İbrâhîm Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 52 âyetten oluşan, adını 25-40. âyetler arasındaki اِبْرٰه۪يم ibrâhîm kıssası nedeniyle “Hz. İbrâhim”den alan bu sûre, inişe göre 65, resmî sıralamada ise 14. sûredir.

İbrâhim sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Ra‘d sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, ilk âyetlerinde Kitâb’a dikkat çekilmesi, kâinat kitabından örnekler verilmesi (İbrâhim 32-33; Ra‘d 2-4), hak-bâtıl karşılaştırılması (İbrâhim 24-26; Ra‘d 17) gibi konular iki sûrenin adeta birbirinin devamı olduğu izlenimi vermektedir.

İbrâhim sûresi, peygamber görevlendirmenin ve kitap göndermenin gerekçesiyle başlamakta, dünyayı âhirete tercih etmenin sonuçları hakkında bilgi ile devam etmektedir. Bu arada 4. âyette her peygamberin kendi kavminin diliyle gönderilme amacının “kavmine açıklamalarda bulunulması olduğu” belirtilmekte, dileyenin saptırılabileceği, dileyenin de hidayete erdirileceği ifade edilmektedir. 5. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ, Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih ve onlardan sonraki peygamberlerin kıssası genel hatlarıyla verilmekte, inkarcıların mahşerdeki feci akıbeti, cehennemin ebediliği ve korkunç şiddeti ile kafirlerin davranışlarının rüzgara kapılmış kül gibi sağa sola savrulacağı gündeme getirilmektedir.

21. âyetten itibaren, dünya hayatında saptırılanların saptıranlarla mahşerde yaşayacağı konuşmalar, karşılıklı suçlamalar ele alınmakta, şeytanın kendisini nasıl savunacağıyla ilgili bilgiler verilmekte, zalimlerin azaba gireceği, müminlerin ise cennete alınacağı bildirilmektedir.

24. âyetten itibaren, iyi ve faydalı sözle kötü sözün mukayesesi yapılmakta, iman edenlerin dünyada ve âhirette ilahi desteğe sahip kılınacağı müjdelenmektedir. 32. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları verilmekte, ardından Yüce Allah’ın nimetlerinin sayılamayacak kadar çok olduğu bildirilmektedir.

Sûrenin 35-41. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in kıssasından bir bölüm aktarılmakta, çeşitli dua cümlelerine yer verilmektedir. Son bölümde Yüce Allah’ın hayata müdahil oluşu anlamında çeşitli bilgiler verilerek, zalimlerin mahşerdeki feci akıbeti gündeme getirilmektedir. Ayrıca âhirette yeryüzünün ve göklerin alacağı yeni duruma da değinilmekte, suçluların çaresiz bir şekilde azaba atılacağı haber verilmektedir.

Son âyette ise bu vahyin insanlık için bir tebliğ ve mesaj olduğu beyan edilerek tevhid vurgusu yapılmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 19-23. âyetlerinde yaratmadaki kendi kudretini, insanların vazgeçilmez olmadığını, saptırılanlarla saptıranların birbirlerini suçlamalarını ve şeytanın mahşerde kendini savunmasını hatırlatmaktadır.

a) Yüce Allah’ın Eşsiz ve Erişilmez Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 19-21. âyetlerinde kâinattaki her şeyin yaratılışının bir anlam ve amacının bulunduğunu, insanların giderilip yerlerine bambaşka bir yaratık getirebileceğini, bunun kendisine hiçbir şekilde zor olmayacağını vurgulu bir şekilde beyan etmektedir.

Ardından, insanların Allah’ın huzuruna çıkacakları, zayıf düşürülenlerin saptırıcı kibirlilere hesap soracağı, dünyadayken onları takip etmelerine rağmen mahşerde kendilerinden neden hiçbir azabı gideremediklerini soracakları bildirilmektedir. Buna cevaben kibirlilerin konuyu kadere terk ederek “Allah bize hidayet etseydi biz de size ederdik” diyeceği, artık azaba sabretmekle sızlanmak arasında farkın kalmadığını söyleyecekleri bildirilmektedir.

ı. Yaratılışın Anlamı ve Amaçlılığı

اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ بِالْحَقّ اِنْ يَشَاْ يُذْهِبْكُمْ وَيَاْتِ بِخَلْقٍ جَد۪يدٍ وَمَا ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ بِعَز۪يزٍ “Allah’ın gökleri ve yeri bir amaç ile yarattığını görmüyor musun? Dilerse sizi giderir ve (yerinize) yepyeni bir yaratık (başka bir halk) getirir. Bu, Allah’a asla zor değildir.”

Buradaki اَلَمْ تَرَ elem tera sorusu “görmedin(iz) mi? düşünmez misin(iz)”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; خَلَقَ haleka fiili “yarattı”; السَّمٰوَات es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda sözcüğü “ve yeryüzünü”; بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”; اِنْ يَشَاْ in yeşe’ fiili “(O) dilerse”;يُذْهِبْكُمْ yüzhibküm fiili “sizi giderir, yok eder”; وَيَاْتِ ve ye’ti fiili “ve getirir, gelir”;بِخَلْقٍ جَد۪يدٍ bihalkın cedîdin tamlaması “yeni bir yaratık, yeni bir toplum”; وَمَا ذٰلِكَ ve mâ zâlike ifadesi “bu hiçbir şekilde değildir”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; بِعَز۪يز bi‘azîzin kelimesi ise “zor, ağır” demektir.

Burada Yüce Allah’ın yaratıcılığıyla ilgili gücü gündeme getirilmektedir.

1.اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ بِالْحَقّ “Allah’ın gökleri ve yeri bir amaç ile yarattığını görmüyor musun?” Âyetin başındaki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi metin olarak her ne kadar “görmedin mi?” manasına gelse de, burada maksat bir şeyi “gözle görmek” değil de “aklını çalıştırıp muhakeme etmek, düşünmek” anlamında değerlendirilmelidir. İfadenin başındaki hemze edatı her ne kadar soru edatı olsa da burada inkârî bir mana içermektedir. Bu nedenle “Görmedin mi” sorusu “gör, bak, düşün, anlat, muhakeme et” gibi yorumlanmalıdır. Metin olarak muhatap Hz. Peygamber olsa da maksat bütün insanlardır ve Yüce Allah gökleri ve yeri bir amaç için yarattığı gerçeğini herkesin düşünmesini istemektedir. Bu nedenle biz de meali verirken “Görmez misin(iz)?” demeyi tercih ettik.

Yaratılış ve amacı konusunda Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(1) Öncelikle ifade edelim ki, âyette geçen بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi genelde yapıldığı gibi “hak ile” manasına gelmemekte, “bir amaç için, bir gaye ile” gibi manalar vermektedir. Sâd 38/27’de “göğün, yeryüzünün ve arasındakilerin bâtıl ve anlamsızlık olsun diye yaratılmadığı” belirtilmekte, “mahlûkatın bâtıl, boş, faydasız, anlamsız ve amaçsız bir mahiyette yaratıldığı şeklindeki zannın kâfirlere ait olduğu” özellikle vurgulanmaktadır.

Yüce Allah kâinatın yaratılışı hakkında olumsuz bir cümle ile bunun bâtıl, boş ve anlamsız olmadığını beyan etmektedir. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de yaratılışın anlamsız ve amaçsız olmadığına dikkat çekilerek Yüce Allah’ın gücüne ve kudretine gönderme yapılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz İbrâhim 14/19’a, ayrıca En‘âm 6/73, Yûnus 10/5, Hıcr 15/85, Nahl 16/3, ‘Ankebût 29/44, Rûm 30/8, Zümer 39/5, Dühân 44/39, Câsiye 45/22 ve Ahkâf 46/3’e göre “gökler, yeryüzü ve bütün varlıklar, ancak ve ancak bir anlam ve amaç için yaratılmıştır.” Bu konuyu Bakara 2/29’da ele almıştık. Ayrıca Kâf 50/38’de “göklerin, yeryüzünün ve ikisi arasındakilerin yaratılışı”yla ilgili geniş bilgiler vereceğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız.

