Mü'minûn Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 118 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki “müminler” anlamına gelen الْمُؤْمِنُون el-mü’minûn kelimesinden alan Mü’minûn sûresi, inişe göre 80, resmî sıralamada ise 23. sûredir.

Mü’minûn sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Hacc sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “insanın yaratılışı” (Hacc 5; Mü’minûn 12-15); “mahşerdeki diriltiliş” (Hacc 5-6; Mü’minûn 16); “kâinat kitabından başlıklar” (Hacc 63-65; Mü’minûn 17-20); “Son Saat’in gerçekliği” (Hacc 1-2; Mü’minûn 101); “çeşitli peygamberlerin kıssaları” (Hacc 42-45; Mü’minûn 23-50); “zamanın görece oluşu” (Hacc 47; Mü’minûn 113-114); “birtakım ilahi emirler” (Hacc 77; Mü’minûn 1-11) gibi konularda ortak mesajlara sahiptir.

Mü’minûn sûresi, müminlerin çeşitli özellikleri, onların Firdevs cennetine vâris olacakları, insanın yaratılışı, kâinat kitabından başlıklar bağlamında göklerin üzerinde yedi yol oluşu, yağmurun yağdırılması, hayvanların yaratılışındaki çeşitli ibretler ele alınmaktadır.

23. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh’un, Hz. Hûd’un, Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un, ayrıca özet de olsa Hz. Meryem ve Hz. İsa’nın kıssası, Yüce Allah’a karşı derin saygı duyanların çeşitli özellikleri, inkârcıların çeşitli nankörlükleri, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretine dair bildirimler, mahşerdeki diriltilmeye dair öğretiler yer almaktadır.

83. âyetten itibaren, inkârcıların Allah inancı noktasındaki üç soruya cevap bağlamında çarpık algıları, Yüce Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmediği, şeytanın insana karşı vesvese vericiliği ele alınmakta, inkârcıların ölümleri sonrasında dünyaya geri döndürülme istekleri, onlara verilecek olan olumsuz cevap, mahşerdeki terazilerde sevap tartısının hafif gelmesi sonrası cehennemdeki korkunç akıbet gündeme getirilmektedir.

105. âyetten itibaren, nankörlerin mahşerdeki sorgulanmaları, onların dile getireceği çeşitli pişmanlıklar, kendilerine verilecek sert karşılıklar, dünya hayatlarında müminlere karşı takındıkları alacılıklarının kendilerine hatırlatılması, dünyada kalış sürelerinin sorulması üzerine “bir gün veya yarım gün” kaldıklarını söylemeleri beyan edilmektedir.

115. âyetten itibaren ise, insanların dünyada boşuna yaratılmadığı beyanı, Yüce Allah’ın mutlak hükümran oluşu, şirk içerikli kabullerin mahşerde perişan akıbetleri, kafirlerin kurtuluşa eremeyecekleri, nihayet mağfiret ve rahmet duası dile getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-11. âyetlerinde mahşerde kurtuluşa erecek olan müminlerin çeşitli özelliklerini ve kazanacakları ödülü dile getirmektedir.

a) Mü’minlerin Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 1-9. âyetlerinde öncelikle ibadetlerinde huşu içinde bulunan, boş ve anlamsız şeylerden yüz çeviren ve her türlü kir ve çirkinliklerden arınmak için çalışan müminlerden söz etmektedir.

Ardından, müminlerin eşleri ve meşru olarak sahip oldukları hariç, diğer insanlarla ilgili olarak namuslarını koruduğu, bunların dışına çıkanların haddini aştıkları beyan edilmekte, bu duyarlılıktaki müminlerin emanetlere ve verdikleri sözlere riayet ettikleri, bütün ibadetlerinde hassas ve dikkatli davrandıkları özellikle beyan edilmektedir.

ı. Mahşerde Kurtulacak Oluşları

قَدْ اَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ “Müminler elbette kurtulmuş (olacak)tır.”

Âyetteki قَدْ اَفْلَحَ kad efleha fiili “muhakkak ki kurtuluşa ermiştir, ermiş olacaktır”; الْمُؤْمِنُونَ el-mü’minûne kelimesi ise “inananlar” demektir.

Burada mutlak kurtuluşa ermenin imanla doğrudan ilgisi bulunduğu gündeme getirilmektedir.

Bu sûrenin ilk grup âyetlerinde yer alan özelliklerin bir bölümü Me‘âric 70/22-35’te de yer almaktadır.

Mü’minûn sûresinin ilk on âyetlik bölümüyle ilgili şöyle bir nüzul sebebi rivayeti nakledilmektedir: Hz. Ömer demiştir ki: “Nebî (as)’a vahiy indirildiği zaman biz yanında arı vızıltısı gibi bir şey iştirdik. Bir gün, üzerine vahiy indi, bir saat bekledik; derken açıldı ve hemen kıbleye dönüp ellerini kaldırdı: ‘Ey Rabbim! Artır, eksiltme; ikram et, bizi küçük düşürme; bize ver, mahrum etme; bizi tercih et, bizim üzerimize başkalarını tercih etme; bizden razı ol ve bizi memnun kıl’ diye dua etti. Sonra da ‘Bana on âyet indirildi; bunları yerine getiren cennete girecektir’ buyurdu ve bu sûrenin ilk on âyetini okudu.”(1)

Bir başka rivayette ise Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Bana on âyet indirilmiştir ki onların gereğini yerine getirenler cennete girerler.”(2)

Yüce Allah mü’minlerin kurtuluşa ermiş olacaklarını haber vermektedir. Âyetin ilk kelimesi olan قَدْ kad edatı “muhakkaklık manası vermekte ve hakkında bilgi verilen konunun mutlak surette gerçekleşmiş olacağını göstermektedir. Kur’ân’da bir üslup olarak gelecekte gerçekleşmesi kesin olan olaylar için zaman zaman geçmiş zaman kalıbı da kullanılmaktadır. İşte bu âyette de böyle bir durum söz konusu olduğu için, اَفْلَحَ efleha fiili her ne kadar geçmiş zaman kalıbında olsa da vermekte olduğu manası gelecek zamandır.

Sûrenin ilk grup âyetinde çeşitli özellikleri bağlamında haklarında bilgi verilen müminlerin mahşerde Firdevs cennetine vâris olacakları bildirildiği için, burada sözü edilen “kurtuluş”un mahşerde ödülle buluşturulmak manasına geldiği anlaşılmaktadır. Nitekim Mü’minûn 23/11. âyette konuyla ilgili fiil يَرِثُونَ yerisûne şeklinde gelecek zaman kalıbında getirilmektedir.

Burada sözü edilen اَفْلَحَ efleha fiili “maksada ulaşmak”, “umduğunu elde etmek”, “hayır içinde bulunmak”, “hayırda sonsuzluk”, “kurtuluşa ermek”, “felaha erişmek”, “selamete ermek”, “huzur bulmak” gibi anlamlar içermekte ve burada sayılan yedi özelliği yerine getirenlerin mutlak surette kurtuluşa ereceğini bildirmektedir.

Bu bağlamda âyet grubunda “ilk” sırada zikredilen özellik “iman” olarak belirlenmiştir. Bundan sonraki ifadeler imanın hayattaki görüntüleri manasında “sâlih ameller” şeklinde yorumlanmalıdır. Çünkü En‘âm 6/158’de imanda hayır kazanmak”tan söz edilerek, sadece iman etmiş olmanın kişiyi kurtarmayacağı anlaşılmaktadır. Zaten Nisâ’ 4/18 ve Yûnus 10/90-91’de verilen bilgiler de bu istikamettedir.

Âyette geçen الْمُؤْمِنُون el-mü’minûne kelimesi gereği, kurtuluşa erebilmek için öncelikle mümin olmanın zorunlu olduğu görülmektedir. Çünkü bir davranışın anlamlı ve geçerli olması onun inanarak yapılmasına bağlıdır. Buradan bakıldığında imanın bütüncül bir kavram olduğu ve bütün davranışların doğru isimlendirilmesine vesile olduğu ifade edilmelidir.

Bir inancın “iman” adını alabilmesi, birtakım davranışlarla desteklenip ispat edilmesine bağlıdır. Çeşitli âyetlerde beyan edildiği gibi, kişiyi kurtaracak olan şey “imanlı olarak yapacağı sâlih ameller yani fedakârlıklar”dır. Pek çok âyette olduğu gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda da bu nedenle çeşitli fiillere ve fedakarlılara veya duyarlılıklara yer verilmektedir.

Bakara 2/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, e-m-n kökünden gelen kelimelerin “emanet”, “emniyet”, “korkusuzluk”, “güven”, “güvende olmak”, “güven vermek” anlamlarına gelebilecek pek çok kullanım örneği Kur’ân’da mevcuttur. Demek ki iman sadece “inanmak”la sınırlı değildir; buna ilave olarak “güvenmek”, “güvende olmak” ve “güven vermek” manalarını da anlamları arasında barındırmaktadır.

Bütün anlamlardan hareketle, mümin hakkında şu tanımı yapabiliriz: Mümin, “inanılması gereken bütün değerlere inanan, inandığı bütün değerlere güvenen, kendisini güvende hisseden ve etrafına güven veren insan” olmalıdır. Kelimenin yapısı bu tanımı yapmayı zorunlu hale getirmektedir.

ıı. İbadetlerindeki Saygılı Boyun Büküşleri

اَلَّذ۪ينَ هُمْ ف۪ي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ “Onlar, salâtında (Allah’a desteklerinde) huşu içinde (saygılı) olanlardır.”

