Tûr Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 49 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “Sînâ Dağı” anlamındaki الطُّور et-tûr kelimesinden alan Tûr sûresi, inişe göre 59, resmî sıralamada ise 52. sûredir.

Tûr sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Zâriyât sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin ilk âyet grubunda çeşitli varlıklara yemin ifadeleri bulunmaktadır. Bu arada Zâriyât 15-19’da ve Tûr 17-20’de muttakilerin ortak özellikleri gündeme getirilmektedir. Ayrıca peygamberlere yönelik Zâriyât 52’deki büyücü ve mecnunluk suçlaması ile Tûr 29-30’daki Hz. Peygamber’e yönelik büyücü, mecnûn ve şâir suçlaması da ortak bir konu olarak görülmelidir.

Tûr sûresi, çeşitli varlıklara yeminle başlamakta, inkârcılara yönelik mahşerdeki azabın hak olduğu vurgulanmakta, Son Saati ve âhireti inkâr edip alay edenler kınanmakta, bu arada duyarlı davranan kişiler olarak muttakilere cennette nasıl nimetler verileceği üzerinde uzun uzadıya bilgiler verilmektedir.

29. âyetten itibaren, müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik suçlamaları gündeme getirilmekte, buna karşılık kurguladıkları şeylerin hatalı olduğu beyan edilmekte, vahye karşı olumsuz bakışlarına “Eğer doğru iseler onun benzeri bir söz getirsinler” denilerek meydan okunmaktadır.

35. âyetten itibaren, yaratılıştan kâinattaki çeşitli özelliklere varıncaya kadar inkârcı muhatapların her konuda yanılgı içerisinde bulundukları ifade edilmekte, tuzak kuranların kendilerinin tuzaklarına uğrayacakları belirtilmekte, Yüce Allah’a yönelik çocuk isnadı gibi noktalarda artık sınırı aştıkları ve mucize isteklerindeki hadsizlikleri dikkatlere sunulmaktadır.

45. âyetten itibaren, bu tür inkârcılara nasıl davranması gerektiği noktasında Hz. Peygamber bilgilendirilmekte, kurdukları hiçbir tuzağın işlerine yaramayacağı beyan edilmekte, dünya azabının ötesinde mahşerde korkunç bir azabın inkârcıları beklediği haber verilmektedir.

Sûrenin son iki âyetinde ise Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlere seslenilmekte, Rabbinin hükmüne sabretmesi gerektiği, ilâhî gözetimde bulundukları, ayaktayken de geceleyin de tesbihe devam etmeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 44-49. âyetlerinde müşriklerin delillere ve elbette görseler de mucizelere karşı duyarsızlıklarını ve inkârdaki kararlılıkları ile onlara karşı takınılacak tavrı gündeme getirmektedir. Sonunda ise sabır ve tesbih kavramlarıyla sûre sona erdirilmektedir.

a) Müşriklerin Duyarsızlıkları ve Akıbetleri

Yüce Allah, sûrenin 44-47. âyetlerinde müşriklerin ilâhi mesajlara karşı ne kadar katı bir tutum içerisinde bulunduklarını, gökten bir parçanın düştüğünü görseler dahi buna “istiflenmiş, yoğun bir bulut” diyerek hafife alacaklarını bildirmekteir.

Ardından, Hz. Peygamber’e hitap edilerek onları hiçbir şeyin kendilerine fayda sağlayamayacağı, tuzaklarının iş göremeyeceği ve yardımla da buluşturulamayacakları mahşere kadar bırakması gerektiği, mahşerdeki azabın dışında başka bir azabın da zalimler için söz konusu olacağı ifade edilmektedir.

ı. Mucizeyle Alay Edişleri

وَاِنْ يَرَوْا كِسْفًا مِنَ السَّمَآءِ سَاقِطًا يَقُولُوا سَحَابٌ مَرْكُومٌ “Gökten düşen bir kütle görseler ‘(Bunlar) üst üste yığılmış bulutlardır.’ derler.”

Âyettekiوَاِنْ يَرَوْا ve in yeravv fiili “ve eğer görseler”;كِسْفًا kisfen kelimesi “parça, kütle”;مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi sözcüğü “gökten”; سَاقِطًا sâkıtan kelimesi “düşen”; يَقُولُوا yekûlû fiili “(şöyle) derler”; سَحَابٌ sehâbun kelimesi “bulut(tur)”; مَرْكُومٌ merkûmun sözcüğü ise “üst üste yığılmış, kümelenmiş” demektir.

Burada müşriklerin mucize istekleri yerine getirilse bile nasıl bir tutum takınacakları gündeme getirilmektedir.

İsrâ’ 17/92’de dile getirildiği gibi müşriklerin istediği mucizelerden birisi de şuydu: “Yahut zannettiğin gibi üzerimize gökten parçalar düşürmelisin.” Yüce Allah işte bu isteği gündeme getirerek müşriklere hitap etmekte ve istedikleri türden olmak üzere gökten üzerlerine bir kütlenin, bir parçanın düşmesi halinde bile inanmayacaklarını “Üst üste yığılmış (yoğun) bulut kütlesi” diyerek alay edeceklerini haber vermektedir.