2. اِنْ يَشَاْ يُذْهِبْكُمْ وَيَاْتِ بِخَلْقٍ جَد۪يدٍ وَمَا ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ بِعَز۪يزٍ “Dilerse sizi giderir ve (yerinize) yepyeni bir yaratık (başka bir halk) getirir. Bu, Allah’a asla zor değildir.” Aynısı Fâtır 35/16-17’de geçen bu ifade hakkında geniş bilgilendirmeleri orada yapacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Yüce Allah bu cümlelerinde, insanların kendisi için vazgeçilmez olmadığını, dilemesi halinde onları giderip yerlerine başkalarını getirebileceğini beyan etmektedir.

a) اِنْ يَشَاْ يُذْهِبْكُمْ وَيَاْتِ بِخَلْقٍ جَد۪يدٍ “Dilerse sizi giderir ve (yerinize) yepyeni bir yaratık (başka bir halk) getirir.” Bu âyette genelde insanlara, özelde ve bağlam gereği inkârcılara seslenilmekte ve Yüce Allah için vazgeçilmez olmadıkları beyan edilmektedir. Allah’a muhtaç olanlar insanlardır; Allah’ın hiçbir şeye ihtiyacı yoktur; Samed oluşunun manası da budur. Öyleyse sınırsız gücün sahibi olan Yüce Allah insanları yok edebilir ve yerlerine yenilerini elbette yaratabilir.

Bu âyetin mesaj ve metin olarak daha geniş olan bir benzeri En‘âm 6/133’te şu şekilde geçmektedir: “Dilerse sizi yok eder ve sizi başka bir kavmin zürriyetinden yarattığı gibi sizden sonra yerinize dilediği bir kavmi yaratır.” Benzer mesajlar Nisâ’ 4/133, Tevbe 9/39 ve Fâtır 35/16’da da söz konusudur.

Müşrikler yeniden diriltilme konusunda şüphedeydiler; hatta bazıları bu noktada alay da ediyorlardı.(2) Yüce Allah, hem Mâide 5/54’te ve Muhammed 47/38’de ifade ettiği gibi, inkârcıların veya dinden dönenlerin yerine başka topluluklar yaratmaya, hem de insan türünü giderip başka varlıklar yaratmaya kadirdir.

Âyetteki halk-ı cedîd tamlaması hem başka insanlar, hem de başka yaratıklar manasına gelebilir. Her iki durumda da sonuç inkârcılar aleyhinde bir tehdide ve onlara gözdağı verilmesine dayalıdır. Önceki âyette de vurguladığımız gibi, Allah’a muhtaç olanlar insanlardır; eğer kendilerini yeterli ve ihtiyaçsız görürlerse Yüce Allah onların yerine başkalarını da yaratabilir; başka türden varlıklar da meydana getirebilir.

b) وَمَا ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ بِعَز۪يز “Bu, Allah’a asla zor değildir.” Bu cümlede ise Rabbimizin ifade ettiği “yeni bir topluluk getirme” veya “mahlûk yaratma işlemi”nin Allah’a hiçbir şekilde ağır gelmeyeceği bildirilmektedir. Âyetteki مَا mâ ve بِ bâ/bi edatları cümleye “hiçbir şekilde, asla ve asla” gibi anlamlar katmaktadır.

Kâf 50/15 ve 38’de geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, yaratma konusunda Yüce Allah’a hiçbir şekilde acizlik veya yorgunluk isnat edilemez. Rabbimiz “göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin altı evrede yaratılması”ndan söz eden Kâf 50/38’de “Hiç bir yorgunlukla da karşılaşmadık” cümlesine yer vermekte, hem yaratmada, hem de Bakara 2/255’te beyan edildiği gibi, onları muhafaza etmede herhangi bir yorgunluktan söz edilmemektedir. Herhangi bir şeyin olmasını istediğinde Rabbimizin işi sadece o şeye “ol” demesidir; o da hemen olmaya başlar.(3)

Yüce Allah bir taraftan zatına ait bu erişilmez gücü beyan ederken, diğer taraftan da kendilerine ilahlık isnat edilen varlıklarda böyle bir hususiyetin olamayacağını ifade etmektedir. Fâtır 35/13-14’te belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın peşi sıra tapınılan varlıkların erişilmez bir güce sahip olmaları bir yana, bir çekirdeğin zarına bile sahip olamadıkları, dolayısıyla böyle güçsüz varlıklara herhangi bir ilahlık isnadının son derece yanlış olduğu vurgulanmış olmaktadır.

ıı. Karşılıklı Suçlamalar

وَبَرَزُوا لِلّٰهِ جَم۪يعًا فَقَالَ الضُّعَفٰٓؤُ۬ا لِلَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوٓا اِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعًا فَهَلْ اَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ اللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ قَالُوا لَوْ هَدٰينَا اللّٰهُ لَهَدَيْنَاكُمْ سَوَآءٌ عَلَيْنَآ اَجَزِعْنَآ اَمْ صَبَرْنَا مَا لَنَا مِنْ مَح۪يصٍ “(Kıyamet gününde) hepsi Allah’ın huzuruna çıkmış (olacak) ve zayıf olanlar kibirlenenlere diyecekler ki: ‘Şüphesiz ki biz size uymuştuk. Şimdi siz Allah’ın azabından herhangi bir şeyi bizden savabilir misiniz?’ Onlar da şöyle diyeceklerdir: Allah bizi doğru yola ulaştırsaydı biz de sizi doğru yola ulaştırırdık. Şimdi sızlansak da sabretsek de birdir. Artık bizim için hiçbir sığınak yoktur.”

Burada geçen وَبَرَزُوا ve berazû fiili “ve ortaya çıktı, çıkacak, toplandı, toplanacak”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için, O’nun huzurunda”;جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hepsi”; فَقَالَ fe kâle fiili “demiş (olacak) ki”; الضُّعَفٰٓؤ۬ا ed-du‘afâu kelimesi “zayıf düşürülenler”;لِلَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوٓا lillezîne’stekberû ifadesi “kibirli davranmış kişilere, kibirli olanlara”;اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كُنَّا künnâ fiili “(şöyle) idik”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”;تَبَعًا tebe‘an sözcüğü “tâbi olanlar, uyanlar”;فَهَلْ اَنْتُمْ fe hel entüm sorusu “siz (şöyle) misiniz, siz şunu yapabilir misiniz”; مُغْنُونَ muğnûne kelimesi “giderenler, giderebilecek (kişiler)”; عَنَّا ‘annâ ifadesi “bizden”; مِنْ عَذَابِ اللّٰهِ min ‘azâbillâhi tamlaması “Allah’ın azabından”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “herhangi bir şey”; قَالُوا kâlû fiili “demiş (olacak)lar ki”; لَوْ هَدٰينَا lev hedânâ fifadesi “eğer bize hidayet etseydi, yol gösterseydi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَهَدَيْنَاكُمْ lehedeynâküm ifadesi “elbette biz de size hidayet ederdik”; سَوَآء sevâun kelimesi “eşit(tir), birdir”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize”; اَجَزِعْنَا ecezı‘nâ ifadesi “sızlansak da, feryat etsek de”;اَمْ صَبَرْنَا em sabernâ ifadesi “veya sabretsek de”; مَا لَنَا mâ lenâ ifadesi “bizim için asla ve asla yoktur, olmayacktır”; مِنْ مَح۪يصٍ min mahîsın ifadesi ise “hiçbir kurtuluş, kaçış, sığınılacak yer, sığınak” demektir.