Âyetteki الَّذ۪ينَ هُمْ ellezîne hum ifadesi “ki onlar”; ف۪ي صَلَاتِهِمْ fî salâtihim ifadesi “onların ibadetlerinde”; خَاشِعُون hâşi‘ûne kelimesi ise “boyun eğenler(dir), saygılı olanlar(dır)” demektir.

Burada kurtuluşa ereceği haber verilen müminlerin “ikinci” özelliği olan “ibadette huşu” gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah müminlerin salâtlarındaki boyun büküşlerini beyan ederek, ibadette sadece ve sadece Allah’a boyun bükmenin gereğini ortaya koymaktadır.

Âyette geçen ف۪ي صَلَاتِهِمْ fî salâtihim ifadesi, genellikle “namazlarında” şeklinde yorumlanarak konu “namaz”la ilişkilendirilmektedir.(3) Oysa bilinmelidir ki salâh kelimesi beraberinde ekâme-yukîmu-ikâmeh-ekım gibi kelimeler kullanıldığında şekli, formu belli olan namaz kastedilmiş olur.

Bu gibi âyetlerde salâh kelimesi söz konusu diğer kelimelerle birlikte değil, yalın halde geldiği için, maksat özel olarak “namaz” değil de namazı da içerecek şekilde bütün “tevhid eylemleri”dir; “bütün ibadetler”dir. Müminler Yüce Allah’tan yana bir duyarlılık içerisinde oldukları için, gerçekleştirdikleri eylemlerde boyun büker, derin ihlas, saygı ve samimiyet içerisinde hareket ederler.

2. İbadette huşû‘ ibadetin iliğidir. Namazlarda da diğer tevhid eylemleri olan ibadetlerde de huşû‘ vazgeçilmez bir önem arz etmektedir. Nebî (as)’ın kalb ve huşû‘ ilişkisi bağlamında şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Kalbi huşu duyan kişinin organları da huşu duyar.”(4) Kalem 68/43’te de yer aldığı üzere, huşû‘ kelimesi, sözlükte “yere bakmak”, “düşkün olmak”, “zillet içinde kalmak” ve “eğik olmak” gibi anlamlara gelir.

Bu kelime Kur’ân’da “derin bir saygı”yı ifade etmekte ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi inananlar için dünyada olumlu bir hassasiyeti nitelendirmektedir.(5) Anlaşılan o ki, huşû‘ kelimesi mahşerdekinin aksine, dünya hayatında “derin saygı”yı ifade etmekte ve inananlar için olumlu bir hassasiyeti nitelendirmektedir. Salatta huşu konusu Bakara 2/45’te de vurgulanmakta ve huşu‘un önemi ortaya konulmaktadır.

Huşû‘ ile aynı kökten gelen hâşi‘ah kelimesi, kıyâmet günü yeryüzünün haşmetini kaybetmesi anlamında, cansız varlıklar için de kullanılmaktadır.(6) Haşr 59/21’de Kur’ân’ın cansız dağlara indirilmesi durumunda, onların adeta canlanıp Yüce Allah’a derin saygıları nedeniyle parça parça olabileceği gerçeği de yine bu kökten gelen hâşı‘an kelimesiyle ifade edilmektedir.

Tâhâ 20/108’de olduğu gibi, âhirette “bütün seslerin kısılması” anlamında bir çaresizliği ve boynu bükük olmayı da nitelendirmektedir. Bu anlamlardan farklı olarak, ilgili kelime bazı âyetlerde, azabı hak edenler için âhiret hayatında yaşanacak sıkıntılı ve perişan bir görüntüyü anlatmada da kullanılmaktadır.(7)

ııı. Boş Şeylerden Yüz Çevirmeleri

وَالَّذ۪ينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ “Onlar boş (şeyler)den yüz çevirenlerdir.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ هُمْ vellezîne hum ifadesi “ve onlar”; عَنِ اللَّغْوِ ‘ani’l-lağvi kelimesi “boş ve anlamsız şey(ler)den”; مُعْرِضُون mu‘ridûne kelimesi ise “yüz çevirenler(dir)” demektir.

Burada kurtuluşa ereceği haber verilen müminlerin “üçüncü” özelliği olan “boş şeylerden yüz çevirmek” gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, kurtuluşa ereceğini müjdelediği müminlerin ibadetlerinde derin bir saygı ve boyun büküş halinde bulunduklarını beyan ettikten sonra, bu halin gerçekleşebilmesi için insanların boş ve anlamsız şeylerden yüz çevirmesinin gerekli olduğunu bildirmektedir.

“Boş sözlerle (veya boş işlerle) karşılaştıklarında onurlu bir şekilde geçip giderler” mealindeki Furkân 25/72’de de geçtiği üzere, Kur’ân’da dokuz kez(8) zikredilen اللَّغْو el-lağv kelimesi, “boş ve anlamsız söz” demektir. Buradan hareketle, lağv, bir taraftan “hakikatı ve aslı olmadığı için”, diğer taraftan da “faydasız veya zararlı olduğu için” özellikle “terk edilip ortadan kaldırılması görev olan lüzumsuz şeylerin bütünüdür”.(9)

Bu âyetle benzer mesaj veren diğer bir âyet de şudur: “Onlar, boş söz işittikleri zaman ondan yüz çevirip, ‘Bizim işlerimiz bize, sizin işleriniz size. Size selam olsun (yani Allah’a ısmarladık). Bizim kendini bilmezlerle işimiz olmaz’ derler.”(10) İşte bu âyette de verilmek istenen mesaj aynıdır. Çünkü “işittikleri şey” her iki âyette de اللَّغْو el-lağv kelimesiyle karşılanmakta ve kendileriyle didişmeden oradan ayrılmak gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/68’de Hz. Peygamber’e hitaben şöyle buyrulmaktadır: “Âyetlerimiz hakkında ileri geri konuşanları gördüğün zaman, onlar başka bir konuşmaya (konuya) geçinceye kadar onlardan uzak dur! Eğer Şeytan sana unutturursa, (hiç değilse) hatırladıktan sonra zâlimlerle birlikte bulunma!”

Benzer bir başka uyarı ise bütün müslümanlara yönelik olarak Nisâ’ 4/140’da şu şekildedir: “(Allah), Kitap’ta size şöyle (bir hüküm) indirmiştir: Allah’ın âyetlerinin inkâr edildiğini ve/veya onlarla alay edildiğini işittiğiniz zaman, onlar bundan başka bir söze dalıncaya (başka bir konuya geçinceye) kadar kâfirlerle beraber oturmayın. (Aksi takdirde) muhakkak ki siz de onlar gibi olursunuz. Muhakkak ki Allah, münafıkları ve kâfirleri cehennemde bir araya getirecektir.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen husus, müminlerin boş şeylerle karşılaştıklarında oradan vakarlı bir şekilde geçip gitmelerinin hatırlatılmasıdır. Müddessir 74/45’te Sekar cehennemine sürüklenmenin sebeplerinden birisi de “dünyadayken boş işlere dalanlarla birlikte olmak” şeklinde belirlenmektedir.

Bu âyet Furkân 25/63. âyetinin ikinci kısmıyla da benzeşmektedir. Çünkü müşriklerin sataşmaları anlamsız şeylerdir ve onlarla karşılaşınca vakarlı bir şekilde oradan ayrılmak gerekmektedir. Zaten burada üzerinde durulan nokta, esas itibariyle insanı haktan ve hakikaetten uzaklaştıran söz ve davranışlardır.

Meryem 19/62, Tûr 52/23, Vâkı‘a 56/25 ve Nebe’ 78/35’te yer alan kullanımlardan hareketle şunu söyleyebiliriz: Dünya hayatında bu türden boş ve anlamsız şeylerden yüz çevirenler mahşerde cennet ortamında bir ödül boyutu olmak üzere anlamsız şeylerin hiç birini duymayacaklardır.

ıv. Arınmak İçin Çalışmaları

وَالَّذ۪ينَ هُمْ لِلزَّكٰوةِ فَاعِلُونَ “Onlar arınmak (ve ıslah) için çalışanlardır.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ هُمْ ellezîne hum ifadesi “ve onlar”; لِلزَّكٰوةِ li’z-zekâti ifadesi “arınmak için”; فَاعِلُون fâ‘ılûne kelimesi ise “çalışanlar(dır)” demektir.

Burada kurtuluşa ereceği bildirilen müminlerin “dördüncü” özelliği olan “arınmak için çalışmak” gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kurtuluş için çalışmak gerektiğini beyan etmekte ve bunun bir ömre yayılması gerektiğini belirtmek istemektedir. Bu âyette, sanıldığı gibi(11) özel manada “zekât” ibadetinden söz edilmemektedir. Çünkü zekât kelimesi âtû, yü’tûne gibi fiillerle kullanılırsa bilinen manada “zekât” anlamı verir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise böyle bir kullanım söz konusu olmadığı için, genel manada bir arınmadan ve bunun için çalışmaktan söz edilmektedir. Bu kavramın anlam alanında inançtaki arınmadan, ibadet, davranış, ahlak ve âdâbdaki arınmaya kadar hayatı çepeçevre kuşatan bir durum söz konusudur.

