İbrâhîm Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 52 âyetten oluşan, adını 25-40. âyetler arasındaki اِبْرٰه۪يم ibrâhîm kıssası nedeniyle “Hz. İbrâhim”den alan bu sûre, inişe göre 65, resmî sıralamada ise 14. sûredir.

İbrâhim sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Ra‘d sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, ilk âyetlerinde Kitâb’a dikkat çekilmesi, kâinat kitabından örnekler verilmesi (İbrâhim 32-33; Ra‘d 2-4), hak-bâtıl karşılaştırılması (İbrâhim 24-26; Ra‘d 17) gibi konular iki sûrenin adeta birbirinin devamı olduğu izlenimi vermektedir.

İbrâhim sûresi, peygamber görevlendirmenin ve kitap göndermenin gerekçesiyle başlamakta, dünyayı âhirete tercih etmenin sonuçları hakkında bilgi ile devam etmektedir. Bu arada 4. âyette her peygamberin kendi kavminin diliyle gönderilme amacının “kavmine açıklamalarda bulunulması olduğu” belirtilmekte, dileyenin saptırılabileceği, dileyenin de hidayete erdirileceği ifade edilmektedir. 5. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ, Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih ve onlardan sonraki peygamberlerin kıssası genel hatlarıyla verilmekte, inkarcıların mahşerdeki feci akıbeti, cehennemin ebediliği ve korkunç şiddeti ile kafirlerin davranışlarının rüzgara kapılmış kül gibi sağa sola savrulacağı gündeme getirilmektedir.

21. âyetten itibaren, dünya hayatında saptırılanların saptıranlarla mahşerde yaşayacağı konuşmalar, karşılıklı suçlamalar ele alınmakta, şeytanın kendisini nasıl savunacağıyla ilgili bilgiler verilmekte, zalimlerin azaba gireceği, müminlerin ise cennete alınacağı bildirilmektedir.

24. âyetten itibaren, iyi ve faydalı sözle kötü sözün mukayesesi yapılmakta, iman edenlerin dünyada ve âhirette ilahi desteğe sahip kılınacağı müjdelenmektedir. 32. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları verilmekte, ardından Yüce Allah’ın nimetlerinin sayılamayacak kadar çok olduğu bildirilmektedir.

Sûrenin 35-41. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in kıssasından bir bölüm aktarılmakta, çeşitli dua cümlelerine yer verilmektedir. Son bölümde Yüce Allah’ın hayata müdahil oluşu anlamında çeşitli bilgiler verilerek, zalimlerin mahşerdeki feci akıbeti gündeme getirilmektedir. Ayrıca âhirette yeryüzünün ve göklerin alacağı yeni duruma da değinilmekte, suçluların çaresiz bir şekilde azaba atılacağı haber verilmektedir.

Son âyette ise bu vahyin insanlık için bir tebliğ ve mesaj olduğu beyan edilerek tevhid vurgusu yapılmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 1-8. âyetlerinde vahyin indiriliş gayesini, dünyayı tercihin sonucunu, peygamber göndermedeki prensibini ve Hz. Mûsâ’nın tebliğinden bazı konu başlıklarını dile getirmektedir.

a) Vahyin İndiriliş Gayesi

Yüce Allah, sûrenin 1-4. âyetlerinde Kur’ân’ı insanları karanlıklardan aydınlığa, göklerde ve yerde ne varsa hepsinin sahibi olan Allah’ın yoluna çıkarsın diye Hz. Peygamber’e indirdiğini beyan etmektedir. Bu gerçeği inkâr edenlerin dünya hayatını âhirete tercih ettikleri, Yüce Allah’ın yolunu eğri büğrü gösterip insanları o yoldan engelledikleri ve böylelerinin uzak bir sapkınlıkta oldukları ifade edilmektedir. Bu arada Yüce Allah’ın peygamberleri onlara gerçeği duyursunlar diye kendi kavimlerinin diliyle gönderdiği, dileyeni/layık gördüğünü saptırdığı, dileyeni/layık gördüğünü ise hidayete erdirdiği bildirilmektedir.

ı. Vahyin Allah’ın Yoluna Götürmesi

الٓرٰ كِتَابٌ اَنْزَلْنَاهُ اِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ بِاِذْنِ رَبِّهِمْ اِلٰى صِرَاطِ الْعَز۪يزِ الْحَم۪يدِ “Elif. Lâm. Râ. (Bu Kur’an), Rablerinin izniyle insanları karanlıklardan aydınlığa, yani el-‘azîz (her şeye galip), el-hamîd (övgüye lâyık) olan (Allah)’ın yoluna çıkarman için sana indirdiğimiz bir kitaptır.”

Buradaki الٓرٰ elif lâm râ harfleri “mukatta‘a (kesik okunan) harfler”; كِتَاب kitâbun kelimesi “(bu şöyle) bir kitap(tır)”;اَنْزَلْنَاهُ enzelnâhu fiili “onu indirdik”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; لِتُخْرِجَ lituhrice fiili “çıkarman için”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanları”;مِنَ الظُّلُمَاتِ mine’z-zulümâti sözcüğü “karanlıklardan”; اِلَى النُّورِ ile’n-nûri kelimesi “nura, ışığa”; بِاِذْنِ رَبِّهِمْ biizni rabbihim tamlaması “onların Rabbinin izniyle, buyruğuyla”; اِلٰى صِرَاطِ ilâ sırâtı kelimesi “(şöyle) bir yola”; الْعَز۪يز el-‘azîzi kelimesi “üstün olan(ın), galip olan(ın)”; الْحَم۪يد el-hamîdi sözcüğü ise “övgüye layık olan(ın)” demektir.

Burada çeşitli harflere yemin edilerek vahyin gönderiliş amacı gündeme getirilmektedir.

1. الٓرٰ “Elif. Lâm. Râ.” Kur’ân’da 29 sûrenin başında bulunan, hecelenerek ve kesik kesik okundukları için kendilerine hecâ veya mukatta‘a denen harflerden üç tanesi bu sûrenin başında yer almaktadır. Konu hakkında detaylı bilgileri Bakara 2/1’de verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söyleyelim: Kur’ân’da üç harfli mukatta‘a harfi kalıplarından birisi olanالٓرٰ “elif lâm râ” kullanımı beş sûrenin başında bulunmaktadır.(1)

Bu üç harf hakkında ilk geçtiği yer olan Yûnus 10/1’de bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Bu harfler bir araya getirilirse Yüce Allah’ın isim veya sıfatlarından bir kısmı elde edilebilir. Bu bağlamda bir örnek olarak, İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen الٓرٰ elif lâm râ, حٰمٓ hâ mîm ve نٓ nûn harfleri bir araya getirilse اَلرَّحْمٰن er-rahmân kelimesi elde edilmektedir. Gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

2. كِتَابٌ اَنْزَلْنَاهُ اِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ بِاِذْنِ رَبِّهِمْ “(Bu Kur’an), Rablerinin izniyle insanları karanlıklardan aydınlığa, çıkarman için sana indirdiğimiz bir kitaptır.” Yüce Allah hem Kur’ân’ın indiriliş hem de Hz. Peygamber’in görevlendiriliş gayesini beyan etmekte ve “insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarma”yı gerekçe olarak sunmaktadır. Yüce Allah bu ifadeyle vahyini sahiplenmekte, onu kendisinin indirdiğini beyan ederek, müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik suçlamalarını cevaplandırmış olmaktadır.

A‘râf 7/158’de de açıkladığımız üzere, bu âyette Hz. Peygamber’in risalet alanı gündeme getirilmektedir. Her peygamberin olduğu gibi(2) Hz. Muhammed’in risalet alanı da önce yakın akrabasını,(3) ardından kavmini,(4) mensubu bulunduğu Mekke’yi ve çevresini,(5) ilâhi bilgilerden haberdar olmayan ümmîleri ve daha sonra gelenleri,(6) ulaşabildiği herkesi(7) ve sonuçta bütün insanları(8) uyarması şeklinde belirlenmektedir. Ayrıca onun Yüce Allah’ın âlemlere rahmetinin tecellisi olarak gönderilmiş olması da peygamberliğinin evrenselliğinin en önemli göstergelerindendir.(9) Dolayısıyla Şu‘arâ 26/214’teki ‘aşîrateke’l-akrabîne “yakın akraba” ve Yâsîn 36/6’daki kavm kelimesine takılarak, Hz. Peygamber’in risâletinin ırkî, millî, yöresel ve coğrafî bir durum arz ettiği sanılmamalıdır.

Âyette geçen كِتَاب kitâb kelimesi vahyi yani Kur’ân’ı ifade etmekte, Hz. Peygamber’e indiriliş gayesi ise Nebî (as)’ın Yüce Allah’ın izniyle insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarması diye belirlenmektedir. Buradaki بِاِذْنِ رَبِّهِمْ bi izni rabbihim tamlaması yani “Rablerinin emriyle, buyruğuyla, duyurusuyla, yardımıyla, lufuyla, kolaylaştırmasıyla”(10) manasına gelmektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçen ظُلُمَات / الظُّلُمَات zulümât/ez-zulümât kelimeleri bazı âyetlerde bilinen şekliyle “karanlıklar”,(11) bir kısmında ise hakikatin karşısında manevî anlamda “cehalet karanlıkları”(12) demektir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen الظُّلُمَات ez-zulümât “karanlıklar” kelimesi inanç, ahlak ve davranışlardaki sayısız yanlışlıklar manasına gelmekte, النُّور en-nûr sözcüğü ise Yüce Allah’ın gönderdiği ilahi prensipler bütünü olan vahiy yani Kur’ân anlamına gelmektedir.