Burada saptırıcı kibirlilerin kendilerini suçlayanlara mahşerde vereceği cevaplar gündeme getirilmektedir.

1. وَبَرَزُوا لِلّٰهِ جَم۪يعًا فَقَالَ الضُّعَفٰٓؤُ۬ا لِلَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوٓا اِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعًا فَهَلْ اَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ اللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ “(Kıyamet gününde) hepsi Allah’ın huzuruna çıkmış (olacak) ve zayıf olanlar kibirlenenlere diyecekler ki: Şüphesiz ki biz size uymuştuk. Şimdi siz Allah’ın azabından herhangi bir şeyi bizden savabilir misiniz?” Yüce Allah âyetin bu bölümünde insanların kendi huzuruna çıkartılacağını, zayıf düşürülenlerin kibirli davrananlara serzenişte bulunacaklarını haber vermektedir.

a) وَبَرَزُوا لِلّٰهِ جَم۪يعًا “(Kıyamet gününde) hepsi Allah’ın huzuruna çıkmış (olacak).” Kur’ân’da dört kez(4) geçen بَرَزُوا berazû fiili “meydana çıkmak, toplanmak” anlamına gelmektedir. Burada kullanılan بَرَزُوا berazû fiili de maherde “toplanmak” anlamına gelmektedir. Bu çerçevede “ortaya çıkmak, öne atılmak, görünmek, gizli şeylerin ortaya çıkması”(5) anlamlarına gelen البروز el-bürûz kelimesinin Kur’ân’daki kullanımlarına bakıldığında Mü’min 40/16’da bunun öldükten sonra diriltilmenin ardından gerçekleşecek “huzurda toplanma”nın değişik bir ifadesi olduğu görülecektir:

“O gün onlar (kabirlerinden) meydana çıkacaklar. Onların hiçbir şeyi Allah’a gizli kalmaz. Bugün hükümranlık kimindir (denilir)? Her şeye üstün olan tek Allah’ındır.” Bu âyette geçen بَارِزُون bârizûne kelimesi toplanmayı, yani haşri ifade etmektedir. Söz konusu kelime benzer bir anlamda İbrahim 14/49’da da kullanılmaktadır. Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette insanların toplu bir şekilde kendi huzurunda toplanacağını, ardından da insanlar arasında yaşanacak tartışmaların neler olacağını belirtmektedir.(6)

b) فَقَالَ الضُّعَفٰٓؤُ۬ا لِلَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوٓا اِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعًا “ve zayıf olanlar kibirlenenlere diyecekler ki: Şüphesiz ki biz size uymuştuk.” Yüce Allah mahşerde yaşanacak bir tartışma ve karşılıklı suçlamalarla ilgili bilgi vermekte ve dünya hayatında zayıf düşürülmüş kişilerin kendilerini zayıf düşüren kibirli insanlara sesleneceğini bildirmektedir. Onların serzenişi “Biz sizin tâbilerinizdik” şeklinde dile getirilecektir.

Kâf 50/27’de geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, cehennemliklerin birbirini suçlamalarıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(7) Sadece bir kısmını mealen hatırlatmakla yetineceğiz:

ı. A‘râf 7/38-39: “(Allah şöyle) buyuracaktır: ‘Sizden önce geçmiş (cehennemlik olan) cin ve insan toplulukları arasında siz de ateşe girin!’ Her topluluk (ateşe) girdikçe yoldaşlarına lânet edecektir. Hepsi birbiri ardına cehennemde toplanınca, sonrakiler önce giren (önderleri) için, ‘Ey Rabbimiz! Bizi işte bunlar saptırdılar! Onlara kat kat ateş azabı ver!’ diyeceklerdir. (Allah da), ‘Zaten herkes için kat kat azap vardır; fakat siz bilmezsiniz’ cevabını verecektir. Öncekiler sonrakilere şöyle diyecekler: (Belli ki) sizin bizden hiçbir farkınız yokmuş. O halde siz de (bizim gibi) yaptıklarınıza karşılık azabı tadın!”

ıı. Ahzâb 33/66-68: “Yüzleri ateşte evrilip çevrildiği gün ‘Eyvah bize! Keşke Allah’a itaat etseydik, Peygamber’e de itaat etseydik!’ diyecekler. Ey Rabbimiz! Biz reislerimize ve büyüklerimize uyduk da onlar bizi yolda saptırdılar, diyecekler. Ey Rabbimiz! Onlara iki kat azap ver ve onları büyük bir lânetle rahmetinden kov.”

ııı. Mü’min 40/47-48: “(Kâfirler) ateşin içinde birbirleriyle çekişirlerken zayıf olanlar, (kendilerini saptıran) büyüklük taslayanlara ‘Biz size uymuştuk. Şimdi ateşin birazını bizden savabilir misiniz?’ diyecekler. Büyüklük taslayanlar ise ‘Doğrusu hepimiz bunun içindeyiz. Muhakkak ki Allah kulları arasında vereceği hükmü vermiştir’ diyeceklerdir.” Bu ve benzer âyetlerde geçen söz konusu isteklere cevabı bizzat Yüce Allah verecektir.

Bu ve benzer âyetlerde geçen söz konusu isteklere yönelik olumsuz cevabı bizzat Yüce Allah verecektir. Bu ve benzer ifadelerde yer alan karşılıklı suçlamalar sonucu değiştirmeyecek, tarafların her biri hak ettikleri akıbeti yaşamaktan kurtulamayacaklardır.

c) فَهَلْ اَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ اللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ “Şimdi siz Allah’ın azabından herhangi bir şeyi bizden savabilir misiniz?” Bu ifadenin bir benzeri Mü’min 40/47’de de geçmektedir. Dünya hayatında zayıf düşürülenler kendilerini saptıranlara mahşerde hitap edecekler ve onların peşinden gittikleri için suçu onlara atmaya çalışacaklar ve şunu söyleyeceklerdir: “Şimdi siz Allah’ın azabından herhangi bir şeyi bizden giderebilir misiniz?”

Bu sözü söylemelerinin nedeni ‘Ankebût 29/12’de de belirtildiği gibi saptıranların dünya hayatında onlara şu sözü vermeleriydi: “Kâfirler, iman edenlere ‘Bizim yolumuza uyun, sizin günahlarınızı biz yüklenelim’ derler. Hâlbuki onların hiçbir günahını yüklenecek değillerdir. Gerçekte onlar, kesinlikle yalan söylemektedirler.”

İşte bu gibi sözler bunları söyleyenlere mahşerde hatırlatılacaktır; ancak sözün sahipleri bunu kabullenmeyip başka bir bahane ortaya koyacaklardır ki bu bahane devam eden cümlede yer almaktadır.

2. قَالُوا لَوْ هَدٰينَا اللّٰهُ لَهَدَيْنَاكُمْ سَوَآءٌ عَلَيْنَآ اَجَزِعْنَآ اَمْ صَبَرْنَا مَا لَنَا مِنْ مَح۪يصٍ “Onlar da şöyle diyeceklerdir: Allah bizi doğru yola ulaştırsaydı biz de sizi doğru yola ulaştırırdık. Şimdi sızlansak da sabretsek de birdir. Artık bizim için hiçbir sığınak yoktur.” Yüce Allah kibirli davranıp insanları hak yoldan alıkoyanların söylediği sözlere dikkat çekmekte ve aklını kullanmayıp başkalarını taklit edenlerin nelerle karşılaşacağını beyan etmektedir.

a) قَالُوا لَوْ هَدٰينَا اللّٰهُ لَهَدَيْنَاكُمْ “Onlar da şöyle diyeceklerdir: Allah bizi doğru yola ulaştırsaydı biz de sizi doğru yola ulaştırırdık.” Yüce Allah inkârcıların ortaya koyacağı bu bahaneyi adeta kulaklara küpe olacak şekilde ifade etmekte, suçu Allah’a atmanın ne kadar boş ve anlamsız bir şey olduğunu bildirmektedir. Kibirli davrananlar Allah’ın kendilerine hidayet etmediğini, bu nedenle kendilerinin de diğerlerine yol gösteremediğini dile getirmiş olacaklar.