Konuyla ilgili olarak Şems 91/9’da şöyle buyrulmaktadır: “Nefsini kötülüklerden arındıran kişi kurtuluşa ermiştir.” Buradaki mesaj, insanoğlunun kurtuluş reçetesi hakkında çok önemli bir noktayı belirlemektedir: “Nefsini arındırmak.” Zekâ, zekkâ, tezekkâ ve tezkiyeh kelimeleri, “temizlemek, temize çıkarmak, eğitmek, yetiştirmek, arındırmak” anlamlarını içerir. Ebû Müslim el-Isfehânî’nin de belirttiği gibi, zekâh kelimesi “övgüye değer olan ve beğenilen her iş” hakkında kullanılır.(12)

Zekkâ kelimesiyle aynı kökten gelen zekât kelimesi, Kur’ân’da pek çok âyette özel olarak “arınmak, artmak” anlamlarına gelen zekkâ/tezkiyeh kelimeleriyle mâlî/ekonomik bir ibadetin adı olarak kullanılmakta ve maldaki arınmışlığı sağlayan değer olarak ifade edilmektedir. Tevbe 9/103’te “sadaka”nın sonuçlarından söz edilirken, onun temizleyicilik ve arındırıcılık özelliğine gönderme yapılmakta ve kelime ile eylemin ortak noktası “arınmak/arındırmak” olarak belirlenmiş olmaktadır.

A‘lâ 87/14’te yer alan “Arınan kişi kurtuluşa ermiştir”(13) âyetinde geçen tezekkâ fiili, geçişsiz olduğu için “insan”ı nitelendirmektedir. Leyl 92/18’de “malını verip arınan kişi”den söz edilmekte, dolayısıyla işlemin gerçekleşmesinde insan unsurunun önemi vurgulanmaktadır. Bu anlamda, Tâhâ 20/76, Fâtır 35/18, Nâzi‘ât 79/18 ve ‘Abese 80/3, 7. âyetler oldukça dikkat çekicidir. Genelde “arınmak için çalışmak”tan söz eden yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de kurtuluşun vazgeçilmezleri arasında “arınmak için çalışmak” ilk sıralara yerleştirilmiş olmaktadır.

v. Namuslarını Korumaları

وَالَّذ۪ينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ اِلَّا عَلٰىٓ اَزْوَاجِهِمْ اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ فَاِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُوم۪ينَ فَمَنِ ابْتَغٰى وَرَآءَ ذٰلِكَ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْعَادُونَ “Onlar namuslarını koruyanlardır. Ancak eşleri yani (evlilik yoluyla) meşru olarak sahip oldukları kişiler hariç; şüphesiz ki onlar (eşleriyle ilişkilerinde) kınanmazlar. Bundan öteye (geçmek) isteyenler ise haddini aşanların ta kendileridir.”

Buradakiوَالَّذ۪ينَ هُمْ vellezîne hum ifadesi “ve onlar”; لِفُرُوجِهِمْ li furûcihim kelimesi “onlar kendi namuslarını, iffetlerini”; حَافِظُونَ hâfizûne sözcüğü “koruyanlar(dır)”; اِلَّا عَلٰىٓ اَزْوَاجِهِمْ illâ ‘alâ ezvâcihim ifadesi “onların eşleri hariç”, اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ ev mâ meleket eymânuhum ifadesi “veya, yani sağ ellerinin sahip oldukları, meşru olarak, yeminleriyle sahip oldukları”; فَاِنَّهُمْ fe innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; غَيْرُ مَلُوم۪ينَ ğayru melûmîne tamlaması “kınanmayanlar(dır)”; فَمَنِ ابْتَغٰى fe menibteğâ ifadesi “her kim isterse, her kim ararsa, kimler arzu ederlerse”; وَرَآءَ ذٰلِكَ verâe zâlike ifadesi “bundan arkasını, ötesini”; فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ fe ülâike hum kelimesi “işte onlardır onlar”; الْعَادُونَ el-‘âdûne sözcüğü ise “haddi, sınırı aşanlar(dır)” demektir.

Burada kurtuluşa ereceği bildirilen müminlerin “beşinci” özelliği olan “namuslarını korumak” gündeme getirilmektedir.

Bu üç âyetin aynısı Me‘âric 70/29-31’de de geçmektedir. Âyetler hakkında geniş değerlendirmelerimizi orada yapacağımız için burada kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Kurtuluşa erebilmek için gerekli olan şartların birisi de “namusu korumak” şeklinde belirlenmektedir. “Namuslarına karşı hassas olanlar”, namahrem insanlarla olan ilişkilerinde veya iletişimlerinde sonu harama varacak bir tutum izlemeyenlerdir.

1. وَالَّذ۪ينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ “Onlar namuslarını koruyanlardır.” Namusların korunması, bir taraftan başka insanlarla gayrı meşru bir ilişkiyi dışlarken, diğer taraftan kendi eşlerine yönelebilecek herhangi bir ahlâksızlığı engellemeyi de amaçlamaktadır. Namusların korunması, “harama düşmemek”, “harama sürüklenmemek” ve “başkalarını harama sevk etmemek” şeklinde çok yönlü bir duyarlılıktır.

Yüce Allah, Nûr 24/30 ve 31’de mümin erkekleri ve mümin kadınları bu noktada uyarmakta, sonu harama varabilecek davranışlar çerçevesinde bakışlarını kısmaları ve namuslarını korumaları gerektiği üzerinde durmaktadır. Ayrıca Ahzâb 33/35’te de cennette ödüllerini hak eden müminlerin özellikleri arasında “namuslarını koruyan erkekler ve namuslarını koruyan kadınlar”dan da söz edilmektedir.

2. اِلَّا عَلٰىٓ اَزْوَاجِهِمْ اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ فَاِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُوم۪ينَ “Ancak eşleri yani (evlilik yoluyla) meşru olarak sahip oldukları kişiler hariç; şüphesiz ki onlar (eşleriyle ilişkilerinde) kınanmazlar.” Bu cümle hakkında çok temel olarak iki farklı yaklaşım söz konusu edilebilir.

a) Bizim tercih ettiğimiz yaklaşıma göre âyette geçen اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ ev mâ meleket eymânühüm ifadesi “veya sağ ellerinin sahip oldukları, yani cariyeleri, köleleri” manasında değil de “yani ellerinin, yeminlerinin, meşru bir şekilde sahip olduğu kişiler (dışında)” şeklini almaktadır. Bu konuda öncelenmesi gereken ihtimal, bu ifadenin başında yer alan اَوْ ev edatının “veya” manasında değil de açıklama konumunda kabul edilerek “yani”, “bir başka deyişle” anlamında tafsiliyye şeklinde anlaşılmasıdır.

Bu durumda âyette bir seçenekten değil de اِلَّا عَلٰىٓ اَزْوَاجِهِمْ illâ ‘alâ ezvâcihim “eşleriyle olan (birlikteliktelikleri) hariç” kısmından sonra bir açılım getirilmekte ve eşlerin “insanların sağ ellerinin, yeminlerinin sahip olduğu” yani bir anlamda nikahlarına aldıkları insanlar olduğuna dikkat çekilmiş olmaktadır. Bu durumda “namusun korunması vurgusu”, eşlerle ilişkiyi istisna konumuna getirmiş olmakta, başka herhangi bir ilişkiye göndermede bulunmamaktadır.

Bu bakış açısı çerçevesinde değerlendirildiğinde, âyetlerde özel anlamda bir cinsiyet vurgusunun bulunmadığı, hitabın erkek ve kadın bütün müminleri içerdiği gerçeğinden hareket edince, kadınların erkek köleleriyle nikâhsız cinsel birlikteliklerini kapsaması kaçınılmaz olacaktır. Böyle bir durumda bir kadının birden çok erkekle birlikteliği gibi korkunç bir istismar kapısı aralanmış olacaktır ki Kur’ân’ın bu konuda ne kadar sert ve net tavır aldığı malumdur.

Durum böyle olunca, âyette yer alan اَوْ ev edatının bir seçenek sunmadığını, aksine kişilerin kendi eşleriyle birliktelikleri dışında başka bir kapı aralamadığı ortaya çıkmış olmaktadır. Bu bağlamda âyetteki اَوْ ev edatının “yani” manasındaki kullanım örnekleriyle ilgili olarak Bakara 2/200, Nisâ’ 4/3, Hacc 22/46, Mü’minûn 23/6, Nûr 24/3, Sâffât 37/147, Şûrâ 42/51, Necm 53/9, Mülk 67/10, Me‘âric 70/30 ve Müzzemmil 73/3 gibi âyetleri hatırlatmakla yetinelim.(14)

Tekrar ve özellikle hatırlatalım ki bu bakış açısına göre, âyetin tercümesi şu şekli almaktadır: “Eşleri yani (evlilik yoluyla) meşru olarak sahip oldukları kimseler dışında.”(15) Bu doğrultuda mut‘a nikâhının da kesinlikle dışlanmakta ve önünün kesilmekte olduğu anlaşılmaktadır.(16)

b) Âyetle ilgili diğer yaklaşım ise çok büyük çoğunlukla tercih edilen görüştür. Buna göre اِلَّا عَلٰىٓ اَزْوَاجِهِمْ اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ فَاِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُوم۪ينَ âyetinin tercümesi şu şekildedir: “Ancak eşlerine veya sağ ellerinin sahip olduklarına (yani evlenip hürriyetine kavuşturacakları cariyelerine) karşı (ilişkileri) müstesna; çünkü onlar (eşleriyle olan birlikteliklerinde) kınanmazlar.”