Delillerin getirilmesine ve gerekli uyarılar yapılmasına rağmen yine de inanmayacakları konusunda benzer ifadeler Bakara 2/6, En‘âm 6/7, 25, 109, 111, A‘râf 7/146, Yûnus 10/96-97, Hıcr 15/13-15, İsrâ’ 17/93, Sebe’ 34/31 ve Yâsîn 36/10 gibi âyetlerde de geçmektedir.

Bunun benzeri bir alay ve yanılgı örneğini ‘Ad kavminde de görmekteyiz. Ahkâf 46/24’te şöyle buyrulmaktadır: “Nihâyet onu, vâdilerine doğru yayılan bir bulut şeklinde görünce, ‘Bu bize yağmur yağdıracak yaygın bir buluttur’ dediler. Hayır! O, sizin acele gelmesini istediğiniz şeydir. İçinde acı azap bulunan bir rüzgârdır!”

Şu‘arâ’ 26/187’de de geçtiği gibi Hz. Şu‘ayb’ın kavmi olan Eyke halkı da ondan böyle bir istekte bulunmuşlar ve “Eğer doğru söyleyenlerdensen o zaman üzerimize gökten parçalar düşür” demişlerdi. Onların bu densizliğine karşılık Yüce Allah onları korkunç bir gölge gününün azabıyla yakalayıp cezalandırmıştı.

İşte bu iki örnekte de olduğu gibi, esasında müşriklerin başına da hem bu dünyada hem de mahşerde azabın geleceği onlara bildirilmekteydi; ama anlamak istemediler. Zira Kamer 54/2’de de geçtiği gibi “Herhangi bir delil (mucize) görseler ‘süregelen bir büyüdür’ derlerdi.” İşte onların bu duyarsız ve alaycı tutumlarının karşılığında onlara nasıl davranılması gerektiği ve kendilerini nelerin beklediği ise devam eden âyetlerde şu şekilde hatırlatılmaktadır:

ıı. Mahşere Kadar Bırakılmaları

فَذَرْهُمْ حَتّٰى يُلَاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذ۪ي ف۪يهِ يُصْعَقُونَ يَوْمَ لَا يُغْن۪ي عَنْهُمْ كَيْدُهُمْ شَيْـًٔا وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ “Artık bayıltılacakları günlerine kavuşuncaya kadar onları kendi hâllerine bırak! Tuzakları o gün kendilerine hiçbir yarar sağlamayacak ve kendilerine yardım da edilmeyecektir.”

Buradaki فَذَرْهُمْ fe zerhum emri “onları bırak”;حَتّٰى يُلَاقُوا hattâ yülâkû fiili “karşılaşıncaya kadar”;يَوْمَهُمُ yevmehum tamlaması “onların (şu) günlerine”; الَّذ۪ي ف۪يهِellezî fîhi ifadesi “ki onda”; يُصْعَقُونَ yus‘akûne edilgen fiili “korkudan bayılıp düşecekler”; يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; لَا يُغْن۪ي lâ yuğnî fiili “fayda vermez”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlara”; كَيْدُهُمْ keydühum ifadesi “onların (kurduğu) tuzakları”;شَيْـًٔا şey’en sözcüğü “hiçbir şekilde”; وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ ve lâ hum yunsarûne cümlesi ise “onlara yardım da edilmez” demektir.

Burada müşriklerin duyarsızlıklarına karşılık nasıl davranılacağı ve sonları gündeme getirilmektedir.

1.فَذَرْهُمْ حَتّٰى يُلَاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذ۪ي ف۪يهِ يُصْعَقُونَ “Artık bayıltılacakları günlerine kavuşuncaya kadar onları kendi hâllerine bırak!” Bir benzeri de Me‘âric 70/42’de geçen bu âyette Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve müşrikleri çarpılacakları, korkudan düşüp bayılacakları korkunç mahşer günüyle karşılaşacakları zamana dek kendi hallerine bırakmasını emretmektedir.

Peygamber tebliğlerine itibar etmeyip bu konuda ısrarcı davrananların artık kendi hallerine bırakılması hakkında Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(1) Ancak bu tür ifadeler müşriklerle bütünüyle irtibatın kesilmesi gerektiğini içermemektedir. Zira Tûr sûresinin 29. âyetinde Hz. Peygamber’in onlara gerçeği hatırlatıp öğüt vermesi gerektiği beyan edilmiştir. Demek ki bu ifade Hz. Peygamber’i risaleti tebliğ ederken çok fazla sıkıntıya düşüren insanlar hakkında ısrarcı olmaması gerektiği noktasında bilgilendirmektedir.

Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçenيُصْعَقُونَ yus‘akûne edilgen fiili çeşitli kalıplarda Kur’ân’da 11 kez geçmektedir. Bu çerçevede sa‘ıka fiili de Zümer 39/68’de zşkredilmekte, sa‘ıkan sözcüğü ise A‘râf 7/143’te yer almaktadır. Dahası, aynı kökten gelen es-sâ‘ıkah kelimesi çeşitli âyetlerde(2) “korkunç gürültü, azap” manasına gelmektedir. “Yıldırımlar” manasına gelen es-savâ‘ık kelimesi ise iki âyette(3) geçmektedir.