Oysa Yüce Allah’ın insana fıtrat, vicdan, akıl ve irade vermesi, peygamber görevlendirip kitap göndermesi hidayet edişinin, onlara rehberlik edip hak yolu göstermesinin açık göstergeleridir. Bu gerçeklere rağmen hâlâ daha “Allah vermedi, biz ne yapalım” türünden sözler sadece sonuçsuz birer bahanedir. Bu noktada Zümer 39/57’de şöyle buyrulmaktadır: “Yahut ‘Allah beni hidayete erdirseydi, elbette mattakilerden olurdum’ demesi(nden önce vahye tâbi olun)!” Demek ki bu türden ifadeler hiçbir şekilde sonucu değiştirmeyecektir.

İnsanların yanlış kader anlayışıyla da birebir örtüşen bu kabulde adeta “insanın herhangi bir iradesi yokmuş”, “hiçbir tercihi söz konusu değilmiş”, “iş tamamen Allah’ın kararına aitmiş” gibi bir durum söz konusu edilmektedir. En‘âm 6/148’de müşriklerin şöyle dedikleri beyan edilmektedir: “Putperestler diyecekler ki: ‘Allah dileseydi ne biz ortak koşardık ne de atalarımız. Hiçbir şeyi de haram kılmazdık.’ Onlardan öncekiler de aynı şekilde (peygamberleri) yalanladılar ve sonunda azabımızı tattılar. De ki: Yanınızda bize açıklayacağınız bir bilgi var mı? Siz zandan başka bir şeye uymuyorsunuz ve siz sadece yalan söylüyorsunuz.”

Sorumluluğu Allah’a atan müşriklere Yüce Allah En‘âm 6/149. âyette şöyle cevap vermektedir: “De ki: Kesin delil, ancak Allah’ındır. Allah dileseydi elbette hepinizi doğru yola iletirdi.” Allah dileseydi elbette herkesi hidayete erdirirdi; ancak o zaman burada imtihanın hiçbir anlamı kalmazdı.

Konuyla ilgili diğer bir âyet Nahl 16/35’tir: “Ortak koşanlar dediler ki: ‘Allah dileseydi ne biz ne de babalarımız ondan başkasına tapardık. Onun emri olmadan hiçbir şeyi de haram kılmazdık.’ Onlardan öncekiler de böyle yapmışlardı. Peygamberlere açık seçik tebliğden başka bir şey düşer mi!” Yüce Allah bunların algısının yanlışlığını ortaya koymak üzere Nahl 16/36-37’de şöyle buyurmaktadır:

“Andolsun ki biz, ‘Allah’a kulluk edin ve Tâğut’tan sakının’ diye (emretmeleri için) her ümmete bir peygamber gönderdik. Allah, onlardan bir kısmını doğru yola iletti. Onlardan bir kısmı da sapıklığı hak ettiler. Yeryüzünde gezin de görün, inkâr edenlerin sonu nasıl olmuştur! (Ey Peygamber!) Sen, onların hidâyete ermelerine çok düşkünlük göstersen de bil ki Allah, saptırdığı kimseyi (dilemezse) hidâyete erdirmez. Onların yardımcıları da yoktur.”

Bu ve benzer söylemler Hıcr 15/39-40’de geçen İblis’in şu sözüne benzemektedir: “(İblis) dedi ki: Rabbim! Beni azdırmana karşılık ben de yeryüzünde onlara (günahları) süsleyeceğim ve onların hepsini mutlaka azdıracağım! Ancak onlardan ihlâslı kulların müstesna.”

Konuyla ilgili diğer âyetler de A‘râf 7/16-18’de şu şekildedir: “(Bunun üzerine tekrar) İblis, ‘Öyle ise beni azdırmana karşılık, ben de onları saptırmak için senin doğru yolunun üstüne oturacağım. Sonra elbette onlara önlerinden, arkalarından, sağlarından, sollarından sokulacağım ve sen, onların çoğunu şükredenler olarak bulamayacaksın!’ deyince Allah şöyle buyurdu: Haydi yerilmiş ve kovulmuş olarak defol ordan. İnsanlardan sana kim uyarsa, sizden hepinizi cehenneme dolduracağım.”

İşte suçu Yüce Allah’a atanların yolu İblis’in yoludur ve Yüce Allah bu türden ifadeleri şiddetle reddetmektedir. Zaten yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin son cümlesinde de bu tür ifadelerin hiçbir yararının bulunmadığı bizzat ilgililer tarafından itiraf edilmektedir.

Yukarıda aktardığımız âyetlerden de anlaşıldığına göre hidayet de dalalet de insanın isteğine ve Yüce Allah’ın yaratmasına bağlıdır. Fâtiha 1/6’da bu konuyu etraflı bir şekilde incelediğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Saptırılan insanların kendilerini saptıran kibirlilere söylediği “biz size tâbi idik; şimdi bizden Allah’ın azabının bir kısmını giderin” sözleriyle ilişkili olarak düşünüldüğünde, yorumunu yapmakta olduğumuz cümledeki hidayeti “azabı bertaraf etmenin yolunu göstermek” şeklinde de anlayabiliriz.(8) Anlam her nasıl olursa olsun, âyette verilmek istenen mesaj sorumluluktan kaçmayla ilgilidir ve bunun bir sonucu da olmayacaktır.

b) سَوَآءٌ عَلَيْنَآ اَجَزِعْنَآ اَمْ صَبَرْنَا مَا لَنَا مِنْ مَح۪يصٍ “Şimdi sızlansak da sabretsek de birdir. Artık bizim için hiçbir sığınak yoktur.” Toplumun ileri gelen kibirlileri kendilerince suçu ve sorumluluğu Allah’a attıktan sonra yardım isteyenlere seslenecek ve artık sızlanmanın da azaba sabretmenin de farkının olmadığını, çünkü kaçıp kurtulacak ve kendisine sığınılacak herhangi bir yol bulunmadığını beyan edeceklerdir. Bu ifadeyi zayıf düşürülenlerin söylemiş olma ihtimali de olduğu gibi hem saptıranların hem de saptırılanların birlikte söylemiş olma ihtimali de vardır.(9)

Âyette geçenجَزِعْنَا cezı‘nâ fiili mubâlağa sıfatı olarak cezû‘ kalıbında bir de Me‘âric 70/20’de geçmekte, “sızlanmak, feryat etmek” manasını vermektedir. Ayrıca âyetin sonundaki مَح۪يص mahîs kelimesi Kur’ân’da beş kez(10) geçmekte ve azaptan “kurtuluş, kaçış, sığınılacak yer, sığınak”(11) gibi anlamlar vermektedir. Burada مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı anlama “hiçbir” katkısı sunmaktadır. Dolayısıyla, Tûr 52/16’da da geçtiği gibi, mahşerde Yüce Allah’ın azabından kurtulmanın imkânsız olduğu manası söz konusu edilmektedir.