Bu yaklaşıma göre, âyette kişilerin cinsel birlikteliklerinde kınanmayacakları “iki” ilişkiye dikkat çekilmiş olmaktadır. Bunların ilki kişilerin “eşleri”, diğeri ise “cariyeleri”dir.(17) Hatta bazı müfessirler burada sözü edilen اَزْوَاج ezvâc kelimesinden maksadın “dört eş” olduğunu ifade etmişler, dolayısıyla âyetin muhatabının sadece erkekler olduğunu düşünmüşlerdir.(18)

Bu yaklaşıma göre yani ev edatına “veya” manası verilince âyette geçen اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ ev mâ meleket eymânühüm ifadesi “veya sağ ellerinin sahip oldukları (yani cariyeler, köleler)” manasında yorumlanmaktadır. Buna göre kişiler “eşleri”yle ve “sahip oldukları cariyeler”le birlikteliklerinde kınanmazlar.

Yüce Allah kişilerin kendi eşleriyle birlikte olmanın yanında, çok eşliliği eşler arasında adalet şartına bağlamakta, bunun da mümkün olmadığını beyan etmektedir.(19) Bunun yerine, ilişkide bulunmanın kınanmayacağı çok daha anlamlı ve sosyal bir yarayı tedavi edecek başka bir yol önermektedir. Kur’ân’ın önerdiği bu yol, sağ elin sahip olduklarıyla, yani cariyelerle evlenmektir.

Konuya Dair Söylemimiz:

- Âyetle ilgili iki temel yakşamışı beyan ettikten sonra bu konudaki son değerlendirmemiz ve acizane âyetin mesajından güne dair elde ettiğimiz sonuç şudur: Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ mâ meleket eymânühüm ifadesi “sağ ellerinin sahip oldukları, cariyeler, köleler” şeklinde anlaşılınca şunu söylememiz mümkün olmaktadır:

Çok eşlilik isteyenler için açık bırakılan tek kapı işte budur. Cariyelerle evlenilince hem toplumdaki haksızlıklara, zulümlere ve kavgalara neden olan çok eşlilik istismarı önlenecek, hem yetimlerin hukukuna yönelik olumsuz tavırlar ortadan kaldırılacak, hem de sosyal bir yara olan köle ve cariyelik kurumu sona erdirilebilecektir.

Yüce Allah bu âyetlerde insanların namuslarını korumaları gerektiğini hatırlatarak, cinsel ihtiyaçlarını meşru bir şekilde evli bulundukları eşleriyle ve evlenerek hürriyetlerine kavuşturacakları cariyeleriyle giderebileceklerini beyan etmektedir. Bu ilişkilerinde insanların asla kınanmayacakları işte bu âyetin sonundaفَاِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُوم۪ينَ şeklinde ifade edilmektedir.

- Bu konuda yani اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ ev mâ meleket eymânühüm ifadesi “veya sağ ellerinin sahip oldukları” ifadesiyle ilgili olarak hatırlanabilecek âyetler bağlamında Bakara 2/235’i de ana hatlarıyla ele almakta yarar görmekteyiz. Konuyu Kur’ân çerçevesinde ele almaya çalışınca Kur’ân okurlarına bir pencere sunabilme gayesiyle muhtemel olan bir yaklaşımı dile getirmek istiyoruz. Elbette “maksat sadece budur” gibi bir yaklaşım içerisinde değiliz. Gerçeği elbette ve elbette sadece Rabbimiz bilmektedir.

Bakara 2/235 âyet meâlen şöyledir: “(İddet beklemekte olan) kadınlarla evlenme hususundaki düşüncelerinizi üstü kapalı biçimde anlatmanızda veya onu içinizde gizli tutmanızda size herhangi bir günah yoktur. Allah bilir ki siz onları anacaksınız. Lâkin meşru sözler söylemeniz müstesna, sakın onlara gizlice buluşma sözü vermeyin. Bekleme süresi doluncaya kadar nikâh düğümünü pekiştirmeyin (kıymaya kalkışmayın). Bilin ki Allah, gönlünüzdekileri bilir. Bu sebeple O’ndan (Allah’tan) sakının. Bilin ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); halîm’dir (çok müsamahakârdır).”

İlgili âyette de açıkladığımız üzere, Yüce Allah bu âyette toplumun diğer fertlerine hitap ederek, eşi ölen hanımların beklemek zorunda oldukları iddet süresi içerisinde onlarla evlilik yapmaya dair evlilik teklifinde bulunmalarında da niyetlerini içlerinde saklamalarında da herhangi bir günah bulunmadığını bildirmektedir. Âyette geçen ‘arradtüm fiili “arz etmek”, “üstü kapalı söz söylemek”, “hissettirmek”, “bir isteği ima etmek”, “(evlilikle ilgili) kinayeli söz söylemek” gibi anlamlar içermektedir. Bu kelime bir sözü açık bir şekilde söylemenin zıddıdır.

Âyette yer alan خِطْبَة hıtbeh kelimesi ise “iş”, “durum”, “konuşma” gibi anlamlar içermekte, burada “(kadınlara) evlilik teklifinde bulunmak, onlarla evlilikle ilgili konuşmak” manasına gelmektedir. Verilmek istenen mesaj, eşi ölen kadınlara evlilik teklifinde bulunabilmektir.(20) Nitekim bir hadiste de bu manadaki kelimeler kullanırak Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: لا يخطبن أحدكم علي خطبة أخيه Lâ yahtubenne ehadüküm ‘alâ hıtbeti ahîhi “Sizden hiç biriniz kardeşinizin talip olduğu (kadına, kıza) talip olmasın.”(21)

Yüce Allah konuyla ilgili olarak detay vermeye devam etmekte, âyetin başında verdiği hükmün devamını, bir anlamda ayrıntısını zikretmektedir. Belirlenen “dört ay on günlük iddet süresi”nin sonuna gelinceye kadar hiçbir şekilde nikah bağını, nikah düğümünü pekiştirmemek gerektiğini, o süreçte kendileriyle nikah bağı kurmamalarını, yani nikah kıymamalarını emretmektedir. Boşanma süresini beklemek nasıl farz ise bu süre içerisinde nikah kıymak da aynı şekilde yasaktır, haramdır.

Âyetteki “kitab süresine ulaşıncaya kadar” ifadesi “belirlenen iddet yazısının yani hükmünün süresine gelinceye kadar, yani dört ay on günlük süre doluncaya kadar” demektir. Anlaşılıyor ki çeşitli âyetlerde kullanılan kütibe edilgen fiilleri(22) nasıl ki “farz kılınmak” manasına geliyorsa, burada geçen el-kitâb kelimesi de “farz kılınan şey, hüküm, belirlenen iddet süresi” manasını içermektedir.(23) Nitekim Hacc 22/4’te geçen kütibe ‘aleyhi ifadesi de “ona yazılmak”, “onunla ilgili kaydedilmek”, “yasa haline getirilmek” gibi anlamlar içermektedir.

Bütün bu anlatımlardan da anlaşılacağı üzere, eşi ölmüş olan hanımlar belirlenen dört ay on günlük süreyi dolduruncaya kadar kesinlikle onlarla nikah kıyılamayacağını hükme bağlamaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz Mü’minûn sûrenin ilgili âyetlerinde yer alan اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ ev mâ meleket eymânühüm ifadesi “veya sağ ellerinin sahip oldukları” ifadesinden maksadın bu şekilde kocası ölen kadınların iddet süreleri içerisindelerken onlarla evlilik yapma niyetini ve teklifini dile getirmiş olabilir.

Bu durumda “veya sağ ellerinin sahip oldukları” beyanı aslında “yeminleriyle sahip oldukları kişiler” manasında verilen sözleri içermiş olmaktadır. Bir fikir olsun diye böyle bir yaklaşımın da söz konusu olabileceğini hatırlamakla yetinmek istiyoruz. Gerçeği Rabbimiz bilmektedir.

Aslolan ve bizim tercih ettiğimiz görüş elbette ilkidir; ancak tefsircilerimizin çok büyük bir çoğunluğunun ikinci yorumu tercih ettiklerini bu vesileyle hatırlatmak durumundayız.

Enfâl 8/67’de kısmen değindiğimiz ve Nûr 24/33 ve Beled 90/13’te genişçe ele alacağımız üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet bağlamında ve önemine binaen “Kur’ân’ın kölelik ve cariyelik kurumuna bakışı”yla ilgili olarak burada da bazı hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz.