Âyette الظُّلُمَات ez-zulümât kelimesinin çoğul getirilme nedeni karanlıkların birden çok oluşudur. النُّور en-nûr kelimesi ise tekildir; çünkü hak ve hakikat tek kaynaklıdır ki o da vahiydir. Esasında Nisâ’ 4/174, Mâide 5/15, A‘râf 7/157, Tevbe 9/32, Hacc 22/8, Nûr 24/35, Lokmân 31/20, Şûrâ 42/52, Saff 61/8 ve Teğâbun 64/8’de beyan edildiği gibi vahyin bir adı da nûrdur.

İnsanları karanlıklardan aydınlığa çıkaracak olan şey yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve Talâk 65/11’de “Hz. Peygamber” olarak belirlenmekteyken, Bakara 2/257, Mâide 5/16, Ahzâb 33/43 ve Hadîd 57/9’da bizzat “Yüce Allah” olarak beyan edilmektedir. İster Hz. Peygamber olsun, isterse tebliğ ettiği Kur’ân olsun, esasında insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak isteyen kudret Yüce Allah’tır ki Bakara 2/257’de belirtilen budur. Aynı âyette dostları Tâğût denilen şeytan veya şeytânî güçler olan kâfirler ise insanları aydınlıktan karanlıklara çıkarmaya çalışırlar. Durum böyle olduğu için, vahyin misyonu şeytanların çabalarını boşa çıkarmak ve insanları hakikatin ışığıyla buluşturmaktır.

3. اِلٰى صِرَاطِ الْعَز۪يزِ الْحَم۪يدِ “Yani el-‘azîz (her şeye galip), el-hamîd (övgüye lâyık) olan (Allah)’ın yoluna.” Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri Fâtiha 1/6, 7, İsrâ’ 17/9, Sebe’ 34/6, Şûrâ 42/53 ve Cinn 72/2’de de yer almaktadır. Âyette geçen اِلٰى صِرَاطِ الْعَز۪يزِ الْحَم۪يدِ “Azîz ve hamîdin yoluna” ifadesi daha önce geçen اِلَى النُّورِ “Nûra” kelimesinden bedeldir; yani onu açıklamaktadır. Hz. Peygamber’in vahiy ile insanları çıkarmak istediği kurtuluş yurdu sâhil-i selâmet, الْعَز۪يز el-‘azîz yani “çok güçlü, yüceler yücesi” ve الْحَم۪يد el-hamîd yani “övgüye layık” olan Yüce Allah’ın yolu olarak belirlenmektedir.

Yüce Allah davetin kime veya neye yapılması gerektiğini beyan bağlamında Nahl 16/125’te “Rabbinin yoluna” ifadesine yer vermektedir. Din tebliğcileri muhataplarını kendilerine, cemaatlerine, tarikatlerine, mezheplerine, meşreplerine, gruplarına, camialarına vs. çağırmamalıdırlar. Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek davetinin “Rabbinin yoluna” olması gerektiğini hükme bağlamıştır. Yûnus 10/25’te bu yol dâr-ı selâm yani “barış yurdu” manasında dünyada İslâm’dır, Kur’ân’dır.

Hz. Peygamber’in davetçi olduğunun beyan edildiği Yûsuf 12/108 ve Ahzâb 33/46’da onun davet ettiği makam ilellâhi ifadesi gereği “Yüce Allah” olarak belirlenmektedir. Kur’ân’ın sunduğu yol İslâm’ın ve tevhidin yoludur ve bu yol tektir. Hacc 22/67 ve Kasas 28/87’de verilen mesaj da bu istikamettedir. Çünkü Yüce Allah katında tek din İslâm’dır;(13) İslâm’dan başka din edinenlerden bu tercihleri kabul edilmeyecektir.(14) Aynı mesajı içermesi bakımından Fussılet 41/33’te yer alan “Allah’a davet edenden daha güzel sözlü kim olabilir ki!” beyanı da oldukça belirleyicidir.

“(Ey Peygamber!) De ki: Ben, sadece ve sadece Rabbime dua ederim (O’na davet ederim) ve O’na hiç kimseyi ortak koşmam” mealindeki Cinn 72/20. âyetin وَلَآ اُشْرِكُ بِه۪ٓ اَحَدًا kısmı “Rabbime davette) O’na hiçbir şei (hiç kimesyi) ortak koşmayacağım” şeklinde de tercüme edilebilir. Zira ilk kısımda “Sadece ve sadece Rabbime dua ederim (O’na davet ederim)” manası verilince bunun bir gereği ve devamı olarak ilahi davette Yüce Allah’a ve O’nun yoluna davetin dışında başka herhangi bir şeye davet etmek de davetin şirkini oluşturmaktadır. Bu nedenle, duada şirk yasak ve küfür olduğu gibi, Yüce Allah’a ve O’nun yolunun dışında başka bir şeye davet de elbette son derece korkunç bir hatadır.

Özetle şunu yeniden vurgulamakta yarar vardır: Tebliğ bir cihaddır ve cihadda temel amaç insanı kaybetmek, yok etmek değil, bir kişiyi daha olsun kazanmaktır. Nahl 16/125’te de Ahzâb 33/46’da da dikkat çeken hususlar bunlardır. Âl-i İmrân 3/193, Yûnus 10/25, Yûsuf 12/108, İbrâhim 14/1, Hacc 22/67, Kasas 28/87, Fussılet 41/33 gibi âyetlerde de davetin adresi Yüce Allah ve O’nun dosdoğru yolu olarak ifade edilmektedir. Peygamberler kendilerine değil, Allah’a davet ettikleri için onların izinden gidenlerin daveti de sadece ve sadece Yüce Allah’a olmalıdır. Tebliğini davetçi kimliğiyle yapan, bunu cihada dönüştürüp bir âdemi olsun kurtarmaya çalışan yiğitlere selam olsun.

“Allah’ın yolu” olarak ifade edilen bu yol, aslında “dosdoğru yol” anlamına gelen sırât-ı müstakîm’dir. Fâtiha 1/6’da da açıkladığımız üzere, bu tamlama Kur’ân’da 33 defa geçmektedir. Her namazın her rekâtında tekrarladığımız Fâtiha 1/6’da sırât-ı müstakîmi istememiz gerektiği öğretilmektedir. Sırât-ı müstakîm, “dâr-ı selâmdır; yani barış ve esenlik yurdudur; hayat tarzıdır; İslâm’dır, Kur’ân”dır;(15) “hidayet ve istikamet üzere olmak”tır;(16) “dînî esasların, dînî hassasiyetlerin ve hayatı çepeçevre kuşatan prensiplerin bütünü”dür;(17) “Yüce Allah’ın kendilerine nimet verdiği peygamberler, hakikatı tasdik edenler, hakka şahit olanlar ve özü sözü bir salihlerin yolu”dur.(18)

Ayrıca sırât-ı müstakîm, “içini Yüce Allah’ın doldurduğu ve sınırlarını O’nun belirlediği sapmaz hakikat yolu”dur; “içeriği ilâhî hakikatlerden beslenen, müslümanların takip etmesi istenen ve kapısı cennete açılan dosdoğru yol”dur; “Yüce Allah’a ulaştıran tek ve en kestirme yol”dur; Allah’ın yoludur. Bu tamlama bazen Allah için de kullanılmakta, bu yolun belirleyicisi olan Allah Te‘âlâ yoluna kefil olmaktadır.(19) “İşte Rabbinin dosdoğru yolu budur”(20), “İşte benim dosdoğru yolum budur, ona tabi olun”(21) meâlindeki âyet bu kavramı Yüce Allah’a nispet etmenin gerekli olduğunun delillerindendir.

Sonuç olarak sırât-ı müstakîm, “bütün peygamberlerin takip ettiği yol”dur.(22) Esaslarını Yüce Allah belirlediği için bütün peygamberler bu yolun prensiplerini önce kendileri yaşamışlar, sonra da ümmetlerine tebliğ etmişlerdir. Sırât-ı müstakîm, özelde “Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un”,(23) ardından da “Hz. İsâ’nın” takip ettiği yoldur.(24) Sırât-ı müstakîm, sonuçta “Hz. Peygamber’in takip ederek ümmetine rehberlik ettiği yol”dur.(25) Nihayet Hz. Hûd Yüce Allah hakkında bilgi verirken O’nun da sırât-ı müstakîm üzere olduğunu beyan etmektedir.(26)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen “hakikat yolu”nun açılımı Kur’ân’da çeşitli âyetlerde bu şekilde açıklanmış olmaktadır.

ıı. Allah’ın Kudreti ve İnkârın Azap Sonucu

اَللّٰهِ الَّذ۪ي لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَوَيْلٌ لِلْكَافِر۪ينَ مِنْ عَذَابٍ شَد۪يدٍ “Göklerdekiler ve yerdekiler kendisine ait olan Allah(’ın yoluna çıkarman için sana indirdiğimiz bir kitaptır). Şiddetli azaptan dolayı kâfirlerin vay hâllerine!”

Âyetteki اَللّٰهِ allâhi kelimesi “Allah’ın (yoluna)”; الَّذ۪ي لَهُ ellezî lehû ifadesi “(her şey) sadece kendisine ait olan)”;مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan her şey”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yeryüzünde olan”; وَوَيْلٌ ve veylün kelimesi “ve yazıklar olsun”; لِلْكَافِر۪ين li’l-kâfirîne ifadesi “kafirler için, kafirlere”; مِنْ عَذَابٍ شَد۪يدٍ min ‘azâbin şedîdin tamlaması ise “şiddetli azap nedeniyle”; demektir.

Burada her bir şeyin Yüce Allah’a aidiyeti ve inkârcılığın feci akıbeti gündeme getirilmektedir.

