayat işikisi bağlamında Zâriyât 51/22’de şöyle buyrulmaktadır: “Rızkınız ve size vaad edilenler göktedir.” İşte bu hakikat nedeniyle, Yüce Allah dilemesi halinde rızkı geri alabileceğini ve buna hiç kimsenin engel olamayacağını dolaylı olarak beyan etmiş olmaktadır.

2. فَاَنْشَاْنَا لَكُمْ بِه۪ جَنَّاتٍ مِنْ نَخ۪يلٍ وَاَعْنَابٍ لَكُمْ ف۪يهَا فَوَاكِهُ كَث۪يرَةٌ وَمِنْهَا تَاْكُلُونَ “Böylece o (su)yun sayesinde sizin yararınıza hurma bahçeleri ve üzüm bağları meydana getirdik. Bunlarda sizin için pek çok meyveler vardır; onlardan yiyorsunuz.” Yüce Allah yağmurun toprakta neleri meydana getirmede vesile olduğunu beyan etmekte ve bir anlamda suyun hayatla olan ilişkisini ortaya koyup bilinçlere kazımak istemektedir.

a)فَاَنْشَاْنَا لَكُمْ بِه۪ جَنَّاتٍ مِنْ نَخ۪يلٍ وَاَعْنَابٍ “Böylece o (su)yun sayesinde sizin yararınıza hurma bahçeleri ve üzüm bağları meydana getirdik.” Burada insanların yararına olmak üzere su yani yağmur sayesinde hurma ve üzüm bahçeleri yarattığını bildirmektedir. “Parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, âyette her ne kadar iki meyvenin adı zikredilmiş olsa da, bazı örneklerden hareketle, maksat bütün meyvelerin yaratılmakta olduğunu muhataplara bildirmektir. Nitekim devam eden cümlede de buna işaret edilmektedir.

b) لَكُمْ ف۪يهَا فَوَاكِهُ كَث۪يرَةٌ وَمِنْهَا تَاْكُلُونَ “Bunlarda sizin için pek çok meyveler vardır; onlardan yiyorsunuz.” Yüce Allah yeryüzünde yarattığı bağ ve bahçelerde insanlar için nice meyveler yani gıdalar var ettiğini ve insanların onlardan yemekte olduklarını beyan etmekte, böylece kudretine işaret ederek insanların ibret alması gerektiğini öğretmek istemektedir.

Bu sayede muhatapların şirk ve küfür gibi inanç bozukluklarından uzaklaşıp tek yaratıcı olarak Yüce Allah’a iman edip O’na güvenmeleri gerektiğini kendilerine bildirmektedir. Kur’ân’da 11 kez(46) geçen فَاكِهَة fâkiheh kelimesinin çoğulu olan ve Sâffât 37/42 ile Murselât 77/42’de de zikredilen فَوَاكِهَ fevâkih sözcüğü “meyveler” manasına gelmektedir.

Nahl 16/5, Mü’minûn 23/21, Yâsîn 36/72, Mü’min 40/79, Mülk 67/15 gibi âyetlerde de olduğu gibi, buradaki مِنْهَا minhâ ifadesinden maksat, yaratılan bütün yeşilliklerin değil, bir kısmının yenmesini, yenebilecek meyvelerin de hepsinin değil, bir kısmının tüketilmesini, dolayısıyla başka insanlara ve canlılara da paylarının ayrılması gerektiğini göstermektedir.

Çünkü bu ifadedeki مِنْ min edatı “hepsi” değil, ba‘zıyet konumunda “bir kısmı” manasını içermektedir. Meyvelerin hepsi yenmez; yenebilenlerin de sapı, bir kısmının çekirdeği, bazılarının kabukları vs. bazı kısımları yenmediği için, buradaki مِنْ min edatının verdiği mana son derece önemli bir boyut içermektedir.

3. وَشَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَيْنَآءَ تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَصِبْغٍ لِلْاٰكِل۪ينَ “Sînâ Dağı (çevresi)nde yetişen bir ağaç daha (yarattık ki) bu ağaç hem yağ hem de yiyenler(in ekmeğin)e katık edecekleri (zeytini) verir.” Yüce Allah yağmur sayesinde Sînâ Dağı çevresinde yetişen ağaçlar yarattığını, o ağaçların hem yağ ürettiğini, hem de yiyenler için güzel bir katık oluşturmakta olduğunu beyan etmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الدُّهْن ed-dühn kelimesi “yağ” manasına gelmekte, Sinâ Dağı çevresinde yetişen bu ağacın özelliğini ortaya koymaktadır. Bakara 2/138’de iki kez geçen ve “boya” manasındaki صِبْغَة sıbğah kelimesiyle aynı kökten gelen, dolayısıyla Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen صِبْغ sıbğ sözcüğü, ekmeye tıpkı bir boya gibi sürülen “katık” manasında “yağ, zeytinyağı” manası vermektedir. Bu ifadelerden açıkça ortaya çıkıyor ki, âyette sözü edilen ağaçlar “zeytin ağaçları”dır.

ııı. Hayvanların Hayartılış Gayesi

وَاِنَّ لَكُمْ فِي الْاَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُسْق۪يكُمْ مِمَّا ف۪ي بُطُونِهَا وَلَكُمْ ف۪يهَا مَنَافِعُ كَث۪يرَةٌ وَمِنْهَا تَاْكُلُونَ وَعَلَيْهَا وَعَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ “Şüphesiz ki hayvanlarda da sizin için ibret vardır. Onların karınlarındakinden (sütlerinden) size içiriyoruz. Onlarda sizin için (başka) yararlar da vardır; onlardan yiyorsunuz. O (hayvan)ların ve gemilerin üzerinde taşınıyorsunuz.”

Buradaki وَاِنَّ لَكُمْ ve inne leküm ifadesi “ve yine muhakkak ki sizin için vardır”; فِي الْاَنْعَامِ fi’l-en‘âmi ifadesi “hayvanlarda”;لَعِبْرَةً le‘ıbraten kelimesi “nice ibret(ler), ders(ler)”;نُسْق۪يكُمْ nüskîküm fiili “sizi içirmekteyiz”; مِمَّا ف۪ي بُطُونِهَا mimmâ fî butûnihâ ifadesi “onların karınlarından”; وَلَكُمْ ve leküm ifadesi “ve yine sizin için vardır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onlarda”; مَنَافِع menâfı‘u kelimesi “nice yararlar”; كَث۪يرَة kesîratün kelimesi “çok”; وَمِنْهَا ve minhâ ifadesi “ve yine onlardan”; تَاْكُلُونَ te’külûne fiili “yiyorsunuz, yersiniz”; وَعَلَيْهَا ve ‘aleyhâ ifadesi “ve onların üzerinde de”; وَعَلَى الْفُلْكِ ve ‘ale’l-fülki ifadesi “ve gemilerde de”; تُحْمَلُونَ tuhmelûne edilgen fiili ise “taşınmaktasınız, taşınırsınız” demektir.

Burada “hayvanların yaratılış gayeleri” bağlamında Yüce Allah’ın kudretine dair “beşinci delil” gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنَّ لَكُمْ فِي الْاَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُسْق۪يكُمْ مِمَّا ف۪ي بُطُونِهَا وَلَكُمْ ف۪يهَا مَنَافِعُ كَث۪يرَةٌ وَمِنْهَا تَاْكُلُونَ “Şüphesiz ki hayvanlarda da sizin için ibret vardır. Onların karınlarındakinden (sütlerinden) size içiriyoruz. Onlarda sizin için (başka) yararlar da vardır; onlardan yiyorsunuz.” Yüce Allah inkârcılar başta olmak üzere bütün insanlara hitap etmekte ve hayvanların yaratılışında çeşitli ibretler olduğunu ifadeyle birtakım nimetler üzerinde durmaktadır. Nahl 16/65-69’da olduğu gibi bu âyetlerde de önce yağmurdan, sonra bitkilerden ve nihayet sonunda hayvanlardan söz edilmektedir.

