Yûsuf Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 111 âyetten oluşan, adını sûrede sıklıkla kullanılan ve sûrenin konusunu oluşturan يُوسُف yûsuf kelimesinden alan Yûsuf sûresi, inişe göre 71, resmî sıralamada ise 12. sûredir.

Yûsuf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hûd sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda Yûnus sûresiyle olduğu gibi her iki sûrenin de aynı mukatta‘a harfleriyle (elif, lâm, râ) başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (Hûd 1; Yûsuf 1) ortak özelliklerden birisidir. Ayrıca her iki sûrede de peygamber kıssalarına yer verilmesi (Hûd 25-100; Yûsuf 3-100), peygamberlerin tebliğlerine karşılık ücret istememeleri (Hûd 29; Yûsuf 104), kânat kitabının âyetlerine dikkat çekilmesi (Hûd 7; Yûsuf 105), kıssaların anlatılma gerekçeleri (Hûd 120; Yûsuf 111) gibi konular iki sûrenin ortak konuları olarak belirlenebilir.

Yûsuf sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, ardından “vahyin Arapça indirilmesinin amacı insanların akıllarını çalıştırmaları” olarak belirlenmektedir. Üçüncü âyette bu kıssanın en güzel anlatıma sahip olduğuna dikkat çekilmekte, sonrasında Hz. Yûsuf kıssasına başlanmaktadır.

4. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un gördüğü bir rüyayı babasına anlatması, babası Hz. Yakup’un onu kardeşlerine anlatmaması noktasındaki uyarısı ve Yüce Allah’ın kendisine olayların arka planını öğreteceğini bildirmesi dile getirilmektedir.

8. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin ona kurduğu tuzağı gerçekleştirmek için babasından izin alarak onu alıp götürdükleri, babasının uyarısına dikkat etmedikleri, nihayet onu bir kuyuya bırakıp döndükten sonra onu bir kurtun yediğini babasına söyledikleri beyan edilmektedir.

19. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un atıldığı kuyudan bir kervan tarafından alındığı, bir köle pazarında satılıp onu satın alan Aziz’in evinde bakıldığı, bu arada Aziz’in hanımının ona musallat olduğu, aralarında çirkin bir girişimin yaşandığı, sonrasında bir bilirkişinin olayı izahı belirtilmektedir.

3. âyetten itibaren, Aziz’in hanımının çevresindeki hanımları çağırıp Hz. Yûsuf’u onlara gösterdiği, onların yaşadıkları şaşkınlıklar, nihayet hapishane günleri ve o esnada yaşanan çeşitli olaylar ile Kral’ın gördüğü bir rüyanın yorumu, Hz. Yûsuf’un bu rüyayı yorumu sonrası Aziz’in hanımının itirafları hatırlatılmaktadır.

53. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un devlet yönetimine getirilmesi, kardeşleriyle yaşadığı diyaloglar, bu arada küçük kardeşi Bünyamin’i yanına alışı ve sonrasında ailesiyle buluşması gündeme getirilmektedir.

102. âyetten itibaren, hitap Hz. Peygamber’e yönlendirilmekte, onun da tıpkı Hz. Yûsuf gibi sıkıntılar çekse de sonuçta kendisine bir devletin müjdelendiği anlaşılmaktadır. Bu arada hakka ve hakikate inanmayanların daima çoğunluğu oluşturacağı, inananların şirk bataklığında bir hayat yaşayacakları, sıkıntılı ortamlarda Yüce Allah’ın elçilere daima yardım ettiği gerçeği hatırlatılmakta, sonuçta kıssalarda akıl sahibi kişiler için nice ibretler bulunduğu beyan edilmektedir.

Bu sûrenin müşriklerin “sorun bakalım Muhammed’e İsrailoğulları hangi sebeple Mısır’a geçmişlerdi?” diye sormaları üzerine indirildiği rivayet edilmektedir. Bu sûre ile Hz. Peygamber’e ve müminlere moral, müşriklere ise gözdağı vermenin amaçlandığı her halinden bellidir. İndiriliş zamanı Hz. Peygamber’in eşinin ve amcasının vefat etmesi nedeniyle “Hüzün Yılı” olarak bilinen bu surede kardeşlerinin Hz. Yûsuf’a eziyet ettiği anlatılmaktadır; dolayısıyla Resûlullah’a da kendi kavminin eziyet ettiğine, fakat sonunda Hz. Yûsuf’un üstün gelmesi gibi Hz. Peygamber’in de inanmayanlara karşı zafer kazanacağına işaret vardır. Hz. Yusuf nasıl Mısır’a sultan olduysa Hz. Peygamber’in de Mekke’ye hükümdar olarak döneceği müjdesi bu surenin anlatılış gerekçeleri arasında yer almaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 94-101. âyetlerinde Hz. Yakup’un Yûsuf özlemini yeniden dile getirmesini, aynı şekilde ayıplanışını, bu arada müjdecinin getirdiği haberi ve nihayet bütün ailesiyle birlikte yaşadığı birlikteliği beyan etmektedir.

a) Hz. Yakup’un Eşsiz Sevinci ve Yaşananlar

Yüce Allah, sûrenin 94-98. âyetlerinde Hz. Yakup’un kınanmamayı da isteyerek Hz. Yûsuf’un kokusunu aldığını söylediğini, çevredekilerin onu eski şaşkınlığına devam etmekle ayıpladığını, müjdecinin getirdiği gömleği yüzüne sürdüğünde eskisi gibi görmeye başladığını, bu nedenle oğullarının kendisinden özür dilediğini ve bağışlanmaları için dua talep ettiklerini, onun da kendilerine “Sizin için Rabbimden af dileyeceğim. Muhakkak ki O çok bağışlayandır; çok merhamet edendir” cevabını verdiğini beyan etmektedir.

ı. Hz. Yakup’un Yûsuf Özlemi ve Kınanması

وَلَمَّا فَصَلَتِ الْع۪يرُ قَالَ اَبُوهُمْ اِنّ۪ي لَاَجِدُ ر۪يحَ يُوسُفَ لَوْلَآ اَنْ تُفَنِّدُونِ قَالُوا تَاللّٰهِ اِنَّكَ لَف۪ي ضَلَالِكَ الْقَد۪يمِ “Kafile (Mısır’dan) ayrılınca, babaları (yanındakilere): ‘Bana bunamış demezseniz ben Yusuf’un kokusunu alıyorum!’ demişti. (Onlar da:) ‘Allah’a yemin olsun: Şüphesiz ki sen hâlâ eski şaşkınlığındasın.’ demişlerdi.”

Buradakiوَلَمَّا فَصَلَتِ ve lemmâ fesalet fiili “ve ayrılınca”; الْع۪ير el-‘îru sözcüğü “kafile, kervan”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اَبُوهُمْ ebûhum tamlaması “onların babası”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; لَاَجِدُ le ecidü fiili “elbette buluyorum, alıyorum”; ر۪يحَ يُوسُفَ rîha yûsufe tamlaması “Yûsuf’un kokusunu”; لَوْلَآ اَنْ تُفَنِّدُونِ levlâ en tüfennidûni ifadesi “eğer beni bunaklıkla nitelendirmezseniz”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; تَاللّٰهِ tellâhi “Allah’a yemin olsun ki”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; لَف۪ي ضَلَالِكَ الْقَد۪يمِ lefî dalâlike’l-kadîmi tamlaması ise “elbette eski şaşkınlığında(sın)” demektir.