1. اَللّٰهِ الَّذ۪ي لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ “Göklerdekiler ve yerdekiler kendisine ait olan Allah(’ın yoluna çıkarman için sana indirdiğimiz bir kitaptır).” Bu ifade de önceki âyetteki açıklamaların atf-ı beyânıdır(27) yani yeniden “açıklaması” durumundadır ve hakikat yolunu belirlemenin şartını ortaya koymaktadır. “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece ve sadece Allah’a aittir”(28) ve “Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(29) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Bunun için bütün mahlûkatın yegâne yaratıcısı ve sahibi olmak, ayrıca her şeyden daha güçlü ve her türlü övgüye layık olmak gerektiği beyan edilerek kendisi mahlûk olanların böyle bir yol belirleyemeyeceği ifade edilmek istenmektedir.

2. وَوَيْلٌ لِلْكَافِر۪ينَ مِنْ عَذَابٍ شَد۪يدٍ “Şiddetli azaptan dolayı kâfirlerin vay hâllerine!” Kur’ân’da pek çok âyette zikredilen وَيْل veyl kelimesi “şiddetli azap için kınama” anlamında “vay haline” manasına geldiği gibi cehennemdeki bir vadinin adı olarak da yorumlanmaktadır.(30) Nitekim bazı âlimler “Veyl, dibinde kâfirlerin bir süre beklediği cehennemdeki bir vadidir” hadisini(31) referans göstererek, Rasûlüllah’ın bu kelimeyi cehennemde bir vadinin adı olarak zikrettiğini de söylemişlerdir.

Yüce Allah insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için gönderdiği kitabını ve onu tebliğ eden peygamberini dikkate almayan, ilkeleri hayata taşımayan, onları inkar edip alaya alan nankörlere şiddetli bir azap edileceğini haber vermektedir.

Âyetteki لِلْكَافِر۪ين li’l-kâfirîne ifadesini “mutlak manada inkar edenler, reddedenler” şeklinde sınırlandırmak doğru olmasa gerektir. Bu kelimenin “üzerini örtmek” manasından hareketle, hakikatin üzerini örtenlerin de aynı azabı hak edeceği mesajı da söz konusudur. Çünkü devam eden cümlede mutlak inkar değil de birini diğerine tercihten söz edilmektedir.

Kur’ân’da 27 âyette zikredilen kelimenin geçtiği bağlamlarda çeşitli konular dile getirilmektedir. وَيْل veyl kelimesi, Allah’ın kitabını değiştiren,(32) layık olmayan sıfatları O’na yakıştıran,(33) Allah’ı anmadığı için kalbini karartan,(34) yalancı ve günaha batan,(35) dindarlarla alay eden,(36) yolsuzluk yapan(37) ve ibadette bilinçsizlik ve gösterişe kaçan(38) kişiler için de söz konusu edilen bu kelime, daha çok kâfirler,(39) müşrikler,(40) zalimler(41) ve ilâhî kaynaklı bildirimleri, yani hakkı yalanlayanlar için kullanılmaktadır.(42)

ııı. İnkârcıların Yanlışları

اَلَّذ۪ينَ يَسْتَحِبُّونَ الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا عَلَى الْاٰخِرَةِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا اُو۬لٰٓئِكَ ف۪ي ضَلَالٍ بَع۪يدٍ “Onlar dünya hayatını ahirete tercih eder; Allah yolundan alıkoyar ve o (yol)un eğriliğini isterler. İşte onlar uzak bir sapkınlık içindedir.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ يَسْتَحِبُّونَ ellezîne yestehıbbûne ifadesi “onlar sevenler, tercih edenler(dir)”; الْحَيٰوة الدُّنْيَا el-hayâte’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatını, yakın hayatı”;عَلَى الْاٰخِرَةِ ‘ale’l-âhırati kelimesi “âhirete akrşılık”; وَيَصُدُّونَ ve yesuddûne fiili “ve engellerler, engelleyenler”;عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi tamlaması “Allah’ın yolundan”;وَيَبْغُونَهَا ve yebğûnehâ fiili “ve onu isterler, edinirler, edinenler”;عِوَجًا ‘ıvecen kelimesi “eğrilik, eğri”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “onlar”; ف۪ي ضَلَالٍ بَع۪يدٍ fî dalâlin ba‘îdin tamlaması ise “uzak bir sapkınlıkta(dır)” demektir.

Burada hakikati inkâr edenlerin ne kadar korkunç bir hata içerisinde oldukları gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّذ۪ينَ يَسْتَحِبُّونَ الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا عَلَى الْاٰخِرَةِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا “Onlar dünya hayatını ahirete tercih eder; Allah yolundan alıkoyar ve o (yol)un eğriliğini isterler.” Burada inkarın çeşitli boyutları gündeme getirilmektedir.

a) اَلَّذ۪ينَ يَسْتَحِبُّونَ الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا عَلَى الْاٰخِرَةِ “Onlar dünya hayatını ahirete tercih ederler.” Yüce Allah hakikati inkar edenlerin bir başka özelliğini dünya hayatını âhirete tercih etmeleri olarak beyan etmektedir. Buradan anlaşılıyor ki, Nahl 16/107’de de geçtiği gibi âyette sözü edilenler “mutlak anlamda inkar edenler” değil, “ebedî olan âhiret hayatına göre fâni olan dünya hayatını önceleyenler”dir.(43)

Tevbe 9/23’te de benzer bir durum söz konusudur ki orada da imana karşı küfrü önceleyenler, imana karşı küfrü daha çok sevdirmeye çalışanlar dikkate sunulmaktadır. Hidayete karşı körlüğü önceleyenlerin durumu da Fussılet 41/17’de gündeme getirilmektedir. Durum böyle olunca, Yüce Allah’ın mesajlarını sadece inkar edenlerin değil, onlara gereken önemi ve yeri vermeyenlerin de aynı feci akıbeti yaşayacakları ifade edilmektedir.

b) وَيَصُدُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا “Allah yolundan alıkoyarlar ve onun eğriliğini isterler.” Bu ifade inkarcıların yaptığı bir başka yanlışı ortaya koymaktadır. Bu kişiler, insanları Yüce Allah’ın hak yolundan, İslâm’ın aydınlığından engellemeye ve çevirmeye çalışıp o yolu eğri büğrü göstermek için uğraşanlardır. Bir hakikatin öğrenilmesini engellemek ne ise, insanları ondan çevirmek de, onun yaşanmasına engel olmak da, onun yanlış öğrenilmesine sebep olmak da aynıdır. Sonuçta Yüce Allah’ın yolundan engelleyenler Hûd 11/18-19’da da ifade edildiği gibi Allah’a iftira edenlerdir.

Yüce Allah A‘râf 7/45’te zalimleri anlatırken onların sıfatları bağlamında şöyle buyurmaktadır: “Onlar (insanları) Allah yolundan alıkoyar ve o yolu eğri gösterirlerdi. Onlar âhiretle ilgili de kâfirdirler.” Yüce Allah bu âyette zalimlerin üç sıfatını hatırlatmaktadır. Âyette üçüncü sırada zikredilen “âhirete karşı kâfirdirler” ifadesi hakkında fazla detay vermeye gerek yokrur. Zira Mekkeli müşriklerin önemli bir bölümü fıtratlarına yazılmış olan âhirete imanı örtmüş, onu yok farz ederek yaşamayı tercih etmişlerdi. Diğer iki özellikleriyle ilgili birkaç hususu hatırlatmalıyız:

İlk olarak bunların “insanları Allah yolundan alıkoydukları” ifade edilmektedir. İnkârcıların ve zalimlerin yaptığı iş, İblis’in yolundan gitmek ve A‘râf 7/30. âyette de belirtildiği gibi kendilerini doğru yolda sanarak şeytanları dost edinmektir. Yüce Allah Zuhruf 43/36-37’de bu tiplerin vahiyden yüz çevirdiklerini, bu yüzden başlarına şeytanın musallat edildiğini, daha sonra kendilerini hidayet üzere sanarak insanları Allah yolundan saptırdıklarını beyan etmektedir.

Görevini böyle algılayıp insanları hak yoldan saptıran bu tiplerin daha tehlikeli olanı ise Allah adına yalan iftira edenlerdir. Hûd 11/18-19’da belirtildiği gibi, onlar için mahşerde özel bir yargılanma yaşanacak ve mahşerin şahitleri bu kişilerin lanetlenmişler olduğunu beyan ettikten sonra, bunların dünyada insanları Allah yolundan alıkoyup o yolu eğri gösterdikleri ve âhirete karşı da kâfir davrandıkları haber verilmektedir.

Allah adına konuşurken onları dinleyenler kendilerini Allah’ın kitabından konuşuyor gözüyle dinledikleri halde Allah’ın kitabından konuşmayıp söylediklerini sanki Allah’ın sözüymüş gibi satanlar oldukça fazladır. Bu tipler bunu yaparken de Âl-i İmrân 3/78’de dile getirildiği gibi söyledikleri Allah’ın kitabından sanılsın diye dillerini eğip bükenler, karşıdakilerini aldattıklarının belki de farkına varmayarak korkunç bir hata işlemektedirler. Eğer bilerek ve isteyerek bunu yapıyorlarsa bunun hesabı çok ağır olacaktır; değilse de çok büyük bir hata işleniyor demektir.

