Hûd Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 123 âyetten oluşan, adını 50. âyette geçen هُود hûd kelimesinden alan Hûd sûresi, inişe göre 69, resmî sıralamada ise 11. sûredir.

Hûd sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yûnus sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de mukatta‘a harfleriyle başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (Yûnus 1-2; Hûd 1-2), kâinat kitabına gönderme yapılması (Yûnus 3-6, ; Hûd 7), müşriklerin Hz. Peygamber’den sıra dışı istekleri ve beklentileri (Yûnus 15-16; Hûd 12), Hz. Nûh’un kıssasına dair içerikler (Yûnus 71-73; Hûd 25-49), Hz. Mûsâ’nın Firavun ve İsrailoğullarıyla ilişkileri (Yûnus 75-93; Hûd 96-99) gibi konular ele alınmaktadır. Bu arada vahyin benzerinin getirilmesi manasında meydan okuyuculuğu da her iki sûrenin ortak konuları arasındadır (Yûnus 38; Hûd 13). Hûd sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, Yüce Allah’tan başkasına kulluk edilmemesi için âyetlerin bizzat Yüce Allah tarafından açıklandığı beyan edilmekte, insanların Yüce Allah’a yönelik görevlerine dikkat çekilmektedir. Bu arada kâinat kitabından bir pasaj ile insanoğlunun çeşitli davranış özellikleri üzerinde durulmaktadır.

12. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in muhataplarının baskısıyla vahiyden uzak tutulma girişimlerinin sonuçsuz kaldığı, sonrasında vahyin 10 sûrelik meydan okuyuşu, dünya hayatının geçiciliği ve aldatıcılığı ile Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu bilgisine yer verilmekte, iman edip salih ameller işleyenlerin ise cennet ödülleriyle buluşturulacağı belirtilmektedir.

25-49. âyetlerde, Hz. Nûh’un, 50-60. âyetlerde Hz. Hûd’un, 61-68. âyetlerde Hz. Sâlih’in, 69-76. âyetlerde Hz. İbrâhim’in, 77-83. âyetlerde Hz. Lût’tan, 84-95. âyetlerde Hz. Şuayb’ın, 96-99. âyetlerde ise Hz. Mûsâ’nın kıssalarına yer verilmekte, kıssaların çok önemli ibretlik yanları dikkatlere sunulmaktadır.

100. âyetten itibaren, azgınların mahşerdeki korkunç akıbeti gündeme getirilmekte, cehennemin de cennetin de gökler ve yer devam ettiği sürece devam edeceği bildirilmekte, her ikisi için de Yüce Allah’ın dilemesi durumunda durumun değişebileceği beyan edilmektedir.

112. âyette, başta Hz. Peygamber olmak üzere her müslümanın emredildiği üzere istikamet sahibi olması emri yer almakta, 113. âyette zalimlere zerre kadar bile olsa meyledilmemesi gerektiği, aksi takdirde ateşin kaçınılmaz olacağı ve Yüce Allah’tan başka hiçbir dostun olamayacağı, söz konusu kişilere yardım edilemeyeceği ifade edilmektedir.

114. âyetten itibaren, namaz vakitlerine, helak edilen kavimlerin helak nedenlerine, insanlığın ihtilafa devam ettiklerine, kıssaların anlatılma nedenine ve inkârcılara yönelik azap tehdidine yer verilmekte, son âyette ise Yüce Allah’ın bilgisine, O’na kulluk edip güvenilmesinin zorunlu olduğuna ve kullarının yaptığından habersiz olmadığına değinilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 100-108. âyetlerinde kıssası anlatılan kavimlerin geride kalan izleri bulunanlar olduğu gibi, silinip gidenlerinin de bulunduğunu, azabının şiddetini, mahşerdeki azaplarının kısa bir süreliğine ertelendiğini, mahşerde yaşayacakları çaresizlikleri, nihayet insanların orada iki ana gruba ayrılacaklarını haber vermektedir.

a) Azgın Kavimlerin Hazin Sonu

Yüce Allah, sûrenin 100-102. âyetlerinde Hz. Peygamber’in şahsında bütün muhataplara seslenmekte, “İşte bu, (halkı helâk olmuş) memleketlerin haberlerindendir. Biz onu sana anlatıyoruz. Onlardan (bugüne kadar izleri) kalan da vardır; biçilmiş (ekin gibi yok olan) da” buyurmaktadır.

Ardından, helak edilenlere Yüce Allah’ın zulmetmediği, onların kendilerine zulmettiklerini beyan etmekte, ilâhî azap emri geldiğinde, Allah’ı bırakıp da taptıkları ilahlarınn onlara hiçbir şey sağlamadığı, aksine ziyanlarını arttırmaktan başka bir şeye yaramadıkları bildirilmektedir. Daha sonra halkı zalim olan memleketlerin şiddetli bir azapla yakalandığı, Rabbinin yakalayışının işte böyle şiddetli ve elem verici, çok çetin olduğu haber verilmektedir.

ı. Helak Edilenlerin İzleri

ذٰلِكَ مِنْ اَنْبَآءِ الْقُرٰى نَقُصُّهُ عَلَيْكَ مِنْهَا قَآئِمٌ وَحَص۪يدٌ “İşte bu, (halkı helak olmuş) şehirlerin haberlerindendir. Biz onu sana anlatıyoruz. Onlardan (izleri) kalan da vardır; biçilmiş (ekin gibi yok olan) da.”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu(nlar)”;مِنْ اَنْبَآءِ الْقُرٰى min ebnâ’i’l-kurâ tamlaması “şehirlerin haberlerinden bir kısmıdır”;نَقُصُّهُ nekussuhû fiili “onu anlatıyoruz”; عَلَيْكَ ‘aleyke kelimesi “sana”; مِنْهَا minhâ ifadesi “onlardan (şöylesi) vardır”; قَآئِم kâimun kelimesi “ayakta olan da”; وَحَص۪يدٌ ve hasîdün sözcüğü “ve hasat edilmiş, helak edilmiş olan da” demektir.

Burada kıssası anlatılan şehirlerin akıbetiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. ذٰلِكَ مِنْ اَنْبَآءِ الْقُرٰى نَقُصُّهُ عَلَيْكَ “İşte bu, (halkı helak olmuş) şehirlerin haberlerindendir. Biz onu sana anlatıyoruz.” Bu ifadenin bir benzeri A’râf 7/101’de, başka benzerleri ise Âl-i İmrân 3/44, Hûd 11/49 ve Yûsuf 12/102’de geçmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün muhataplara hitap etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu sûrede hem genel, hem de özel olarak kıssasına yer verdiği kavimlerin haberlerinden bir kısmını anlatmakta olduğunu beyan ederek, bir taraftan bunların kıssaların tamamı olmadığını ortaya koymakta, diğer taraftan anlatılanların da ilgili kavimlerin hayatlarının tamamını oluşturmadığını ortaya koymaktadır.

Bizi bu değerlendirmeye sevk eden şey, âyette kullanılan مِنْ اَنْبَآءِ min enbâ’ ifadesindeki مِنْ min edatıdır. Bu edat beyâniyye manasına gelebildiği gibi teb‘îdıyye anlamı da verebilir. Bu durumda kıssaların tamamının değil, bir bölümünün ele alındığı belirtilmiş olmaktadır. Benzer kullanımlar En‘âm 6/34, Hûd 11/120, Tâhâ 20/99 ve Kasas 28/3’te de zikredilmektedir.