a) وَاِنَّ لَكُمْ فِي الْاَنْعَامِ لَعِبْرَةً “Şüphesiz ki hayvanlarda da sizin için ibret vardır.” Nahl 16/66’da da geçen bu ifadede Yüce Allah kâinat kitabının en önemli âyetlerinden birisi olan “hayvanlar”dan örnekler vermekte ve en‘âm adı verilen ve insanların gündelik hayatta kendilerinden çok çeşitli şekillerde istifade ettikleri dört bacaklı hayvanlar bağlamında süt veren “koyun, keçi, deve, sığır” gibi hayvanlarda da nice ibretler olduğunu beyan etmektedir.

Kur’ân’da altı kez(47) geçen عِبْرَة ‘ıbrah kelimesi “ibret, ders, delil, burhân” gibi anlamlar vermekte, kıssalar ve kâinat kitabından örnekler gibi Yüce Allah’ın örneğini verdiği hususlardaki kudretine işaret etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki لَعِبْرَة le ‘ıbraten ifadesinin başındaki ل lâm/le harfi, “muhakkaklık” anlamında pekiştirme edatıdır ve hayvanlarda pek çok açıdan çeşitli ibretler olduğunu göstermektedir.

Yüce Allah Ğâşiye 88/17’de de ele zikredildiği üzere, özellikle “deve” hayvanının yaratılışını ibretle izlemek gerektiği üzerinde durmaktadır. Bunun muhtemel sebepleri konusunu ilgili âyette zikretmeye çalışacağız ve çok ilginç noktaların bulunduğunu belirteceğiz. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin devam eden cümlesinde ise, içlerinde devenin de bulunduğu dört bacaklı hayvanlardan insanlara süt nimetinin sunulduğu, ayrıca daha başka özellilklerinin de bulunduğu dikkatlere sunulmaktadır.

b) نُسْق۪يكُمْ مِمَّا ف۪ي بُطُونِهَا وَلَكُمْ ف۪يهَا مَنَافِعُ كَث۪يرَةٌ وَمِنْهَا تَاْكُلُونَ “Onların karınlarındakinden (sütlerinden) size içiriyoruz. Onlarda sizin için (başka) yararlar da vardır; onlardan yiyorsunuz.” Yüce Allah hayvanlardaki en önemli ibret konusunu onların süt vermeleriyle ilişkilendirmekte ve önceliği bu konuya ayırmaktadır.

ı. نُسْق۪يكُمْ مِمَّا ف۪ي بُطُونِهَا “Onların karınlarındakinden (sütlerinden) size içiririz.” Konuyla ilgili olarak sütün nasıl meydana getirildiği Nahl 16/66’da şöyle beyan edilmektedir: “Zira size, onların karınlarındaki atık (gübre) ile kan arasından (gelen), içenlerin boğazından kolayca geçen hâlis bir süt içiriyoruz.” Yüce Allah süt veren hayvanların karınlarından, gıda atıkları ile kan arasından bir yerden, içmek isteyenler için içimi kolay, halis bir süt nimeti sunduğunu bildirmektedir.

Âyette verilmek istenen mesaj elbette sütün yaratılış yerini belirleme anlamında Anatomi öğretmek değildir. Kur’ân elbette bir bilim kitabı değildir. Kur’ân nasıl ki tarih kitabı olmamasına rağmen tarihe ışık tutuyorsa, bilim kitabı olmasa da bilime de ışık tutmaktadır.

Müslümanlar için vahyin her bir buyruğu nasıl bir âyet ise kâinat kitabının âyetleri de okunması, anlaşılması ve incelenmesi gereken birer âyettir. Burada da Yüce Allah ilk muhataplardan bir ibret konusu olarak sütün yaratılışını gözlemleyip kudretini anlamaya çalışmalarını istemekte, diğer taraftan da insanlığa ev ödevi vererek kâinat kitabının bir âyeti olarak sütün yaratılışını incelemeleri görevini de dolaylı olarak bütün insanlığa vermiş olmaktadır.