İşlenen bu korkunç hatanın peşinden bir diğeri gelmekte, Yüce Allah buna da “Allah’ın yolunu eğri göstermek” demektir. İnkârcılar hakikat yolunu eğri göstermek bir yana, onlar genellikle Allah’ın yoluyla ilgilenmezler bile. Burada asıl eğriliği yapanlar, Allah’ın yolunu anlatırken doğru bilgiden beslenmeyenlerdir. Kur’ân’da 9 kez geçen عِوَج ‘ıvec kelimesi 4 yerde(44) mutlak anlamda “eğrilik, yamukluk, tümsek” gibi anlamlara gelirken, 5 yerde(45) “Allah’ın yolunun eğri gösterilmesi” içeriğinde kınanan bir muhtevada gelmektedir.

Yüce Allah’ın insanlığa kurtuluş yolu olarak gönderdiği hakikat yolu demek olan Kur’ân, herhangi bir eğrilik ve eksilik taşımamaktadır. Bu gerçeğe rağmen insanlar kendi kanaatlerini veya başkalarının kanaatlerini din diye sunarak pek çok insanın dinden soğumasına, dine mesafeli durmasına, dinden çıkmasına, en azından muhabbetinde zedelenmelere sebep olmaktadırlar. Böyle yanlış ve eğri büğrü din sunumlarıyla karşılaşmamak için, insanlar genellikle dini meseleleri konuşmamayı tercih etmekte, soru sormaktan çekinmekte, eskiden bildiği yanlışlarla yaşamayı yeğlemektedirler.

Bütün bunların sebebi, yanlış din sunumu yapmak, insan kaynaklı görüşleri din diye kavratmak, Rabbimizin sırât-ı müstakim diye tanıttığı dosdoğru yolu eğri büğrü göstermektir. Fıtrat dini olan İslâm’ı beşer dini gibi göstermeye sebep olan bu tutum ve davranışların sahipleri bu yaptıklarının hesabını Allah’ın huzurunda nasıl vereceklerini iyi düşünmeli, ona göre davranmalıdırlar.

2. اُو۬لٰٓئِكَ ف۪ي ضَلَالٍ بَع۪يدٍ “İşte onlar uzak bir sapkınlık içindedir.” Yüce Allah hakikati inkâr edenlerin, ilahi mesajların üzerini örtüp gizleyenlerin, dünya hayatını âhirete önceleyip tercih edenlerin, insanları Allah yolundan engelleyenlerin ve Allah’ın yolunu eğri büğrü göstermeye çalışanların akıbeti hakkında bilgi vermekte ve bunların büsbütün, onulmaz, derin, haktan çok çok uzak bir sapkınlıkta bulunduklarını haber vermektedir.

ıv. Peygamber Görevlendirmedeki İlâhî Prensip

وَمَآ اَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ اِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِه۪ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ فَيُضِلُّ اللّٰهُ مَنْ يَشَآءُ وَيَهْد۪ي مَنْ يَشَآءُ وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “(Allah’ın emirlerini) onlara açıklasın diye her elçiyi yalnız kendi kavminin diliyle gönderdik. Allah dileyeni (layık gördüğünü) saptırır, dileyeni (layık gördüğünü) de doğru yola ulaştırır. O, el-‘azîz’dir (çok güçlüdür); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Âyetteki وَمَآ اَرْسَلْنَا ve mâ arselnâ fiili “ve göndermemiştik”; مِنْ رَسُولٍ min rasûlin kelimesi “herhangi bir elçi, hiçbir elçi, rasül”; اِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِه۪ illâ bilisâni kavmihî istisnası “kendi kavminin lisanından, dilinden başka”; ِ لِيُبَيِّنَ liyübeyyine fiili “açıklaması için, duyurması için”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; فَيُضِلُّ fe yudıllü fiili “saptırır, sapkınlıkta bırakır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;مَنْ يَشَآءُ men yeşâu fiilleri “dileyeni/layık gördüğünü”; وَيَهْد۪ي ve yehdî fiili “ve hidayete erdirir, doğru yoa iletir”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu fiilleri “dileyeni/layık gördüğünü”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْعَز۪يز el-‘azîzü kelimesi “üstün(dür)”; الْحَك۪يم el-hakîmu sözcüğü ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada risaletin ve hidayet ile dalaletin nasıl gerçekleşeceğiyle ilgili çok önemli ilkeler gündeme getirilmektedir.

1. وَمَآ اَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ اِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِه۪ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ “(Allah’ın emirlerini) onlara açıklasın diye her elçiyi yalnız kendi kavminin diliyle gönderdik.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde peygamber göndermedeki prensibini ortaya koymakta ve her bir peygamberi sadece ve sadece kendi kavminin diliyle gönderdiğini beyan etmekte, gerekçesini ise “onlara gerçeği apaçık bir şekilde ulaştırması, net olarak iletmesi, yani açıklaması, duyurması” olarak belirlemektedir.

İlâhî mesajların gönderilme gerekçesi elbetteki anlaşılmalarıdır. Bunun için bir peygamber ve ilk muhatapları hangi dili konuşuyorlarsa kitap da o dilde gönderilmiştir. Fussılet 41/44’te geçtiği gibi Arap olan bir kavme yabancı bir dille kitap gönderilmesi halinde bunun eleştirileceği haber verilmektedir. Rûm 30/22’de de beyan edildiği gibi, dillerin ve renklerin farklı oluşu Yüce Allah’ın kudretinin delillerindendir. Esasında ırkların birbirine üstünlüğü olmadığı gibi, insanların kullandığı dillerin de birbirlerine herhangi bir üstünlüğü söz konusu değildir. Mesajın ilk muhataplara iletilmesi için “mesaj” ile “muhataplar”ın aynı dilde olması şarttır. Yûsuf 12/2 ve Zuhruf 43/3’te de aynı durum söz konsudur.

Peygamberlerin kavimlerine tebliğ ettiği mesajlar el-mübîn olmaları itibariyle önce “açıklayıcı”dır, sonra da “apaçık”tır. Bu itibarla mesajın gizlenmeyip duyurulması ve pratik hayata dair prensiplerinin uygulanabilmesi onların yapısı gereğidir. Peygamberlerin tebyîn görevi tam da bu noktada önem arz etmekte ve dinin hayata taşınmasındaki örneklikleri gündeme gelmektedir.

Genelde bütün peygamberler için olduğu gibi özelde Hz. Peygamber için de durum aynıdır ve onun da mesajı iletme görevi anlamında hem teblîğ(46) hem de tebyîn(47) görevine dikkat çekilmektedir. Ümmet bir taraftan Ahzâb 33/21 gereği “onu örnek alacak”, diğer taraftan da Âl-i İmrân 3/31 ve A‘râf 7/158 gibi âyetler gereği “ona tâbi olacak”tır. Bütün bunlar onun tebyîn görevinin açılımı durumundadır.

Konuyla ilgili olarak Yüce Allah A‘râf 7/3’te şöyle buyurmaktadır: “Rabbinizden size indirilen (Kur’ân’a) uyun! O’nun peşi sıra (onu bırakıp da) başka dostlara uymayın! Ne kadar da azınız gerçeği hatırlıyorsunuz!” Bu âyet, önceki âyetin anlamını devam ettirmekte, Yüce Allah tarafından indirilen Kitâb’ın indirilişinin bir başka gayesini dile getirmektedir ki o da “vahye tâbi olmak”tır.

En‘âm 6/106, Yûnus 10/109, Ahzâb 33/2, Câsiye 45/18 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’e hitap edilerek vahye tâbi olması gerektiği beyan edilmekte, Bakara 2/170, En‘âm 6/153, 155, A‘râf 7/3, Lokmân 31/21 ve Zümer 39/55’te ise bu emir bütün insanlara yönlendirilmektedir. Bu arada Âl-i İmrân 3/31, A‘râf 7/158 ve Zuhruf 43/61 gibi âyetlerde de Hz. Peygamber’e tâbi olunması gerektiği ifade edilmektedir.

Bu üç grup âyetten ortaklaşa anlaşılan nokta, prensip olarak “vahye”, insan olarak da “Hz. Peygamber”e tabi olma gerekliliğidir. Çünkü o Ahzâb 33/21’de belirtildiği gibi üsve-i hasenedir; en güzel örnektir, rol modeldir. Neticede onun da uyduğu kaynak Yüce Allah’ın vahyidir. En‘âm 6/50, A‘râf 7/203, Yûnus 10/15, Ahkâf 46/9 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’in tâbi olduğu mesaj “vahiy” olarak belirlenmiştir. Âl-i İmrân 3/95, Tâhâ 20/90 ve Yâsîn 36/20, 21 gibi âyetlerde önceki peygamberlere uymayla ilgili emirlerde de sonuç yine vahye çıkmaktadır.

2. فَيُضِلُّ اللّٰهُ مَنْ يَشَآءُ وَيَهْد۪ي مَنْ يَشَآءُ “Allah dileyeni (layık gördüğünü) saptırır, dileyeni (layık gördüğünü) de doğru yola ulaştırır.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Allah dilediğini/layık gördüğünü saptırır, dilediğine/layık gördüğüne ise hidayet eder.” “Allah (azabı tercih edip) dileyeni/layık gördüğünü saptırır, (bağışlanmayı) dileyene/layık gördüğüne ise hidayet eder.” Konuyla ilgili diğer âyetlerde de durum aynıdır.(48)

Yüce Allah her peygamberi kendi kavminin diliyle göderdiğini beyan ederek, sapıklığı veya hidayeti tercihi insana bıraktığını ifade etmiş olmaktadır. Artık sapkınlıkta kalmayı dileyeni sapkınlıkta bırakır; hidayeti isteyene de hidayet eder ki zaten vahyin gönderiliş gayesi, insanların hidayet üzere olmalarıdır. Bu cümlenin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer almakta,(49) hepsinde de aynı vurgu söz konusu edilmektedir.