2. مِنْهَا قَآئِمٌ وَحَص۪يدٌ “Onlardan (izleri) kalan da vardır; biçilmiş (ekin gibi yok olan) da.” Yüce Allah helak ettiği kavimlerin ve şehirlerin bir kısmının izlerinin hâlâ ayakta olduğunu, bir kısmının ise yerle bir edilip silinip gittiğini, adeta hasat edilmiş ekin gibi bir halde olduğunu, yerlerinde yeller estiğini beyan etmektedir. Bu şehirlerin hangilerinin izlerinin ayakta olduğu, hangilerin yok edilip gittiği noktasında âyette bilgi verilmediği için biz de herhangi bir şehrin adını zikretmek durumunda değiliz. Çünkü vahyin indirildiği dönemde izi olan Lût kavminin yaşadığı şehirlerin daha sonra silinip gittiği ya da hangi kalıntıların hangi milletlere ait olduğu konusunda elimizde sağlam deliller bulunmamaktadır.

ıı. Putperestliğin Perişan Sonu

وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلٰكِنْ ظَلَمُوٓا اَنْفُسَهُمْ فَمَآ اَغْنَتْ عَنْهُمْ اٰلِهَتُهُمُ الَّت۪ي يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ لَمَّا جَآءَ اَمْرُ رَبِّكَ وَمَا زَادُوهُمْ غَيْرَ تَتْب۪يبٍ “Onlara haksızlık etmemiştik; fakat onlar kendilerine yazık etmişlerdi. Rabbinin (azap) emri geldiğinde, Allah’ın peşi sıra yalvardıkları ilahları onlardan hiçbir (sıkıntı) giderememişti. (Putlar onların) kayıplarından başka bir şey artırmamıştı.”

Âyettekiوَمَا ظَلَمْنَاهُمْ ve mâ zalemnâhum fiili “ve biz onlara zulmetmedik, haksızlık etmedik”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ancak”; ظَلَمُوا zalemû fiili “zulmetmişlerdi, haksızlık etmişlerdi”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “kendi nefislerine, kendilerine”; فَمَآ اَغْنَتْ fe mâ ağnet fiili “fayda vermedi, fayda vermez, gidermedi”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlara”; اٰلِهَتُهُم âlihetuhum tamlaması “onların ilahları”; الَّت۪ي يَدْعُونَ elletî yed‘ûne ifadesi “dua ettikleri, yalvardıkları şey”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “hiçbir şekilde”;لَمَّا جَآءَ lemmâ câe fiili “gelince, geldiği zaman”; اَمْرُ رَبِّكَ emru rabbike tamlaması “senin Rabbinin emri”;وَمَا زَادُوهُمْ ve mâ zâdûhum fiili “ve onları arttırmaz”; غَيْرَ تَتْب۪يبٍ ğayra tetbîbin ifadesi ise “ziyandan başka (bir şekilde), sadece ziyanları artar” demektir.

Burada insanların kendilerine nasıl zulmettikleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلٰكِنْ ظَلَمُوٓا اَنْفُسَهُمْ “Onlara haksızlık etmemiştik; fakat onlar kendilerine yazık etmişlerdi.” Yüce Allah helak ettiği şehir halkalarına asla zulmetmediğini, aksine onların kendilerine zulmettiklerini beyan etmketedir. Bu konuda Yûnus 10/44’te çeşitli açıklamalar yaptığımız için burada detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah Kur’ân’da çeşitli konularda insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek, insanların kendilerine haksızlık ettiklerini, kendi zulümlerinin sonuçlarına katlandıklarını bildirmektedir.(1)

2. فَمَآ اَغْنَتْ عَنْهُمْ اٰلِهَتُهُمُ الَّت۪ي يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ لَمَّا جَآءَ اَمْرُ رَبِّكَ “Rabbinin (azap) emri geldiğinde, Allah’ın peşi sıra yalvardıkları ilahları onlardan hiçbir (sıkıntı) giderememişti. (” Yüce Allah önceki nesiller içerisinde yaşayıp da Allah’tan başka, O’nun peşi sıra birtakım varlıklara yalvaranlara o putların hiçbir yararının bulunmadığını, başlarına gelen hiçbir olayı kendilerinden savuşturamadıklarını, hiçbir felaketi kendilerinden gideremediklerini bildirmektedir.

Âyetteki مَآ اَغْنَتْ mâ ağnet fiili baştaki مَا mâ edatı “olumsuzluk” manasında kabul edilerek hem “hiçbir fayda verememek,(2) hiçbir şey giderememek” şeklinde mana verebilir; hem de “soru” manasına alınarak “o putlar kendilerine ne fayda vermiş ki!” şeklinde bir mesaj da içermiş olabilir. Essasında âyette yer alan مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “hiçbir şey” manasına gelmektedir. Bu arada âyette geçen مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka, Allah’ın dışında, Allah’ın peşi sıra, Allah’ın aşağısında, astında” gibi manalar verebilir. Muhataplar müşrik olunca bu ifadelerin de doğru olduğu anlaşılmaktadır.

“Allah’ın emrinin gelmesi”, Hûd 11/40, 58, 66, 76 ve 82. âyetlerde de ele aldığımız üzere, O’nun kararının, azap hükmünün, helak emrinin gelmesi demektir.(3) Yüce Allah’ın azap ve helak kararı gelince artık hiçbir şeyin bunu engellemesi, ertelemesi, gidermesi veya ötelemesi mümkün değildir; âyette verilmek istenen mesaj budur.

3. وَمَا زَادُوهُمْ غَيْرَ تَتْب۪يبٍ “Putlar onların) kayıplarından başka bir şey artırmamıştı.” Âyette geçen تَتْب۪يب tetbîb kelimesi Mesed sûresinin ilk âyetinde de geçen tebbe fiili ve Mü’min 40/37’de geçen tebâb kelimesiyle aynı köktendir ve “helak olmak, yok olmak, kahrolmak” gibi anlamlar vermektedir.(4) Bu ifade Hûd 11/63’te Hz. Sâlih’in dile getirdiği gibi ğayra tahsîrin yani “ziyandan başka” manasına gelmektedir.

Yüce Allah puta tapanların bu işlemlerinin kendilerinin yok olup gitmekten, zarar ve ziyana uğramaktan başka hiçbir şeylerini arttırmadığını haber vermektedir. Putlardan yardım bekleyenler bunu göremedikleri gibi, bu beklentilerin onların zarar ve ziyanlarını, helak ve hüsranlarını arttırmaktan başka bir işe de yaramadığını beyan etmiş olmaktadır. Bu kabuller onların yok olup gitmelerini, çöküşlerini hızlandırmaktan başka bir işe yaramamıştı.

ııı. Azabın ve Helakin Şiddeti

وَكَذٰلِكَ اَخْذُ رَبِّكَ اِذَآ اَخَذَ الْقُرٰى وَهِيَ ظَالِمَةٌ اِنَّ اَخْذَهُٓ اَل۪يمٌ شَد۪يدٌ “Haksızlık eden şehirleri(n halkını helak için) yakaladığında, Rabbinin yakalayışı işte böyle (şiddetli)dir. Şüphesiz ki O’nun yakalaması elem vericidir; şiddetlidir!”