Kur’ân’ın “kölelik ve cariyelik kurumu”nu bitirip tamamen ortadan kaldırmayı amaçladığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Çünkü bu amaçla birtakım tedbirler getirilmiş ve müslümanların bunları iyi anlayıp uygulamalarını kendilerinden istenmiştir. Kur’ân’ın bu konudaki emir ve önerileri şunlardır:

- Savaşta esir bulundurulması yasaklanarak kölelik ve cariyelik kurumunun bitirilmesi noktasında önemli bir prensip getirilmiştir.(24)

- Alınmış savaş esirleri değiştirilir veya bedelli ya da bedelsiz olarak serbest bırakılır.(25)

- Durumu müsait olanlarla mükâtebe, yani “azatlık, hürriyet sözleşmesi” yapılmalı, onlara ekonomik yardımda bulunulmalıdır.(26)

- Kölelerin ve câriyelerin evlendirilmesi apaçık bir görev olarak emredilmiştir.(27)

- Cariyelerle evlenilebilir; böylece hürriyetlerine kavuşturulmuş olurlar.(28)

- Köle ve cariyeler müşriklerden daha hayırlı ilan edilerek onlarla evlenilmesi teşvik edilmiştir.(29)

- Hataen insan öldürme, bozulan yemin ödeneği ve zıhar gibi bazı suçlar için öngörülen “kefaret” uygulamalarında köle azadı öne çıkartılmakta veya seçeneklerden biri olarak sunulmaktadır.(30)

- Sadaka (zekât) verilecek sekiz kişiden biri kölelikten kurtulmak isteyenler şeklinde belirlenerek bunun bitirilmesi amaçlanmaktadır.(31)

- İnfakta yardım edilmesi istenen en önemli kişilerden biri kölelikten kurtulmak isteyenler şeklinde belirlenerek aynı amaca hizmet edilmesi hedeflenmektedir.(32)

- “Sarp yokuşu” aşmanın ilk şartı köle azadı şeklinde ilan edilerek de bunun sona erdirilmesi istenmektedir.(33)

Bütün bunların dışında, yoksullara, yetimlere ve esirlere nasıl bakılması ve onların nasıl gözetilmesi gerektiği noktasında Kur’ân’ın öngördüğü metot, zamanlar ve medeniyetler üstü bir incelik ve nefaset içermektedir. Çünkü Kur’ân, cenneti kazanmak isteyenlerin özelliklerini saydığı İnsân 76/5-9. âyetlerde bu konuya değinmekte ve kendi yediklerinden onlara da yedirmenin erdeminden söz etmektedir.

Bizim dinimizde esirler ikinci sınıf insanlar olarak hiç görülmemiştir; ancak bazı müslümanların bu konudaki duyarsız davranışları dinimizin kölelik ve cariyelik konusundaki dik duruşunu maalesef olumsuz yönde etkilemiştir, etkilemektedir.

3. فَمَنِ ابْتَغٰى وَرَآءَ ذٰلِكَ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْعَادُونَ “Bundan öteye (geçmek) isteyenler ise haddini aşanların ta kendileridir.” Yüce Allah sınırlarını bu şekilde belirlediği namus konusunda cinselliği haram yollarla veya gayr-ı meşru ilişkilerle yaşamaya, bu ihtiyacı haram şekillerde gidermeye çalışanların bu tavırlarıyla haddi aşmış olacaklarını hükme bağlamaktadır.

Kişiler kendi eşleri ve evlenerek hürriyetlerine kavuşturdukları cariyeleriyle yaşayacakları birlikteliklerde kınanmayacaklar, ancak bunun dışında başka arayışlara girenler de Yüce Allah’ın çizdiği veya belirlediği sınırları aşarak haddi tecavüz etmiş olacaklardır.

Meşru yolu göstererek bir anlamda insanları çaresizliğe terk etmeyen Kur’ân, Yüce Allah’ın verdiği hükmün dışına çıkanları ise şiddetli bir şekilde uyarmaktadır. Kur’ân’a göre nikâh dışı ilişkilerin tamamı haddi aşmadır ve kesinlikle dinin yasakları arasında yer almaktadır. Cinsellik anlamında yaşanan birtakım hatalar varsa behemehâl onlardan tevbe etmek ve Yüce Allah’ın çizdiği sınırları hayat olarak belirlemek gerekmektedir, vesselâm.

vı. Emanetlere Riayet Etmeleri

وَالَّذ۪ينَ هُمْ لِاَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ “Onlar, emanetlerine ve sözlerine uyanlardır.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ هُمْ vellezîne hum ifadesi “ve onlar”; لِاَمَانَاتِهِمْ liemânâtihim kelimesi “(onlara verilen) emanetlerine”; وَعَهْدِهِمْ ve ‘ahdihim tamlaması “ve (verdikleri) ahitlerine, sözlerine”; رَاعُون râ‘ûne kelimesi ise “riayet edenler(dir), sözlerini gözetenler(dir)” demektir.

Burada kurtuluşa ereceği bildirilen müminlerin “altıncı” özelliği olan “emanetlere ve verilen sözlere riayet” gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, kurtuluşa erebilmek için sosyal hayatta en önemli değerlerden ve ilkelerden birisine dikkat çekmekte ve karşılıklı güvenin tesis edilmesinin önemini vurgulamaktadır. Emanetlere riayet ve ahitlere karşı hassas davranmak Me‘âric 70/32’de “musallîn denen tevhid erlerinin özellikleri” arasında sayılmaktadır.

Âyetle ilgili olarak burada geçen “emanet” ve “ahd/söz” kavramları hakkında Me‘âric 70/32’de bilgi vereceğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

1. Âyette sözü edilen اَمَانَات emânât kelimesi, Yüce Allah’ın müminlere emanet ettiği “farzlar” ile kulların birbirlerine verdiği “emanetler”dir. عَهْد ‘ahd “ahit, söz” ise Yüce Allah’ın kendilerine emrettiği şeyleri yerine getirmeye ve yasaklarından kaçınmaya dair verdikleri sözlerdir.(34) Bu bağlamda “emanetler”i Rabbimizin insanoğluna verdiği maddî-manevî, görünen-görünmeyen, bilinen-bilinmeyen gibi bütün nimetler şeklinde anlamamızda herhangi bir sakınca yoktur.

Ahd denilen “verilen sözleri”i hem Allah’a hem de insanlara verilen sözler şeklinde anlayabiliriz. Güvenilen ve üzerinde anlaşılan şeye ortaklaşa emanet ve ahd denir. Daha farklı bir bakış açısıyla da emanet, “güvenilip verilen şeyin bizzat kendisi”, ‘ahd ise “insanı Rabbine yaklaştıracak davranışları yerine getirmeyi taahhüt etmektir.”(35)

2. Burada cevaplandırılması gereken şöyle bir soru vardır: Âyette اَمَانَات emânât kelimesinin çoğul, عَهْد ‘ahd kelimesinin ise tekil getirilmesinin sebebi acaba nedir? Bunun muhtemel nedeni, emanetlerin birden çok, hatta sayısız oluşu, ‘ahd denen “söz”ün ise bütün sözleşmelere gösterilecek aynı sadakati içermesidir. Görevlerin yerine getirilmesine dair çeşitli sözler verilmez; bu anlamda verilecek söz tektir, o da emre boyun bükmektir.

a) Mâide 5/1’de de ele aldığımız üzere, “verilen sözler” bağlamında bazı hususları yeniden hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

ı. Verilen sözlerin gereğini yerine getirmeyle ilgili olarak İsrâ’ 17/34’te şöyle buyrulmaktadır: “Verdiğiniz sözü de yerine getirin. Çünkü verilen söz, sorumluluğu gerektirir.” Yüce Allah sağlıklı bir toplum oluşturmak için hayati bir önem arz eden bir konuya değinmekte ve verilen sözlerin tutulmasını, çünkü sözlerden de akitlerden de sözleşmelerden de muhatapların mahşerde sorgulanacağını haber vermektedir. Konuyla ilgili olarak Ahzâb 33/15’te “Allah’a verilen sözlerden sorumlu olunacağı” beyan edilmektedir.

“Akitler” veya “sözleşmeler” denilince akla ilk gelen husus elbette Yüce Allah’a verilen sözlerdir. Bu bağlamda “ahd” kavramı çerçevesinde Kur’ân’da 8 kez(36) yer alanعَهْد اللّٰهِ ‘ahdullâhi “Allah’ın ahdi” tamlaması, “Yüce Allah’a verilen söz” demektir. Bu ise Yüce Allah’ın insanı yarattığı fıtratla ve vicdanla uyumlu yaşamak anlamına gelmektedir.

ıı. “Ahde vefa” yani ahitlerine riayet etmek, başta fıtrat sözleşmesi olarak ifade ettiğimiz “insanın Yüce Allah’a verdiği söz” olmak üzere, çeşitli vesilelerle insanların birbirlerine verdikleri bütün sözleri ve aralarında yaptıkları bütün anlaşma ve antlaşmaları da içerir. Dahası, yapılan yeminler ve adanan adaklar da bu kapsama dâhildir.

Ahitlere riayet etmek demek, verilen bütün sözleri tutmak demektir. Bu arada Mâide 5/1’de emredilen “Sözleşmelere sadakat göstermek” de elbette bu kapsamda yer almaktadır. Bu çerçevede Bakara 2/177, Mâide 5/1, En‘âm 6/152, Ra‘d 13/19-24, Nahl 16/91, İsrâ’ 17/34, Mü’minûn 23/8 ve Me‘âric 70/32 gibi âyetlerde ele alınan konular bu bağlamda çeşitli bilgiler içermektedir.

- Yüce Allah sırât-ı müstakîm dediği “dosdoğru yol”un on temel esasını saydığı En‘âm 6/151-153’te “Allah’a verilen sözü tutmayı” maddeler arasında zikretmektedir. Allah’a verilen sözü tutmak Kur’ân’ın üzerinde en çok durduğu konulardandır; nitekim Nahl 16/91’de Yüce Allah kendisine verilen sözlerin tutulması ve yeminlerin bozulmaması gerektiğini emretmekte, bu arada Yüce Allah’ı kefil tutmanın önemini özellikle hatırlatılmaktadır.