Fâtiha 1/6’da hidayet/dalâlet ve meşîet “dileme” konusunda açıklamalar yaptığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Önemine binaen şu kadarını hatırlatmakla yetinelim:

a) Kur’ân’da hidayetin isteyene verileceği beyan edilmekte, bunun şansa bırakılacak veya tamamen ilâhî kadere terk edilecek herhangi bir yönünden de söz edilmemektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi, Yüce Allah isteyene hidayet verir; isteyeni de sapıklıkta terk eder.(50) Hz. Peygamber bile sevdiğine hidayet edemez; Allah isteyene hidayet verir.(51) Hz. Peygamber’in yapabileceği şey, Allah’ın yolunu göstermek ve ona davet etmektir.(52) İman edene(53) ve Hakk’a yönelen kişiye hidayet edilir.(54) Çünkü hidayet bir isteğin sonucudur.(55)

b) Yüce Allah, Fâtiha sûresinin 6. âyetinde bize “Kendisinden hidayet istememizi ve bunun dua şeklini” öğretmektedir. Yûnus 10/25 ve benzer âyetlerde de dile getirildiği üzere, insanlar kendi iradeleriyle hidayet isteyecekler ki Yüce Allah da yaratsın. İsteyen insandır; ancak hidayeti verecek ve yaratacak olan yine elbette Yüce Allah’tır. Kehf 18/29, Teğâbun 64/2 ve İnsân 76/3 gibi âyetlerde insanın irade hürriyetine dikkat çekilmekte ve verdiği kararın sonucu belirleyeceği beyan edilmektedir. Zümer 39/7’de de dikkat çekilen husus budur.

c) Yüce Allah’ın insan hayatına bir anlamda müdahalesi demek olan peygamberlik kurumu, ilk insan neslinden itibaren başlatılmış ve son ümmetin peygamberi olan Hz. Muhammed’in gönderilmesiyle tamamlanmıştır. Kur’ân’ın ifadesiyle “Allah’a ibadet edin, şeytandan kaçının” diye her ümmete mutlak surette bir peygamber gönderilmiş,(56) her kavmin bir hidayete çağırıcısı var edilmiş(57) ve her ümmetin bir peygamberinin olması sağlanmıştır.(58) İşte bu son ümmetin de peygamberi “Hz. Muhammed”, hidayet kitabı ise “Kur’ân-ı Kerîm” olarak belirlenmiştir.

3. وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “O, el-‘azîz’dir (çok güçlüdür); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah hem kâinatı yaratmada, hem idare etmede, hem peygamber görevlendirmede, hem de kitap göndermede yegâne üstün güçtür; bu anlamda hiç kimseden hiçbir şekilde yardım istemek durumunda olmadığı gibi kimselerle de istişareye muhtaç değildir. Zira O’nun الْعَز۪يز el-‘azîz oluşu bunu gerektirmektedir.

Ayrıca الْحَك۪يم el-hakîm oluşu da verdiği her bir kararda hikmet sahibi oluşunu ve kesinlikle yanılmayacağını ortaya koymaktadır. Vahyin indirildiği ilk dönem muhatapları düşünüldüğünde onların putperest oluşları unutulmamalıdır. Bu nedenle, putlardan beklentilerinin de çekincelerinin de olmaması gerektiği bu şekilde kendilerine dolaylı olarak hatırlatılmaktadır; çünkü gerçek üstün güç sadece ve sadece Yüce Allah’tır.

b) Hz. Mûsâ’nın Risaleti

Yüce Allah, sûrenin 5-8. âyetlerinde Hz. Mûsâ’yı kavmini karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için görevlendirdiğini, İsrailoğullarına birtakım hatırlatmalarda bulunduğunu, Firavun’un onlara yaptıklarını kendilerine bildirdiğini, şükretmenin güzel sonuçlarını, nankörlüklerin karşılığının şiddetli azap olduğunu, kavmi küfrü tercih ederse de Yüce Allah’ın gerçek zengin ve hamde layık kudret olduğunu bildirdiğini haber vermektedir.

ı. Hz. Mûsâ’nın Misyonu

وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا مُوسٰى بِاٰيَاتِنَآ اَنْ اَخْرِجْ قَوْمَكَ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ وَذَكِّرْهُمْ بِاَيَّامِ اللّٰهِ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ “Yemin olsun ki Musa’yı da ‘Kavmini karanlıklardan aydınlığa çıkar ve onlara Allah’ın (geçmiş toplumların başına getirdiği felaket) günlerini hatırlat!’ diye delillerimizle göndermiştik. Şüphesiz ki bunda çok sabreden, çok şükreden herkes için dersler vardır.”

Âyettekiوَلَقَدْ اَرْسَلْنَا ve lekad arselnâ fiili “yemin olsun ki göndermiştik”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Mûsâ’yı”; بِاٰيَاتِنَآbi âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizle, belgelerimizle”; اَنْ اَخْرِجْ en ahric emri “çıkar diye”; قَوْمَكَ kavmeke tamlaması “senin kavmini”;مِنَ الظُّلُمَاتِ mine’z-zulümâti sözcüğü “karanlıklardan”;اِلَى النُّورِ ile’n-nûri kelimesi “nura, ışığa”;وَذَكِّرْهُمْ ve zekkirhum emri “ve onlara hatırlat”; بِاَيَّامِ اللّٰهِ bieyyâmillâhi tamlaması “Allah’ın günlerini”;اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَات leâyâtin kelimesi “elbette dersler, deliller”;لِكُلِّ likülli kelimesi “her, her biri için”; صَبَّار sabbârin sözcüğü “çok sabreden”; شَكُور şekûrin kelimesi ise “çok şükreden” demektir.

Burada Hz. Musa’nın kavmine gönderiliş gayesi hakkında hatırlatmalar gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا مُوسٰى بِاٰيَاتِنَآ اَنْ اَخْرِجْ قَوْمَكَ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ وَذَكِّرْهُمْ بِاَيَّامِ اللّٰهِ “Yemin olsun ki Musa’yı da ‘Kavmini karanlıklardan aydınlığa çıkar ve onlara Allah’ın (geçmiş toplumların başına getirdiği felaket) günlerini hatırlat!’ diye delillerimizle göndermiştik.” Yüce Allah peygamber görevlendirme sistemi hakkında bilgi verdikten sonra, vahyin indirildiği dönem ve coğrafya itibariyle kıssası bilinen peygamberlerden birisi olan Hz. Mûsâ’yı dile getirmektedir. Âyetin bu bölümüyle ilgili birkaç hususa dikkat çekmek istiyoruz:

a)وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا مُوسٰى بِاٰيَاتِنَآ “Yemin olsun ki Musa’yı da delillerimizle göndermiştik.” Âyetin başında yer alan وَلَقَدْ ve lekad ifadesi hem yemin hem de muhakkaklık manası içermektedir. Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya çeşitli âyetler, yani peygamberliğine dair çeşitli deliller vermişti. A‘râf 7/136’da da açıkladığımız üzere, İsrâ’ 17/101’de de haber verildiği gibi kendilerine sunulduğu bildirilen dokuz delil, yed-i beydâ’ “beyaz el”; ‘asâ “değnek”; es-sinîn “kıtlık”; naks-ı emvâl “ürünlerin eksiltilmesi”; et-tûfân “tufan”; el-cerâd “çekirge sürüsü”; el-kummel “haşarat”; ed-dafâdı‘ “kurbağalar” ve ed-dem “kan”dan oluşmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçenاٰيَاتِنَا âyâtinâ tamlamasıyla kast edilenler bu dokuz delil olabileceği gibi,(59) muhatapları kendileriyle hakka davet ettiği bütün mesajlar da olabilir.

b) اَنْ اَخْرِجْ قَوْمَكَ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ “Kavmini karanlıklardan aydınlığa çıkar diye” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın peygamberlik görevinin de Hz. Peygamber’in olduğu gibi “kavmini, yani muhatap olduğu insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak” şeklinde beyan etmektedir. Buradan hareketle, bütün peygamberlerin aynı görevle sorumlu tutulduklarını, çünkü aynı kaynaktan beslendiklerini belirtmeliyiz. Sûrenin ilk âyetinde Hz. Peygamber için “insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak” denmişken, burada “kavmini” denmesi, Hz. Mûsâ’nın peygamberliğinin yöresel, Hz. Peygamberinkinin evrensel olduğu sonucunu ifade etmez.

Bütün peygamberlerin mesajı evrenseldir. Nitekim Âl-i İmrân 3/3-4’te belirtildiği gibi, Tevrat ve İncîl’in mesajı da evrenseldir; çünkü onların da tıpkı Kur’ân gibi bütün insanlar için hidayet kaynağı olarak gönderilmiş oldukları ifade edilmektedir. Dahası En‘âm 6/91’de Hz. Mûsâ’ya indirilen el-Kitâb’ın bütün insanlar için bir ışık ve hidayet kaynağı olduğu beyan edilmektedir.

Neml 27/28-31’de zikredildiği üzere Hz. Süleymân’ın Sebâ melikesi Belkıs’a gönderdiği mektup da risalet öğretilerinin evrenselliğinin bir delilidir. Bu arada Meryem 19/21’de belirtildiği üzere, Hz. İsâ’nın bütün insanlar için bir âyet, delil, mucize kılınışı da risaletin evrenselliğinin bir delilidir. Dahası Bakara 2/124’te geçtiği üzere Hz. İbrâhim’in bütün insanlara imam yani peygamber kılınması da risaletin evrenselliğinin bir başka delili durumundadır.