Âyetteki وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böyle(dir)”; اَخْذُ رَبِّكَ ahzü rabbike tamlaması “senin Rabbinin yakalaması”; اِذَآ اَخَذَ izâ ehaze fiili “yakaladığı zaman”; الْقُرٰى el-kurâ kelimesi “şehirleri”; وَهِيَ ve hiye zamiri “onlar (şöyle iken)”; ظَالِمَةٌ zâlimetün kelimesi “zalimdir, zalim iken”; اِنَّ اَخْذَهُٓ inne ahzehû tamlaması “muhakkak ki O’nun yakalaması”; اَل۪يم elîmun kelimesi “elem verici(dir)”; شَد۪يد şedîdün sözcüğü ise “şiddetli(dir)” demektir.

Burada ilâhî cezalandırmanın ne kadar şiddetli olduğu gündeme getirilmektedir.

1. وَكَذٰلِكَ اَخْذُ رَبِّكَ اِذَآ اَخَذَ الْقُرٰى وَهِيَ ظَالِمَةٌ “Haksızlık eden şehirleri(n halkını helak için) yakaladığında, Rabbinin yakalayışı işte böyle (şiddetli)dir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün muhataplara seslenmekte ve eğer bir şehir halkı zulmediyor, haksız davranıyorsa onları yakalamasının “kıssasını anlattığı kavimlerdeki gibi olduğunu” haber vermektedir. Özelde bu sûrede, genelde bütün Kur’ân’da anlattığı kıssalarda azgın kavimlerin dünya hayatlarında yaşadıkları helak türlerinin oldukça şiddetli ve ibret içerikli olduğunu söylemek istemektedir. Bir sonraki âyette de belirtildiği gibi, bu korkunç akıbetlere bakarak, onlardan ibret alınarak, dersler çıkartılarak benzer hataları işlememeleri noktasında herkes uyarılmaktadır.

Âyette اِذَآ اَخَذَ الْقُرٰى وَهِيَ ظَالِمَةٌ “Zulmeden memleketleri (onların halkını helak için) yakaladığında” buyrulması, muhatabın şehirler olduğunu göstermez. Zira şehirlere değil, o şehirlerde oturan ve azgınlık yapanlara “zalimler” denebilir. Âyette ifade الْقُرٰى el-kurâ yani “şehirler” üzerinden olsa da maksat o şehirlerin halklarıdır; mesaj da insanların yaptığı yanlışıklara ve onların yaşadığı akıbete dikkat çekmektir. Bu ifadenin benzerleri Yûsuf 12/82, Enbiyâ’ 21/11 ve Kasas 58/58 gibi âyetlerde de vardır.

2. اِنَّ اَخْذَهُٓ اَل۪يمٌ شَد۪يدٌ “Şüphesiz ki O’nun yakalaması elem vericidir; şiddetlidir!” Âyette iki kez kez geçen اَخْذ ahz ve bir kez geçen اَخَذَ ehaze kelimeleri “almak, yakalamak, cezalandırmak, tepelemek, enselemek”(5) manalarına gelmektedir. Yüce Allah’ın hak edenleri dünyada cezalandırmasının da son derece elem verici ve can yakıcı olduğu, ayrıca çok şiddetli, ağır, zor, çetin ve korkunç bir mahiyet arz ettiği beyan edilmektedir. Ebû Mûsâ el-Eş‘arî Nebî (as)’ın şöyle buyurduğunu nakletmiştir: “Yüce Allah zalimlere mühlet verir; nihayet onları yakaldığında da ağır bir şekilde cezalandırır.”(6)

b) Mahşer Şartlarında Yaşanacaklar

Yüce Allah, sûrenin 103-108. âyetlerinde bütün bu anlatılanlarda ahiret azabından korkanlar için elbette ibretler bulunduğunu, o gün bütün insanların bir araya toplanıp orada hazır bulunacağını haber vermekte, kıyamet gününü sadece bir süreliğine ertelemekte olduğunu bildirmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın izin vermemesi durumunda mahşerde hiç kimsenin konuşamayacağı, insanların kiminin bedbaht, kiminin de mutlu olacağı, azgınların ateşte korkunç bir nefes alış verişlerinin bulunacağı ifade edilmektedir. Gerek azgınların cehennemdeki azaplarının, gerekse iyilerin cennetteki durumlarının Yüce Allah’ın dilemesi hariç gökler ve yer devam ettiği sürece ebedi olarak yaşanacağı bildirilmektedir.

ı. Mahşerdeki Toplanış

اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِمَنْ خَافَ عَذَابَ الْاٰخِرَةِ ذٰلِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَذٰلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ وَمَا نُؤَخِّرُهُٓ اِلَّا لِاَجَلٍ مَعْدُودٍ “Şüphesiz ki bunda, ahiret azabından korkanlar için elbette ayet (ders) vardır. O gün, bütün insanların bir araya toplandığı bir gündür ve o gün (herkes için) şahit kılınmış bir gündür. Biz onu (kıyamet gününü) sadece (belirlenmiş) sayılı bir süre için ertelemekteyiz.”

Buradaki اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَة le âyete ifadesi “elbette (kesin) delil”;لِمَنْ خَافَ limen hâfe ifadesi “korkan(lar) için”; عَذَابَ الْاٰخِرَةِ ‘azâbe’l-âhirati tamlaması “âhiret azabından”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; يَوْم yevmun sözcüğü “(şöyle) bir gündür”; مَجْمُوع mecmû‘un kelimesi “toplanılan”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; النَّاس en-nâsü kelimesi “insanların”;وَذٰلِكَ ve zâlike kelimesi “ve yine bu”; يَوْم yevmun sözcüğü “(şöyle) bir gündür”; مَشْهُود meşhûdün sözcüğü “şahit kılınmış”;وَمَا نُؤَخِّرُهُ ve mâ nüahhıruhû fiili “ve onu ertelemeyiz, ertelemeyeceğiz”; اِلَّا لِاَجَلٍ مَعْدُودٍ illâ liecelin ma‘dûdin istisnası ise “belirli bir müddete kadardan başka” demektir.

Burada kıssaların anlatılma gerekçesine ve mahşerin yapısına dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِمَنْ خَافَ عَذَابَ الْاٰخِرَةِ “Şüphesiz ki bunda, ahiret azabından korkanlar için elbette ayet (ders) vardır” Yüce Allah genelde kıssaların özelde geçmiş kavimlerin helak edilmesinde âhiretteki korkunç azaptan korkanlar için nice nice deliller ve dersler olduğunu, bütün bu anlatılanların çeşitli ibretler içerdiğini beyan etmektedir. لَاٰيَة leâyeten ifadesindeki lâm/le harfi manaya te’kîd yani “pekiştirme/güç” katmakta ve anlatılan akıbetlerin çok güçlü ibretler ve dersler içerdiğini ortaya koymaktadır.

Kur’ân’da kıssaların yer alma gerekçeleri ve kıssa kavramıyla ilgili bilgileri Yûsuf 12/3’te vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

2. ذٰلِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ وَذٰلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ “. O gün, bütün insanların bir araya toplandığı bir gündür ve o gün (herkes için) şahit kılınmış bir gündür.” Yüce Allah azabına dikkat çektiği “âhiret” için iki ifade kullanmaktadır:

a) ذٰلِكَ يَوْمٌ مَجْمُوعٌ لَهُ النَّاسُ “O gün bütün insanların bir araya toplandığı bir gündür.” Yüce Allah âhirette öncekiler ve sonrakiler manasında bütün insanların O’nun huzurunda toplanmış olacağını, herkesin bir araya geleceğini haber vermektedir. İnsanların orada bir araya toplanacağıyla ilgili olarak Sâffât 37/16-18’de şöyle buyrulmaktadır: “Gerçekten biz öldüğümüz, toprak ve kemik olduğumuz zaman mı, diriltileceğiz? İlk atalarımızda mı (diriltilecek)? De ki: Evet, hem de hor ve hakir olarak (diriltileceksiniz).”