Bunlardan bir bölümünde(4) ise “bayılıp düşmek” manası söz konusu olduğu için, burada da maksadın korkunç yapısı nedeniyle kişileri baygın düşürecek ve şiddetle çarpacak olan mahşerdeki azap şartları olduğu kanaatindeyiz. Gerçi bazı âlimlerimiz buradaki maksadı helak edilmek, azaba uğratılmak şeklinde anlamış olsalar da kelimenin asıl anlamı “bayılmak” olduğu için biz de yorumumuzu bu şekilde yapmayı tercih ettik.

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette Hz. Peygamber’e ve elbette bütün müminlere motivasyon içerikli bir mesaj sunmaktadır. Buna göre, Kalem 68/44, Müzzemmil 73/11 ve Müddessir 74/11’de de olduğu gibi, inkârcı ve güçlü kâfirler karşısında Hz. Peygamber’in moralsiz kalmasını engellemek için Rabbimizin onu sahipleneceği ifade edilmektedir. Bu doğrultuda hak ve hakikat düşmanlarını kendisinin helak edeceğini, bir anlamda onların hakkından geleceğini beyan etmek istemektedir.

Burada verilmek istenen mesaj, hakkı yalanlayanların düşmanlıkta başarılı olamayacakları ve geçici üstünlüklerinin Hz. Peygamber’i mağlup etmeye yetmeyeceğidir. Yüce Allah, Hz. Peygamber’i, kendi işine bakması noktasında bilgilendirmekte ve vahiyden yararlanmak isteyenlerle meşgul olmasının daha doğru olacağını ona bildirmektedir. Zaten vahyin ilk dönemlerinde Müslümanların sayısı çok az olduğu için, karşıtlarıyla fiziksel olarak mücadele etmeleri mümkün değildi.

Bu nedenlerle, Yüce Allah inkârcılık ve düşmanlık yapan muhatapları Hz. Peygamber’in gündeminden düşürmektedir. Onlarla uğraşarak daha işin başında düşmanlık filizlerinin yeşertilmesinin önünü kesmeyi amaçlamaktadır.

Peygamberlik döneminin henüz başındayken, düşmanlık yapmak isteyenlerin eline koz vermek ve hoşgörüye dayalı bir öğretinin şiddet yanlısı gibi gösterilmesine fırsat tanımak elbette doğru değildi. İşte Yüce Allah özellikle Mekke dönemi sûrelerinde kâfirlere şiddet içerikli karşılık verilmemesi gerektiğini hükme bağlamıştır.

2. يَوْمَ لَا يُغْن۪ي عَنْهُمْ كَيْدُهُمْ شَيْـًٔا وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ “Tuzakları o gün kendilerine hiçbir yarar sağlamayacak ve kendilerine yardım da edilmeyecektir.” Yüce Allah önceki âyetin bir anlamda açıklamasını bu âyette yapmaktadır. Tûr sûresinin 42. âyetinde müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı tuzak kurma istekleri bu âyette de cevaplanmakta, onların tuzaklarının, komplolarının ve planlarının mahşerde hiçbir işe yaramayacağı ve kendilerine yardım da edilemeyeceği haber verilmektedir.

Mahşerde yardım bekleme konusunu Yâsîn 36/74-75. âyetlerde detaylı bir şekilde incelediğimiz için, burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Bilinmesi gereken şudur: Mahşer şartlarında Yüce Allah’tan başka herhangi bir dost ve herhangi bir yardımcı olmayacaktır, vesselâm. Çünkü Kur’ân’da bu gerçeği ifade eden pek çok âyet(5) vardır.

ııı. Zalimlere Başka Azaplar

وَاِنَّ لِلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا عَذَابًا دُونَ ذٰلِكَ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Haksızlık edenlere, elbette ondan başka da azap vardır. Fakat çoğu bilmezler.”

Âyettekiوَاِنَّ لِلَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ve inne lillezîne zalemû ifadesi “zalim olanlar için, haksızlık edenler için vardır”;عَذَابًا ‘azâben kelimesi “azap”; دُونَ ذٰلِكَ dûne zâlike ifadesi “ondan başka”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ancak”; اَكْثَرَهُمْ ekserahum tamlaması “onların çoğu, çoğunluğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “bilmezler” demektir.

Burada zalimlere başka çok daha korkunç bir azap uygulanacağıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah zalimler için mahşerdeki azaptan öte başka bir azap daha olacağını haber vermekte, ancak bu gerçeği pek çoklarının anlayıp fark etmediğini beyan etmektedir. Her ne kadar bazı âlimler burada sözü edilen azaptan maksadı “kabir”le ilişkilendiriyorsa da âyette dikkat çekilen azabın dünyada çekilen sıkıntılar olduğunda hiç şüphemiz yoktur.