- İsrâ’ 17/34’te, verilen sözün gereğini yerine getirmek emredilmekte ve verilen her sözden dolayı kişilerin sorumlu tutulacakları beyan edilmektedir.(37)

- Sosyal hayatı ayakta tutacak bazı esasların sıralandığı Ra‘d 13/19-24. âyetlerde ilk madde “Allah’a verilen sözü tutmak” şeklinde belirlenmektedir. İyilik sahiplerinin ve muttakilerin özelliklerinin sayıldığı Bakara 2/177’de, verdikleri sözün gereğini yerine getirenler de sıralamada yer almıştır.

- Bakara 2/27 ve Ra‘d 13/25’te “Allah’a verilen sözü bozanlar” ziyana uğrayanlar ve lanete uğrayacak kişiler olarak tanıtılmaktadır. Bu arada çeşitli âyetlerde “Allah’a verilen sözü az bir bedel karşılığında satmama”yla ilgili de çok önemli uyarılarda bulunulmakta, bunu yapanlara Yüce Allah’ın mahşerde konuşmayacağı, onların yüzlerine bakmayacağı ve onları arındırmayacağı özellikle beyan edilmektedir.(38)

- Yüce Allah’a verdiği sözü tutanlar elbette kulluk görevlerini yerine getirenlerdir. İman, ahlâk, sosyal hayat ve ibadet gibi alanlarda görev ve sorumluluklarını bilerek yaşayanlar ahitlerini yerine getirmiş olacakları için, Yüce Allah da onlara olan ödül verme ve cennete yerleştirme sözünü yerine getireceğini beyan etmektedir.(39)

ııı. Hz. Peygamber, emanete riayetin ve verilen sözü tutmanın ne kadar önemli olduğunu beyan etmek üzere münafıkların çeşitli özelliklerini sayarken şu dört davranışa dikkat çekmektedir: “Emanete hıyanet etmek”, “konuştuğunda yalan söylemek”, “söz verdiğinde sözünde durmamak” ve düşmanlığında haddi aşmak.”(40) Nebî (as)’ın özetlediği bu davranış bozuklukları, aslında fıtrat sözleşmesini bozmanın ve şeytandan yana olmanın bir sonucudur.

Aynı şekilde Enes (ra), Hz. Peygamber’in bir hutbesinde şöyle buyurduğunu nakletmektedir: “Dikkat edin, emaneti olmayanın imanı yoktur; ahdi olmayanın da dini yoktur.”(41) Bu son derece çarpıcı ve sarsıcı tanıtımdan sonra başka bir söze ihtiyaç yoktur.

b) Konuyu ele aldığımız bu bağlamda “tutulmaması gereken yeminler”in bulunduğunu da hatırlatmalıyız. Bu çerçevede Bakara 2/224’te şöyle buyrulmaktadır: “Yeminlerinizden dolayı Allah’ı (O’nun adını), iyilik etmenize, O’ndan sakınmanıza ve insanların arasını düzeltmenize engel kılmayın. Allah işitendir; bilendir.” İşte bu âyette de dile getirildiği gibi, insanlar yapılması gereken görevleri yapmamak için yemin ederlerse böyle bir yeminin geçerli olmadığı da unutulmamalıdır.

Nitekim Tahrîm 66/1-2’de bu konuda verilen şu bilgi de harikadır: “Ey Peygamber! Eşlerinin rızasını gözeterek Allah’ın sana helâl kıldığı şeyi niçin kendine haram ediyorsun? Allah çok bağışlayandır; çok esirgeyendir. Allah, (gerektiğinde) yeminlerinizi bozmanızı size farz kılmıştır. Sizin yardımcınız Allah’tır. O, bilendir; hikmet sahibidir.”

vıı. İbadetlerini Korumaları

وَالَّذ۪ينَ هُمْ عَلٰى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ “Onlar, salâtlarını (Allah’a desteklerini) koruyanlardır.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ هُمْ vellezîne hum ifadesi “ve onlar”;عَلٰى صَلَوَاتِهِمْ ‘alâ salevâtihim ifadesi “onların ibadetlerini, dualarını, Allah’a yönelik desteklerini”; يُحَافِظُونَ yuhâfizûne fiili ise “koruyanlar(dır), özen gösterenler(dir)” demektir.

Burada kurtuluşa ereceği bildirilen müminlerin “yedinci” özelliği olan “ibadetleri korumak, yani onları devamlı olarak yerine getirmek” gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri önceki âyetlerde de olduğu gibi Me‘âric 70/34’te “musallîn denen tevhid erlerinin özellikleri” arasında sayılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle ilgili olarak, Me‘âric 70/34’te bilgi vereğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

1. “Salevâtını korumak”, kurtuluşa erecek müminlerin özellikleri arasında bütünüyle ibadetleri içeren bir mahiyet arz etmektedir. Âyette geçen صَلَوَات salevât kelimesi bazı âlimlerimiz tarafından dinin direği diye tarif edilerek “namaz” olarak anlaşılmıştır.(42) Bizce bu kelime, içinde namazın da bulunduğu bütün tevhid içerikli ibadetleri ve bütün farzları, yani bütün ilahi buyrukları kapsamaktadır.(43) Bakara 2/238’de dile getirilen husus da bu çerçevede düşünülmelidir.

2. Yüce Allah burada “salâtın muhafaza edilmesi”nden söz etmektedir. Anlaşılan o ki, يُحَافِظُونَ yuhâfizûne “muhafaza etmek” fiili hem devamlılığı hem de muhafazayı içeren bir süreç anlamı versin diye tercih edilmiştir. İkinci âyette geçen “ibadette huşû içinde bulunmak” ibadetleri muhafaza etmekle aynı şey olmadığı için burada bir tekrar söz konusu değildir. İbadette huşû ibadetin içiyle ilgili bir duyarlılıktır; ibadetleri muhafaza ise onların vaktini, yerini, miktarını vs. gözetmektir.

3. En‘âm 6/92’de yer alan “salâtı muhafaza etmek” özelliği, Kur’ân’ın indiriliş gayesini ve öncesinde gönderilmiş diğer ilâhî mesajları onaylayan yapısını ortaya koyan bir içerikte yer almaktadır. Âhirete iman edenlerin Kur’ân’a da inandıkları ifade edildikten sonra, ikinci cümle “salâtı muhafaza etmek” şeklinde belirlenmiştir. Bu kullanımdan da destek alarak, maksadın sadece namaz kılmak olmadığını, namazı da içerecek şekilde bütün dinî hassasiyetleri korumanın, onları gereği gibi uygulamanın önemli olduğu ortaya çıkmaktadır.

Kaldı ki ikinci âyette de belirttiğimiz gibi Kur’ân’da salât kelimesi ekâme, yukîmü, ekım gibi kelimelerle kullanılırsa formu belli namaz anlamı verir. Bu kelimelerin olmadığı yerlerde geçen salât kelimesi “bütünüyle dini duyarlılığı”, “Allah için ortaya konulan desteği”, “Allah’tan yana olmayı” vs. ifade eder.

4. En‘âm 6/92’den de anlaşıldığı üzere, “salâtı muhafaza etmek” âhirete imanın bir sonucudur. Öyleyse âhirete inananlar dünyevî sorumluluklarını da bilmelidirler. Dini sorumluluklarımızı sadece namazdan ibaret görmek doğru ve yeterli değildir. Bu itibarla, âyette sözü edilen özellik bütün ibadetlere devam ederek onların hakkını vermek ve onları hayatın vazgeçilmezi yapmaktır. Bir anlamda ibadetlerin muhafazası onların özümsenmesi veya içselleştirilmesi demektir.

5. Âhirete imanın peşinden zikredilmesi nedeniyle “salâtı muhafaza etme”yi bütün ibadetler anlamında “sâlih amel” olarak da kabul edebiliriz. Davranışlar imanın sonucu olarak gerekli şartları ve rükünleri içerecek şekilde yapılırlarsa kendilerine “ibadet” veya “sâlih amel” ya da “hasenât” adı verilir.

Diğer taraftan, ibadet, sâlih amel veya hasenat denilen davranışlarla desteklenmeyen kabullere de “iman” değil, “inanç” denilir. Durum böyle olunca, iman-amel birlikteliğinin kurtuluş için vazgeçilmez olduğu ortaya çıkmış olur ki biz bu konuyu Bakara 2/25’te oldukça geniş bir şekilde ele almıştık..

6. İbadetlerin muhafaza edilmesi, onları yapmanın önüne başka meşguliyetlerin geçirilmemesi gerektiğini de ifade eder. Nûr 24/37-38’de bu konuda çok önemli bir hatırlatma yer almaktadır:

“Nice yiğitler vardır ki, onları ne ticaret ne bir (başka) kazanç kapısı Allah’ı anmaktan, namazı hakkını vererek eda etmekten ve arınmak için verilmesi gerekeni vermekten alıkoyabilir. Onlar kalplerin ve gözlerin dehşetle döndüğü günden korkarlar. Bütün bunların sonucunda da Allah onları yaptıklarının en iyisi ile ödüllendirir. Üstelik onlara kendi lütfundan daha fazlasını da verir; zira dilediğine hesapsız rızık bağışlayan yalnızca Allah’tır.”

7. Konuyla ilişkilendirilebilecek olan Munâfikûn 63/9’daki bilgi de son derece önemli bir mesaj içermektedir: “Ey iman edenler! Mallarınız da çocuklarınız da sizi Allah’ı anmaktan alıkoymasın. Kim bunu yaparsa, işte onlar kaybedenlerin ta kendileridir.”