Dünya hayatında birilerini saptıranların veya birileri tarafından saptırılanların mahşerdeki akıbetleri aynı olacak, azabı birlikte yaşayacaklardır. Bu konuda yorumunu yapmakta olduğumuz İbrâhim 14/21-22’de, ayrıca A‘râf 7/38, Sâffât 37/33, Mümin 40/48 ve Zuhruf 43/39 gibi âyetlerde azabın ortak olacağı açıkça ortaya konulmaktadır.

Anlaşılan o ki mahşerde insanların birbirini suçlamasının hiçbir sonucu olmayacak, sapanlar da saptıranlar da aynı azap ortamında kalacaklardır. Sapanlar saptıkları ve akıllarını kullanmadıkları için, saptıranlar da kendileri sapıp başkalarını da yoldan çıkardıkları için her biri iki suç işlemiş olacaktır ve aynı azabı yaşayacaklardır; A‘râf 7/39’da beyan edilen husus da budur.

b) Saptıranların, Sapanların ve Müminlerin Akıbetleri

Yüce Allah, sûrenin 22-23. âyetlerinde hüküm verildikten sonra şeytanın kendini savunacağını, Allah’ın gerçeği vaad ettiğini, kendisinin de bir şeyler vaad ettiğini, ancak sözünü tutamadığını, buna karşılık davet etmesinin dışında hiç kimseye karşı herhangi bir yetki ve otoritesinin bulunmadığını, insanların da bu çağrıya hemen kandıklarını söyleyeceğini, insanların kendilerini kınamaları gerektiğini, hiç kimsenin bir başkasının feryadına yetişemeyeceğini, zaten dünyadayken de şirklerini kabul etmediğini söyleceğini ve zalimler için elem verici bir azabın hazırlandığını bildireceğini ifade etmektedir.

Daha sonra, buna karşılık, iman edip sâlih ameller işleyenlerin de Yüce Allah’ın buyruğuyla altlarından ırmaklar akan cennetlere gönderilecekleri, orada ebedi kalacakları ve esenlik dilekleriyle selamlanacakları beyan edilmektedir.

ı. Şeytanın Kendini Savunması

وَقَالَ الشَّيْطَانُ لَمَّا قُضِيَ الْاَمْرُ اِنَّ اللّٰهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدْتُكُمْ فَاَخْلَفْتُكُمْ وَمَا كَانَ لِيَ عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطَانٍ اِلَّآ اَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ ل۪ي فَلَا تَلُومُون۪ي وَلُومُوٓا اَنْفُسَكُمْ مَآ اَنَا۬ بِمُصْرِخِكُمْ وَمَآ اَنْتُمْ بِمُصْرِخِيَّ اِنّ۪ي كَفَرْتُ بِمَآ اَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ اِنَّ الظَّالِم۪ينَ لَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “(Hesapları görülüp) iş bitirilince, şeytan şöyle diyecektir: ‘Şüphesiz ki Allah size gerçek olanı vadetmişti; ben de size (bir şeyler) vadetmiş ve size tersini yapmıştım. (Zaten) benim size karşı hiçbir gücüm yoktu. Sadece sizi (inkâra) çağırmıştım; siz de hemen bana (çağrıma) koşmuştunuz. (Şimdi) beni kınamayın; kendinizi kınayın! Ben sizin feryadınıza yetişemem; siz de benim feryadıma yetişemezsiniz! Şüphesiz ki daha önce ben, beni (Allah’a) ortak koşmanızı da reddetmiştim.’ Şüphesiz ki zalimler için elem verici bir azap vardır.”

Âyettekiوَقَالَ ve kâle fiili “ve dedi ki, demiş olacak ki”; الشَّيْطَان eş-şeytânu kelimesi “şeytan”;لَمَّا قُضِيَ lemmâ kudiye ifadesi “hüküm verildiği, bitirildiği zaman”; الْاَمْرُ el-emru kelimesi “iş, hüküm”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; وَعَدَكُمْ ve‘adeküm ifadesi “size vaad etmişti”; وَعْدَ الْحَقِّ va‘de’l-hakkı ifadesi “gerçeğin vaadini”; وَوَعَدْتُكُمْ ve ve‘attüküm fiili “ve ben de size vaad etmiştim”;فَاَخْلَفْتُكُمْ fe ahleftüküm fiili “size tersini yaptım, sözümü tutamadım”; وَمَا كَانَ ve mâ kâne ifadesi “(şöyle bir şey) yoktu”; لِيَ liye ifadesi “benim için”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “sizin aleyhinizde, sizin üzerinizde”; مِنْ سُلْطَانٍ min sültânun sözcüğü “hiçbir otorite, herhangi bir baskı”; اِلَّآ اَنْ دَعَوْتُكُمْ illâ en de‘avtüküm istisnası “sizi davet etmemin dışında”; فَاسْتَجَبْتُمْ festecebtüm fiili “kabul ettiniz, icabet ettiniz”; ل۪ي lî ifadesi “beni, bana”; فَلَا تَلُومُون۪ي fe lâ telûmûnî emri “(şimdi) sakın beni kınamayın”; وَلُومُوا ve lûmû emri “ve kınayın”; اَنْفُسَكُمْ enfüseküm tamlaması “sizin nefsinizi, kendinizi”; مَآ اَنَا۬ mâ ene ifadesi “ben (şöyle) değilim, ben yapamam, yetişemem”; بِمُصْرِخِكُمْ bimusrıhıküm ifadesi “sizin feryadınıza”; وَمَآ اَنْتُمْ ve mâ entüm ifadesi “siz de (şöyle) değilsiniz, yetişemezsiniz”; بِمُصْرِخِيَّ bi musrihıyye ifadesi “benim feryadıma yetişenler”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; كَفَرْتُ kefertü fiili “inkâr ettim, kabul etmemiştim”;بِمَآ اَشْرَكْتُمُونِ bimâ eşrektümûni ifadesi “beni ortak koşmanızı”; مِنْ قَبْل min kablü ifadesi “daha önce”;اِنَّ الظَّالِم۪ينَ inne’z-zâlimîne kelimesi “muhakkak ki zalimler, haksızlık edenler”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici azap” demektir.

Burada kendisini suçlayanlara şeytanın mahşerde vereceği cevaplar gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالَ الشَّيْطَانُ لَمَّا قُضِيَ الْاَمْرُ اِنَّ اللّٰهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدْتُكُمْ فَاَخْلَفْتُكُمْ “(Hesapları görülüp) iş bitirilince, şeytan şöyle diyecektir: ‘Şüphesiz ki Allah size gerçek olanı vadetmişti; ben de size (bir şeyler) vadetmiş ve size tersini yapmıştım.” Yüce Allah mahşerdeki sorgulama sonrasında kendilerini saptırdığına inandıkları şeytanı suçlayanlara karşı şeytanın da kendini savunacağını haber vermektedir.

Âyette geçen قُضِيَ الْاَمْرُ kudiye’l-emru ifadesi “işin bitirilmesi, hükmün verilmesi, hükmün yerine getirilmesi, her şeyin olup bitmesi” gibi anlamlar içermektedir. Bağlam gereği “işin bitirilmesi” insanlar hakkında nihai hükmün verilmesi manasına gelmektedir. İşte bu merhalede kendisini suçlayanlara şeytanın cevap vereceği beyan edilerek, önceki âyette olduğu gibi burada da saptırılanların kendilerini haklı çıkarmaya ve suçu başkalarına atmaya yönelik çabalarının boşa çıkartılacağı görülmektedir.