Burada Hz. Yakup’un sıra dışı sözü ve çevredekilerin ona verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. وَلَمَّا فَصَلَتِ الْع۪يرُ قَالَ اَبُوهُمْ اِنّ۪ي لَاَجِدُ ر۪يحَ يُوسُفَ لَوْلَآ اَنْ تُفَنِّدُونِ “Kafile (Mısır’dan) ayrılınca, babaları (yanındakilere): ‘Bana bunamış demezseniz ben Yusuf’un kokusunu alıyorum!’ demişti.” Bu âyette iki hususa dikkat çekilmektedir:

a) وَلَمَّا فَصَلَتِ الْع۪يرُ “Kafile (Mısır’dan) ayrılınca.” Yüce Allah Hz. Yakup’un Mısır’a gönderdiği oğulları oradan ayrılıp henüz Mısır’dan dönmeden önce “Beni kınamazsanız Yûsuf’un kokusunu alıyorum” şeklinde son derece sıra dışı bir söz söylediğini haber vermektedir. Âyette geçen فَصَلَت fesalet fiili “ayrılmak”, Yûsuf 12/70 ve 82. âyetlerde de yer alan الْع۪ير el-‘îr sözcüğü ise “kafile, kervan” manasına gelmektedir. Söylenmek istenen şey, “kafilenin Mısır’dan ayrıldığını beyan”dır. İşte o esnada kafile henüz Ken‘ân diyarına yani babaları Hz. Yakup’un bulunduğu yere ulaşmadan önce o çevresindeki insanlara şöyle bir söz söylemişti:

b) قَالَ اَبُوهُمْ اِنّ۪ي لَاَجِدُ ر۪يحَ يُوسُفَ لَوْلَآ اَنْ تُفَنِّدُونِ “Babaları (yanındakilere): ‘Eğer bana bunamış demezseniz ben Yûsuf’un kokusunu alıyorum!’ demişti.” Hz. Yakup oğlu Yûsuf’un kokusunu almakta olduğunu beyan ederken bir taraftan da etrafındaki insanların kendisini ayıplamamasını, kınamamasını kendilerinden istemiştir. Bu konuşma esnasında kendi oğulları Mısır’dan dönüş yolunda oldukları için Hz. Yakup sözlerini çevresindeki diğer insanlara söylemişti.

ı. Buradaki اِنّ۪ي لَاَجِدُ ر۪يحَ يُوسُفَ “Yûsuf’un kokusunu alıyorum” ifadesi çeşitli yönlerden izah edilebilen bir ifadedir. Hz. Yakup, oğlu Yûsuf’un kokusunu almakta olduğunu dile getirirken bunun nasıl bir işlem olduğunu bugünkü bilgimizle kavramakta güçlük çekmekteyiz. Bu ifade “Yûsuf’un sağ olduğu bilgisini almak” manasında mecaz olarak yorumlanabileceği gibi, Yüce Allah’ın bunu ona mucizevî bir şekilde ulaştırmış olması da mümkündür.

Hz. Yakup bir peygamberdi ve vahye muhatap olduğu için de kendisiyle ilgili olaylarda vahyedilenleri başkalarına aktarması da gerekmemekteydi. Dahası Yûsuf 12/86. âyette de geçtiği üzere, “ben sizin bilmediklerinizi Allah’tan gelen bir bilgi ile bilmekteyim” ifadesi de böyle bir bilgi akışının gerçekleşmekte olduğunu göstermektedir.

Bugünkü şartlarda bilim ve teknolojinin ilerleme kaydettiği günümüzde bilgiye son derece hızlı bir şekilde ulaşma imkânı varken, Yüce Allah’ın bundan çok daha ileri düzeyde bir bilgi akışı sağlaması aklın reddedeceği bir husus değildir. Yûsuf’un öldüğüne dair kesin bir bilgi o güne kadar hiç kimsede bulunmadığı için “Yûsuf’un kokusunu alıyor olmak” aynı zamanda daima var olan bir ihtimali daha da güçlü hissetmek manasında da yorumlanabilir.

Durum her nasıl olursa olsun, olayda bir sıra dışı durum vardır ve Yüce Allah bu büyük sıkıntının içerisinde peygamberini müthiş bir şekilde bilgilendirip kalbini huzurlu kılmış olabilir.

İnsanlarda bazen bir şey olurken kalblerinde bir his doğar ve onu sanki olmuş gibi hissedebilirler. Bazen de bir olay meydana gelmeden önce el-hiss kable’l-vukû‘ denen şey oluşabilir ki bu da “bir olay gerçekleşmeden onu hissetmek” manasına gelmektedir. Normal ve sıradan insanlarda bile böyle şeyler olurken, hüzünlü ve gözü yaşlı bir peygamberde bunun daha ileri düzeyinin yaşanmasında anlaşılmayacak bir şey de yoktur. İnsanlar bazen sebebini bilemedikleri şekilde sıkıntılı hallerinin tam da ortasındayken huzur ve rahatlama içinde kendilerini rahat ve gönül huzuruyla hissederler.

İşte o esnada yüreklerinin niçin serinlediğini ancak o zaman fark edebilirler. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de sözünü ettiğimiz bütün bu ihtimaller devrededir ve Hz. Yakup bunların her birisini veya hepsini ya da bizim bilemediğimiz başka bir hali yaşamış olabilir. Tefsirlerimizde konuyla ilgili çeşitli izahlar varsa da burada onları aktarmaya gerek görmüyoruz.(1) Allâhu a‘lemu bi’s-savâb.

Bu arada belirtelim ki Kur’ân’da 19 kez geçen الرّ۪يح er-rîh kelimeleri tekil olarak geçtiği yerlerde genellikle olumsuz manada “felaket”,(2) bilinen manada “rüzgâr”,(3) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “koku”,(4) “güç”(5) manalarında kullanılmaktayken, Kur’ân’da 10 kez(6) geçen الرِّيَاح er-riyâh kelimeleri ise olumlu, yararlı bir anlamda genel olarak “nimet, huzur içerikli “rüzgarlar” manasında zikredilmektedir.

ıı. Âyetteki لَوْلَآ اَنْ تُفَنِّدُونِ levlâ en tüfennidûni ifadesi “beni bunaklıkla nitelendirmezseniz” manasına gelmekte ve çevresindekilerin onu “aklının değişmeye başlamasıyla” veya “saçma şeyler söylemekle” değerlendirmemesini arzu etmişti.(7) Hz. Yakup, oğlu Yûsuf’un kokusunu almakta olduğunu beyan ederken, bunu diğer insanların normal görmeyeceklerini bildiği için önceden kınanmamayı talep etmişti.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تُفَنِّدُونِ tüfennidûni ifadesinin sonunda bir “mütekellim yâ”sı bulunmakta ve kesra harekeyle yetinilip, yâ harfi düşürüldüğü için, bu harfin anlamda bulunması gerekmektedir. Bu kelimenin aslı تُفَنِّدُوننيِ tüfennidûnenî şeklindeydi. Baştaki اَنْ en edatı gereği sondaki nûn düşürüldü. Ardından “beni” manasındaki “mütekellim yâ”sı getirileceği için kelimenin sonuna bu defa vikâye “harfleri koruyan” manasında nûn getirildi ve bu nûn harfinin “kesra”sıyla yetinilmiş oldu.

2. قَالُوا تَاللّٰهِ اِنَّكَ لَف۪ي ضَلَالِكَ الْقَد۪يمِ “(Onlar da:) ‘Allah’a yemin olsun: Şüphesiz ki sen hâlâ eski şaşkınlığındasın.’ demişlerdi.” Hz. Yakup, oğlunun kokusunu aldığını söylediğinde çevresindekiler kınayıcı bir üslupla ve hayretler içerisinde onu ayıplayarak “vallâhi hayret, sen hâlâ o eski şaşkınlığında devam ediyorsun” demişlerdi.

Âyette geçen dalâl-ı kadîm tamlamasındaki ضَلَال dalâl kelimesi “sapkınlık” manasında değil de Yûsuf 12/8 ve 30. âyetlerde geçtiği gibi “şaşkınlık” demektir. Zira sekizinci âyette de oğulları babalarını “apaçık şaşkınlık içinde olmak”la itham etmişlerdi. Bu sözü söyleyen şehirdeki diğer kişiler, Yûsuf 12/85. âyette olduğu gibi Hz. Yakup’un oğullarının kendisine söylediğini söylemek istemişlerdi: “Sen hâlâ ‘Yûsuf, Yûsuf’ deyip duruyorsun; hâlâ ona kavuşacağını zannediyorsun; oysa bu doğru değil.” Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, burada Hz. Yakup’a bunu söyleyenler oğulları değil, çevresindeki diğer insanlardı. Bunlar ailenin diğer fertleri olabileceği gibi çevresindeki halk da olabilir.

ıı. Müjdecinin Getirdiği Gömlek ve Gözlerinin Görmesi

فَلَمَّآ اَنْ جَآءَ الْبَش۪يرُ اَلْقٰيهُ عَلٰى وَجْهِه۪ فَارْتَدَّ بَص۪يرًا قَالَ اَلَمْ اَقُلْ لَكُمْ اِنّ۪يٓ اَعْلَمُ مِنَ اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ “Müjdeci gelince, gömleği yüzüne koyar koymaz (Yakup) görür olmuştu. ‘Ben size ‘Allah tarafından (vahiy ile) sizin bilemeyeceğiniz şeyleri bilirim’ dememiş miydim!’ demişti.”