ıı. وَلَكُمْ ف۪يهَا مَنَافِعُ كَث۪يرَةٌ وَمِنْهَا تَاْكُلُونَ “Onlarda sizin için (başka) yararlar da vardır; etlerinden de yiyorsunuz.” Yüce Allah hayvanlarda daha pek çok menfaatler bulunduğunu, bu bağlamda etlerinden insanların yemekte olduklarını hatırlatmaktadır. Bu arada hatırlanmasında mutlak sûrette fayda olduğu için, hayvanların yaratılış gayeleri hakkında Kur’ân’da çeşitli bilgilerin yer aldığını belirtmeliyiz.(48)

Konuyla ilgili olarak Yâsîn 36/71-73’te şöyle buyrulmaktadır: “Ellerimizin (kudretimizin) yaptığı işlerden biri olarak kendileri için hayvanları yaratmamızı ve onlara sahip olmalarını hiç mi düşünmediler! Onları (hayvanları) kendilerinin hizmetine sunduk; bir kısmından binekleri vardır; bir kısmından da yiyorlar. Onlarda (hayvanlarda) insanlar için çeşitli yararlar ve içecekler de vardır. (Hâlâ) şükretmiyorlar mı?”

Yâsîn 36/73’te “hayvanların yaratılış gayesi” hakkında açıklamalar yapacağımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söyleyelim: Bu âyetlerde de geçtiği üzere, مَنَافِع menâfı‘ “menfaatler” kelimesi, كَث۪يرَة kesîrah “pek çok” sıfatıyla desteklenmekte, elbette onların binek olarak kullanılmasını da, kendilerinden gıda olarak yararlanılmasını da içermektedir.

Ancak bunlardan ayrı olarak, meselâ alınıp satılmaları, kuşların haberleşmede kullanılması, kurban olarak kesilip bir ibadeti karşılamaları, midyelerin içindeki inciler vs. şeklinde ekonomik açıdan farklı yararları da söz konusudur. Ayrıca akvaryumlarda beslenen hayvanlar ile muhabbet kuşları, dahası atların görüntüsü, sürülerin akşam gelişleri, sabah gidişleri vs. bu bağlamda hatırlanabilir.

2. وَعَلَيْهَا وَعَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ “O (hayvan)ların ve gemilerin üzerinde taşınıyorsunuz.” Bu ifadenin aynısı Mü’min 40/80’de de geçmektedir. Yüce Allah hayvanlardaki menfaatler bağlamında insanların ulaşımı ve taşımacılık imkanlarıyla ilgili olarak hem hayvanlar hem de gemiler üzerinde taşınmakta olduklarını bildirmektedir. Buradaki “onlar ve gemiler üzerinde taşınırsınız” ifadesi “hayatın bunlar sayesinde sürdürülmesi” şeklinde de yorumlanmaktadır.(49) Ancak ilk yaklaşım kelimelerin içerdiği anlam bakımından daha isabetlidir.

Hayvanların taşımacılıkta kullanımıyla ilgili olarak Nahl 16/7’de şöyle buyrulmaktadır: “Yüklerinizi (büyük) güçlüklere katlanmadan ulaşamayacağınız memleket(ler)e taşırlar. Muhakkak ki Rabbiniz çok şefkatlidir; çok merhametlidir.”

Ayrıca Zuhruf 43/12-13’te verilen bilgiler de bu konuyla ilişkilidir: “Bütün çiftleri yaratan, size bineceğiniz gemiler ve hayvanlar var eden O’dur ki böylece onların sırtına binip üzerlerine yerleşince, Rabbinizin nimetini anarak ‘Bunu bizim hizmetimize vereni tesbih ve takdis ederiz; yoksa biz bunlara güç yetiremezdik’ diyesiniz.”

Mü’min 40/79-80’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Bir kısmına binesiniz, bir kısmının (etini) yiyesiniz diye sizin için hayvanları yaratan Allah’tır. Onlarda sizin için daha nice faydalar vardır. Gönüllerinizdeki (herhangi bir) arzuya onlar üzerinde (onlara binerek) ulaşırsınız. Onların ve gemilerin üstünde taşınırsınız.”