Benzer tereddütlerin ortaya konulmasına verilen cevapta bu defa Vâkı‘a 56/47-50’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Diyorlardı ki: ‘Hem biz hem de önceki atalarımız ölüp toprak ve kemik yığını haline gelince (tekrar) diriltileceğiz (öyle) mi?’ De ki: Hem öncekiler (atalarınız) hem de sonraki (siz)ler, bilinen bir günün belirlenen vaktinde mutlaka toplanacaksınız.” İşte bütün bu ve benzer âyetlerde mahşerdeki diriltilmeye inanamayanlara esaslı cevaplar verilmektedir.

Mahşerde bütün insanların toplanmasıyla ilgili olarak Kehf 18/99’da şöyle buyrulmaktadır: “Sûr’a da üfürülmüş, böylece onları bütünüyle bir araya getirmiş (olacağız).” Âyetin verdiği mesaja göre mahşer günü Sûr denilen boruya üflenecek ve bütün insanlar bir araya getirilip toplanacaktır.

Kehf 18/47’de de açıklayacağımız üzere, Yüce Allah bütün insanları âhirette toplayacağını, hiç kimseyi bundan istisna kılmayacağını beyan etmektedir. Mahşerde yaşanacak yedi aşamanın ilki “diriltilme”, ikincisi ise “toplanma”dır. İşte bu âyette dikkat çekilen husus budur. İnsanlar dünyada yaptıklarının hesabını vermek üzere mahşerdeki yargılama için diriltilecek ve Yüce Allah’ın huzuruna teker teker çıkartılacaklardır. Haşr ve cem‘ yani toplanmayla ilgili olarak Kur’ân’da oldukça fazla âyetin bulunduğunu beyan etmekle yetinelim.(7) Bu konuda müstakil olarak “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret” adıyla bir eser kaleme aldığımız için burada detaya girmek istemiyoruz.(8)

b) وَذٰلِكَ يَوْمٌ مَشْهُودٌ “O gün (bütün muhatapların) şahit kılınmış (olacağı) bir gündür.” Mahşer için dile getirilen bu ifadede, o günde her şeyin göz önüne serileceği, o günü herkesin göreceği ortaya konulmaktadır. O gün her şey ortaya serilecek, özellikle insanlar için her şey şahit kılınacaktır. Zira insanlar bu âleme sahip olmaya değil, şahit olmaya geldiklerini unutmamalıdırlar. Kur’ân’da kendilerine yemin edilen her ne varsa hepsi insanların şahitleri olacaktır.

Burûc 85/3’te “şahide ve kendisine şahit tutulana yemin olsun” ifadesinde verilmek istenen mesaj da budur. Ayrıca Meryem 19/37’de “büyük günün şahitliği”nden söz edilirken de mahşerin şahitliğine dikkat çekilmektedir. Şahitlerin getirilmesi veya şahitlikle ilgili olarak En‘âm 6/130, Zümer 39/69, Mü’min 40/51, Kâf 50/21 ve Burûc 85/3’te verilen bilgiler konuyu özetlemektedir.

3. وَمَا نُؤَخِّرُهُٓ اِلَّا لِاَجَلٍ مَعْدُودٍ “Biz onu (kıyamet gününü) sadece (belirlenmiş) sayılı bir süre için ertelemekteyiz.” Burada azabın nereye, hangi zamana ve mekâna ertelendiği gündeme getirilmektedir. Yüce Allah hak edenlere dünyada verdiği azabın dışında mahşerdeki azabı da uygulayacağını beyan etmekte ve onu sayılı bir süre için ertelediğini haber vermektedir. Âyette ertelendiği ifade edilen şey “kıyamet”tir. Yüce Allah onu sayılı bir süre için ertelediğini belirtmektedir.

Yargılanmanın ertelenmesiyle ilgili olarak Murselât 77/12-13’te şu bilgiler yer almaktadır: “(Bu durum), hangi güne ertelenmiştir? Fasl (yani her şeyin ayırt edilip açıklanacağı Ayrılma) Günü’ne.” Azabı belli bir güne ertelenenlerle ilgili olarak İbrâhim 14/42’de şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Sakın, Allah’ı zalimlerin yaptıklarından habersiz sanma! Muhakkak ki (Allah) onları (cezalandırmayı), korkudan gözlerin dışarı fırlayacağı bir güne erteliyor.”

Nâzi‘ât 79/44’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, Son Saatle ilgili bilgi hiç kimseye verilmemiş, Rabbimiz bunu gaybın konusu olarak sadece kendisine saklamıştır. Neml 27/65’te beyan edildiği gibi, “Göklerde ve yerde Allah’tan başka hiç kimse gaybı bilemez.” Gaybın en önemli konularından birisi olan Son Saat, kıyâmet ve âhiret süreciyle ilgili bilgi sadece ve sadece Yüce Allah’ın katındadır. Konuyla ilgili olarak Tâhâ 20/15’te şöyle buyrulmaktadır: “Son Saat mutlaka gelecektir. Herkese, peşine koştuğu şeyin karşılığı verilsin diye neredeyse onun gizliliğini kaldıracağım.”

Genellikle alametlerinden bahsedilen kıyâmet hakkında onun aniden geleceği defalarca beyan edilmesine ve bu konuda Hz. Peygamber dahil hiç kimsenin bilgi sahibi kılınmadığı bildirilmiş olmasına rağmen,(9) alametlere dair bir literatür oluşturulması çeşitli istismarları da maalesef beraberinde getirmiştir.

“Ecele tehir”le ilgili olarak Nûh 71/3-4’te çeşitli açıklamalar yapacağız. Söz konusu âyetlerde şöyle buyrulmaktadır: “Allah’a kulluk edin; O’na karşı takvânızı takının (sorumluluğunuzu bilin, duyarlı olun) ve bana itaat edin ki (Allah) da günahlarınızı bağışlasın ve sizi belli bir ecele kadar tehir etsin (cezalandırmadan yaşatsın). (Unutulmamalıdır ki) Allah’ın belirlediği süre dolunca o artık ertelenemez. Keşke bilseydiniz!”

ıı. Âhiretteki Çaresizlik ve İki İnsan Grubu

يَوْمَ يَاْتِ لَا تَكَلَّمُ نَفْسٌ اِلَّا بِاِذْنِه۪ فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَسَع۪يدٌ “O geldiği gün O’nun (Allah’ın) izni olmadan kimse konuşamaz. Onlardan kimi azgındır, kimi de mutlu.”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; يَاْتِ ye’ti fiili “gelir”; لَا تَكَلَّمُ lâ tekellemu fiili “konuşamaz”; نَفْس nefsün kelimesi “hiçbir nefis”; اِلَّا بِاِذْنِه۪ illâ biiznihî istisnası “O’nun izni dışında”; فَمِنْهُمْ fe minhum ifadesi “onlardan (şöylesi) vardır”; شَقِيّ şakıyyun kelimesi “azgın, bedbaht olan”; وَسَع۪يدٌ ve sa‘îdün sözcüğü ise “ve mutlu, bahtiyar olan da” demektir.

Burada mahşer şartlarında insanların çaresizliği ve temelde iki gruba ayrılacakları gündeme getirilmektedir.