Şeytan kendisini suçlayanlara karşı kendisini savunarak insanlara Yüce Allah’ın gerçekleri vaad ettiğini beyan edecektir. Konuşmalar mahşerde gerçekleşeceği için Yüce Allah’ın vaadinin ne olduğu konusu dikkat çekebilir. Elbette söz konusu vaadler Rabbimizin peygamberler aracılığıyla insanlığa ulaştırdığı bütün mesajlardır. Konu mahşerle ilişkili olunca maksadı dar anlamda Yüce Allah’ın Son Saat, kıyâmet, mahşer, sorgulama, azap, ödül gibi konulardaki bilgilendirmeleri olarak anlayabiliriz.(12)

Şeytan, Yüce Allah’ın insanoğluna gerçekleri vaad ettiğini, kendisinin de birtakım vaatlerde bulunduğunu, ancak bunların gereğini yerine getiremediğini beyan edecektir. Âyette geçen فَاَخْلَفْتُ fe ahleftü fiili “sözü tutmamak, sözün tersini yapmak, caymak” gibi anlamlarda değerlendirilebilir. Hatta bunu “vaadinde yalancı olmak, vaadinin tersini yapmak” şeklinde de anlayabiliriz.(13)

Gerçekte A‘râf 7/16, Hıcr 15/39, İsrâ’ 17/62, Sâd 38/82 gibi âyetlerde belirtildiği gibi, şeytan insanları dünya hayatında sürekli aldatmak ve onları saptırmak için çalışacağını söylemiş ve bunu uygulamaya gayret etmişti. Sırf bu nedenledir ki şeytanın sıfatlarından birisi de el-ğarûr olarak belirlenmiştir.(14) Hatta Enfâl 8/48’de dile getirildiği gibi Mekkeli müşrikleri Bedir’de yalnız bırakmıştı. Haşr 59/16’da münafıkları küfre davet ettiği, onlar kâfir olunca onlardan uzak durduğunu söylediği de hatırlatılmaktadır.

Bütün bunlar ve benzeri bilgiler şeytan için elbette doğrudur; ancak unutulmamalıdır ki şeytanın yaptığı şey Yüce Allah’ın var dediği şeylere yok demesi, O’nun vaadlerinin gerçekleşmeyeceğini söylemesidir. Burada önemli olan husus şeytanın insanlara hakikatin zıddını vaad ettiğini itiraf etmesidir. Ancak öncelikle hakikatin Yüce Allah tarafından vaad edildiğini söylerek suçun insanlarda olduğunu ortaya koymuş olmaktadır. Zaten devam eden âyetlerde dile getirilen hususlar da bunun birer delilidir.

2. وَمَا كَانَ لِيَ عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطَانٍ اِلَّآ اَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ ل۪ي “(Zaten) benim size karşı hiçbir gücüm yoktu. Sadece sizi (inkâra) çağırmıştım; siz de hemen bana (çağrıma) koşmuştunuz.” Şeytan, dünya hayatında insanlar üzerinde herhangi bir etkisinin, gücünün, zorlamasının, nüfuzunun veya otoritesinin bulunmadığını, sadece kendilerini davet ettiğini, onların da hemen buna icabet ettiğini ifade edecektir.

a) Şeytanın insanları saptıracağını söylediği yerlerde Yüce Allah onun yiğit kullarına karşı herhangi bir sültân’ının, yani gücünün ve otoritesinin bulunmadığını beyan etmektedir.(15) Nahl 16/100’deki bilgilere göre, şeytanın gücü zaten onu dost edinmiş olanlara ve Allah’a ortak koşanlara yöneliktir; bu güç onlarla sınırlıdır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu defa şeytan mahşerde bir itirafta bulunacak ve insanlar üzerinde etkinliğinin bulunmadığını ifade edecektir. Yüce Allah bu cümlelerle insanları şeytana karşı dikkatli davranmaları için uyarmakta, onun kendilerini mahşerde yalnız bırakacağını bildirmektedir.

b) Âyette dikkat çekilen bir diğer nokta, şeytanın insanları daveti ve onların da hemen balıklama dalmasıdır. Şeytan insanları şerre, kötülüğe, isyana, Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına itibar etmemeye, sonuçta her şeyi inkâra çağırır. Bilinir ki çağrıda bulunmak herhangi bir şekilde sültân, yani baskı, otorite ve zorlama değildir. Yüce Allah şeytanın düşman olduğunu ve düşman edinilmesi gerektiğini ifade etmiş, ona kulluk etmemeleri noktasında insanları defalarca uyarmıştır.(16) Bu uyarılara rağmen bazı insanlar bizzat kendileri şeytanı dost edinmiş, Allah’ın uyarılarını dikkate almamışlardı.(17)

Yüce Allah Meryem 19/83’te şeytanları zaten kâfir olanlara gönderdiğini söylemekte, Zuhruf 43/36’da ise vahiyden yüz çevirmiş olanlara şeytanı musallat kılacağını haber vermektedir. Konuyla ilgili benzer bir mesaj Şu‘arâ’ 26/212-223’te şu şekildedir: “Şeytanların kime ineceğini size haber vereyim mi? Onlar, günaha, iftiraya düşkün olan herkesin üstüne inerler. Bunlar, (yalan sözlere) kulak verirler; zaten çoğu da yalancıdır.” İşte bütün bu gerçekler ışığında âyetin mesajına bakıldığında konu çok daha kolay bir şekilde anlaşılmakta, şeytanın insanları zorla bir şeye mecbur bırakacak gücünün olmadığı, aksine insanların ona yönelip ondan yana tavır belirledikleri ortaya çıkmaktadır.

3. فَلَا تَلُومُون۪ي وَلُومُوٓا اَنْفُسَكُمْ “(Şimdi) beni kınamayın; kendinizi kınayın!” Şeytan muhataplarına cevap vermeye devam ederek kendisini kınamamaları gerektiğini, asıl suçun onlarda olduğunu, dolayısıyla kınanması gereken biri varsa onun da kendileri olduğunu onlara söyleyecektir. Burada geçen تَلُومُوا telûmû ve لُومُوا lûmû kelimelerinden kasıt kınama olsa da, olay mahşerde gerçekleşeceği ve insanlar da şeytanı suçlamış olacakları için, söz konusu kelimeleri “suçlamak” manasında yorumlamayı tercih ediyoruz. Şeytanın demek istediği şudur: “Ey sapmış kişiler! Benim sizi davetim nedeniyle beni boşuna kınayıp suçlamayın; asıl çağrıma icabet ettiğiniz için kendinizi kınayıp suçlayın.”(18)

4. مَآ اَنَا۬ بِمُصْرِخِكُمْ وَمَآ اَنْتُمْ بِمُصْرِخِيَّ “Ben sizin feryadınıza yetişemem; siz de benim feryadıma yetişemezsiniz!” Şeytan muhataplarına seslenmeye devam etmekte, kendisinin onların imdadına yetişmesinin mümkün olmadığı gibi onların da kendisine yardım edemeyeceklerini ifade etmektedir. Âyette iki kez yer alan مَا mâ ve بِ bi edatlı kullanımlar bunun hiçbir şekilde gerçekleşemeyeceğini ortaya koymaktadır.

Kasas 28/18’de yestasrıhu ve Fâtır 35/37’de yastarıhûne kalıbında geçen bu kökten kelimeler “feryad etmek, yardım istemek” manasına gelmekte, Yâsîn 36/43’te geçen sarîh kelimesi de “yardım eden” anlamını vermektedir. Bu üç kullanıma uygun olarak, Kur’ân’da sadece yorumunu yapmakta olduğumuz âyette iki kez geçen ِمُصْرِخmusrıh kelimesi de “feryat etmek, imdatta bulunmak, imdada yetişmek, feryada karşılık verip yardım etmek” gibi anlamlar içermektedir.