İşte bu âyetlerde de yer aldığı üzere, gemilerin fonksiyonları gibi bazı hayvanların da binek olarak kullanılmaları bir nimettir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette konu hayvanların sadece binek olmaları değil, ağır yük taşımacılığında da kullanılmış olmalarıdır.

Develer, mandalar, boğalar, filler, hatta kuzey ülkelerindeki köpekler insanları taşıdıkları gibi ağır yükleri de taşımakta kullanılmışlardır, hatta hâlâ kulanılmaktadır. Hayvanların yaratılış gayesiyle ilgili geniş bilgilendirmeleri Nahl 16/5-8’de vermiştik; konuyla ilgili ayrıca Yâsîn 36/73’te de bilgiler vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., III, 174.
• 2 - Yazır, age., V, 511. 3 - Âl-i İmrân 3/47; Mâide 5/110; En‘âm 6/2; A‘râf 7/12; İsrâ’ 17/61; Mü’minûn 23/12; Kasas 28/38; Secde 32/7; Sâffât 37/11; Sâd 38/71, 76; Zâriyât 51/33.
  • Âl-i İmrân 3/47 Mâide 5/110 En‘âm 6/2 A‘râf 7/12 İsrâ 17/61 Mü'minûn 23/12 Kasas 28/38 Secde 32/7 Sâffât 37/11 Sâd 38/71 Sâd 38/76 Zâriyât 51/33
• 4 - Nahl 16/4; Kehf 18/37; Hacc 22/5; Mü’minûn 23/14; Fâtır 35/11; Mü’min 40/67; İnsân 76/2; ‘Abese 80/19.
  • Nahl 16/4 Kehf 18/37 Hacc 22/5 Mü'minûn 23/14 Fâtır 35/11 Mü'min 40/67 İnsân 76/2 ‘Abese 80/19
• 5 - Yûsuf 12/54; Mü’minûn 23/13; Murselât 77/21; Tekvîr 81/20.
  • Yûsuf 12/54 Mü'minûn 23/13 Mürselât 77/21 Tekvîr 81/20
• 6 - Yazır, age., V, 512.
• 7 - ‘Alak 96/2. 8 - Hacc 22/5; Mü’minûn 23/14; Mü’min 40/67; Kıyâmet 75/37-38; ‘Alak 96/2.
  • ‘Alak 96/2 Hacc 22/5 Mü'minûn 23/14 Mü'min 40/67 Kıyâmet 75/38 ‘Alak 96/2
• 9 - Bakara 2/259; İsrâ’ 17/49, 98; Mü’minûn 23/14, 35, 82; Yâsîn 36/78; Sâffât 37/16, 53; Vâkı‘a 56/47; Kıyâmet 75/3; Nâzi‘ât 79/11. 10 - Bakara 2/173, 259; Mâide 5/3; En‘âm 6/145; Nahl 16/14, 115; Mü’minûn 23/14; Fâtır 35/12; Hucürât 49/12; Tûr 52/22; Vâkı‘a 56/21.
  • Bakara 2/259 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Mü'minûn 23/14 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/82 Yâsîn 36/78 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Vâkı‘a 56/47 Kıyâmet 75/3 Nâzi‘ât 79/11 Bakara 2/173 Bakara 2/259 Mâide 5/3 En‘âm 6/145 Nahl 16/14 Nahl 16/115 Mü'minûn 23/14 Fâtır 35/12 Hucurât 49/12 Tûr 52/22 Vâkı‘a 56/21
• 11 - Semerkandî, age., II, 496; Taberî, age., XVIII, 9-10.