1. يَوْمَ يَاْتِ لَا تَكَلَّمُ نَفْسٌ اِلَّا بِاِذْنِه۪ “O geldiği gün O’nun (Allah’ın) izni olmadan kimse konuşamaz.” Burada geçen يَاْتِ ye’ti fiilinin aslı يَاْتى ye’tî şeklindedir; kesra harekeyle yetinildiği için yâ harfi düşürülmüştür. Bu fiilin faili ise önceki âyette geçen yevme kelimesidir; yani tehir edilen “kıyamet günü”dür.(10) Bu arada âyette geçen تَكَلَّمُ tekellemu fiilinin aslı da تَتَكَلَّمُ tetekellemu şeklindedir; okunuşta iki tâ yan yana ağır geleceği için bazen bunların birisi düşürülür.

Yüce Allah kıyamet günü geldiğinde O’nun izni olmadan hiçbir nefsin yani canın konuşamayacağını haber vermektedir. Burada sözü edilen “konuşmama”yı daha çok “kendini savunamama” şeklinde anlamak gerekmektedir. Çünkü mahşerde hiç konuşmamaktan söz edilmemektedir.

Konuyla ilgili olarak Nebe’ 78/38’de şöyle buyrulmaktadır: “Ruh(lar)ın ve meleklerin saf duracakları o gün, Rahmân’ın izin verdiklerinden başkaları konuşamayacaktır; konuşan da doğruyu söyleyecektir.” Bu âyette “konuşması”ndan söz edilenler Yüce Allah’ın izin verdiği ve sadece doğruyu söyleyecek olanlardır yani “melekler”dir. İlâhî huzurda sadece onlar konuşabileceklerdir ve bu konuşma da bir anlamda onların zaten dünyada kaydettikleri insan davranışları hakkında şahitlikte bulunmaları şeklinde tecelli edecektir.

Unutulmamalıdır ki mahşerdeki duruşmada artık yapanlar değil, yapılanlar konuşacak veya konuşturulacaktır. Yapılanlar kayıt altına alındığı için adeta bir film gibi her şey insanın bilgisine sunulacak ve o da verilen karara sadece saygı duymak zorunda kalacaktır. Gerçeği sadece Yüce Allah bilir.

En‘âm 6/23, A‘râf 7/38-39, Nahl 16/111, İbrâhim 14/21-22, Ahzâb 33/66-68, Sebe’ 34/31-33, Sâffât 37/27-32, Sâd 38/59-64 gibi pek çok âyette mahşer şartlarında bazı konuşmaların olacağı anlaşılmaktadır. Bu durumda Râzî’nin de ifade ettiği gibi şu söyleyenilir: Demek ki oradaki konuşmaların kişiye faydası olmayacaktır. Dahası, mahşer denilen yer çeşitli durakların yaşanacağı bir duraktır. Oranın bazı aşamalarında veya bazı mekânlarında kişiler konuşturulur, kendilerini savunurlar; bazılarında konuşturulmazlar; bazılarında ise ağızları mühürlenir, hiçbir şekilde dillerini dahi kıpırdatamazlar.(11) Yâsîn 36/65’te dikkat çekilen husus da budur.

Bu arada mahşerde Yüce Allah’ın huzurunda kimlerin konuşabileceği veya konuşamayacağıyla ilgili geniş bir değerlendirmeyi Murselât 77/35-36’da yapacağımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Ancak önemine binaen bazı âyetlerin meallerini hatırlatmak istiyoruz:

Yüce Allah mahşer şartlarında insanların özellikle kötü insanların mazeret ileri sürme anlamında konuşmasına kesinlikle izin vermeyecektir.

Nahl 16/84: “Her ümmetten bir şahit göndereceğimiz gün, artık ne kâfir olanlara (özür dilemelerine) izin verilir ne de onların özür dilemeleri istenir.”

Mü’minûn 23/105-108: “Size âyetlerim okunurdu da, siz onları yalanlardınız değil mi? Derler ki: Rabbimiz! Azgınlığımız bizi altetti; biz, bir sapıklar topluluğu idik. Rabbimiz! Bizi buradan çıkar. Eğer bir daha (ettiklerimize) dönersek, artık belli ki biz zalim insanlarız. Buyurur ki: Alçaldıkça alçalın orada! Bana karşı konuşmayın artık!”

Kıyâmet 75/14-19: “Özürlerini sayıp dökmeye kalkasa da artık insan, kendi kendinin şahididir. Ey suçlu kişi, artık onu (amel defterini) çarçabuk almak için dilini dahi kımıldatma. Şüphesiz onu (amel defterini) toplamak ve onu okutmak bize aittir. O halde, biz onu okuduğumuz zaman, sen onun okunuşunu takip et. Sonra onu açıklamak da bize aittir.”

Tahrîm 66/7: “Ey kâfirler! Bugün özür dilemeyin. Dünyada yaptıklarınızın karşılığını göreceksiniz.”

Murselât 77/35-36: “Bu, (kâfirlerin) konuşamayacağı ve kendilerine izin verilmediği için özür de dileyemeyecekleri bir gündür.”

Kişilerin özürlerinin kendilerine faydasının bulunmayacağını bildiren âyetler de vardır. Bu bağlamda Rûm 30/57, Mü’min 40/52, Fussılet 41/24, Câsiye 45/35. âyetler hatırlanmalıdır.

2. فَمِنْهُمْ شَقِيٌّ وَسَع۪يدٌ “Onlardan kimi azgındır, kimi de mutlu.” Mahşerde sorgulanacak kişiler iki gruba ayrılacaklardır. Bunların biri “azgınlar ve bedbahtlar” grubudur; diğeri ise “mutlu ve bahtiyar” olanlardır. “Deliler ve çocuklar gibi olanların durumu nedir?” diye bir soru akla gelebilir. Onlar sorumlu olmadıkları için İsrâ’ 17/15’te de belirtildiği üzere hiçbir şekilde azaba çarptırılmaları mümkün değildir. Âhirette üçüncü bir kalış yerinden de söz edilmediği için muhtemelen onlar da cennete, cennetin belirli bir yerine alınabilirler. Gerçeği elbette ve sadece Yüce Allah bilmektedir. Bu durumda âyetteki ifadeden maksadın “hesaba çekilecek kişiler” olduğu söylenebilir.(12)

a) Âyette geçen شَقِيّ şakıyy kelimesi Meryem 19/4, 32 ve 48’de de geçmekte, bağlam gereği “mahrum” manasına gelmektedir. Kelimenin fiil kullanımlarına (teşkâ, yeşkâ) bakıldığında “mutsuz olmak”(13) manası gibi şekû kalıbında “azgınlığı tercih etmek”(14) manası da görülmektedir. Bu arada Mü’minûn 23/106’da geçen şıkveh kelimesi de cehennemlik olmayı gerektirecek azgınlık anlamına gelmektedir. Ayrıca aynı kökten gelen ve A‘lâ 87/11, Şems 91/12 ile Leyl 92/15’te ism-i tafdîl kalıbında geçen el-eşkâ/eşkâ kelimeleri de “en azgın” demektir.