8. Bu arada “ticarî bir menfaat veya bir eğlence gördüklerinde hemen ona doğru koşup Hz. Peygamber’i tek başına bırakanların” ele alındığı Cum‘a 62/11’deki uyarı da meşguliyetlerin veya dünyevî beklentilerin ibadetin önüne geçirilmemesi gerektiği noktasında net mesajlar içermektedir.

b) Müminlere Verilecek Ödül

Yüce Allah, sûrenin 10-11. âyetlerinde çeşitli olumlu özelliklere sahip olan bu müminlerin mahşerde Firdevs cennetlerine vâris olacaklarını ve orada ebedi olarak kalacaklarını müjdelemektedir.

ı. Vâris Kılınmaları

اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْوَارِثُونَ “İşte onlar, gerçek mirasçıların ta kendileridir.”

Âyetteki اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْوَارِثُون el-vârisûne kelimesi ise “vâris olanlar, mirasçı olacak kişiler” demektir.

Burada kurtuluşa ereceği bildirilen müminlerin mahşerdeki ödülü gündeme getirilmektedir.

Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri A‘râf 7/43, Meryem 19/63 ve Zuhruf 43/72’de de geçmektedir. Yüce Allah “kendisine iman edip güvenen”, “ibadetlerinde duyarlı olan”, “boş şeylerden kaçınan”, “arınmak için çalışan”, “namuslarını koruyan”, “emanetlere ve verdikleri sözlere riayet eden”, ayrıca “bütün ibadetlerini muhafaza edenler”in “gerçek vârisler” olacaklarını bildirmektedir.

Burada sayılan yedi özelliğe sahip olmak Firdevs cennetine gitmek için “sebep”tir; bunlara sahip olanların ilgili cennete gitmesi ise “sonuç”tur. Rabbimizden niyazımız bizi de bu yiğitlerden olabilmede başarılı kılmasıdır.

Âyette اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesinden sonra هُمْ hum zamirinin kullanılması, gerçek vârislerin sadece bunlar olduğunu ve Firdevs cennetine bunların vâris kılınacaklarını göstermekte olan hasr/kasr denen “vurgulu” ifadelerden birisidir. Kehf 18/107’de de zikredildiğine göre, “iman” ve “sâlih amel” birlikteliği gibi hususlar Mü’minûn sûresinin bu ilk âyet grubunda birlikte zikredilmekte ve cennete vâris kılınmanın vazgeçilmez esasını oluşturdukları anlaşılmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Meryem 19/63’te şöyle buyrulmaktadır: “Kullarımızdan, (günahtan) sakınanları mirasçı kılacağımız cennet işte budur.” Bu âyette, Yüce Allah’ın cenneti kimlere miras olarak vereceği beyan edilmekte, bir anlamda cennetin “sonuç”, muttakî olmanın ise “sebep” olduğu haber verilmektedir.

Zümer 39/74’te de beyan edildiği gibi, bu cennete vâris kılınacak kişilerin orada bu nimetten dolayı ödül vaadinde sadık olan Yüce Allah’a hamd edecekleri bildirilmektedir. Bu arada çeşitli hassasiyetlere sadakat gösteren müminlerin ‘Adn cennetlerine olduğu gibi Firdevs cennetine de vâris kılınacağı müjdelenmektedir.(44)

ıı. Firdevs Cennetlerinde Ebedi Hayat

اَلَّذ۪ينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “Firdevs (cennetin)e mirasçı olacak olan bu kişiler orada ebedî kalıcıdır.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ يَرِثُونَ ellezîne yerisûne ifadesi “vâris olanlardır”; الْفِرْدَوْس el-firdevse kelimesi “Firdevs’e, Firdevs cennetine”; هُمْ hum zamiri “onlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; خَالِدُون hâlidûne kelimesi ise “ebedi kalanlar(dır)” demektir.

Burada kurtuluşa ereceği müjdelelen kulların mahşerdeki ödülü olan Firdevs cenneti gündeme getirilmektedir.

Bir kez de Kehf 18/107’de geçen الْفِرْدَوْسِ el-firdevs kelimesinin Rumca’dan Arapça’ya geçtiği ve “hasbahçe” manasına geldiği rivayet edilmektedir.(45) Firdevs kelimesinin Habeşçe’de “cennet” manasına geldiği de ileri sürülen görüşler arasında yer almaktadır.(46)

“Firdevs Cenneti”nin cennetlerin en yükseği olduğu, Muhammed 47/15’te sözü edilen ırmakların oradan çıktığı, Yüce Allah’tan bu cennetin istenmesi gerektiği gibi konularda Hz. Peygamber’den nakledilen rivayetler vardır.(47)

Nitekim Nebî (as)’dan şöyle buyurduğu rivayet edilmiştir: “Firdevs, Rahmân’ın sarayıdır; onda nehirler ve ağaçlar vardır.” Ayrıca başka bir rivayette de şu bilgiler yer almaktadır: “Allah’tan Firdevs’i isteyin! Çünkü o, cennetlerin en yücesidir; Firdevs’te olanlar Arş’ı duyarlar.”(48)

Yüce Allah sûrenin başından beri saydığı özelliklere sahip müminlerin Firdevs cennetine vâris olacaklarını beyan ettikten sonra, bu kişilerin o cennette ebedi kalacaklarını da haber vermektedir. Âyette geçen ف۪يهَا fîhâ “orada” ifadesindeki هَا hâ dişil zamiri, el-firdevs kalimesinden mahsadın el-cenneh olduğuna işaret etmektedir.(49) Rabbimizden niyazımız, bizi de bu cennetin vârislerinden kılmasıdır.

Kur’ân’da müminlere vaadedilen cennetlerle ilgili olarak farklı kavramlar kullanılmaktadır. Bu çerçevede;

ı. جَنَّتُ نَع۪يمٍ/ جَنَّةَ نَع۪يمٍ/جَنَّةِ النَّع۪يمِ Cennetu’n-ne‘îm(50) “nimetlerle dolu bahçe”.

ıı. جَنَّاتِ النَّع۪يمِ Cennâtu’n-ne‘îm(51) “nimetlerle dolu bahçeler”.

ııı. جَنَّةُ الْخُلْدِ Cennetu’l-huld(52) “ebedi kalınacak bahçe”.

ıv. جَنَّة عَالِيَة Cennet-i ‘âliyeh(53) “yüksek bahçe”.

v. جَنَّاتُ عَدْنٍ Cennâtu ‘adn(54) “durulmaya değer bahçeler.”

vı. جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ Cennâtu’l-firdevs(55) “en yüce, en görkemli bahçeler”.

vıı. الْفِرْدَوْسَ el-Firdevs(56) “en yüce bahçe”.

vııı. جَنَّاتُ الْمَاْوٰى Cennetu’l-me’vâ(57) “sığınılacak, durulacak bahçe”. Necm 53/15’te geçen جَنَّةُ الْمَاْوٰى cennetü’l-me’vâ tamlaması Mekke yakınlarındaki bir bahçe anlamında da kullanılmaktadır. Bir görüşe göre Mekke yakınlarında içinde sidre ağaçlarının bulunduğu bahçe için de kullanılmaktadır.

Nihayetinde Cennetu’l-me’vâ tamlaması “durulmaya değer bahçe, sığınılacak bahçe,(58) dinlenip huzur bulunacak bahçe” manasına gelmektedir, demekle yetinelim.

ıx. رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ Ravdâti’l-cennât(59) “bol su kaynaklarına sahip bulunan yeşil bahçe” anlamındaki ravdah sözcüğü cennât kelimesine muzaf olduğu gibi, bir âyette(60) رَوْضَةٍ ravdatin şeklinde cennet kelimesi yerine tek başına da kullanılmıştır. 

x. مَقَامٍ اَم۪ينٍ Makâm-ı emîn(61) “güvenilir bir duma yeri”.

xı. حُسْنَ مَاٰبٍ Hüsn-i meâb(62) “güzel bir dönüşi varış yeri”.

xıı. الْحُسْنٰى el-Hüsnâ(63) “güzel, daha güzel karşılık”.

xııı. Dâr kelimesi, çeşitli tamlamalar halinde olmak üzere cennet için yorumlanabilmektedir. Bu çerçevede;

- دَار السَّلَامِ Dârü’s-selâm “barış yurdu”.(64) Bu tamlama dünya hayatında Kur’ân’ın sunduğu barış yurdu manasında dünya hayatı için de düşünülebilir.

- دَارَ الْمُقَامَةِ Dârü’l-mukâmeti(65) “durma, ikamet yeri, yurdu, cennet”.

- دَارُ الْمُتَّق۪ينَۙ Dâru’l-Muttekîne(66) “takvalı insanların yurdu”.

- الدَّارُ الْاٰخِرَةُ/دَارُ الْاٰخِرَةِ ed-Dârü’l-âhiretü, dârü’l-âhireti(67) “âhiret yurdu”. 

- عَاقِبَةُ الدَّارِ ‘Âkıbetü’d-dâri(68) “bu yurdun sonu, cennet”. 