Âyetteki فَلَمَّآ اَنْ جَآءَ fe lemmâ en câe fiili “gelince, geldiği zaman”; الْبَش۪ير el-beşîru kelimesi “müjdeci”; اَلْقٰيهُ elkâ fiili “onu (gömleği) bırakmıştı”; عَلٰى وَجْهِه۪ ‘alâ vechihî ifadesi “onun, (babasının) yüzüne”; فَارْتَدَّ بَص۪يرًاfartedde basîran ifadesi “o da hemen gören olarak geri dönmüştü, görmeye başlamıştı”; قَالَ kâle fiili “(Yakup) demişti ki”; اَلَمْ اَقُلْ elem ekul ifadesi “ben demedim mi”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَعْلَمُ a‘lemu fiili “biliyorum”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi “Allah tarafından”; مَا لَا تَعْلَمُونَ mâ lâ ta‘lemûne ifadesi “sizin bilmediklerinizi, bilmediğiniz şeyleri” demektir.

Burada kervanın Ken‘ân diyarına ulaşmasıyla gelen müjdeci ve sonrasında Hz. Yakup’un sözleri gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّآ اَنْ جَآءَ الْبَش۪يرُ اَلْقٰيهُ عَلٰى وَجْهِه۪ فَارْتَدَّ بَص۪يرًا “Müjdeci gelince, gömleği yüzüne koyar koymaz (Yakup) görür olmuştu.” Hz. Yakup’un oğulları Mısır’dan dönünce kervanın önündeki bir müjdeci Hz. Yûsuf’un gönderdiği gömleğini babasının yüzüne sürmüş ve o da görmeye başlamıştı. Bu müjdecinin Hz. Yakup’un büyük oğlu “Yahûdâ” olduğu tefsirlerimizde beyan edilmektedir.(8) Âyette geçen اَلْقٰيهُ elkâhu ifadesinde “atan kişi” gömleği getiren “müjdeci” olabileceği gibi bizzat “Hz. Yakup” da olabilir. Ancak her iki durumda da sonuç değişmemektedir.(9)

Burada sözü edilen فَارْتَدَّ بَص۪يرًا “Gören olarak geri dönmek” ifadesi, onun eskisi gibi görmeye başlaması manasına gelmektedir. Üstelik فَارْتَدَّ fertedde ifadesindeki fâ/fe harfi de ta‘kîbiyye manasıyla bu görme işleminin hemen gerçekleştiğini ortaya koymaktadır. Yûsuf 12/84. âyette geçtiği üzere, Hz. Yakup oğlu Hz. Yûsuf’unkine ilave olarak bir de Bünyamin’in hasretiyle de karşılaşınca iki dert onu adeta çökertmiş, “Âh Yûsuf’um, Âh Yûsuf’um” diye diye gözlerine ak inmişti.

İşte onun gözlerinin artık bir şey görmemesi halinin tedavisi olarak Yûsuf 12/93. âyette dile getirdiği gibi, Hz. Yûsuf gömleğini babasına göndermiş ve kervanın öncesinde müjdeyi getiren kişi gömleği Hz. Yakup’un yüzüne sürmüştü. Hz. Yakup gömleğin yüze sürülmesiyle eski günlerine dönüp görür hale gelmişti. Râzî’nin de dediği gibi Hz. Yakup’un gözleri tamamen kör olmuş, bu gömleğin yüzüne sürülmesi sayesinde görmeye başlamış olabileceği gibi, feri ve dermanı kesildiği için artık çok çok az gören gözleri gömlek sonrasında eski sağlıklı haline kavuşmuş da olabilir.(10) Vellâhu a‘lemu bi’s-savâb.

Gerek Yûsuf 12/93. âyette, gerekse yorumunu yapmakta olduğumuz âyette gömleğin “gözlere” değil de “yüze” sürülmesi dikkat çekicidir. Buradan hareketle, gömleğin doğrudan göze sürülmemesi nedeniyle Hz. Yakup’un görmesinde daha çok bir psikolojik müdahalenin devrede olduğu söylenebilir. Özlemle birini veya bir şeyler bekleyenler de benzer hareketi yaparak özlem duyduğu kişiden gelen herhangi bir emaneti veya müjdeyi yüzüne sürer ve derin bir huzur ve sürur elde ederler.

Yıllarca evlat hasretiyle yanan Hz. Yakup’un da oğlu Hz. Yûsuf’tan gelen gömlek yüzüne sürülünce yani onun bir parçası kendisine ulaşınca tarif edilemez bir mutluluk yaşamış, feri ve dermanı kesildiği için adeta hiçbir şey görmeyen o gözler artık eskisi gibi mutluluk içerisinde görmeye başlamıştı.

2. قَالَ اَلَمْ اَقُلْ لَكُمْ اِنّ۪يٓ اَعْلَمُ مِنَ اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ “(Yakup devamla) ‘Ben size ‘Allah tarafından (vahiy ile) sizin bilemeyeceğiniz şeyleri bilirim’ dememiş miydim!’ demişti.” Sevinci tarif edilemeyen Hz. Yakup tam da bir peygamber edasıyla olayın perde arkasına dikkat çekmiş ve Yûsuf 12/86. âyette de dile getirdiği “Ben sizin bilemeyeceğiniz şeyleri Allah tarafından (vahiy ile) biliyorum” sözünü tekrarlamıştı. Dahası Yûsuf 12/87. âyette Yûsuf ve kardeşinin durumuyla ilgili çalışma yapmalarını isterken söylediği “Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin” sözüne de 94. âyette geçen “Eğer bana bunamış demezseniz ben Yûsuf’un kokusunu alıyorum!” sözüne de dolaylı gönderme yapmıştı.

Hz. Yakup, bütün bu süreçte hiçbir zaman ümidini yitirmemiş, peygamber olduğu için Yüce Allah’ın bildirmesine muhatap kılınmış ve çevredekilerin bilemediği pek çok şeyi vahiy akışı sayesinde bilmişti. Esasında büyük bir mutluluk yaşayan bir baba olarak, sevinç sözleri söylemesi beklenen Hz. Yakup bu türden sevinç cümleleri söylemeden önce vahye dikkat çekmiş ve vahyin insanı bilgilendiren yapısının her şeyin ve her bilginin üzerinde bir gerçeklik ifade ettiğini özellikle beyan etmiştir. İşte tam teslimiyet budur ve işte Yüce Allah’ın kuvvet ve kudretini her şeyin önünde ve üzerinde görmek böyle bir duyarlılıktır.

ııı. Kardeşlerin Talebi ve Hz. Yakup’un Cevabı

قَالُوا يَآ اَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَآ اِنَّا كُنَّا خَاطِـ۪ٔينَ قَالَ سَوْفَ اَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبّ۪ي اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّح۪يمُ “(Oğulları:) ‘Ey babamız! (Allah’tan) bizim günahlarımızın affını dile! Doğrusu biz hata işleyenler idik.’ demişlerdi. (Yakup ise:) ‘Sizin için Rabbimden af dileyeceğim. Şüphesiz ki O’dur O, el-ğafûr (çok bağışlayan); er-rahîm (çok merhamet eden)’ cevabını vermişti.”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; يَآ اَبَانَا yâ ebânâ hitabı “ey bizim babamız”; اسْتَغْفِرْ istağfir isteği “istiğfar et, bağışlanma dileğinde bulun”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için”; ذُنُوبَنَا zünûbenâ ifadesi “bizim günahlarımızla ilgili”; اِنَّا كُنَّا innâ künnâ ifadesi “muhakkak ki biz (şöyle) idik”; خَاطِـ۪ٔين hâtiîne kelimesi “hata edenler”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; سَوْفَ اَسْتَغْفِرُ sevfe estağfiru fiili “yakında istiğfar edeceğim, bağışlanma dileğinde bulunacağım”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbime, Rabbimden”;اِنَّهُ هُوَ innehû huve ifadesi “muhakkak ki O’dur, sadece O”; الْغَفُور el-ğafûru sıfatı “çok bağışlayan”; الرَّح۪يم er-rahîmu sıfatı ise “çok merhamet eden” demektir.