Âyeti “kabir azabı”yla ilişkilendiren müfessirlerin yaklaşımını ve bizim kanaatimizi ortaya koyması bakımından daha önce kaleme aldığımız “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Azabı” adlı eserimizden ilgili bölümü burada aktarmakla yetineceğiz. Önce müfessirlerimizin görüşlerini verelim:

Semerkandî, İbn Abbâs’a ve Katâde’ye nispet edilen bir rivâyete göre buradaki azaptan maksadın “kabir azabı” olduğunu naklettikten sonra, bunun “savaş, çeşitli sıkıntılar ve dünyadaki cezalar” da olabileceği görüşünü dile getirmiştir.(6)

Taberî, benzer şekilde kabir azabı görüşünü zikrettikten sonra maksadın “açlık, çocukların ve malların yok olması anlamında dünyada insanların başına gelen çeşitli musibetler” olduğu görüşünü de nakletmiş, ardından kendi görüşü olarak da tam manayı Yüce Allah’ın tahsis etmediğini, dolayısıyla kıyâmet öncesi bütün azapların kastedilmiş olabileceği kanaatinde olduğunu beyan etmiştir.(7)

Zemahşerî, bunun “Bedir’de kâfirlerin öldürülmesi, 7 yıl süren kuraklık ve kıtlık ile kabir azabı” olduğunu ifade etmiş, Abdullah’ın mushafında عَذَاب ‘azâb kelimesinin yanında bir de قَر۪يب karîb kelimesinin bulunduğunu belirtmiştir.(8) Burada sözü edilen قَر۪يب karîb kelimesinin, bir kıraat türü olarak kabul edilmesi, maksadın hem âhirete hem de kabre göre daha yakın olan dünyadaki bir azap, mesela Bedir’deki bozguna uğrama ihtimalini kuvvetlendirmektedir.

Râzî, âyetteki “zâlimler” ifadesine dikkat çekerek “eğer bu zâlimler Mekkeliler ise maksat Bedir bozgunudur; yok eğer genelde bütün zâlimler ise maksat kabir azabıdır” görüşünü dile getirmiştir.(9)

Kurtubî, daha önce zikredilen görüşleri, insanların ölümden önce başlarına gelen çeşitli sıkıntılar olarak ele almış, bu arada Hz. Ali, Berâ b. Âzib ve İbn Abbâs kaynaklı bir görüş olarak da maksadın kabir azabı olduğunu beyan etmiştir.(10)

Merâğî ise konuyu sadece dünyada insanların başlarına gelen sıkıntılar olarak ele almış, Secde 32/21. âyetteki “Gerçeğe geri dönme” ümidiyle insanlara bu tür dünyevî azapların verilmesine dikkat çeken bir izah getirmiştir.(11)

İbn Kayyim, buradaki azabın, çeşitli suçlardan dolayı “dünyada çekilen azap” olabileceği gibi “berzah azabı” olmasının da mümkün olduğunu, hatta bunun daha doğru olduğunu beyan etmiş, gerekçesini de pek çok suçlunun dünyada cezasını çekmeden ölmesi olarak belirlemiştir.(12)

Süleyman Ateş, Tûr sûresinin ilgili âyet grubunun Hz. Peygamber’i teselli etmek için indirildiğini, müşriklerin Allah’ın azabıyla devrilecekleri güne kadar onları kendi haline bırakmasının ondan istendiğini, kurdukları tuzakların azap olarak başlarına döneceğini ve ondan kurtulamayacaklarını beyan etmektedir. Ayrıca, dünyadaki azaptan ayrı ve daha büyük olarak da âhiret azabının onları beklediğini, dünyadaki asıl felaketin Bedir’deki bozgun olduğunu ifade ederek konuyu bitirmiş, kabir azabına hiç temas etmemiştir.(13)

Âyetler hakkında bizim değerlendirmemiz ise şu şekildedir:

Râzî’nin dikkat çektiği husus gereği, âyetteki zâlimlerden maksadın öncelikle Mekkeliler olması gerekmektedir. Bu durumda onların başına gelen “dünyevî azap” Bedir’de yaşanmıştır. Çünkü hem bu âyette hem de daha önceki âyetlerde kullanılan zamirler bu durumu belirlemektedir. Eğer maksat bütünüyle zâlimler ise onların başına dünyada gelen diğer felaketleri Bedir’dekine benzeterek konuyu izah edebiliriz.

Müfessir Merâğî’nin söyledikleri son derece önemlidir ve doğrudur. Çünkü âhiret öncesinde insanlara ceza vermenin tek amacı, onların pişman olmalarının sağlanmasıdır. Kabirde ceza vermenin, en azından kabirdeki kişiye yönelik böyle eğitici bir tarafının olamayacağı gayet açıktır.

İbn Kayyim, söz konusu âyetteki azabı kabirle ilişkilendirirken, bazı zâlimlerin dünyada azap çekmeden ölmesini, dolayısıyla cehennem ateşinden önceki azabın kabir azabı olması gerektiğini söyleyerek, bizce görülmesi gereken bir noktayı görememiş veya görmezlikten gelmiştir. Çünkü Kur’ân’da yine zâlimlerin, yaptıklarını Allah’ın bilmediğini zannetmemesi gerektiği, azaplarının âhirete tehir edildiği ilkesi konduğu halde, azabın kabre ertelenmesinden söz edilmemektedir:

“Sakın, Allah’ı zâlimlerin yaptıklarından habersiz sanma! Ancak, Allah onları (cezalandırmayı), korkudan gözlerin dışarı fırlayacağı bir güne erteliyor.”(14) Bu âyet, çok açık bir şekilde azabın ertelenme gününü âhiret süreci olarak belirlemekte, iddia edildiği gibi kabirle ilgili herhangi bir bilgi ortaya koymamaktadır. Benzer bir erteleme olayı da yine kıyâmetle ilgili olarak Hûd sûresinde zikredilmektedir.(15) Kısaca söylemek gerekirse İbrahim Hûd 11/104 ve 14/42’ye göre azap tehir edilecekse bu tehir âhirete olacaktır, kabre değil.