- عُقْبَى الدَّارِ ‘Ukbe’d-dâri(69) “bu yurdun sonu, cennet”.

xv. مَقْعَدِ صِدْقٍ Mak‘adi sıdkın tamlaması Kur’ân ‘da 1 kez(70) geçmekte ve “sadakat makamı” manasında cennet için kullanılmaktadır.

xvı. الْغُرْفَة/غُرَفٌ/ الْغُرُفَاتِel-Ğurfeh/ğuraf/el-ğurufât kelimeleri(71) “oda, odalar” manasında cennetteki konaklama yerleri için kullanılmaktadır.

xvıı. رِزْقٌ كَر۪يمٌ Rızk-ı kerîm “değerli bir rızık”(72) manasında değerli cennet ödüllerini demektir.

xvııı. Bu arada mahşerdeki huzur makamı ve ilahi rahmetin ve merhametin tecellilerine mazhar olmak üzere cennet için kullanılan kelimelerden birisi de رَحْمَت rahmet,(73) tamlama olarak رَحْمَة اللّٰهِ rahmetullâh(74) ifadeleridir.

xıv. Bütün bu kullanımların dışında iyilerin amel defterlerinin bulunduğu yer olarak عِلِّيُّونَ ‘illiyyûne kelimesi(75) bazı âlimler tarafından “cennet” olarak yorumlanmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Mü’minûn, 1; Ahmed b. Hanbel, I, 34.
• 2 - Semerkandî, age., II, 494.
• 3 - Semerkandî, age., II, 494-495; Taberî, age., XVIII, 1-3; Zemahşerî, age., III, 170-171.
• 4 - Semerkandî, age., II, 495. 5 - Bakara 2/45; Âl-i İmrân 3/199; İsrâ’ 17/107; Enbiyâ’ 21/90; Mü’minûn 23/2; Ahzâb 33/35; Hadîd 57/16; Haşr 59/21.
  • Bakara 2/45 Âl-i İmrân 3/199 İsrâ 17/107 Enbiyâ 21/90 Mü'minûn 23/2 Ahzâb 33/35 Hadîd 57/16 Haşr 59/21
• 6 - Fussılet 41/39. 7 - Şûrâ 42/45; Kamer 54/7; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44; Nâzi‘ât 79/9.
  • Fussilet 41/39 Şûrâ 42/45 Kamer 54/7 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 Nâzi‘ât 79/9
• 8 - Bakara 2/225; Mâide 5/89; Meryem 19/62; Mü’minûn 23/3; Furkân 25/72; Kasas 28/55; Tûr 52/23; Vâkı‘a 56/25; Nebe’ 78/35. 9 - Taberî, age., XIX, 50; Râzî, age., XXIV, 113.
  • Bakara 2/225 Mâide 5/89 Meryem 19/62 Mü'minûn 23/3 Furkân 25/72 Kasas 28/55 Tûr 52/23 Vâkı‘a 56/25 Nebe' 78/35
• 10 - Kasas 28/55.
  • Kasas 28/55
• 11 - Semerkandî, age., II, 495; Taberî, age., XVIII, 4; Zemahşerî, age., III, 172. 12 - Râzî, age., XXIII, 79.
• 13 - A‘lâ 87/14.
  • A‘lâ 87/14
• 14 - Bu konuda “Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü” adlı eserimizin “Edatlar” bölümü “ev” edatı maddesine bakılabilir. 15 - Esed, age., s. 689. 16 - Râzî, age., XXIII, 81; Yazır, age., V, 509.
• 17 - Taberî, age., XVIII, 4. 18 - Semerkandî, age., II, 495.
• 19 - Nisâ’ 4/3, 129.
  • Nisâ 4/3 Nisâ 4/129
• 20 - Râzî, age., VI, 130. 21 - İbn Mâce, Menâsik, 103.
• 22 - Bakara 2/178, 180, 183, 216, 246; Âl-i İmrân 3/154; Nisâ’ 4/77, 127; Tevbe 9/120, 121; Hacc 22/4. 23 - Zemahşerî, age., I, 280.
  • Bakara 2/178 Bakara 2/180 Bakara 2/183 Bakara 2/216 Bakara 2/246 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/77 Nisâ 4/127 Tevbe 9/120 Tevbe 9/121 Hacc 22/4
• 24 - Enfâl 8/67. 25 - Muhammed 47/4. 26 - Nûr 24/33. 27 - Nûr 24/32. 28 - Nisâ’ 4/3, 25. 29 - Bakara 2/221. 30 - Nisâ’ 4/92; Mâide 5/89; Mücâdele 58/3.
  • Enfâl 8/67 Muhammed 47/4 Nûr 24/33 Nûr 24/32 Nisâ 4/3 Nisâ 4/25 Bakara 2/221 Nisâ 4/92 Mâide 5/89 Mücâdele 58/3
• 31 - Tevbe 9/60. 32 - Bakara 2/177; Nisâ’ 4/36; Nûr 24/33. 33 - Beled 90/13.
  • Tevbe 9/60 Bakara 2/177 Nisâ 4/36 Nûr 24/33 Beled 90/13
• 34 - Taberî, age., XXIX, 84.
• 35 - Râzî, age., XXIII, 81.
• 36 - Bakara 2/27; Âl-i İmrân 3/77; En‘âm 6/152; Ra‘d 13/20, 25; Nahl 16/91, 95; Ahzâb 33/15.
  • Bakara 2/27 Âl-i İmrân 3/77 En‘âm 6/152 Ra‘d 13/20 Ra‘d 13/25 Nahl 16/91 Nahl 16/95 Ahzâb 33/15
• 37 - Benzer bir âyet için bk. Ahzâb 33/15. 38 - Âl-i İmrân 3/77; Nahl 16/95.
  • Ahzâb 33/15 Âl-i İmrân 3/77 Nahl 16/95
• 39 - Bakara 2/40. 40 - Buhârî, İmân, 24; Mezâlim, 17; Cizye, 17; Müslim, İmân, 106; Tirmizî, İmân, 20; Ahmed b. Hanbel, II, 189, 198, 200.
  • Bakara 2/40
• 41 - Ahmed b. Hanbel, III, 135, 154, 210, 251.
• 42 - Semerkandî, age., I, 467; II, 495; Zemahşerî, age., III, 173. 43 - Taberî, age., VII, 272; XVIII, 5.
• 44 - Mü’minûn 23/1-11.
  • Mü'minûn 23/11
• 45 - Semerkandî, age., II, 383, 495; Taberî, age., XVI, 36; XVII, 6; Râzî, age., XXI, 175. 46 - Râzî, age., XXIII, 82. 47 - Ahmed b. Hanbel, II, 335, 339. 48 - Râzî, age., XXIII, 83.
• 49 - Semerkandî, age., II, 495. 50 - Şu‘arâ’ 26/85; Vâkı‘a 56/89; Me‘âric 70/38. 51 - Mâide 5/65; Yûnus 10/9; Hacc 22/56; Şu‘arâ’ 26/147; Lokmân 31/8; Sâffât 37/43; Vâkı‘a 56/12; Kalem 68/34. 52 - Furkân 25/15.
  • Şu‘arâ 26/85 Vâkı‘a 56/89 Me‘âric 70/38 Mâide 5/65 Yûnus 10/9 Hacc 22/56 Şu‘arâ 26/147 Lokmân 31/8 Sâffât 37/43 Vâkı‘a 56/12 Kalem 68/34 Furkân 25/15
• 53 - Hâkka 69/22; Ğâşiye 88/10. 54 - Tevbe 9/72; Ra‘d 13/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Meryem 19/61; Tâhâ 20/76; Fâtır 35/33; Sâd 38/50; Mü’min 40/8; Saff 61/12. 55 - Kehf 18/107. 56 - Mü’minûn 23/11. 57 - Secde 32/19. 58 - Taberî, age., XXI, 107. 59 - Şûrâ 42/22. 60 - Rûm 30/15.
  • Hâkka 69/22 Ğâşiye 88/10 Tevbe 9/72 Ra‘d 13/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Meryem 19/61 Tâhâ 20/76 Fâtır 35/33 Sâd 38/50 Mü'min 40/8 Saff 61/12 Kehf 18/107 Mü'minûn 23/11 Secde 32/19 Şûrâ 42/22 Rûm 30/15
• 61 - Dühân 44/51. 62 - Sâd 38/49. 63 - Yûnus 10/26. 64 - En‘âm 6/127; Yûnus 10/25. 65 - Fâtır 35/35. 66 - Nahl 16/30. 67 - Bakara 2/94; En‘âm 6/32; A‘râf 7/169; Yûsuf 12/109; Nahl 16/30; Kasas 28/77, 83; ‘Ankebût 29/64; Ahzâb 33/29; 68 - En‘âm 6/135; Kasas 28/37.
  • Duhân 44/51 Sâd 38/49 Yûnus 10/26 En‘âm 6/127 Yûnus 10/25 Fâtır 35/35 Nahl 16/30 Bakara 2/94 En‘âm 6/32 A‘râf 7/169 Yûsuf 12/109 Nahl 16/30 Kasas 28/77 Kasas 28/83 ‘Ankebût 29/64 Ahzâb 33/29 En‘âm 6/135 Kasas 28/37
• 69 - Ra‘d 13/22, 24, 42. 70 - Kamer 54/55. 71 - Furkân 25/75; Zümer 39/20‘Ankebût 29/58; Sebe’ 34737. 72 - Enfâl 8/4, 74; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/31, 44; Sebe’ 34/4. 73 - İnsân 76/31. 74 - Âl-i İmrân 3/107. 75 - Mütaffifûn 83/18, 19.
  • Ra‘d 13/22 Ra‘d 13/24 Ra‘d 13/42 Kamer 54/55 Furkân 25/75 Furkân 25/75 Zümer 39/20 ‘Ankebût 29/58 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/31 Ahzâb 33/44 Sebe' 34/4 İnsân 76/31 Âl-i İmrân 3/107 Mutaffifîn 83/18 Mutaffifîn 83/19