Burada Hz. Yakup’un oğullarının özürleri ve onun kendilerine verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوا يَآ اَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَآ اِنَّا كُنَّا خَاطِـ۪ٔينَ “(Oğulları:) ‘Ey babamız! (Allah’tan) bizim günahlarımızın affını dile! Doğrusu biz hata işleyenler idik.’ demişlerdi.” Hz. Yakup’un oğulları önce Hz. Yûsuf’un söylediklerinden, sonrasında ise babalarına yaşattıkları korkunç travmalar nedeniyle günah ve suç işlediklerini itiraf etmiş, bu nedenle babalarına yalvarmış ve kendileri için Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmasını istemişlerdi. Onlar Yûsuf 12/91. âyette de geçtiği üzere, korkunç hatalar işlediklerini, adeta günaha ve suça dalmış olduklarını Hz. Yûsuf’un sözleri sonrasında da dile getirmişlerdi.

İnsanlar kendi günahları için istiğfar edebilecekleri gibi Âl-i İmrân 3/159 ve Nisâ’ 4/64 gibi pek çok âyette de geçtiği gibi başkaları için de istiğfâr edebilirler; yani “bağışlanma dileğinde bulunabilir”ler;(11) bunda herhangi bir sorun yoktur. İnsanlar birbirleri için “istiğfar etseler” de birbirleri için “tevbe edemezler”; çünkü tevbe “özür dilemek” anlamındaki istiğfârın sonrasında kişinin sağlam ve doğru bir yol tutup samimi bir “yöneliş” gerçekleştirmesinin adıdır.

2. قَالَ سَوْفَ اَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبّ۪ي اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّح۪يمُ “(Yakup ise:) ‘Sizin için Rabbimden af dileyeceğim. Şüphesiz ki O’dur O, el-ğafûr (çok bağışlayan); er-rahîm (çok merhamet eden)’ cevabını vermişti.” Hz. Yakup oğullarının bağışlanma dileğinde bulunması için kendisine yönelttikleri isteklerini cevaplamış ve bu isteği yerine getireceğini dile getirmişti.

a) قَالَ سَوْفَ اَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبّ۪ي “(Yakup ise:) ‘Sizin için Rabbimden af dileyeceğim’ demişti.” Hz. Yakup bu sözüyle bir baba olarak onları affettiğini ima etmiş, Yüce Allah’ın da onları affetmesi için istiğfarda bulunacağını beyan etmişti. Çeşitli âyetlerde de belirttiğimiz üzere, insanlar başkaları için istiğfar’da bulunabilirler; ancak sadece kendileri için tevbe edebilirler. İstiğfâr müminler için hem dünya hayatında hem de âhirete göçenler için söz konusu olabilir.

Ancak istiğfara konu kişiler eğer kâfir veya müşrik iseler onlar için sadece ve sadece dünya hayatında tevbe etmeleri için istiğfarda bulunulabilir; çünkü Tevbe 9/113 gereği şirk veya küfür üzere öldükleri bilinenler için istiğfar edilemeyeceği bildirilmektedir. Burada zikredilen سَوْفَ sevfe edatı, istiğfarın ileride gerçekleşeceğini göstermektedir ki bunun bir sebebi olmalıdır.

ı. İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, buradaki tehirin (geciktirmenin) amacı, duaların daha çok kabul edildiği düşünülen seher vakitlerini veya Cuma’yı beklemesi olabilir. Ayrıca onun o esnada istiğfarda bulunmaya başladığı, ondan sonra da bunu sürdüreceği ihtimali dile getirilmektedir. Dahası oğullarının samimi olup olmadığını denemek için bu geciktirici ifadenin kullanılmış olması da mümkündür.(12)

ıı. Bu konuda bir başka ihtimal de şudur: Hz. Yakup oğullarının bağışlanması için öncelikle asıl mağdur ettikleri Yûsuf’un onları bağışlamasını sağlamak veya bunun gerçekleştiğini görmek de olabilir. Gerçi Yûsuf 12/92. âyette de geçtiği üzere, Hz. Yûsuf onların kınanmayacağını belirtmiş, hatta Yüce Allah’ın onları bağışlayabileceğini veya kendisinin onların bağışlanması için istiğfarda bulunacağını ifade etmişti. Ancak Hz. Yakup’un o sırada bu detaydan haberdar olmaması mümkündür. Bu nedenle âyette “gelecek zaman” manası içeren sevfe edatının kullanılmış olması muhtemeldir.

b) اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّح۪يمُ “Muhakkak ki O’dur O, el-ğafûr (çok bağışlayan); er-rahîm (çok merhamet eden)’ (cevabını vermişti).” Oğulları için bağışlanma dileğinde bulunacağını söyleyen Hz. Yakup, Yüce Allah’ın da onları bağışlamasını istediğini gösterircesine Rabbimizin الْغَفُور el-ğafûr yani “çok bağışlayan” ve الرَّح۪يم er-rahîm yani “çok merhametli olan” sıfatlarını zikretmiştir.

Dahası اِنَّهُ innehû ifadesinden sonra getirilen هُوَ hüve zamiri de “bağışlayan ve merhamet eden gerçek gücün ve makamın sadece ve sadece Yüce Allah olduğunu” ortaya koyan vurgulu bir ifadedir. İşte bir peygamber duruşu sergileyen Hz. Yakup, Yûsuf sûresinin 87. âyetinde oğullarına dediği gibi Yüce Allah’ın rahmetinden ümit kesilmez; zira ümidini kesenler de sadece ve sadece kâfirlerdir; Hıcr 15/56’ya göre de sapkınlardır. Zümer 39/53’teki beyan da bunun değişik bir ifadesini oluşturmaktadır. Esasında hiçbir günah Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinden daha büyük olamaz; yeter ki kişi samimiyetle Yüce Allah’tan özür dileyip O’na yönelmeyi başarsın.

b) Hz. Yûsuf’un Ailesiyle Buluşması

Yüce Allah, sûrenin 99-101. âyetlerinde Hz. Yûsuf’un bütün ailesinin yanına geldiğini, ana ve babasını sahiplenip onları tahtına oturttuğunu, bu şekilde bir araya gelebildikleri için hepsinin Allah’a bir şükür secdesi yaptıklarını, bütün bu yaşananların çocukken gördüğü rüyanın hayata yansıması biçimi olduğunu babasına söylediğini beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın kendisine çok önemli nimetler verdiğini ifadeyle şunları dile getirdiği nakledilmektedir: “Doğrusu şeytan benimle kardeşlerimin arasını bozduktan sonra beni zindandan çıkararak ve sizi çölden getirerek Rabbim bana (çok şey) lütfetti. Muhakkak ki Rabbim dilediği şeyi çok ince düzenleyendir. Muhakkak ki O, çok iyi bilendir; hikmet sahibidir.”

Daha sonra, Hz. Yûsuf’un şöyle dua ettiği bildirilmektedir: “Ey Rabbim! Mülkten bana (imkânlar) verdin ve bana (rüyada görülen) olayların yorumunu da öğrettin. Ey göklerin ve yerin yoktan yaratanı! Sen dünyada da ahirette de benim sahibimsin. Beni müslüman olarak vefat ettir ve beni sâlihler arasına kat!”

ı. Ana - Babasını Sahiplenmesi ve Mısır’a Yerleşmeleri

فَلَمَّا دَخَلُوا عَلٰى يُوسُفَ اٰوٰىٓ اِلَيْهِ اَبَوَيْهِ وَقَالَ ادْخُلُوا مِصْرَ اِنْ شَآءَ اللّٰهُ اٰمِن۪ينَ “(Hep birlikte Mısır’a gelip) Yusuf’un yanına girdikleri zaman, (Yusuf) ana babasını yanına almıştı (onları kucaklamıştı/bağrına basmıştı). (Yusuf onlara:) ‘Güven içinde Mısır’a girin inşallah!’ demişti.”