• 12 - Zemahşerî, age., III, 255. 13 - Semerkandî, age., II, 552. 14 - A‘râf 7/54; Mü’minûn 23/14; Furkân 25/1, 10, 61; Mü’min 40/64; Zuhruf 43/85; Rahmân 55/78; Mülk 67/1.
  • A‘râf 7/54 Mü'minûn 23/14 Furkân 25/1 Furkân 25/10 Furkân 25/61 Mü'min 40/64 Zuhruf 43/85 Rahmân 55/78 Mülk 67/1
• 15 - Semerkandî, age., II, 497; Zemahşerî, age., III, 174; Râzî, age., XXIII, 86.
• 16 - Yâsîn 36/82. 17 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Yâsîn 36/82; Mü’min 40/68.
  • Yâsîn 36/82 Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Meryem 19/35 Yâsîn 36/82 Mü'min 40/68
• 18 - A‘râf 7/29; Yûnus 10/34; Enbiya 21/104; Neml 27/64; ‘Ankebût 29/19-20; Rûm 30/11, 27; Sebe’ 34/49; Burûc 85/13. 19 - Yûnus 10/4.
  • A‘râf 7/29 Yûnus 10/34 Enbiyâ 21/104 Neml 27/64 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/11 Rûm 30/27 Sebe' 34/49 Burûc 85/13 Yûnus 10/4
• 20 - A‘râf 7/54; Yunus 10/3; Hûd 11/7; Furkân 25/59; Secde 32/4; Kâf 50/38; Hadîd 57/4. 21 - Taberî, age., XXVI, 179.
  • A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Furkân 25/59 Secde 32/4 Kâf 50/38 Hadîd 57/4
• 22 - Hûd 11/107; Burûc 85/16. 23 - Enbiyâ’ 21/23.
  • Hûd 11/107 Burûc 85/16 Enbiyâ 21/23
• 24 - Kehf 18/37; Hacc 22/5; Mü’minûn 23/12-14; Fâtır 35/11; Mü’min 40/67; İnfitâr 82/7.
  • Kehf 18/37 Hacc 22/5 Mü'minûn 23/14 Fâtır 35/11 Mü'min 40/67 İnfitâr 82/7
• 25 - Hıcr 15/26; Rahmân 55/3, 14; İnsân 76/1; ‘Alak 96/2. 26 - Hıcr 15/28; Sâd 38/71.
  • Hicr 15/26 Rahmân 55/3 Rahmân 55/14 İnsân 76/1 ‘Alak 96/2 Hicr 15/28 Sâd 38/71
• 27 - Furkân 25/54.
  • Furkân 25/54
• 28 - Bakara 2/264; Âl-i İmrân 3/59; Ra‘d 13/5; Nahl 16/59; Kehf 18/37; Hacc 22/5; Mü’minûn 23/35, 82; Neml 27/67; Rûm 30/20; Fâtır 35/11; Sâffât 37/16, 53; Mü’min 40/67; Kâf 50/3; Vâkı‘a 56/47; Nebe’ 78/40. 29 - Âl-i İmrân 3/59; Kehf 18/37; Hacc 22/5; Rûm 30/20; Fâtır 35/11; Mü’min 40/67. 30 - A‘râf 7/12; İsrâ’ 17/61; Mü’minûn 23/12; Secde 32/7; Sâffât 37/11; Sâd 38/71, 76.
  • Bakara 2/264 Âl-i İmrân 3/59 Ra‘d 13/5 Nahl 16/59 Kehf 18/37 Hacc 22/5 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/82 Neml 27/67 Rûm 30/20 Fâtır 35/11 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Mü'min 40/67 Kâf 50/3 Vâkı‘a 56/47 Nebe' 78/40 Âl-i İmrân 3/59 Kehf 18/37 Hacc 22/5 Rûm 30/20 Fâtır 35/11 Mü'min 40/67 A‘râf 7/12 İsrâ 17/61 Mü'minûn 23/12 Secde 32/7 Sâffât 37/11 Sâd 38/71 Sâd 38/76