Bütün bu kullanımların ışığında yorumunu yapmakta oldğumuz âyette geçen şakıyy kelimesinin sadece “huzursuzluk” değil, kişiyi cehennemlik yapan “azgınlık” anlamına geldiğini belirtmeliyiz. Çünkü buradaki kullanımın karşıtı olan sa‘îd kelimesi cennetliklerle ilgilil olduğu için şakıyy kelimesinin de cehennemliklerle ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Anlaşılıyor ki bu durumda olanlar şirk, küfür ve nifak içerisinde bulunan inkârcılardır; kendilerini bekleyen ise bir sonraki âyette de ifade edildiği gibi “ateş azabına uğratılmak”tır.

b) Âyette yer alan سَع۪يد se‘îd kelimesi ise Kur’ân’da sadece burada geçmekte ve cennetliklerin sahip kılınacağı mutluluk halini ifade etmektedir. Aynı kökten gelen سُعِدُوا su‘ıdû edilgen fiili de Kur’ân’da sadece Hûd 11/108’de kullanılmakta ve o da “mutlu kılınmak” şeklinde mutluluğun fiil halini içermektedir. Buna göre, önceki kelime cehennemlikleri ifade ederken bu kelime de onun zıddına “cennetlikler” için kullanılmış olmaktadır. Verilmek istenen mesaj bu kişilerin cennette çeşitli ikramlara mazhar kılınacaklarıdır.

ııı. Azgın Bedbahtların Korkunç Akıbeti

فَاَمَّا الَّذ۪ينَ شَقُوا فَفِي النَّارِ لَهُمْ ف۪يهَا زَف۪يرٌ وَشَه۪يقٌ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا مَا دَامَتِ السَّمٰوَاتُ وَالْاَرْضُ اِلَّا مَا شَآءَ رَبُّكَ اِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِمَا يُر۪يدُ “Azgın olanlar ateştedir; orada onların (öyle feci) bir nefes alıp vermeleri vardır ki! Rabbinin dilemesi hariç, gökler ve yer durdukça orada ebedî kalacaklardır. Şüphesiz ki Rabbin istediğini yapandır.”

Buradaki فَاَمَّا الَّذ۪ينَ شَقُوا fe emmellezîne şakû ifadesi “azgın olanlara, azgınlık etmiş olanlara gelince”;فَفِي النَّارِ fe fi’n-nâri ifadesi “(onlar) ateşte(dirler), (ateşte olacaklardır)”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; زَف۪يرٌ وَشَه۪يقٌ zefîrun ve şehîkun kelimeleri birlikte “öyle homurtulu bir nefes alış veriş”; خَالِد۪ين hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”;مَا دَامَتِ mâ dâmet fiili “devam ettiği sürece”; السَّمٰوَات es-semâvâtü kelimesi “gökler”; وَالْاَرْضُ ve’l-ardu sözcüğü “ve yeryüzü”; اِلَّا مَا شَآءَ رَبُّكَ illâ mâ şae rabbuke istisnası “senin Rabbinin dilemesi hariç”; اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”; فَعَّال fe‘‘âlün kelimesi “çok yapan(dır)”; لِمَا يُر۪يدُ limâ yürîdü ifadesi ise “istediği şeyi” demektir.

Burada cehennemliklerin korkunç akıbetiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. فَاَمَّا الَّذ۪ينَ شَقُوا فَفِي النَّارِ لَهُمْ ف۪يهَا زَف۪يرٌ وَشَه۪يقٌ “Azgın olanlar ateştedir; orada onların (öyle feci) bir nefes alıp vermeleri vardır ki!” Yüce Allah شَقِيّ şakıyy yani bedbaht olanların ateşte olacaklarını ve orada korkunç bir şekilde soluk alıp vereceklerini haber vermektedir. Enbiyâ’ 21/100 ve Furkân 25/12’de de geçen زَف۪ير zefir kelimesi, “nefes alırken ciğerleri hava ile doldurmak”tır; Mülk 67/7’de de zikredilen شَه۪يق şehîk sözcüğü ise “bu nefesi merkeb gibi güçlü bir şekilde dışarıya vermek”tir.(15) Bu kelimelerin birbirinin zıddı manalar verdiği de söylenmektedir.(16) Cehennemdeki bu durum oradaki azabın şiddetini ortaya koymakta, cehennemliklerin inim inim inleyip feryat edeceklerini bildirmektedir.

Furkân 25/12’de de belirtildiği üzere, cehennemin korkunç bir uğultusu olacaktır. İlgili âyette mealen şöyle buyrulmaktadır: “Cehennem ateşi uzak bir yerden (çok uzaklardan) kendilerini görünce, cehennemlikler onun kükremesini ve uğultusunu işitecekler.” Yüce Allah, cehennemliklerin çekeceği sıkıntıların oraya atılmadan önce başlamış olacağını beyan etmektedir. Buna göre, cehennemlikler ateşin korkunçluğunu, uğultusunu ve kükremesini işiteceklerdir.

Mülk 67/7’de “Onlar oraya atıldıklarında (cehennemin) korkunç sesini duyacaklardır” buyrulmaktadır. Cehennemin bu yapısı için Enbiyâ’ 21/102’de hasîs, Furkân 25/12’de teğayyuz ve zefîr, Mülk 67/7’de ise şehîk kelimeleri kullanılmaktadır. Bütün bu kelimeler cehennemin çıkardığı uğultunun korkunçluğunu belirtmek için tercih edilmiştir.

Cehennemin korkunç yapısının sonucu olarak, cehennemlikler de orada çok büyük bir sıkıntılı halde bulunacaklar, âhu fîgân edeceklerdir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Hûd 11/106’da da belirtildiği gibi, onların orada زَف۪ير zefîr’i ve شَه۪يق şehîk’ı, yani “homurtulu bir nefes alış verişleri” olacaktır. “Öfke, uğultu ve homurtu” Furkân 25/12’de cehenneme nispet edilerek, sanki canlı bir varlıkmış gibi bir sunum gerçekleştirilmiştir. Bu nedenle, “cehennemin uğultusu” ile “cehennemliklerin iniltileri” birbirine karışacak ve korkunç bir durum oluşacaktır. Çünkü hem “cehennemin uğultusu” hem de “cehennemliklerin iniltili nefesleri” için kullanılan kelimeler aynıdır.

Verilmek istenen mesaj açıktır: Cehennemin fokurtusu, uğultusu ve homurtusu ile oraya gideceklerin iniltisi ve feryadı birbirine karışacak, ürkütücü bir mahiyet arz edecektir. Rabbim müminleri bu korkunç akıbetten muhafaza buyursun.

2. خَالِد۪ينَ ف۪يهَا مَا دَامَتِ السَّمٰوَاتُ وَالْاَرْضُ اِلَّا مَا شَآءَ رَبُّكَ اِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِمَا يُر۪يدُ “Rabbinin dilemesi hariç, gökler ve yer durdukça orada ebedî kalacaklardır. Şüphesiz ki Rabbin istediğini yapandır.” Âlimlerimiz bu konuda uzun uzun tartışmalar yapmışlar ve birbirini tutmayan çeşitli görüşler savunmaya çalışmışlardır. Bu konuda bizim kanaatimiz şöyledir:

a) خَالِد۪ينَ ف۪يهَا مَا دَامَتِ السَّمٰوَاتُ وَالْاَرْضُ “(Onlar) gökler ve yer durdukça orada (ateşte) ebedî kalacaklardır.” Yüce Allah çeşitli âyetlerde cehennemin ebedi olduğunu beyan etmektedir.(17) Burada verilen bilgi ile söz konusu âyetlerdeki bilgiler birbirini tamamlamaktadır. Âhiret şartları devam ettiği sürece azap da devam edecektir. Esasında مَا دَامَتِ السَّمٰوَاتُ وَالْاَرْضُ “Gökler ve yer devam ettiği sürece” ifadesi bir deyimdir ve mahşer şartlarının devam etmesini yani “cennetin göğü ile yeryüzünün göğünün devamını” belirtir. Bu cümlenin, “bir şeyin devamlılığını yani ebediliğini ortaya koyduğu” da nakledilmektedir.(18) Bu yorum da doğrudur; çünkü Kur’ân’da cehennemin ebedi olduğunun açık delilleri olduğu bilinmektedir.