Diğer taraftan İbn Kayyim’in kabir azabına delil saydığı söz konusu âyette de, âhiret azabından farklı olarak dünyada da zâlimlere azap edildiğine, fakat insanların çoğunun bunu anlayamadıklarına, bilemediklerine, fark edemediklerine veya hissedemediklerine âyetin sonunda dikkat çekilmektedir.

İnsanların fark edememeleri, onlara azap edilmediği anlamına gelmez. Çekilen manevî veya psikolojik sıkıntıların, kâfirlerin başına gelen çeşitli dünyevî felaketlerin ve ölüm anı sıkıntılarının da âhiret öncesi azap anlamına gelmesinde herhangi bir engel yoktur.

Müfessir Süleyman Ateş’in yaptığı gibi âyetleri konu bağlamında ele alırsak, âyette kabirle ilgili bir mesajın kastedilmediğini rahatlıkla görebiliriz. Mekke’de indirilmiş olan bu âyetlerden maksadın, Hz. Peygamber’i teselli amacı taşıdığı son derece doğru bir tespittir.

Çünkü o dönemde ve o zor şartlarda indirilmiş bir âyette, Mekkelilerin kabir azabına uğratılacağından söz edilmesi eğitici ve moral verici olarak görülemez. Daha doğru olan yaklaşım, inkârcı düşmanların bu dünyada devrilecekleri müjdesinin verilmesidir ki zaten Yüce Allah’ın da söylediği budur.

Bu âyetin kabir azabına delil sayılmasının doğru olabilmesi için ruhun bedenle kabirde buluşması gerekiyor. Oysa Kur’ân’a göre(16) ruhun bedenle tekrar buluşması kıyâmetin kopmasından hemen sonra, yani Sûr’a ikinci defa üfürülmesiyle gerçekleşecektir.

Katâde’nin de dediği gibi Sûr’a ikinci defa üfürülmesi hakkında bilgi veren âyet şudur: “Nihâyet Sûr’a üfürülecek. Bir de bakarsın ki onlar kabirlerinden kalkıp koşarak Rablerine giderler.”(17) Bu âyette geçen الصُّورِ es-sûr kelimesi, الصورة es-sûrah kelimesinin çoğulu olarak الصُّورِ es-suver şeklinde de okunabilir ve “sûretler, bedenler veya cesetler” anlamına gelebilir.(18)

Dolayısıyla Sûr’a ikinci defa üfürülmesi, aynı zamanda ruhların da sûretlere, yani bedenlere üflenmesi anlamını çağrıştırmaktadır. Aksi takdirde, yani eğer kabirde bedene yönelik bir işlem yapılacaksa, o zaman öldükten sonra mahşerdeki diriltilme, yani ba‘s kavramı ortadan kalkacaktır. Durum böyle olunca, kabirde azabı savunanlar için de aynı sorun veya tehlike söz konusudur, diyebiliriz.

Yüce Allah mahşer azabından öte başka bir azaptan daha söz etmekte, ancak insanların çoğunun bunu bilmediğini belirtmektedir. Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(19)

b) Hz. Peygamber’in İnşa Edilişi

Yüce Allah, sûrenin 48-49. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitap etmekte, önce Rabbinin hükmüne sabretmesi gerektiğini, çünkü O’nun korumasında bulunduğunu, herhangi bir işe kalktığında da gecenin bir kısmında da yıldızların batışından sonra da tesbihe devam etmesi gerektiğini kendisine emretmektedir.

ı. Sabır ve Tesbihe Devam

وَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ فَاِنَّكَ بِاَعْيُنِنَا وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ ح۪ينَ تَقُومُ “Rabbinin hükmüne sabret! Çünkü sen gözlerimizin önündesin. Kalktığın zaman da Rabbini hamd (övgü) ile tesbih et (yücelt)!”

Âyetteki وَاصْبِرْ vasbir emri “sabret”; لِحُكْمِ رَبِّكَlihükmi rabbike tamlaması “senin Rabbinin hükmüne”; فَاِنَّكَ fe inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; بِاَعْيُنِنَا bia‘yuninâ tamlaması “bizim gözetimimizde(sin), korumamızda(sın)”; وَسَبِّحْ ve sebbıh emri “ve tesbih et”; بِحَمْدِ رَبِّكَ bihamdi rabbike tamlaması “senin Rabbini hamdederek, överek”; ح۪ينَ تَقُومُ hîne tekûmu ifadesi ise “kalktığın zaman” demektir.

Burada müşriklerin çeşitli baskılarına rağmen Hz. Peygamber’in nasıl davranması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.وَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ فَاِنَّكَ بِاَعْيُنِنَا “Rabbinin hükmüne sabret! Çünkü sen gözlerimizin önündesin.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve tebliğinden ısrarla ve inatla yüz çeviren müşriklerle ilgili sabırlı olmasını, çünkü ilâhî gözetim altında bulunduğunu beyan etmektedir. Müşriklerin çeşitli eza ve cefalarına karşı hazırlıklı olup dik durması ondan ve elbette hak ve hakikati savunan bütün müminlerden istenmektedir.

a) وَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ “Rabbinin hükmüne sabret!” Çeşitli âyetlerde de belirttiğimiz üzere, sabr, “hak ve hakikat üzere direniştir, inançları savunmaktır.” “İnsanın nefsini dizginlemesi” anlamında sabr “yılgınlık, korkaklık, çöküntü ve dert yanmanın zıddı”dır. İzzet ve şeref veren şey sabırdır; zillet ve mezellete düşüren şey sabır değil, acziyettir.