Âyettekiفَلَمَّا دَخَلُوا fe lemmâ dehalû fiili “girdikleri zaman”; عَلٰى يُوسُفَ ‘ala yûsufe ifadesi “Yusuf’a, Yusuf’un yanına”; اٰوٰىٓ اِلَيْهِ âvâ ileyhi ifadesi “yanına almıştı”; اَبَوَيْهِ ebeveyhi ifadesi “onun kendi ana babasını”; وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; ادْخُلُوا üdhulû emri “girin”; مِصْرَ mısra kelimesi “Mısır’a, şehre”; اِنْ شَآءَ in şâe fiili “eğer dilerse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اٰمِن۪ين âminîne sözcüğü ise “güvende olanlar olarak” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un bütün ailesinin Mısır’a gelişleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّا دَخَلُوا عَلٰى يُوسُفَ اٰوٰىٓ اِلَيْهِ اَبَوَيْهِ “(Hep birlikte Mısır’a gelip) Yusuf’un yanına girdikleri zaman, (Yusuf) ana babasını yanına almıştı (onları kucaklamıştı/bağrına basmıştı).” Yüce Allah Hz. Yûsuf’un ailesinin hep birlikte Ken‘ân diyarından yola çıkıp Mısır’a geldiklerini haber vermektedir. Ana ve babası onun yanına vardıkları zaman اٰوٰىٓ اِلَيْهِ âvâ ileyhi ifadesi gereği Hz. Yûsuf’un onları “sahiplendiği”, “onları yanına aldığı”, “boyunlarına sarıldığı”, “bağrına bastığı”, “kucakladığı” ifade edilmektedir.(13) Devam eden cümleden anlaşıldığına göre, bu karşılaşma şehrin girişinde yaşanmış, Hz. Yûsuf da ailesini şehrin girişinde karşılamıştı.

Hz. Yûsuf’un kıssasının anlatıldığı ilk âyetten itibaren, “annesi”ne ait bir ifade ilk defa burada اَبَوَيْهِ evebeyhi “ana babası” kelimesiyle dile getirilmektedir. Buraya kadar yaşanan onca acı veren durumların içerisinde Hz. Yûsuf’un annesinden hiç söz edilmemesi elbette gözden kaçmamaktadır. İhtimaldir ki annesine göre babasının hüznü daha ileriydi ve bir peygamber baba misyonu yani duruşu öncelendiği için annesine değinilmemişti.

Diğer ihtimale göre, annesi Hz. Yûsuf çok küçük yaştayken ve Bünyamin de doğduktan hemen sonra ölmüştü. Nitekim bazı müfessirlerimiz de burada sözü edilen “hanım”ın Hz. Yûsuf’un “üvey annesi” veya “teyzesi” olabileceğini beyan etmişlerdir.(14) Bu hanım vefat ettikten sonra Hz. Yakup’un yeniden evlenip evlenmediği hakkında bilgimiz yoktur. Diğer kardeşler ise muhtemelen Hz. Yûsuf’un annesinden önce Hz. Yakup’un yaptığı evlilikten meydana gelen çocuklardı.

2. وَقَالَ ادْخُلُوا مِصْرَ اِنْ شَآءَ اللّٰهُ اٰمِن۪ينَ “(Yusuf onlara:) ‘Güven içinde Mısır’a girin inşallah!’ demişti.” Hz. Yûsuf beraberinde şehre getirdiği ailesine hitap etmiş ve artık Yüce Allah’ın dilemesi sayesinde ve güven içerisinde Mısır’a girebileceklerini beyan etmişti. Bu ifadeden anlaşılıyor ki Hz. Yûsuf ailesini şehrin dışında karşılamış ve güven içerisinde şehre girebileceklerini kendilerine söylemişti. Çünkü Yûsuf 12/67’de de geçtiği üzere, kalabalık bir şekilde şehre giriş bizzat Hz. Yakup tarafından oğullarına yasaklanmıştı. Diğer bir ihtimale göre ise âyette geçen ادْخُلُوا üdhulû emri ülkeye veya şehre sadece “girmek” değil, artık orada güven içerisinde “yaşamak” manasında da yorumlanabilir.

Burada zikredilen اِنْ شَآءَ اللّٰهُ اٰمِن۪ينَ in şâellâhu âminîne ifadesi Feth 48/27’de Hz. Peygamber’in ve Mekkelilerin Mescid-i Harâm’a güven içinde girecekleri müjdesinde de yer almaktadır. Aslında verilmek istenen mesaj, gerçekleşen fetihlerin her birisinin arka planında ilâhî iradenin bulunduğunu muhataplara öğretmektir. Âyette zikredilen gelecekteki işler için inşâallâhu demek bir Kur’ân prensibi olarak Kehf 18/23-24’te beyan edilmekte, Kalem 68/18’de ise istisna etmeyenlerin yani inşâallah demeyenlerin bunun cezasını çektikleri bildirilmektedir. Demek ki bütün peygamberlerin öğretileri temel değerler olarak her birinin hayatında uygulanmıştır.

ıı. Gördüğü Rüyanın Hayattaki Gerçekleşmesi

وَرَفَعَ اَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا وَقَالَ يَآ اَبَتِ هٰذَا تَاْو۪يلُ رُءْيَايَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبّ۪ي حَقًّا وَقَدْ اَحْسَنَ ب۪يٓ اِذْ اَخْرَجَن۪ي مِنَ السِّجْنِ وَجَآءَ بِكُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ اَنْ نَزَغَ الشَّيْطَانُ بَيْن۪ي وَبَيْنَ اِخْوَت۪ي اِنَّ رَبّ۪ي لَط۪يفٌ لِمَا يَشَآءُ اِنَّهُ هُوَ الْعَل۪يمُ الْحَك۪يمُ “Ana babasını tahtın(ın) üstüne çıkartıp oturtmuş ve hepsi onun için (ona kavuştukları için Allah’a) secde etmişlerdi. (Yusuf) şöyle demişti: Ey babacığım! İşte bu, daha önce (gördüğüm) rüyanın yorumudur. Elbette Rabbim onu gerçekleştirdi. Doğrusu şeytan benimle kardeşlerimin arasını bozduktan sonra, Rabbim beni hapisten çıkararak ve sizi çölden getirerek bana (çok şey) lütfetti. Şüphesiz ki Rabbim dilediği şeyi çok ince düzenleyendir. Şüphesiz ki sadece O, el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Âyettekiوَرَفَعَ ve rafe‘a fiili “ve yükseltmişti”; اَبَوَيْهِ ebveyhi ifadesi “onun kendi ana babasını”; عَلَى الْعَرْشِ ‘ale’l-‘arşi ifadesi “tahtın üzerine”; وَخَرُّوا ve harrû fiili “ve yere kapanmıştı”; لَهُ lehû ifadesi “onun için, ona kavuştukları için”; سُجَّدًا sücceden kelimesi “secdeye (kapanmışlardı)”; وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; يَآ اَبَتِ yâ ebeti hitabı “ey benim babacığım”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; تَاْو۪يلُ رُءْيَايَ te’vîlu ru’yâye tamlaması “rüyamın yorumu(dur)”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önceki”;قَدْ جَعَلَهَا kad ce‘alehâ fiili “muhakkak ki onu kıldı, gerçekleştirdi”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim”; حَقًّا hakkan sözcüğü “gerçek, hak olarak”; وَقَدْ اَحْسَنَ ve kad ahsene fiili “Rabbim mutlak surette iyilik yaptı”; ب۪يٓ bî ifadesi “bana”; اِذْ iz edatı “çünkü, hani”;اَخْرَجَن۪ي ahracenî fiili “beni çıkarmıştı”; مِنَ السِّجْنِ mine’s-sicni ifadesi “hapisten”;وَجَآءَ بِكُمْ ve câe biküm ifadesi “ve sizi getirdi”; مِنَ الْبَدْوِ mine’l-bedvi kelimesi “çölden, taşradan”; مِنْ بَعْدِ min ba‘di ifadesi “-den sonra”; اَنْ نَزَغَen nezeğa fiili “(arayı) bozması, ifsat etmesi”; الشَّيْطَان eş-şeytânu sözcüğü “şeytan, şeytanın”; بَيْن۪ي وَبَيْنَ اِخْوَت۪ي benyî ve beyne ıhvetî ifadesi “benimle kardeşlerimin arasında”; اِنَّ رَبّ۪ي inne rabbî ifadesi “muhakkak ki benim Rabbim”; لَط۪يف latîfun sıfatı “ince plan yapıcı(dır), lütufkar(dır)”; لِمَا يَشَآءُ limâ yeşâu ifadesi “dilediği şeyi”; اِنَّهُ هُوَ innehû huve ifadesi “muhakkak ki O’dur, sadece O”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı “bilen”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı ise “hikmet sahibi” demektir.

Burada yaşanan bütün bu olayların aslında ne olduğuyla ilgili Hz. Yûsuf’un yaptığı değerlendirme gündeme getirilmektedir.