Bu durumda “cehennemin ebediliği” ile “sistemin devamı arasında” herhangi bir çelişki söz konusu değildir. Cehennem azabı tıpkı cennet nimetleri gibi ebedidir; ancak bu ebedilik Yüce Allah’ın bekâ yani “sonsuzluk” sıfatıyla karıştırılmamalıdır. Zira el-âhır ve el-bâkî olan sadece ve sadece Rabbimizdir.(19) Sonsuzluk kavramı sadece Rabbimiz için söz konusudur; mahlûkat için ise ebedilikten söz edilebilir. İki kavram birbirine karıştırılmaz ise sorunun çözüleceği kanaatindeyiz.

b) اِلَّا مَا شَآءَ رَبُّكَ “Rabbinin dilemesi hariç.” Yüce Allah azabın ebediliğini tıpkı cennet ödüllerinin ebediliği gibi bir istisna cümlesiyle ilişkilendirmektedir. Buradaki istisna, ahiret şartları devam ederken azabın ve nimetlerin biteceğini göstermez. Aksine mahşer şartları devam ettiği sürece cehennem de cennet de ebedidir; bunda hiçbir şüphe yoktur. Bu durumda istisnanın Yüce Allah’ın mutlak otoritesine bir vurgu olduğu söylenebilir. Zaten bir sonraki cümle de bunu desteklemektedir. İstisnaya konu meselenin gerçekleşmiş olma zorunluluğu yoktur; sadece her şeyin Yüce Allah’ın kontrolünde olduğuna dikkat çekilmiş olmaktadır.

Fâtır 35/37 gibi çeşitli âyetlerde zikredildiği üzere, pek çok âyette “cehennemden çıkışın olmayacağı” beyan edilmektedir. Âyetler arasında herhangi bir çelişki bulunmayacağı gerçeğinden hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki istisna cümlesini anlamak zorundayız. Durum böyle olunca, burada istisnanın mutlak surette gerçekleşeceğini değil, bunun ilahi kudrete işaret ettiğini ve âhiret şartlarında cehennemden çıkışın mümkün olmayacağını belirtmek yanlış olmasa gerektir.

c) اِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِمَا يُر۪يدُ “Şüphesiz ki Rabbin, istediğini hakkıyla yapandır.” Burada Yüce Allah’ın dilediğini yapabildiği beyan edilmektedir. Bu âyetle benzer mana veren cümleler Bakara 2/253, Âl-i İmrân 3/40, İbrâhim 14/27, Hûd 11/107, Hacc 22/18 ve Burûc 85/16’da da yer almaktadır. Yüce Allah işte bu cümlede mutlak kudretine değinmekte ve tıpkı Burûc 85/12-16’da beyan edildiği gibi, eşsizliğine ve erişilmezliğine dikkat çekmektedir. Konu cehennemliklerin azabı olunca her şeyin mutlak hâkimi olan Yüce Allah’ın dilediğini yapabileceği, Enbiyâ’ 21/23’te belirtildiği gibi yaptığı nedeniyle hiç kimsenin O’nu sorgulayamayacağı ortaya konuluyor demektir. Bu doğrultuda bazı âlimlerimiz bu ifadeler gereği bazı günahkâr müminlerin cehennemden çıkartılabileceğini veya bazılarının cehennemin en şiddetli yerinden daha hafif yerine çıkartılacağını belirtmişlerdir.(20)

Durum böyle olunca, Yüce Allah kendisine yönelenlerden dilediğini bağışlayabileceği gibi, azabı hak edenlere de azap edebilir. Hûd 11/107’de belirtildiği gibi bazılarından azabın kaldırması da mümkündür. Ancak azgınların ve bu şekilde tevbe etmeden ölenlerin yerinin ebedi cehennem olduğu da unutulmamalıdır.

İlâhî huzur ümitsizlik kapısı değildir; oraya kim yönelirse Yüce Allah o yönelişi kabulde kimseden izin almaz. Aynı şekilde, her kim azabı hak etmiş, Yüce Allah da onu onaylamışsa, bu noktada da hiç kimse O’na karşı gelemez, engel olamaz, azabı geciktiremez ve öteleyemez. Mutlak yetkinin sahibi sadece O’dur. İbrâhim 14/27’de de geçtiği gibi “Allah dilediği her şeyi yapabilen” yegâne kudrettir. Benzer bir mesaj Hacc 22/18’de de yer almaktadır.

Hz. İsâ’nın şirk koşanlar için mahşerde dile getireceği, “Onlara azap edersen, onlar Senin kullarındır; kendilerini bağışlarsan, üstün olan ve hükmünde isabet kaydeden sadece Sensin”(21) cümlesi, bu gerçeğin başka bir ifadesidir. Benzer bir ifade de Hz. İbrâhim’e aittir. İbrâhim 14/36’da şöyle buyrulmaktadır: “Ey Rabbim o putlar insanlardan pek çoğunu saptırdılar. Artık kim bana uyarsa o bendendir; kim de bana karşı isyan ederse (biliyorum ki) Sen bağışlayansın; merhamet edensin.”

“Vaadleri”ni yapacak olan Yüce Allah, “va‘îdleri”nden, yani tehditlerinin gereğini yapmaktan vazgeçebilir. Âyetlerden anladığımız budur. Bu durumda “ebedi azap” kavramının insan algısı ve kavrayışının ötesinde başka bir gerçekliğinin bulunduğunu hatırdan çıkarmamak durumundayız. Bizim konuya yaklaşımımız bilgimiz ölçüsünde bu kadardır. Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilmektedir.

ıv. Mutlu Mesut Kulların Ebedi Ödülleri

وَاَمَّا الَّذ۪ينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّةِ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا مَا دَامَتِ السَّمٰوَاتُ وَالْاَرْضُ اِلَّا مَا شَآءَ رَبُّكَ عَطَآءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ “Mutlu kılınanlara gelince, onlar da cennettedir. Rabbinin dilemesi hariç, gökler ve yer durdukça bitmez bir lütuf olarak onlar da orada ebedî kalacaklardır.”

Âyetteki وَاَمَّا الَّذ۪ينَ سُعِدُواve emmellezîne sü‘idû ifadesi “ve mutlu kılınanlara gelince”;فَفِي الْجَنَّةِ fe fi’l-cenneti ifadesi “cennette (olacaklardır)”; خَالِد۪ين hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; مَا دَامَتِ mâ dâmet fiili “devam ettiği sürece”; السَّمٰوَات es-semâvâtü kelimesi “gökler”; وَالْاَرْضُ ve’l-ardu sözcüğü “ve yeryüzü”; اِلَّا مَا شَآءَ رَبُّكَ illâ mâ şae rabbuke istisnası “senin Rabbinin dilemesi hariç”; عَطَآء ‘atâen kelimesi “bir lütuf ve ihsan olarak”; غَيْرَ مَجْذُوذٍ ğayra meczûzin ifadesi ise “tükenmez şekilde” demektir.