Şeytan, muhataplarının suçlamasını reddederek onlara seslenmekte ve “ne siz benim ne de ben sizin feryadınıza yetişebilirim; ne ben sizi ateşten çıkarabilirim; ne de siz beni. Herkes başının çaresine baksın; hak ettiğinin karşılığını bulsun ve ona dayanmak zorunda kalsın” demek istemektedir. Esasında İbrâhim 14/21. âyetin sonunda yer alan “Şimdi sızlansak da sabretsek de birdir. Artık bizim için hiçbir sığınak yoktur” ifadesinin verdiği anlam da budur. Fâtır 35/18 ve Yâsîn 36/74-75’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, mahşerde hiç kimse hiç kimseye hiçbir şekilde yardım edemeyecektir; elbette şeytanın kâfirlere, kâfirlerin de şeytana yardımı dokunamayacaktır.

5. اِنّ۪ي كَفَرْتُ بِمَآ اَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ “Şüphesiz ki daha önce ben, beni (Allah’a) ortak koşmanızı da reddetmiştim.” Âyette geçen كَفَرْتُ kefertü fiili “inkâr etmek, reddetmek, beri olmak, uzak durmak” gibi anlamlara gelmektedir ki Mümtehane 60/4’te geçen kefernâ biküm şeklindeki kullanım da bunun bir delilidir. Şeytan mahşerde muhataplarına çok önemli başka bir şey daha söyleyecektir ki o da kendisini Yüce Allah’a ortak koşmalarını daha dünyadayken kabul etmemiş oluşudur. ‘Ankebût 29/25’te beyan edildiğine göre, kıyamet günü inkârcılar birbirlerinin kâfiri olacaklar, yani birbirilerini saptırdıklarını, birbirleriyle ilgili dediklerini inkâr edeceklerdir.

“(Üstelik) Kıyamet günü ortak koşmanızı örtecek (reddedecek)lerdir” meâlindeki Fâtır 35/14. âyette de zikredildiği üzere, bu cümlede, putperestlerin dünyadaki şirklerinin âhirette reddedileceği bildirilmektedir. Ahkâf 46/6’da şöyle buyrulmaktadır: “İnsanlar toplandıkları zaman (tapınılan kimseler) tapanlara düşman olacaklar ve tapınmalarını ısrarla reddedeceklerdir.” Benzer şekilde İbrâhim 14/22 ve Haşr 59/16’da geçtiği üzere “şeytan”ın, Furkân 25/18 ve Sebe’ 34/41’de “meleklerin”, Meryem 19/82’de ise “putların veya kendilerine tapınılan varlıkların” onlara tapanların bu tapmalarını reddedecekleri bildirilmektedir.

Şeytanın Yüce Allah’a ortak koşanların şirkini kabul etmeyişi Hıcr 15/36 ve Sâd 38/79’da geçtiği gibi Yüce Allah’a rabb demesinden, Sâd 38/82’de geçtiği üzere “Senin izzetin ve şerefin hakkı için” sözünden de anlaşılmaktadır. Dahası Enfâl 8/48’de geçtiği üzere, Bedir’de müşrikleri kışkırttıktan sonra gördüğü manzara karşısında şeytanın “Ben sizin görmediklerinizi görüyorum; ben âlemlerin rabbi olan Allah’tan korkarım” şeklindeki sözünden de anlaşılmaktadır.

Haşr 59/16’da yer aldığı gibi, münafıkların kâfirlikleri ve Allah’tan korktuğu hakkında şeytan şu ifadelerde bulunmuştur: “(Münafık kişi) kâfir olunca, (şeytan şöyle) demişti: Ben senden uzağım, beriyim; ben âlemlerin Rabbi olan Allah’tan korkarım.” İşte bütün bu âyetlerle yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin mesajı aynı noktada birleşmekte ve şeytanın insanoğlunu aldatıcı olduğu özellikle vurgulanmak istenmektedir.

Ahzâb 33/67-68’de belirtildiği gibi, dünyada Yüce Allah’ın peşi sıra başka varlıklara tapanlar bu tapındıkları varlıklara mahşerde lanet edecekler, Fussılet 41/29’da zikredildiği gibi, onları ayaklarının altına almak isteyecekler, Zuhruf 43/38’de geçtiği üzere onlara “sen ne kötü bir arkadaşmışsın” diyecek, yine Zuhruf 43/67’ye göre de onlara düşman kesileceklerdir.

Sonuç olarak şu hususu tekrar hatırlatalım: Yûnus 10/28-29, İbrâhim 14/22, Nahl 16/86, Meryem 19/82, Furkân 25/18-19, Kasas 28/63, ‘Ankebût 29/25, Rûm 30/13, Sebe’ 34/41, Fâtır 35/14 ve Ahkâf 46/6’da geçen ifadeler dünyada ortak koşulan varlıkların mahşerde bunu reddedecekleri, muhataplarını “Ey Rabbimiz, bunlar bize değil, tam aksine kendi yanlış ve fasit hevâ ve heveslerine tapmışlardı” diyerek yalancı ilan edecekleri anlaşılmaktadır.

Demek ki mahşer şartlarında yaşanacak sıkıntılı duruşmalarda dünyada tapınılan varlıkların bunu inkâr edecekleri, kendilerine tapınmış olanların iddialarını reddedecekleri pek çok âyette beyan edilmekte, bu hayattayken yani her şey imkânlar dâhilindeyken böyle bir yanlışa düşülmemesi gerektiğiyle ilgili uyarılarda bulunulmaktadır ki bu konuda pek çok âyette bilgiler verilmektedir.

6. اِنَّ الظَّالِم۪ينَ لَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Şüphesiz ki zalimler için elem verici bir azap vardır.” Bu ifadeyi de şeytanın söylemiş olma ihtimali varsa da daha doğru olan, “sözün Rabbimize ait oluşu”dur.(19) Yüce Allah âyetin sonunda başta şeytan olmak üzere bütün zalimler için elem verici bir azap hazırladığını haber vermekte, insanoğlunun şeytanla arasına mesafeler yerleştirmesi gerektiğini, ona değil, Yüce Allah’ın buyruklarına itibar edip ona göre yaşaması gerektiğini beyan etmiş olmaktadır.

ıı. Müminlerin Ödülleri

وَاُدْخِلَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا بِاِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِيَّتُهُمْ ف۪يهَا سَلَامٌ “İman edip iyi işler yapanlar Rablerinin izniyle içinde ebedî kalacakları ve altlarından ırmaklar akan cennetlere konulmuş (olacak)lardır. Orada esenlik dilekleri ‘selam’dır.”

Âyettekiوَاُدْخِلَ ve udhile edilgen fiili “ve yerleştirildi, konuldu, konulacak”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman edenler, iman etmiş kişilerr”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş, yapmış (olanlar)”; الصَّالِحَات es-sâlihâti kelimesi “düzeltici, iyi ve güzel işler”; جَنَّات cennâtin kelimesi “bahçelere, cennetlere”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akacaktır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru sözcüğü “nehirler”; خَالِد۪ين hâlidîne kelimesi “ebedî kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”;بِاِذْنِ رَبِّهِمْ biizni rabbihim tamlaması “onların Rabbinin izniyle, O’nun buyruğuyla”; تَحِيَّتُهُمْ tahıyyetühum tamlaması “onların hoşlama, karşılama, iyilik dilekleri”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; سَلَام selâmun kelimesi ise “selâm(dır), esenlik(dir)” demektir.

Burada iyi insanların mahşerde nasıl bir ödülle buluşturulacakları gündeme getirilmektedir.

1. وَاُدْخِلَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا بِاِذْنِ رَبِّهِمْ “ İman edip iyi işler yapanlar Rablerinin izniyle içinde ebedî kalacakları ve altlarından ırmaklar akan cennetlere konulmuş (olacak)lardır. ” Yüce Allah Kur’ân’daki mesânîlik üslubu gereği, cehennemliklerle ilgili bilgiler verdikten sonra, bu defa sözü cennetliklere getirmektedir. İman eden ve sâlih ameller işleyenlerin altlarından ırmaklar akan cennetlere konulacağı ve orada ebedî olarak kalacakları beyan edilerek, bunun Allah’ın izniyle, yani O’nun emri ve bildirimiyle(20) gerçekleşeceği belirtilmektedir. Mahşerde cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren oldukça fazla âyetin Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmak isteriz.(21)

Bakara 2/25‘te “iman ve sâlih amel birlikteliği” konusunda geniş bilgiler vermeye çalıştığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Cennetlere girebilmek için salih ameller işleyen imanlı insanlar olmak bir zorunluluktur. Kişiyi kurtaracak olan şey, “imanlı olarak yapılan salih ameller”dir; bu ve benzer pek çok âyette dikkat çekilen husus budur.

Cennette kalış süresi de yine pek çok âyetteki bilgi gereği ebedidir. Âyette ebed kelimesinin kullanılmamış olması, sonucu değiştirmez. Çünkü pek çok âyette cennette kalış süresiyle ilgili ifadelerin sonunda ebed kavramı yer almaktadır.(22) Zaten hâlid kelimesinin bir açıklaması durumunda olan ebed kelimesi onun da anlamının aynı mesajı içerdiğini göstermektedir.

2. تَحِيَّتُهُمْ ف۪يهَا سَلَامٌ “Orada esenlik dilekleri ‘selam’dır.” Cennetliklerin orada birbirlerine yönelik esenlik dilekleri selâm olacaktır. Cehennemlikler mahşerde birbirilerini suçlarlarken, cennetlikler bunun aksine birbirlerine selam verecek, esenlik dileğinde bulunmuş olacaklardır. Unutulmamalıdır ki cehennemlik olmak azgınlığın ve inkârın sonucu iken, cennete gitmek de iman ve salih ameller işlemenin sonucudur.

Cennetteki esenlik dileği aslında bir sonuçtur. Bunun ödül olarak başlangıcı, daha ölürken ölüm melekleri tarafından selâm ile karşılanmalarıdır.(23) Ardından cennete girerlerken de melekler ve müminler tarafından kendilerine selâm verilecektir.(24) Bu arada A‘raf’takilerin kendilerine selâmını da bu vesileyle ifade edebiliriz.(25) Dahası, cennette Yüce Allah’tan kendilerine bir sözlü selâm gelecektir.(26) İşte bütün bunların sonucunda cennetteki konuşmalarının boş söz ve günaha sokan ifadelerden değil, selâm yani esenlik dileği cümlelerinden oluşacağını belirtmek gerekir.(27)

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/155; Âl-i İmrân 3/179, 186, 191; Tevbe 9/16; Yûnus 10/5; Hûd 11/7; İbrâhim 14/19; Hıcr 15/85; Nahl 16/3; Enbiyâ’ 21/16; Mü’minûn 23/115; ‘Ankebût 29/2; Rûm 30/8; Zümer 39/5; Dühân 44/38, 39; Zâriyât 51/56; Tûr 52/35; Mülk 67/2; Kıyâmet 75/36; İnsân 76/2.
  • Bakara 2/155 Âl-i İmrân 3/179 Âl-i İmrân 3/186 Âl-i İmrân 3/191 Tevbe 9/16 Yûnus 10/5 Hûd 11/7 İbrâhîm 14/19 Hicr 15/85 Nahl 16/3 Enbiyâ 21/16 Mü'minûn 23/115 ‘Ankebût 29/2 Rûm 30/8 Zümer 39/5 Duhân 44/38 Duhân 44/39 Zâriyât 51/56 Tûr 52/35 Mülk 67/2 Kıyâmet 75/36 İnsân 76/2
• 2 - Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Secde 32/10; Sebe’ 34/7; Kâf 50/15.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Secde 32/10 Sebe' 34/7 Kâf 50/15
• 3 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Yâsîn 36/82; Mü’min 40/68.
  • Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Meryem 19/35 Yâsîn 36/82 Mü'min 40/68
• 4 - Bakara 2/250; Nisâ’ 4/81; İbrâhîm 14/21, 48. 5 - Bu kelimenin anlamı için bk. Isfehânî, age., s. 118.
  • Bakara 2/250 Nisâ 4/81 İbrâhîm 14/21 İbrâhîm 14/48
• 6 - Mahşerdeki aşamalardan birisi olan “Toplanma” ile ilgili geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret, Düşün yayınları, İstanbul, 2015.
• 7 - İbrâhim 14/22; Nahl 16/86; Kasas 28/63; Ahzâb 33/66-68; Sebe’ 34/31-33; Fâtır 35/14; Sâffât 37/27-34; Mü’min 40/47-48; Ahkâf 46/6; Kâf 50/27.
  • İbrâhîm 14/22 Nahl 16/86 Kasas 28/63 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/33 Fâtır 35/14 Sâffât 37/34 Mü'min 40/48 Ahkâf 46/6 Kâf 50/27
• 8 - Zemahşerî, age., II, 528.
• 9 - Zemahşerî, age., II, 528. 10 - Nisâ’ 4/121; İbrâhim 14/21; Fussılet 41/48; Şûrâ 42/35; Kâf 50/36. 11 - Semerkandî, age., II, 250; Taberî, age., XIII, 198; Zemahşerî, age., II, 528.
  • Nisâ 4/121 İbrâhîm 14/21 Fussilet 41/48 Şûrâ 42/35 Kâf 50/36
• 12 - Semerkandî, age., II, 250; Taberî, age., XIII, 200; Zemahşerî, age., II, 528. 13 - Semerkandî, age., II, 251; Zemahşerî, age., II, 529.
• 14 - Lokmân 31/33; Fâtır 35/5; Hadîd 57/14.
  • Lokmân 31/33 Fâtır 35/5 Hadîd 57/14
• 15 - Hıcr 15/42; Nahl 16/99; İsrâ’ 17/65; Sebe’ 34/21.
  • Hicr 15/42 Nahl 16/99 İsrâ 17/65 Sebe' 34/21
• 16 - Fâtır 35/6; Yâsîn 36/60. 17 - A‘raf 7/30.
  • Fâtır 35/6 Yâsîn 36/60 A‘râf 7/30
• 18 - Semerkandî, age., II, 251.
• 19 - Zemahşerî, age., II, 530.
• 20 - Semerkandî, age., II, 251; Taberî, age., XIII, 203; Zemahşerî, age., II, 531. 21 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8
• 22 - Nisâ’ 4/57, 122; Mâide 5/119; Tevbe 9/22, 100; Kehf 18/3; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8.
  • Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/119 Tevbe 9/22 Tevbe 9/100 Kehf 18/3 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8
• 23 - Nahl 16/32. 24 - Ra‘d 13/24; İbrâhim 14/23; Hıcr 15/46; Furkân 25/75; Ahzâb 33/44; Zümer 39/73; Kâf 50/34. 25 - A‘râf 7/46. 26 - Yâsîn 36/58. 27 - Yûnus 10/10; İbrâhim 14/23; Meryem 19/62; Vâkı‘a 56/26.
  • Nahl 16/32 Ra‘d 13/24 İbrâhîm 14/23 Hicr 15/46 Furkân 25/75 Ahzâb 33/44 Zümer 39/73 Kâf 50/34 A‘râf 7/46 Yâsîn 36/58 Yûnus 10/10 İbrâhîm 14/23 Meryem 19/62 Vâkı‘a 56/26