1. وَرَفَعَ اَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا “Ana babasını tahtın(ın) üstüne çıkartıp oturtmuş ve hepsi onun için (ona kavuştukları için Allah’a) secde etmişlerdi.” Yüce Allah yaşanan bu sürecin sonunda gelinen noktada Hz. Yûsuf’un ana ve babasını bir kürsüye oturttuğunu, sonrasında ise bütün aile fertlerinin Hz. Yûsuf’la buluşmalarının şükrü için Yüce Allah’a secdeye kapandıklarını haber vermektedir.

a) وَرَفَعَ اَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ “Ana ve babasını tahtın(ın) üstüne çıkartıp yükseltmişti (çıkartıp oturtmuştu).” الْعَرْش el-‘arş kelimesi “Yüce Allah’ın bütün yaratıkları üzerindeki mutlak hüküm ve iktidarı”nı,(15) yani “sınırsız güç ve makamı”nı ifade eder.(16) Bu anlamda yedi âyette âlemlerin yaratılması bağlamında geçer.(17) ذُو الْعَرْش zü’l-‘arşi ifadesi, “egemenliği elinde bulundurmak” şeklinde yorumlanabilir.

Hûd 11/7’de “Allah’ın arşının su üzerinde olduğu” beyan edilerek, maksadın hayatın su ile başladığı hakikatine işaret olduğu açıklanmaktadır. Ayrıca Zümer 39/75’te “arşın çevresi” ifadesi ile meleklerin onun etrafında toplanmaları yer almakta, Hâkka 69/17’de ise “Allah’ın arşı”nı sekiz meleğin taşıdığından söz edilmektedir. Böylece Yüce Allah’ın kudret tahtı ifade edilerek, konunun aşkın ve mecâzî boyutuna dikkat çekilmiş olmaktadır.

ı. الْعَرْش el-‘arş kelimesi kullar için de kullanılmaktadır. Bu kelime yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Yûsuf’un, ailesini yerleştirdiği taht için “makam” anlamına gelmektedir. Söz konusu kelime Seba Melikesi Belkıs’ın tahtı olarak onun “idaresi, yönetiminin sembolü” olarak da Kur’ân’da yer almaktadır.(18)

ıı. ‘Arş kavramı, bütün bu kullanımlarıyla, insanlar için bir anlamda yönetimin veya iktidarın görünen yönünü sembolize etmektedir. Yüce Allah için ise “egemenliği elinde bulundurmak, mutlak hüküm ve iktidar sahibi olmak” şeklinde aşkın bir mahiyet arz etmekte ve insan algısından uzak, mecâzî bir anlatımın örneği olarak sunulmuş olmaktadır.

İşte Hz. Yûsuf’un ana ve babasını kaldırıp üzerine oturttuğu “arş” da muhtemelen Hz. Yûsuf’un yönetimini sembolize eden ve üzerinde oturduğu yüksekçe bir sedir, taht(19) şeklindeki bir makamı ifade etse gerektir. Hz. Yûsuf onları makamına çıkarıp yanına oturtmuş, böylece makam ve mevkiin kendisi için çok önemli olmadığını, ana ve babasının da o tür makamlara layık olduğunu bir tevazu örneği olarak ortaya koymuştu. Esasında konu sadece ana babalık da değildir. Zira Hz. Yûsuf’un, babası Hz. Yakup’un peygamber olduğu gerçeğini gözardı etmeden onun da çok yüksek olan makamını gözetmiş olması da aklından çıkartılmamalıdır.

b) وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا “Hepsi onun için (ona kavuştukları için Allah’a) secde etmişlerdi.” Bu ifade İbn Abbâs’ın da ifade ettiği gibi Hz. Yûsuf’un bütün ailesinin onun için yani ona kavuştukları için şükür olsun diye Yüce Allah’a secdeye kapandıklarını göstermektedir.(20) Esasında burada sözü edilen secde, bir anlamda muhatabın üstünlüğünü kabul etme, ona saygı gösterme ve verdiği buyruklara boyun eğme manasında mecaz bir ifade olarak da yorumlanabilir.

Hz. Yakup ve Hz. Yûsuf’un yaşadığı dönemde kişiler kendilerine yapılan bir iyiliğe teşekkür edebilmek için onun önünde eğilirlermiş. O dönemdeki teşekkür ifadesinin böyle olduğu beyan edilerek ailesinin de kendilerine çeşitli iyiliklerde ve ikramlarda bulunması nedeniyle bu şekilde Hz. Yûsuf’a teşekkür ettikleri de ifade edilmektedir.(21)

Âyette yer alan secde, Yûsuf sûresinin dördüncü âyetinde de beyan edilen “rüya”nın hayata geçirilme biçimidir. O âyette de belirttiğimiz üzere, Hz. Yûsuf rüyasında Güneş, Ay ve 11 gezegenin kendisi için secdeye kapandığını görmüş, işte bu âyette de onun hayata aktarılmış biçimi dile getirilmiştir. Her iki âyetteki secde de bizzat Hz. Yûsuf’a değil, aile kendisine kavuştuğu için, yani Yüce Allah kendilerine böyle bir imkân sağladığı için Allah’a yapılan bir şükür secdesidir. Yüce Allah’ın verdiği bilgi nedeniyle meleklerin Hz. Âdem için secde edişindeki maksat da aynı manada yorumlanmalıdır. Çünkü mahlûka secde edilmez; secdenin muhatabı sadece Yüce Allah’tır. Secde ile ilgili bütün ifadeleri bu doğrultuda yorumlamak gerekmektedir.

2. وَقَالَ يَآ اَبَتِ هٰذَا تَاْو۪يلُ رُءْيَايَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبّ۪ي حَقًّا “(Yusuf) şöyle demişti: Ey babacığım! İşte bu, daha önce (gördüğüm) rüyanın yorumudur. Elbette Rabbim onu gerçekleştirdi.” Hz. Yûsuf yaşanan olayı babasına aktarmış ve sûrenin 4. âyetinde babasına söylediği “rüya”sının yorumunun bu şekilde gerçekleştiğini beyan etmiştir.

Bu ifadeden anlaşılıyor ki, peygamberlerin gördüğü rüyalar normal hayatta gerçekleşirlerse bunlar da vahyin değişik bir versiyonu olarak değerlendirilmelidirler. Hz. Yûsuf daha çocukken gördüğü “Güneş, Ay ve 11 gezegenin kendisi için (Alla’a) secde etmeleri” şeklindeki rüyayı babasına hatırlatmış ve Yüce Allah’ın o rüyanın hayattaki tezahürünün bu şekilde yaşandığını, rüyanın yorumunun bu olduğunu kendisine iletmiştir.

Gerçi söz konusu rüya ile ilgili olarak Yûsuf sûresinin 6. âyetinde Hz. Yakup’un yaptığı şu muhteşem bilgilendirme de gözden kaçırılmamalıdır. Âyet mealen şöyledir: “İşte böylece Rabbin seni seçecek; sana (rüyada gördüğün) olayların yorumunun bir kısmını öğretecek ve daha önce iki atan İbrâhim’e ve İshâk’a nimetini tamamladığı gibi sana ve Yakup soyuna da nimetini tamamlayacaktır. Muhakkak ki Rabbin çok iyi bilendir; hikmet sahibidir.” Hz. Yakup’un peygamber olması hasebiyle rüyaya getirdiği harika yorum ile Hz. Yûsuf’un olayı bu şekilde özetlemesi arasında fark yoktur. Yüce Allah bir peygambere olayı önceden bildirmiş, diğerine de bizzat yaşatarak öğretmiştir.

3. وَقَدْ اَحْسَنَ ب۪يٓ اِذْ اَخْرَجَن۪ي مِنَ السِّجْنِ وَجَآءَ بِكُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ اَنْ نَزَغَ الشَّيْطَانُ بَيْن۪ي وَبَيْنَ اِخْوَت۪ي “Doğrusu şeytan benimle kardeşlerimin arasını bozduktan sonra, Rabbim beni hapisten çıkararak ve sizi çölden getirerek bana (çok şey) lütfetti.” Hz. Yûsuf Yüce Allah’ın kendisine pek çok ihsan ve ikramda bulunduğunu “muhakkaklık” bildiren قَدْ kad edatı kullanarak dile getirmiştir. Hz. Yûsuf yaşadığı sıkıntıların nimete dönüştürülen “iki tanesini” babasına hatırlatmıştır.

a) اِذْ اَخْرَجَن۪ي مِنَ السِّجْنِ “Çünkü beni zindandan çıkardı.” Bu çerçevede “ilk” olarak Yüce Allah’ın kendisini “hapisten çıkaracak” planı nedeniyle büyük bir ihsanına mazhar kıldığını beyan etmiştir. Onun hatırlatmak istediği olay, Yûsuf sûresinin 43-56. âyetleri arasında geniş bir şekilde incelemeye çalıştığımız üzere, “Kral’ın gördüğü ve hiç kimsenin yorumlayamadığı karmaşık rüyaya onun getirdiği sıra dışı yorum” ve sonrasında “Mısır’a bakan olmasını sağlayan süreç”ti. Hz. Yûsuf bir peygamber duyarlılığı göstermiş ve kendisini hapisten çıkartanın “karmaşık rüyayı gören Kral” değil de, ona “rüyayı gösteren Yüce Allah” olduğunu babasına beyan etmiştir.