Lokmân 31/17’de de geçtiği gibi, namazı kılmak, iyiliği emredip kötülükten nehyetmek bunu yapanlara birtakım eziyetlerin yapılabileceğini ortaya koymaktadır. Çünkü bu âyetin devamında “başına gelene de sabret” emri zikredilerek bu tür iyilik faaliyetlerinin dünyada ağır faturaları beraberinde getireceği anlaşılmaktadır.

Yüce Allah’ın hükmüne razı olup o uğurda sabretmek sadece karşı taraftan gelecek eziyetlere göğüs germeyi değil, tebliğdeki görevi gerektiği gibi yapmaya devam etmeyi de karşıtlarına Yüce Allah’ın uygulayacağı prosedürü de beklemeyi içermektedir.

Karşıtlarının şiddetli düşmanlıkları karşısında Hz. Peygamber’in de zaman zaman aklına beddua türü şeyler gelmiş olması muhtemeldir. Esasında Yüce Allah Meryem 19/84’te “Onlar hakkında acele etme; biz onlar için saydıkça saymaktayız” buyurmakta, dolayısıyla müşriklerin azgınlığı nedeniyle onun da bunaldığı zamanların yaşandığı anlaşılmaktadır.

Yüce Allah işte bu ve benzer durumlarla ilgili Hz. Peygamber’i risalet görevi noktasında inşa etmekte ve ne zaman nasıl davranması gerektiğini kendisine ve onu izleyen müminlere öğretip emretmektedir. Târık 86/17 gibi âyetlerde de geçtiği gibi, Yüce Allah’ın hükmünde eğer muhataplara zaman tanımak varsa bunda bir hikmetin bulunduğu bilinmeli ve ona göre göreve devam edilmelidir.

b) فَاِنَّكَ بِاَعْيُنِنَا “Sen bizim gözetimimizdesin.” Bu ifade hakkında da şunları söyleyebiliriz: Bu ifade üç kez Hz. Nûh’un gemisiyle ilgili pasajlarda,(20) bir kez de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçmektedir. Hz. Nûh örnekliğinde de olduğu üzere, sabrın emredildiği bu gibi âyetlerde Rabbimiz bütün muhataplarına moral vermekte ve başta Hz. Peygamber olmak üzere diğer müminlerin de O’nun gözetiminde, korumasında veya nezaretinde olduğunu müjdelemektedir.(21) Bu hem Rabbimizin yardım ediciliğini, hem de kullarını sahipsiz bırakmamakta olduğunu, gözetiminde bulunmanın insana çok büyük bir güven ve huzur vermesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

Tûr sûresinin 42. âyetinde de açıkladığımız üzere, müşrikler Hz. Peygamber’e ve tebliğ ettiği risalet öğretilerine karşı tuzaklar kurmak, komplolar düzenlemek ve entrikalar içerisinde bulunmak istiyorlardı. İşte onların bu tür tehditkâr tutumu ve ifadeleri yorumunu yapmakta olduğumuz âyette cevaplanmakta ve onlara karşı hiçbir tereddüde yer olmadığı beyan edilmek istenmektedir.

2. وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ ح۪ينَ تَقُومُ “Kalktığın zaman da Rabbini hamd (övgü) ile tesbih et (yücelt)!” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde Hz. Peygamber’i ve elbette bütün müminleri bilgilendirmekte, sabah kalkıldığında Allah’ı hamd ederek tesbih etmenin gerekliliğini vurgulamaktadır.

a) Bakara 2/30’da da açıkladığımız gibi, tesbîh kelimesi s-b-h kökünden gelmekte ve “varlığını sürdürmek”, “yüzmek”, “övmek” gibi anlamlara gelmektedir. Tesbîh, -insan için- hatırda tutulan şeyin dile getirilmesidir. Zihnin Yüce Allah’ı yüceltmesi ve peşinden kendisinin de yücelmesidir; kozmik ilâhiye katılım çağrısıdır; Allah için, O’nun adına hareket etmek demektir.(22)

Tesbîhin “Allah adına hareket etmek” anlamı, özellikle bu sûrenin 2 ve 3. âyetlerinin mesajıyla gayet uyumludur. Orada da ifade edeceğimiz üzere, varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır. İnsan da Yüce Allah’a kulluk için yaratıldığına göre, bu amacı gerçekleştirmek için yaşamalıdır; âyetteki tesbîh emrinin bir amacı da budur.

Pek çok âyette belirtildiği üzere, bütün varlıklar Yüce Allah’ı kendi halleriyle tesbih etmektedir.(23) Diğer varlıkların tesbihinde bilinç ve kelime tekrarı şart olmadığı için, bunların tesbîhini insanlar anlayamamaktadır. Esasında Yüce Allah’ın iradeli Müslüman kulları olduğu gibi, iradesiz Müslüman kulları da vardır. İşte kâinatta insanlar ve cinler hariç diğer bütün mahlûkat iradesiz kullardır.