Burada Kur’ân’ın “mesânilik özelliği” gereği cennetliklerin huzurlu akıbetiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَاَمَّا الَّذ۪ينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّةِ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا مَا دَامَتِ السَّمٰوَاتُ وَالْاَرْضُ اِلَّا مَا شَآءَ رَبُّكَ “Mutlu kılınanlara gelince, onlar da cennettedir. Rabbinin dilemesi hariç, gökler ve yer durdukça onlar da orada ebedî kalacaklardır.” Âyette geçen سُعِدُوا su‘ıdû edilgen fiili, “haklarında mutlu olacakları şekilde karar ve hüküm verilmiş olmak” manasına gelmektedir. Yüce Allah aksini dilemediği sürece mutlu kılananların da “gökler ve yeryüzü devam ettiği sürece yani ebedi olarak cennette olacaklarını beyan etmektedir. Buradaki istisna cümlesi tıpkı önceki âyette açıklamaya çalıştığımız şekilde mutlak kudrete atıf olarak anlaşılabilir. Gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

2. عَطَآءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ “(Bu durum) bitmez, tükenmez bir lütuf olarak (böyle olacaktır).” Yüce Allah bahtiyar diye tanıttığı yiğitlere sunacağı nimetlerin bitip tükenmeyeceğini beyan etmektedir.

Cennetin ebedi olduğu çeşitli âyetlerde(22) zikredilmektedir. Cennetin ve nimetlerinin ebediliği konusunu ise Ra‘d 13/35’te geniş bir şekilde ele alacağımız için aynı şeyleri burada tekrarlamak istemiyoruz. İlgili âyette mealen şöyle buyrulmaktadır: “Takvâ sahiplerine vaadolunan cennetin özelliği (şudur): Onun zemininden ırmaklar akar. Yemişleri ve gölgesi süreklidir. İşte bu, takvâlı (duyarlı) olanların (mutlu) sonudur. Kâfirlerin sonu ise ateştir.” Aynı şekilde cennetteki nimetlerin kesintisiz ve engellenemez oluşuyla ilgili olarak Vâkı’a 56/33’te bir beyan yer almaktadır. Ayrıca Fussılet 41/8, İnşikâk 84/25 ve Tîn 95/6’da geçen ecrun ğayru memnûn ifadeleri de cennet nimetlerinin başa kakılmayacaklarını belirttiği gibi, engellenemez ve kesintisiz olduklarını da göstermektedir.

Rabbimiz bizi de bütün mümin kardeşlerimizi de bu nimet yurduna alacağı yiğit kulları arasına ilhak eylesin.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117; A‘râf 7/160, 177; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9
• 2 - Semerkandî, age., II, 176. 3 - Semerkandî, age., II, 168, 176; Taberî, age., XII, 80, 113; Zemahşerî, age., II, 397, 411.
• 4 - Semerkandî, age., II, 176; Taberî, age., XII, 113; Zemahşerî, age., II, 411.
• 5 - Semerkandî, age., II, 176; Taberî, age., XII, 114. 6 - Semerkandî, age., II, 176; Taberî, age., XII, 114.
• 7 - Âl-i İmran 3/12; Nisâ 4/87, 140, 172; Mâide 5/109; En‘âm 6/12, 22, 51, 72, 128; Yûnus 10/28, 45; Hûd 11/103; Hicr 15/25; İsrâ 17/97; Meryem 19/65, 85-86; Tâhâ 20/59, 124-125; Mü’minûn 23/79; Furkân 25/17; Neml 27/83; Sebe’ 34/26, 40; Sâffât 37/22; Fussılet 41/19; Şûrâ 42/7, 15; Câsiye 45/26; Teğâbün 64/9; Mülk 67/24; Murselât 77/38;… 8 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret, İstanbul, Düşün yayınları, 2015.
  • Âl-i İmrân 3/12 Nisâ 4/87 Nisâ 4/140 Nisâ 4/172 Mâide 5/109 En‘âm 6/12 En‘âm 6/22 En‘âm 6/51 En‘âm 6/72 En‘âm 6/128 Yûnus 10/28 Yûnus 10/45 Hûd 11/103 Hicr 15/25 İsrâ 17/97 Meryem 19/65 Meryem 19/86 Tâhâ 20/59 Tâhâ 20/125 Mü'minûn 23/79 Furkân 25/17 Neml 27/83 Sebe' 34/26 Sebe' 34/40 Sâffât 37/22 Fussilet 41/19 Şûrâ 42/7 Şûrâ 42/15 Câsiye 45/26 Teğâbun 64/9 Mülk 67/24 Mürselât 77/38
• 9 - En‘âm 6/59; A‘râf 7/187-188; Enbiyâ’ 21/109; Lokmân 31/34; Ahzâb 33/63; Şûrâ 42/17; Muhammed 47/18; Cinn 72/25; Nâzi‘ât 79/42-44.
  • En‘âm 6/59 A‘râf 7/188 Enbiyâ 21/109 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/63 Şûrâ 42/17 Muhammed 47/18 Cinn 72/25 Nâzi‘ât 79/44
• 10 - Semerkandî, age., II, 177; Taberî, age., XII, 115.
• 11 - Râzî, age., XVIII, 60.
• 12 - Râzî, age., XVIII, 61. 13 - Tâhâ 20/2, 117, 123. 14 - Hûd 11/106.
  • Tâhâ 20/2 Tâhâ 20/117 Tâhâ 20/123 Hûd 11/106
• 15 - Semerkandî, age., II, 177; Taberî, age., XII, 116-117. 16 - Zemahşerî, age., II, 413.
• 17 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 56, 93, 169; Mâide 5/37, 80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/8, 107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Ahzâb 33/65; Sâffât 37/9; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Müddessir 74/28; Nebe’ 78/23; İnfitâr 82/16; Beyyine 98/6. 18 - Semerkandî, age., II, 177.
  • Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/56 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/37 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/8 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Ahzâb 33/65 Sâffât 37/9 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Müddessir 74/28 Nebe' 78/23 İnfitâr 82/16 Beyyine 98/6
• 19 - Rahmân 55/27; Hadîd 57/3.
  • Rahmân 55/27 Hadîd 57/3
• 20 - Semerkandî, age., II, 177; Taberî, age., XII, 117-119; Zemahşerî, age., II, 415.
• 21 - Mâide 5/118.
  • Mâide 5/118
• 22 - Bakara 2/25, 82; Âl-i İmrân 3/15, 107, 136, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/85, 119; A‘râf 7/42; Tevbe 9/22, 72, 89, 100; Yûnus 10/26; Hûd 11/23, 108; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Kehf 18/108; Tâhâ 20/76; Enbiyâ’ 21/102; Mü’minûn 23/11; Furkân 25/15, 16, 76; ‘Ankebût 29/58; Lomân 31/9; Zümer 39/73; Zuhruf 43/71; Ahkâf 46/14; Feth 48/5; Kâf 50/34; Hadîd 57/12; Mücâdile 58/22; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Bakara 2/82 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/107 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/42 Tevbe 9/22 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/26 Hûd 11/23 Hûd 11/108 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Kehf 18/108 Tâhâ 20/76 Enbiyâ 21/102 Mü'minûn 23/11 Furkân 25/15 Furkân 25/16 Furkân 25/76 ‘Ankebût 29/58 Lokmân 31/9 Zümer 39/73 Zuhruf 43/71 Ahkâf 46/14 Fetih 48/5 Kâf 50/34 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8