Hz. Yûsuf’un babasına hatırlattığı ilâhî nimet ve ihsan bağlamında “kuyudan çıkartılması”nı hatırlatmaması dikkat çekmektedir. Bunun da elbette muhtemel bazı nedenleri olmalıdır. Bu çerçevede Râzî’nin dile getirdiği birtakım gerekçeleri aktarmakta yarar görmekteyiz:

ı. Hz. Yûsuf kardeşlerine Yûsuf 12/92. âyette de geçtiği üzere, “Bugün sizi kınamak yok; Allah sizi affetsin!” demiştir. Eğer kuyu hadisesini zikretmiş olsaydı, bu onlar için bir ayıplama ve kınama sebebi olurdu. Bu nedenle, kuyudan çıkartılmasını zikretmemesi, onlara lütuf yerine geçmiştir.

ıı. Hz. Yûsuf kuyudan çıktığı zaman bakan olmamıştı. Aksine, insanlar onu köle haline getirmişti. Hapisten çıkınca, insanlar onu başlarına hükümdar (bakan) yapmışlardı. Bu nedenle hapisten çıkarma Hz. Yûsuf için tam bir ihsan ve nimetlendirme olmuştur.

ııı. Hz. Yûsuf kuyudan çıkartıldığı zaman, Aziz’in hanımı Züleyhâ’nın iftirası sebebiyle pek çok zarar ve sıkıntıya düşmüştü. Hapisten çıkartıldığı zaman ise babasına ve kardeşlerine kavuşmuş, üzerindeki töhmet ve sû-i zanlar yok olmuştu. Be nedenle hapisten çıkartılma fayda olmaya daha uygundur.(22)

b) وَجَآءَ بِكُمْ مِنَ الْبَدْوِ مِنْ بَعْدِ اَنْ نَزَغَ الشَّيْطَانُ بَيْن۪ي وَبَيْنَ اِخْوَت۪ي “Doğrusu şeytan benimle kardeşlerimin arasını bozduktan sonra (Rabbim) sizi çölden getirdi.” Hz. Yûsuf’un babasına hatırlattığı “ikinci” ilâhi nimet ise “bütün ailesini çölden getirmesi”dir.

ı. وَجَآءَ بِكُمْ مِنَ الْبَدْوِ “Sizi çölden getirdi.” Burada geçen الْبَدْو el-bedv kelimesinin muhtemel iki anlamından söz edilmektedir:

- الْبَدْو el-bedv kelimesi “çöl, taşra” manasına gelebilir. Bu durumda, maksat Hz. Yakup’un yaşadığı bölgenin çok uzak çöl bir yer olduğunu beyandır.(23) Buna göre Hz. Yakup’un yaşadığı Ken‘ân diyarının hem uzaklığına, hem de çöl oluşuna ya da arada çöllerin bulunduğu uzak bir yöre olduğuna dikkat çekilmiş demektir.

- Diğer ihtimal ise, İbn Abbâs’tan gelen rivayete göre الْبَدْوِ el-bedv kelimesi Hz. Yakup’un yerleşip yaşadığı bölgenin veya şehrin adıdır. Her iki durumda da verilmek istenen mesaj açıktır. Hz. Yûsuf kendisinin hapisten kurtarılması ile ailesinin uzak çöllerden getirilmesini ödül olarak eşdeğer görmüştür.(24)

Hz. Yûsuf ailesinin sıkıntılı kıtlık ortamından kurtarılıp huzura erdirilmesini yani yanına getirilmesini yine kendisine yapılmış bir ihsan olarak değerlendirerek muhteşem bir incelik ortaya koymuştu. Özellikle kardeşlerini mahcup etmemek için kuyu meselesini hiç gündeme getirmemiş, onları sevindirirken üzecek bir olayı hatırlatmamıştır; bu da apayrı bir nezaket olmuştur.

ıı. مِنْ بَعْدِ اَنْ نَزَغَ الشَّيْطَانُ بَيْن۪ي وَبَيْنَ اِخْوَت۪ي “Şeytan benimle kardeşlerimin arasını bozduktan sonra.” Âyette geçen نَزَغَ nezeğa fiili “arayı bozmak, ifsat etmek, bozmak, kışkırtmak” demektir.(25) Hz. Yûsuf iki nimeti de hatırlatırken kendisi ile kardeşleri arasını şeytanın bozduğunu beyan etmiş, başka gerekçeler üzerinde durmamıştır. Bu vesileyle dikkat çeken en önemli nokta, Hz. Yûsuf’un “iyilik ve nimetleri Yüce Allah’a”, “kötülük ve kışkırtmayı ise şeytana” nispet etmesidir ki bu tam da bir peygamber âdâbıdır. Sûrenin ilk kısmında 5. âyette de bu defa aynı hassasiyeti Hz. Yakub göstermiş ve kardeşlerinin Hz. Yûsuf’a tuzak kurmalarının arkasında şeytanın olacağına dikkat çekmiştir.

Böylece Hz. Yûsuf çok ince bir nezaket örneği daha ortaya koymuş ve kardeşleriyle arasını bozanın şeytan olduğunu dile getirmiştir. Esasında Yûsuf sûresinin 8-18. âyetleri arasında da açıkça belirtildiği gibi kardeşleri Hz. Yûsuf’u ve küçük kardeşi Bünyamin’i babalarının daha çok sevdiği zannıyla kıskanmış ve Hz. Yûsuf’u öldürme veya sürgün etme planları yapmış, içlerinden birisinin teklifi üzerine onu kuyuya atmışlardı. İşte gerçek bütünüyle böyle olmasına rağmen, Hz. Yûsuf iyilik yaptığı ailesine ve dolayısıyla kardeşlerine hitabında yürek burkan bu noktayı hiç hatırlatmamış, olup biten her ne var idiyse hepsini şeytana nispet ederek peygambere yakışan bir duruş sergilemiştir.

4. اِنَّ رَبّ۪ي لَط۪يفٌ لِمَا يَشَآءُ اِنَّهُ هُوَ الْعَل۪يمُ الْحَك۪يمُ “Şüphesiz ki Rabbim dilediği şeyi çok ince düzenleyendir. Şüphesiz ki sadece O, el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Hz. Yûsuf bütün bunları söylerken Yüce Allah’ın dilediğine lütuflarda bulunmakta olduğunu beyan etmiş, yaşananları rastlantıya veya insan çabasının ürünü diye anlamaya terk etmemiştir. Gerçekten de inceden inceye bakıldığında ve düşünüldüğünde yaşananlar ilâhi bir planın peyderpey devreye sokulduğu açıkça görülmektedir.

a) اِنَّ رَبّ۪ي لَط۪يفٌ لِمَا يَشَآءُ “Şüphesiz ki Rabbim dilediği şeyi çok ince düzenleyendir.” Bu cümleyi iki şekilde yorumlayacağız:

ı. Hz. Yûsuf Yüce Allah’ın bütün bu işleri لَط۪يف latîf sıfatı gereği “en ince detayına kadar düzenlediğini” beyan etmiştir. O’nun işlerine elbette akıl sır ermez. Onca olumsuzluk yaşanmasına rağmen, Hz. Yûsuf ve babası Hz. Yakup diğerleriyle muhabbet içinde yaşamaya devam etmiştir. Zira dışarıdan bakıldığında bunun kolay bir şey olmadığı görülecektir. İşte Yüce Allah’ın لَط۪يف latîf sıfatı bütün bu işleri ince detayıyla düzenleyiciliği manasına gelmektedir. O, bir şeyin olmasını istediğinde onun sebeplerini kolaylaştırır; meydana gelmesi aklen ne kadar uzak ve imkânsız gibi görünse de o şey muhakkak ki meydana gelir.(26)