Bir “kavmin” uyarılması risâletin onlarla sınırlı kalması manasına gelmez. Nitekim daha önce de belirttiğimiz üzere, Hz. Peygamber’in, yakın akrabasını,(60) kavmini,(61) Mekke’yi ve çevresini,(62) ümmîleri ve daha sonra gelenleri,(63) ulaşabildiği herkesi(64) ve bütün insanları(65) uyarması kendisinden istenmiştir. Dolayısıyla bu âyette geçen kavm kelimesine takılarak, risâletin ırkî, millî, yöresel ve coğrafî bir kurum olduğu sanılmamalıdır.

Bazı peygamberlerin risalet öğretileri yöresel motifler içerse de etkileri yöreselde kalsa da her birinin peygamberlik mesajı evrenseldir. Burada sözü edilen durum Hz. Mûsâ’nın ilk muhatapları açısından “kavmini” şeklinde belirlenmiştir; yoksa peygamberliğinin bölgesel veya ırkî oluşundan değildir; çünkü aynı durum Hz. Peygamber için de söz konusudur.

c) وَذَكِّرْهُمْ بِاَيَّامِ اللّٰهِ “Onlara Allah’ın (geçmiş toplumların başına getirdiği felaket) günlerini hatırlat!” İslam öncesi Araplarında اَيَّام eyyâm kelimesi “önemli günler” için kullanılmaktaydı. Meselâ İslam öncesi dönemlerde kabileler arasında yaptıkları savaşlar için kullanılan eyyâmu’l-‘arab tamlaması bunun bir örneğidir.(66) Bu çerçevede bir benzeri de Câsiye 45/14’te geçen اَيَّام اللّٰهِ eyyâmullâh “Allah’ın günleri” tamlaması, Yüce Allah’ın geçmişte kafirleri nasıl helak ettiğiyle veya insanlara nasıl nimetler verdiğiyle ilgili olarak yorumlanabilir.(67)

Konunun eski kavimlerin helakiyle ilgili olması durumunda Mü’min 40/30-31’de verilen şu bilgiler hatırlanabilir: “İman eden kişi şöyle demişti: Ey kavmim! Doğrusu ben üzerinize önceki toplulukların günü gibi (bir günün gelmesinden) korkuyorum. Nûh kavminin, ‘Âd, Semûd (kavimleri) ve onlardan sonra gelenlerin durumu gibi. Allah, kullarına zulüm dilemez.” Bu bağlamda ayrıca Fussılet 41/16, Kamer 54/19 ve Hâkka 69/7 gibi âyetler de hatırlanabilir.

Dahası, konu Hz. Mûsâ ve İsrailoğulları olunca maksadı bir sonraki âyette de hatırlatılacağı üzere İsrailoğullarına Yüce Allah’ın verdiği çeşitli nimetler olarak kabul etmek çok daha isabetlidir. Burada verilmek istenen mesaj bağlamında Âl-i İmrân 3/140’ta geçen “Biz (iyi ve kötü) günleri insanlar arasında döndürür dururuz” ifadesi de hatırlanmalıdır.

Bazı âlimlerimiz bunu “kıyamet günü”yle ilişkilendirmişlerdir.(68) Kelimenin اَيَّام eyyâm şeklinde çoğul gelmesi bu yaklaşımı sorunlu kılmaktadır. Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya kavmini Firavun’un zulmu noktasında kendi geçmişleri ve helak edilmiş geçmiş milletler bağlamında nimet ve helak günleri noktasında bilgilendirmesini kendisine emretmektedir.

2. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ “Şüphesiz ki bunda çok sabreden, çok şükreden herkes için dersler vardır.” Bu ifade Kur’ân’da dört kez(69) geçmektedir. Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya hatırlattığı günlerle ilgili iyi düşünülmesi gerektiğini, çünkü çok sabreden ve çok şükredenler için bunlarda nice dersler bulunduğunu haber vermektedir. Yüce Allah’ın önceki nesillere neler ikram ettiği veya onları nasıl ve niçin helak ettiğiyle ilgili olarak değerlerine sadakatle sarılan ve Allah’ın verdiği imkânlara sabredenler için nice nice ibretler bulunduğunu ifade etmektedir.

Âyette geçen صَبَّار sabbâr “çok saberden” ifadesiyle kastedilen şey, muhtemelen başta Hz. Mûsâ’ya iman edenler olmak üzere bütün zamanların müminleridir. İnsanlar inandıkları değerler uğrunda eğer sabreder, baskılar karşısında ideallerinden ve imanlarından vazgeçmezlerse, ilahi nimetlerin onlara ikram edileceği bir gerçektir ve bu noktada tarihte sayısız örnekler de yaşanmıştır.

Esasında âyetteki شَكُور şekûr kelimesi de nimetlere karşı çok şükredenlerin bulunduğunu haber vermektedir. Şimdilerde bu tür bilgiler kendilerine hatırlatılan kişilerin de aynı hassasiyeti göstermeleri gerektiği açık bir gerçeklik olarak herkese ilan edilmiş olmaktadır. شَكُور şekûr sıfatı “şükürleri karşılıksız bırakmayan”, “iyiliğe karşılık veren” demektir ve kullar için kullanıldığında “çok şükreden”,(70) Allah için kullanıldığında ise “şükrü karşılıksız bırakmayan”(71) manasına gelmektedir.

ıı. Firavun’a Karşı Nimet Hatırlatması

وَاِذْ قَالَ مُوسٰى لِقَوْمِهِ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ اِذْ اَنْجٰيكُمْ مِنْ اٰلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوٓءَ الْعَذَابِ وَيُذَبِّحُونَ اَبْنَآءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَآءَكُمْ وَف۪ي ذٰلِكُمْ بَلَآءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظ۪يمٌ “Hani Musa kavmine demişti ki: ‘Allah’ın üzerinizdeki nimet(ler)ini hatırlayın! Çünkü sizi işkencenin en kötüsüne sürmekte ve oğullarınızı kestirip, kadınlarınızı sağ bırakmakta olan Firavun ailesinden O kurtarmıştı.’ İşte bunda Rabbinizden büyük bir imtihan vardır.”

Âyetteki وَاِذْ قَالَ ve iz kâle fiili “hani (şöyle) demişti”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Mûsâ”; لِقَوْمِهِ likavmihî tamlaması “onun kendi kavmine”; اذْكُرُوا üzkürû emri “hatırlayın”; نِعْمَةَ اللّٰه nı‘metellâh tamlaması “Allah’ın nimet(ler)ini”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size (olan)”;اِذْ اَنْجٰيكُمْ iz encâküm ifadesi “hani sizi kurtarmıştı”; مِنْ اٰلِ فِرْعَوْنَ min âli fir‘avn tamlaması “Firavun’un ailesinden, taraftarlarından”; يَسُومُونَكُمْ yesûmûneküm fiili “sizi sevkederler(di), sürüklerler(di)”; سُوٓءَ الْعَذَابِ sûe’l-‘azâbi tamlaması “azabın kötüsüne”; وَيُذَبِّحُونَ ve yüzebbihûne fiili “ve kestiriyorlar, kesiyorlar(dı)”; اَبْنَآءَكُمْ ebnâeküm tamlaması “sizin erkek çocuklarınızı”;وَيَسْتَحْيُونَ ve yestahyûne fiili “ve sağ bırakıyorlar(dı)”; نِسَآءَكُمْ nisâeküm tamlaması “sizin kadınlarınızı”; وَف۪ي ذٰلِكُمْ ve fî zâliküm ifadesi “bunda (sizin için) vardır”; بَلَآء belâun kelimesi “bela, imtihan”;مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm tamlaması “sizin Rabbinizden”; عَظ۪يم ‘azîmun kelimesi “büyük” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın kavmine yaptığı birtakım hatırlatmalar gündeme getirilmektedir.

Âyetin başında yer alan وَاِذْ قَالَ مُوسٰى لِقَوْمِهِ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ “Hani Mûsâ kavmine demişti ki: Allah’ın üzerinizdeki nimetini hatırlayın” kısmı hariç, bu âyetin benzerleri Bakara 2/49 ve A‘râf 7/141’de de geçmektedir. Gerekli açıklamalarımızı A‘râf 7/141’de yaptığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını belirtelim ki buradaاَنْجٰيكُمْ encâküm “sizi kurtarmıştı” ifadesi Bakara 2/49 ve A‘râf 7/141’de اَنْجَيْنَاكُمْ enceynâküm “sizi kurtarmıştık” şeklinde, burada ve Bakara 2/49’daki يُذَبِّحُونَ yüzebbihûne “kestirmek” fiili ise A‘râf 7/141’de يُقَتِّلُونَ yukattilûne “öldürtmek” şeklinde geçmektedir. Her üç âyet de aynı olayı içermekte ve Firavun’un adamlarının İsrailoğullarına yaptığı büyük zulmü gündeme getirmektedir.

Firavun zorbalık yapıp gruplara ayırdığı ülkesinin halkını çeşitli meşguliyetlerle veya onları köleleştirerek zayıf düşürdükten sonra asıl amacını gerçekleştirmiş, erkek çocuklarını kestirmiş, kadınlarını ise serbest bıraktırmıştı. Bu konuda Bakara 2/49, A‘râf 7/127, 141, İbrâhim 14/6, Kasas 28/4 ve Mü’min 40/25’te de bilgiler vardır.

Erkek çocukların öldürtülüp kadınların sağ bırakılmaları esasında kadınlara yönelik pozitif bir ayırımcılık olarak görülmemelidir. Çünkü bir kadının elinden çocuğunu alıp onu öldürmek, kadına evlat acısı çektirmek anlamında en büyük acılardan biridir. Bu acıyı onlara yaşatmalarının muhtemel sebebi, onların erkek çocuk doğurmaları nedeniyle cezalandırılmalarıdır. Ayrıca geride sağ bırakılan kadınlardan kötü amaçlı istifade etmek, onları çirkin emellere alet etmek de bir başka eziyet olarak görülüp yorumlanmalıdır.