• 31 - Râzî, age., XXVI, 125.
• 32 - Semerkandî, age., III, 380; Taberî, age., XXVII, 124-125; Zemahşerî, age., IV, 434.
• 33 - Nisâ’ 4/1; En‘âm 6/98; A‘râf 7/189; Zümer 39/6.
  • Nisâ 4/1 En‘âm 6/98 A‘râf 7/189 Zümer 39/6
• 34 - Nahl 16/4; Kehf 18/37; Hacc 22/5; Mü’minûn 23/14; Fâtır 35/11; Mü’min 40/67; Kıyâmet 75/37-38; ‘Abese 80/19. Eğer nutfeye “sperm” anlamı verilirse bu takdirde ilgili kelime ile insanın yarısı anlamında erkek hücresi kastediliyor demektir. 35 - Ebû Ca‘fer Muhammed ibn Cerîr et-Taberî, Câmi‘u’l-Beyân ‘an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Beyrut, 1988, XXII, 122.
  • Nahl 16/4 Kehf 18/37 Hacc 22/5 Mü'minûn 23/14 Fâtır 35/11 Mü'min 40/67 Kıyâmet 75/38 ‘Abese 80/19
• 36 - Hacc 22/5; Mü’minûn 23/14; Mü’min 40/67; Kıyâmet 75/37-38; ‘Alak 96/2.
  • Hacc 22/5 Mü'minûn 23/14 Mü'min 40/67 Kıyâmet 75/38 ‘Alak 96/2
• 37 - Hacc 22/5; Mü’min 40/67.
  • Hacc 22/5 Mü'min 40/67
• 38 - Semerkandî, age., II, 497; Taberî, age., XVIII, 12; Zemahşerî, age., III, 175.
• 39 - İslâmoğlu, age., s. 944’te 1. not.
• 40 - Bakara 2/29; İsrâ’ 17/44; Mü’minûn 23/86; Fussılet 41/12; Talâk 65/12; Mülk 67/3; Nûh 71/15. 41 - Mü’minûn 23/17. 42 - Nebe’ 78/12.
  • Bakara 2/29 İsrâ 17/44 Mü'minûn 23/86 Fussilet 41/12 Talâk 65/12 Mülk 67/3 Nûh 71/15 Mü'minûn 23/17 Nebe' 78/12
• 43 - Michael Pidwirny, Atmosferic Layers, 1996.
• 44 - Râzî, age., XXIII, 87-88.
• 45 - Bakara 2/236; Ra‘d 13/17; Hıcr 15/21; Tâhâ 20/40; Mü’minûn 23/18; Ahzâb 33/38; Şûrâ 42/27; Zuhruf 43/11; Kamer 54/49; Murselât 77/22.
  • Bakara 2/236 Ra‘d 13/17 Hicr 15/21 Tâhâ 20/40 Mü'minûn 23/18 Ahzâb 33/38 Şûrâ 42/27 Zuhruf 43/11 Kamer 54/49 Mürselât 77/22
• 46 - Yâsîn 36/57; Sâd 38/51; Dühân 44/55; Tûr 52/22; Rahmân 55/11, 52, 68; Vâkı‘a 56/20, 32; ‘Abese 80/31.
  • Yâsîn 36/57 Sâd 38/51 Duhân 44/55 Tûr 52/22 Rahmân 55/11 Rahmân 55/52 Rahmân 55/68 Vâkı‘a 56/20 Vâkı‘a 56/32 ‘Abese 80/31
• 47 - Âl-i İmrân 3/13; Yûnus 12/111; Nahl 16/66; Mü’minûn 23/21; Nûr 24/44; Nâzi‘ât 79/26.
  • Âl-i İmrân 3/13 Yûsuf 12/111 Nahl 16/66 Mü'minûn 23/21 Nûr 24/44 Nâzi‘ât 79/26
• 48 - Mâide 5/96; En‘âm 6/142; Nahl 16/5-8, 66-69, 80; Sâd 38/31-33; Yâsîn 36/71-73; Zuhruf 43/12-14.
  • Mâide 5/96 En‘âm 6/142 Nahl 16/8 Nahl 16/69 Nahl 16/80 Sâd 38/33 Yâsîn 36/73 Zuhruf 43/14
• 49 - Esed, age., s. 1139.