İsrâ’ 17/44’te beyan edildiğine göre, onlar da Yüce Allah’ı tesbih etmektedirler. Tesbih iradesiz varlıkları da içeren bir övgü eylemi olmasına karşın, zikirde özellikle bilinç şarttır. Tesbih iradeli, iradesiz bütün yaratıkların, zikir ise iradeli ve akıllı varlıkların övgüsüdür.

b) Âyetteki ح۪ينَ تَقُومُ hîne tekûmu ifadesinin neyi ifade ettiği konusunda bazı ihtimaller dile getirilmektedir. Bu bağlamda “yerinden ayağa kalkılan zaman”, “uykudan kalkma zamanı”, “bir işe başlandığında”, “bir meclisten kalkıldığında”, “güne başlarken”, “namaza kalkılınca”, “sabah ve ikindi namazlarından önce” gibi anlamları zikredilmektedir.(24) Bazı rivayetlerde Hz. Peygamber’in bir meclisten kalkarken hamd içerikli dualar söylediği, hatta subhâneke duasını okuduğu nakledilmektedir.(25)

Tesbîhin kendi kök anlamından hareketle, aslında hayata dair her türlü meşguliyet içerisinde yapılacakları Yüce Allah’ın rızası için ve O’nun dediği gibi yapılması gerektiği burada emrediliyor demektir. “Herhangi bir işe kalkmak” ifadesi yeterince açıktır ve hayatın bütün meşguliyetlerini içeren genel ifadeyi daraltmak pek isabetli bir yorum değildir.

ıı. Geceleyin de Tesbih

وَمِنَ الَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَاِدْبَارَ النُّجُومِ “Gecenin bir kısmında ve yıldızların batışından sonra da O’nu tesbih et (yücelt)!”

Âyettekiوَمِنَ الَّيْلِ ve mine’l-leyli kelimesi “ve geceden de, geceleyin de”;فَسَبِّحْهُ fe sebbıhhu emri “O’nu tesbih et”; وَاِدْبَارَ النُّجُومِ ve idbâra’n-nücûmi tamlaması ise “ve yıldızların çekilme vaktinde, kaybolma zamanında” demektir.

Burada geceleyin ve yıldızların arkasından yani sabahleyin, sabaha yakın zamana kadar tesbih edilmesiyle ilgili bilgi ve emir gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette tesbih emrini yenileyerek bu defa geceleyin de bunun yapılması gerektiğini beyan etmektedir. Önceki âyetle birlikte düşünüldüğünde tesbih emrinin hayatı çepeçevre kuşattığını söylemeliyiz. Çünkü gündüz herhangi bir işe kalkılınca ve gecenin hem belli zamanlarında, hem de sabaha yakın kısmında tesbihe devam edilmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Âyetin başındaki مِن min edatı gecenin tamamını değil de bir bölümünü tesbihle değerlendirmek gerektiğini manaya katmaktadır. Bu detay gibi görünen husus aslında çok önemlidir. Çünkü geceleyin kalkıp Kur’ân okumak,(26) secdeler yaparak âyetleri tilavet etmek,(27) istiğfarda bulunmak,(28) secdeler ve kıyam hallerinde Yüce Allah’a boyun eğmek,(29) yataklardan ayrılarak korku ve ümit içerisinde dua ve niyazda bulunmak,(30) tesbihe devam etmek(31) çok önemli bir prensip ve görev olarak belirlenmiştir.

Âyette geçen اِدْبَارَ النُّجُومِ idbâra’n-nücûmi tamlaması “yıldızların batmaya yaklaştığı sıra, yıldızların çekilme vakti, kaybolma zamanı” manasına gelmektedir ki maksat sabah vaktidir. Geceden oluşan tesbîh “akşam ve yatsı namazlarına veya nafilelere”; idbâra’n-nücûmi ise “sabah namazına ve onun iki rekat nafilesine” işaret olarak yorumlanmıştır.(32) Âyetin bu son tamlamasının tefsiri olarak Kâf 50/40’de edbâra’s-sücûdi, yani “secdelerin ardı” ifadesi kullanılmakta, dolayısıyla maksat geceyle ilgili ibadetlerle ilişkilendirilmektedir.

Buradaki النُّجُوم en-nücûm kelimesine Rahmân 55/8’deki gibi “gövdesiz bitki, ot” manası verildiği gibi, “görevler” manası da verilmektedir. Buna göre mana “her namazı bitirdiğinde, her namazın ardında” şeklini alır.

Bir önceki âyette hîne tekûmu ifadesi nasıl ki “bir işe kalmak” manası veriyor ve bununla güneşin doğuşu veya sabahın başlaması kastediliyorsa, bunun devamında yıldızların ardından secde edilmesi de manayı tamamlamaktadır. Dahası النُّجُوم en-nucûm kelimesinin “vahiy parçacıkları, bölümleri” manasından hareketle vahyi kıraatten hemen sonra tesbih ve secde de burada kast ediliyor olabilir. Vallâhu a‘lemu bi’s-savâb.