O dönemde ve sonraki dönemlerde de yaygın olan kanaate göre, iktidarın elden gitmesi büyük çoğunlukla erkek çocuklar veya erkekler eliyle gerçekleştiği için, Mısır’daki Firavunlar erkek çocuklarını öldürtüp iktidarı elden bırakmamak noktasında kendilerince önlem alıyorlardı. 430 yıllık iktidarlarını kaybetmeme adına yaptıkları bu zulüm Hz. Mûsâ tarafından İsrailoğullarına hatırlatılmakta, Yüce Allah’ın bir lütfu olarak gündeme getirilmektedir. Büyücülerin verdiği bilgiye göre, bir erkek çocuğun Firavun’un iktidarını elinden alacağı korkusuyla bu zulmün yapıldığı iddiası ise büyücülerin gaybı bilmesi manasına geleceği için isabetli olamaz.

İbrâhim sûresinin 5. âyetinde geçen اَيَّام اللّٰهِ eyyâmullâhi “Allah’ın günleri” tamlaması bu noktada hatırlanmalı ve Hz. Mûsâ’nın dilinden İsrailoğullarına Yüce Allah’ın lutfu görülmelidir. İşte Hz. Mûsâ onlara yaşadıkları korkunç günleri ve Allah’ın tarif edilemez nimetini hatırlatmakta, yaşananların çok büyük bir imtihan olduğunu kendilerine ifade etmektedir. Önceki âyette yer alan وَذَكِّرْهُمْ بِاَيَّامِ اللّٰهِ “Allah’ın (geçmiş kavimlerin başına getirdiği felâket) günlerini hatırlat” cümlesi ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ “Allah’ın üzerinizdeki nimetini hatırlayın” cümlesi aynı mesajı içermektedir, diyebiliriz.

ııı. Şükür ve Küfre Yüce Allah’ın Karşılığı

وَاِذْ تَاَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَاَز۪يدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ اِنَّ عَذَاب۪ي لَشَد۪يدٌ “Hani Rabbiniz size ‘Şükrederseniz elbette size (nimetimi) artıracağım; nankörlük ederseniz şüphesiz ki azabım çok şiddetlidir!’ diye bildirmişti.”

Âyettekiوَاِذْ تَاَذَّنَ ve iz teezzene fiili “ve hani duyurmuştu, bildirmişti”; رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz”; لَئِنْ شَكَرْتُمْ lein şekertüm fiili “eğer şükredersiniz”; لَاَز۪يدَنَّكُمْ leezîdenneküm fiili “elbette size (nimetimi) arttıracağım”; وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ ve lein kefertüm fiili “eğer inkâr ederseniz”;اِنَّ عَذَاب۪ي inne ‘azâbî tamlaması “muhakkak ki benim azabım”; لَشَد۪يدٌ leşedîdün kelimesi ise “elbette şiddetli(dir)” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın İsrailoğullarına yönelik birtakım tebliğ cümleleri gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذْ تَاَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَاَز۪يدَنَّكُمْ “Hani Rabbiniz size ‘Şükrederseniz elbette size (nimetimi) artıracağım’ diye bildirmişti.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın kavmine yaptığı tebliğinden konu başlıklarını hatırlatmakta, kendilerine yönelttiği bir esası beyan etmektedir. Âyette geçen تَاَذَّنَ teezzene fiili “bildirmek” manasına gelmektedir.(72) Buna göre, Yüce Allah’ın İsrailoğullarına ihsan ettiği ne kadar nimeti olmuşsa onların düşünülmesi ve nimetlendirmeler için şükredilmesi gerektiği anlaşılmaktadır. Eğer şükrederlerse Yüce Allah’ın nimetleri çok daha fazla arttıracağı belirtilerek nimet-şükür birlikteliğine dikkat çekilmektedir.

“Nimete karşı şükür” elbette nimeti verenin rızasını kazanmak için O’nun emir ve yasaklarına karşı olabildiğince dikkat ederek gerçekleştirilebilir. Benzer konuların işlendiği Neml 27/40 ve Lokmân 31/12 gibi âyetlerde Yüce Allah’a şükredenlerin kendileri için şükretmiş olacağı beyan edilerek, konunun insanın kendisine yönelik boyutu gündeme getirilmekte, şükrün Yüce Allah’a hiçbir katkısının olamayacağı beyan edilmektedir. Dahası Nisâ’ 4/147’de geçtiği gibi, eğer insanlar şükrederlerse Yüce Allah’ın onlara azap etmeyeceği ifade edilerek şükrün kişiye faydasına dikkat çekilmiş olmaktadır. Ayrıca Zümer 39/7’de de insanların şükretmeleri durumunda Yüce Allah’ın bundan hoşnut ve razı olacağı bildirilmektedir.

2. وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ اِنَّ عَذَاب۪ي لَشَد۪يدٌ “Nankörlük ederseniz şüphesiz ki azabım çok şiddetlidir! (diye bildirmişti).” Hz. Mûsâ’nın tebliğinde dikkat çektiği bir diğer nokta ise insanlar eğer kâfir olurlarsa, yani nankörlük yaparlarsa bunun karşılığında Yüce Allah’ın azabının şiddetli olacağıdır. Konuyla ilgili Âl-i İmrân 3/97, Neml 27/40, Lokmân 31/12 ve Zümer 39/7 gibi âyetlere bakıldığında, küfrü tercih edenlere karşı Yüce Allah’ın bundan etkilenmeyeceği, çünkü kullarından da küfürlerinden de zengin olduğu, O’nun her türlü övgüye liyakati vurgulanmaktadır.

Rûm 30/44’te geçtiği üzere, küfrü tercih edenler kendi aleyhlerine bir tercihte bulunmuş olacaklardır. Dahası Lokmân 31/23’te Hz. Peygamber’e hitap edilmekte ve küfredenler nedeniyle hüzünlenmemesi gerektiği, çünkü sonuçta Allah’ın huzurunda hesaba çekilecekleri beyan edilmektedir. Küfrün sadece sahibine zararı olacağı ve bundan Yüce Allah’ın hiçbir şekilde etkilenmeyeceğiyle ilgili bir başka mesaj da devam eden âyette yer almaktadır.

ıv. Yüce Allah’ın Mutlak Zenginliği

وَقَالَ مُوسٰىٓ اِنْ تَكْفُرُوٓا اَنْتُمْ وَمَنْ فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا فَاِنَّ اللّٰهَ لَغَنِيٌّ حَم۪يدٌ “Musa şöyle demişti: Siz ve yeryüzünde olanların hepsi nankörlük etseniz bile, (bilin ki) Allah ğaniyy’dir (gerçekten zengindir); hamîd’dir (hamdedilmeye lâyıktır).”

Âyettekiوَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Mûsâ”; اِنْ تَكْفُرُوا in tekfuru fiili “eğer inkâr ederseniz”; اَنْتُمْ entüm zamiri “siz”; وَمَنْ فِي الْاَرْضِ ve men fi’l-ardı ifadesi “ve yeryüzündeki kişiler”;جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hepsi, bütün”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَغَنِيّ leğaniyyun sözcüğü “elbette zengin(dir)”; حَم۪يد hamîdün kelimesi ise “övgüye layık olan(dır)” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın İsrailoğullarına yönelik Yüce Allah’ın mutlak zengin oluşuyle ilgili hatırlatmaları gündeme getirilmektedir.

Hz. Mûsâ tebliğinin bu cümlesinde sadece inkârcı nankörlerin değil, yeryüzündeki bütün insanların bile Yüce Allah’a karşı nankörlük yapmaları durumunda O’nun hiçbir şeye muhtaç olmadığını, bundan zarar görmeyeceğini, çünkü varlığıyla gerçek zenginin, hiç kimseye muhtaç olmayanın O olduğunu beyan etmekte, her türlü övgüye layık olanın da sadece kendisi olduğunu bildirmektedir.

Fâtır 35/15 ve Muhammed 47/38’de de beyan edildiği gibi, gerçek zengin ve ihtiyaçsız olan kudret sadece Yüce Allah’tır; başta insanlar olmak üzere diğer bütün mahlûkat ise Allah’a muhtaçtır. Bu anlamda Yüce Allah’ın bu iki sıfatının birlikte zikredildiği başka âyetler de vardır.(73) Teğâbun 64/6’da söz edildiği üzere, gerçek müstağni, yani hiçbir şeye karşı sorumlu olmayıp başkalarına ihtiyaçsız olan da sadece Yüce Allah’tır. İhlâs 112/2’de zikredilen “Allah’ın es-Samed oluşu da bu anlamı vermektedir. İşte Hz. Mûsâ’nın da muhataplarına ilettiği husus budur.