Her iki yoruma göre de Tûr suresinin son kelimesi olan en-nucûm kelimesinin ardından bir sonraki sûre olan Necm de en-necm kelimesiyle başlamakta, böylece sure sıralamasında da herhangi bir rastgeleliğin olmadığı, sıralamanın tevkîfî olduğu ortaya çıkmaktadır. “Tevkîfîlik” kavramı aklın durdurulması ve vahyin belirlemesi manasına gelmektedir.

Sure sıralamasını yaptığı rivayet edilen sahabi Zeyd b. Sâbit’tir. Bu zat, Hz. Osman zamanında Abdullah b. Zübeyr, Sa‘îd b. el-‘Âs ve Abdurrahman b. Hâris b. Hişam’dan oluşrturulan heyetin başında bulunuyordu. Kaldı ki, kendisi Hz. Ebû Bekir döneminde vahiy malzemesini “resmî” olarak toplamayı gerçekleştirmişti. Bunlardan çok daha önemlisi ise Hz. Zeyd her yıl Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’a vahyi arz etme (arza) olayında bunun son yıl iki kez gerçekleşmesine de şahit olmuştu.

Bütün bu gerekçelerle bakıldığında sure sıralamalarının ictihâdî değil de tevkîfî olduğu görülmektedir. Çünkü Hz. Zeyd’in bunu kendi kafasına göre yapmış olması düşünülemez. Son iki arzadaki sıralama onun eliyle resmi sıralamaya dönüştürülmüştür; kanaatmiz budur. Gerçeği Allah bilir.

Dipnotlar

• 1 - En‘âm 6/70, 91, 112, 137; A‘râf 7/180; Hıcr 15/3; Mü’minûn 23/54; Zuhruf 43/83; Me‘âric 70/42. 2 - Bakara 2/55; Nisâ’ 4/153; Fussılet 41/13, 17; Zâriyât 51/44. 3 - Bakara 2/19; Ra‘d 13/13.
  • En‘âm 6/70 En‘âm 6/91 En‘âm 6/112 En‘âm 6/137 A‘râf 7/180 Hicr 15/3 Mü'minûn 23/54 Zuhruf 43/83 Me‘âric 70/42 Bakara 2/55 Nisâ 4/153 Fussilet 41/13 Fussilet 41/17 Zâriyât 51/44 Bakara 2/19 Ra‘d 13/13
• 4 - A‘râf 7/143; Zümer 39/68; Tûr 52/45.
  • A‘râf 7/143 Zümer 39/68 Tûr 52/45
• 5 - Bakara 2/48, 86, 123; Âl-i İmrân 3/111; Hûd 11/113; Enbiyâ’ 21/39; Mü’minûn 23/65; Kasas 28/41; Zümer 39/54; Fussılet 41/16; Dühân 44/41; Tûr 52/46; Haşr 59/12.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/86 Bakara 2/123 Âl-i İmrân 3/111 Hûd 11/113 Enbiyâ 21/39 Mü'minûn 23/65 Kasas 28/41 Zümer 39/54 Fussilet 41/16 Duhân 44/41 Tûr 52/46 Haşr 59/12
• 6 - Semerkandî, age., III, 356-357. 7 - Taberî, age., XXVII, 36-37.
• 8 - Zemahşerî, age., IV, 404. 9 - Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, XXVII, 273. 10 - Kurtubî, age., XVII, 52.
• 11 - Merâğî, age., XXVII, 38. 12 - İbn Kayyim, er-Rûh, s. 75. 13 - Ateş, Tefsîr, IX, 87.
• 14 - İbrahim 14/42. 15 - Hûd 11/104.
  • İbrâhîm 14/42 Hûd 11/104
• 16 - Yâsîn 36/51; Zümer 39/68. 17 - Yâsîn 36/51. 18 - Bu görüş için bk. Ateş, Tefsîr, VII, 355.
  • Yâsîn 36/51 Zümer 39/68 Yâsîn 36/51
• 19 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 20 - Hûd 11/37; Mü’minûn 23/27; Kamer 54/14. 21 - Semerkandî, age., III, 357; Zemahşerî, age., IV, 404.
  • Hûd 11/37 Mü'minûn 23/27 Kamer 54/14
• 22 - İslâmoğlu, age., s. 835’te 8. not; 1102’de 1. not; 1124’te 1. not.
• 23 - Ra‘d 13/13; İsrâ’ 17/44; Hadîd 57/1; Haşr 59/1; Saff 61/1; Cum‘a 62/1; Teğâbun 64/1.
  • Ra‘d 13/13 İsrâ 17/44 Hadîd 57/1 Haşr 59/1 Saff 61/1 Cum‘a 62/1 Teğâbun 64/1
• 24 - Semerkandî, age., III, 357; Zemahşerî, age., IV, 404; Râzî, age., XXVIII, 275. 25 - Râzî, age., XXVIII, 275.
• 26 - Müzzemmil 73/4. 27 - Âl-i İmrân 3/113. 28 - Âl-i İmrân 3/17; Zâriyât 51/17-18. 29 - Zümer 39/9. 30 - Secde 32/16. 31 - Tûr 52/49; İnsân 76/26.
  • Müzzemmil 73/4 Âl-i İmrân 3/113 Âl-i İmrân 3/17 Zâriyât 51/18 Zümer 39/9 Secde 32/16 Tûr 52/49 İnsân 76/26
• 32 - Semerkandî, age., III, 357; Zemahşerî, age., IV, 404-405.