Dipnotlar

• 1 - Yûnus 10/1; Hûd 11/1; Yûsuf 12/1; İbrahim 14/1; Hıcr 15/1.
  • Yûnus 10/1 Hûd 11/1 Yûsuf 12/1 İbrâhîm 14/1 Hicr 15/1
• 2 - Âl-i İmrân 3/3-4; Meryem 19/21. 3 - Şu‘arâ 26/214. 4 - Yâsîn 36/6. 5 - En‘âm 6/92; Şûrâ 42/7. 6 - Cum‘a 62/2-3. 7 - En‘âm 6/19. 8 - Nisâ’ 4/79; A‘râf 7/157-158; İbrâhîm 14/1; Sebe’ 34/28. 9 - Enbiyâ’ 21/107.
  • Âl-i İmrân 3/4 Meryem 19/21 Şu‘arâ 26/214 Yâsîn 36/6 En‘âm 6/92 Şûrâ 42/7 Cum‘a 62/3 En‘âm 6/19 Nisâ 4/79 A‘râf 7/158 İbrâhîm 14/1 Sebe' 34/28 Enbiyâ 21/107
• 10 - Semerkandî, age., II, 244; Taberî, age., XIII, 179; Zemahşerî, age., II, 516. 11 - Bakara 2/17, 19; En‘âm 6/1, 59, 63, 97, 122; Ra‘d 13/16; Enbiyâ’ 21/87; Nûr 24/40; Neml 27/63; Fâtır 35/20; Zümer 39/6; 12 - Bakara 2/257; Mâide 5/16; En‘âm 6/39; İbrâhîm 14/1, 5; Ahzâb 33/43; Hadîd 57/9; Talâk 65/11.
  • Bakara 2/17 Bakara 2/19 En‘âm 6/1 En‘âm 6/59 En‘âm 6/63 En‘âm 6/97 En‘âm 6/122 Ra‘d 13/16 Enbiyâ 21/87 Nûr 24/40 Neml 27/63 Fâtır 35/20 Zümer 39/6 Bakara 2/257 Mâide 5/16 En‘âm 6/39 İbrâhîm 14/1 İbrâhîm 14/5 Ahzâb 33/43 Hadîd 57/9 Talâk 65/11
• 13 - Âl-i İmrân 3/19. 14 - Âl-i İmrân 3/85.
  • Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/85
• 15 - Yûnus 10/25; Zuhruf 43/43. 16 - Bakara 2/142; Âl-i İmrân 3/101; Nisâ’ 4/68; En‘âm 6/126. 17 - En‘âm 6/153. 18 - Fâtiha 1/7; Nisâ’ 4/69.
  • Yûnus 10/25 Zuhruf 43/43 Bakara 2/142 Âl-i İmrân 3/101 Nisâ 4/68 En‘âm 6/126 En‘âm 6/153 Fâtiha 1/7 Nisâ 4/69
• 19 - Hıcr 15/41. 20 - En‘âm 6/126. 21 - En‘âm 6/153. 22 - En‘âm 6/87. 23 - Sâffât 37/118. 24 - Âl-i İmrân 3/51; Meryem 19/36; Zuhruf 43/64. 25 - En‘âm 6/161; Şûrâ 42/52; Zuhruf 43/61; Feth 48/3. 26 - Hûd 11/56.
  • Hicr 15/41 En‘âm 6/126 En‘âm 6/153 En‘âm 6/87 Sâffât 37/118 Âl-i İmrân 3/51 Meryem 19/36 Zuhruf 43/64 En‘âm 6/161 Şûrâ 42/52 Zuhruf 43/61 Fetih 48/3 Hûd 11/56
• 27 - Zemahşerî, age., II, 516. 28 - Bakara 2/116, 255, 284; Âl-i İmrân 3/109, 129, 180; Nisâ’ 4/126, 131, 132, 170, 171; En‘âm 6/12; Yûnus 10/55, 66, 68; İbrâhim 14/2; Nahl 16/52; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/19; Hacc 22/64; Nûr 24/64; Rûm 30/26; Lokmân 31/26; Sebe’ 34/1; Şûrâ 42/4; Necm 53/31; Hadîd 57/10; Munâfıkûn 63/7. 29 - Bakara 2/107, 116; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Burûc 85/9.
  • Bakara 2/116 Bakara 2/255 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/109 Âl-i İmrân 3/129 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/126 Nisâ 4/131 Nisâ 4/132 Nisâ 4/170 Nisâ 4/171 En‘âm 6/12 Yûnus 10/55 Yûnus 10/66 Yûnus 10/68 İbrâhîm 14/2 Nahl 16/52 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/19 Hacc 22/64 Nûr 24/64 Rûm 30/26 Lokmân 31/26 Sebe' 34/1 Şûrâ 42/4 Necm 53/31 Hadîd 57/10 Münâfikûn 63/7 Bakara 2/107 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Burûc 85/9
• 30 - Semerkandî, age., III, 349; Taberî, age., XIII, 180. 31 - Hadis için bk. Tirmizî, Tefsîr Sûre 21; Ahmed b. Hanbel, III, 75.
• 32 - Bakara 2/79. 33 - Enbiyâ’ 21/18. 34 - Zümer 39/22. 35 - Câsiye 45/7. 36 - Hümeze 104/1. 37 - Mutaffifûn 83/1. 38 - Mâ‘ûn 107/4. 39 - İbrâhim 14/2; Meryem 19/37; Sâd 38/27; Zâriyât 51/60. 40 - Fussılet 41/6. 41 - Zuhruf 43/65. 42 - Tûr 52/11; Murselât 77/15, 19, 24, 28, 34, 37, 40, 45, 47, 49; Mutaffifûn 83/10.
  • Bakara 2/79 Enbiyâ 21/18 Zümer 39/22 Câsiye 45/7 Hümeze 104/1 Mutaffifîn 83/1 Mâ‘ûn 107/4 İbrâhîm 14/2 Meryem 19/37 Sâd 38/27 Zâriyât 51/60 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/65 Tûr 52/11 Mürselât 77/15 Mürselât 77/19 Mürselât 77/24 Mürselât 77/28 Mürselât 77/34 Mürselât 77/37 Mürselât 77/40 Mürselât 77/45 Mürselât 77/47 Mürselât 77/49 Mutaffifîn 83/10
• 43 - Semerkandî, age., II, 245.
• 44 - Kehf 18/1; Tâhâ 20/107, 108; Zümer 39/28. 45 - Âl-i İmrân 3/99; A‘râf 7/45, 86; Hûd 11/19; İbrâhim 14/3.
  • Kehf 18/1 Tâhâ 20/107 Tâhâ 20/108 Zümer 39/28 Âl-i İmrân 3/99 A‘râf 7/45 A‘râf 7/86 Hûd 11/19 İbrâhîm 14/3
• 46 - Mâide 5/67. 47 - Nahl 16/44, 64.
  • Mâide 5/67 Nahl 16/44 Nahl 16/64
• 48 - Benzer mesajlar için bk. Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/129; Mâide 5/18, 40; Ra‘d 13/27; İbrâhîm 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Fâtır 35/8; Feth 48/14; Müddessir 74/31.
  • Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Fâtır 35/8 Fetih 48/14 Müddessir 74/31
• 49 - Bakara 2/142, 213, 272; Mâide 5/16; En‘âm 6/88, 125; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Nûr 24/35, 46; Kasas 28/56; Fâtır 35/8; Zümer 39/23; Şûrâ 42/13; Müddessir 74/31. 50 - İbrâhim 14/4. 51 - Bakara 2/272; Kasas 28/56. 52 - Şûrâ 42/52-53. 53 - Teğâbun 64/11. 54 - Ra‘d 13/27; Şûrâ 42/13. 55 - Hacc 22/16.
  • Bakara 2/142 Bakara 2/213 Bakara 2/272 Mâide 5/16 En‘âm 6/88 En‘âm 6/125 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Nûr 24/35 Nûr 24/46 Kasas 28/56 Fâtır 35/8 Zümer 39/23 Şûrâ 42/13 Müddessir 74/31 İbrâhîm 14/4 Bakara 2/272 Kasas 28/56 Şûrâ 42/53 Teğâbun 64/11 Ra‘d 13/27 Şûrâ 42/13 Hacc 22/16
• 56 - Nahl 16/36. 57 - Ra‘d 13/7. 58 - Yûnus 10/47.
  • Nahl 16/36 Ra‘d 13/7 Yûnus 10/47
• 59 - Taberî, age., XIII, 182.
• 60 - Şu‘arâ 26/214. 61 - Yâsîn 36/6. 62 - En‘âm 6/92; Şûrâ 42/7. 63 - Cum‘a 62/2-3. 64 - En‘âm 6/19. 65 - A‘râf 7/157-158; İbrâhîm 14/1; Enbiyâ’ 21/107; Sebe’ 34/28.
  • Şu‘arâ 26/214 Yâsîn 36/6 En‘âm 6/92 Şûrâ 42/7 Cum‘a 62/3 En‘âm 6/19 A‘râf 7/158 İbrâhîm 14/1 Enbiyâ 21/107 Sebe' 34/28
• 66 - Zemahşerî, age., II, 519. 67 - Semerkandî, age., II, 245; Taberî, age., XIII, 182-184; Zemahşerî, age., II, 519.
• 68 - Esed, age., s. 500’de 5. not. 69 - İbrâhim 14/5; Lokmân 31/31; Sebe’ 34/19; Şûrâ 42/33.
  • İbrâhîm 14/5 Lokmân 31/31 Sebe' 34/19 Şûrâ 42/33
• 70 - İbrâhim 14/5; İsrâ’ 17/3; Lokmân 31/31; Sebe’ 34/13, 19; Şûrâ 42/33. 71 - Fâtır 35/30, 34; Şûrâ 42/23; Teğâbun 64/17.
  • İbrâhîm 14/5 İsrâ 17/3 Lokmân 31/31 Sebe' 34/13 Sebe' 34/19 Şûrâ 42/33 Fâtır 35/30 Fâtır 35/34 Şûrâ 42/23 Teğâbun 64/17
• 72 - Semerkandî, age., II, 246; Taberî, age., XIII, 185.
• 73 - Bakara 2/267; Nisâ’ 4/131; Hacc 22/64; Lokmân 31/12, 26; Fâtır 35/15; Hadîd 57/24; Mümtehıne 60/6; Teğâbun 64/6.
  • Bakara 2/267 Nisâ 4/131 Hacc 22/64 Lokmân 31/12 Lokmân 31/26 Fâtır 35/15 Hadîd 57/24 Mümtehine 60/6 Teğâbun 64/6