ıı. Âyette yer alan اِنَّ رَبّ۪ي لَط۪يفٌ لِمَا يَشَآءُ cümlesi “Rabbim dilediğine lütfedendir”, “Rabbim dilediği şeyi cömertçe lütfedendir”, “Rabbim dilediğine lütfunu bol bol ihsan eder” şeklinde de tercüme edilebilir.(27)

Mülk 67/14’te de geçtiği üzere, Kur’ân’da yedi âyette(28) yer alan اللَّط۪يف el-latîf sıfatı “lütufkâr, bilgisi derin, her şeye nüfuz eden” anlamlarına gelmektedir. Bu bağlamda, söz konusu sıfat bazı âyetlerde Yüce Allah’ın yaratıklarına ve özellikle de kullarına “lütufkâr” olduğu anlamında kullanılmaktadır.(29) Bu kelimenin kullanıldığında akla ilk gelen anlamı da budur. Fakat bilgi ve haberle ilgili bir bağlamda, el-habîr kelimesiyle kullanıldığında ise “bilgisi her şeye nüfuz eden, derin bilgiye sahip olan”(30) anlamı devreye girmektedir.(31)

- Kelimenin “lütufkâr” manasına göre, Hz. Yûsuf’a yönelik ilâhi lütufların bir bölümü şu şekilde dile getirilebilir: Rüya sonrasında kardeşlerin kıskançlık krizlerine girmeleri nedeniyle onu öldürmemeleri veya sürgün etmeyip kuyuya bırakmaları ilahi bir planın insan eliyle uygulamaya konulmasıydı.

Ardından, onu kuyudan alan kervanın az bir paraya sıradan birilerine değil de çevredeki bir yönetici olan Aziz’e satması, evlatlık edinilmesi de oldukça dikkat çekicidir. Daha sonra Züleyhâ’nın ahlaksız teklifine karşılık bir peygamber oğlu olması nedeniyle o ahlaksızlığa bulaşmaması, sonrasında şehir kadınlarının da benzer istekleri karşısında “hapiste yatmak beni onların çağırdığı şeyden daha sevimlidir” sözünü söylemesi de bir başka nimetin görüntüsüdür.

Sonrasında hapishane hayatında iki gençle tanışması, ayrıca hapishanedekilere tevhidi tebliğ etmesi de nimet olarak görülmelidir. Nihayet Kral’ın gördüğü karmakarşık bir rüyayı rüya yorumcularının bilememesi nedeniyle eski hapishane arkadaşının onun güzel rüya yorumu yaptığını hatırlaması sonucunda kendisine müracaat edilmesi de özel bir nimet olmuştur. Yaptığı harika rüya yorumu sonrasında Kral’ın onu çağırması, o arada eski iftiranın açığa çıkartılması, şehir hanımlarının itirafı ile Züleyhâ’nın derin pişmanlığı da meseleyi tamamlamaya yönelik ikramlar arasında yer almıştır.

Bütün bunların sonucunda Kral’ın onu Maliye Bakanı yapması, önce kardeşleriyle buluşması, sonrasında Bünyamin’i yanına alması, nihayet bütün ailesini Mısır’a çağırıp orada huzurlu bir hayat ortamını kendilerine sunması işin tamamlanmış halini ortaya koymuştur. İşte Hz. Yûsuf’un dile getirdiği “Muhakkak ki Rabbim dilediğine lütfedicidir” geçeği onun hayat sürevüninde böylece karşılık bulmuştur.

- Âyetteki latîf sıfatının bizim tercih ettiğimiz manasına göre burada sayılan ve sayılmayan daha nice büyük plan hep Yüce Allah tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu nedenle âyette geçen اِنَّ رَبّ۪ي لَط۪يفٌ لِمَا يَشَآءُ “Muhakkak ki Rabbim dilediği şeyi çok ince düzenleyendir” cümlesindeki لَط۪يف latîf sıfatı “lütüfkâr” anlamının yanında “çok ince plan yapan, ince düzen gerçekleştiren” manasına gelmektedir.

Esasında âyetteki لِمَا يَشَآءُ ifadesi de bir anlamda bu tercihi zorunlu kılmaktadır. Buna göre ifadenin anlamı “kişiye lütufkâr” değil de “dilediği şeyi” manasında yapılan planları içermektedir. Çünkü eğer “lütufkâr” manası tercih edilecek olsaydı o zaman bu ifade لِمَنْ يَشَآءُ li men yeşâu “dilediği kişiye” şeklinde getirilmeliydi. Dahası, âyetin sonundaki el-‘alîm sıfatı da el-hakîm sıfatı da Rabbimizin bu ince planları bildiği ve yaptığı her bir şeyde hikmet sahibi olduğu mesajını içermektedir. Âyet sonlarındaki sıfatların âyetin içeriğiyle mesaj ilişkisi bunu bir anlamda zorunlu kılmaktadır; gerçeği Yüce Allah bilir.

b) اِنَّهُ هُوَ الْعَل۪يمُ الْحَك۪يمُ “Şüphesiz ki sadece O, el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Hz. Yûsuf bütün bu açıklamalarını yaptıktan sonra, Rabbimizin الْعَل۪يم el-‘alîm yani “her şeyi çok iyi bilen” ve الْحَك۪يم el-hakîm yani “her işinde hikmetli olan, hikmetsiz iş yapmayan” sıfatlarını zikretmiştir. Buradaki اِنَّهُ innehû ifadesi muhakkaklık manası vermektedir. Bundan sonra getirilen هُوَ hüve zamiri de gerçek bilen ve hikmetli iş yapan gerçek gücün ve makamın sadece ve sadece Yüce Allah olduğunu ortaya koyan vurgulu bir ifadedir.

Hz. Yûsuf bütün bu yaşananların ardında ve perde arkasında Yüce Allah’ın latîf sıfatına uygun olacak şekilde “mutlak ilminin ve hikmetinin bulunduğunu” beyan etmiştir. Hz. Yûsuf bu süreçlerde nasıl hüzünler yaşandığını Yüce Allah’ın gayet iyi bildiğini ve tarafların O’nun hikmetine sığındığını belirtmek istemiştir. Yüce Allah her şeyi hakkıyla, aracısız bir şekilde ve tam olarak bilmektedir. Ayrıca Yüce Allah verdiği hükümlerde de sınırsız hikmet sahibidir; çünkü O, hikmetsiz bir işle asla ve asla anılamaz.

ııı. Hz. Yûsuf’un Bilinç Dolu Yakarışı

رَبِّ قَدْ اٰتَيْتَن۪ي مِنَ الْمُلْكِ وَعَلَّمْتَن۪ي مِنْ تَاْو۪يلِ الْاَحَاد۪يثِ فَاطِرَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ اَنْتَ وَلِيّ۪ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ تَوَفَّن۪ي مُسْلِمًا وَاَلْحِقْن۪ي بِالصَّالِح۪ينَ “Rabbim! Elbette otoriteden bana (bir pay) verdin ve bana (rüyada görülen) olayların yorumundan da bir kısmını öğrettin. Göklerin ve yerin yoktan yaratanı! Sen dünyada da ahirette de benim dostumsun. Beni müslüman olarak vefat ettir ve beni iyilere kat!”

Âyetteki رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”;قَدْ اٰتَيْتَن۪ي kad âteytenî fiili “elbette bana verdin”; مِنَ الْمُلْكِ mine’l-mülki ifadesi “mülkten, otoriteden bir kısmını”; وَعَلَّمْتَن۪ي ve ‘allemtenî fiili “ve bana öğrettin”; مِنْ تَاْو۪يلِ الْاَحَاد۪يثِ min te’vîlü’l-ehâdîsi tamlaması “olayların yorumunun bir kısmını”; فَاطِرَ السَّمٰوَاتِ fâtıra’s-semâvâti hitabı “ey göklerin yoktan yaratanı”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerin, yeryüzünün (yoktan yaratanı!)”; اَنْتَ ente zamiri “sen”;وَلِيّ۪ veliyyî tamlaması “benim velim(sin), sahibim(sin), dostum(sun)”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “(hem) dünyada”; وَالْاٰخِرَةِ ve’l-âhırati ifadesi “ve (hem de) âhirette”; تَوَفَّن۪ي teveffenî duası “beni vefat ettir”;مُسْلِمًا müslimen kelimesi “Hakk’a teslim olan kişi olarak”; وَاَلْحِقْن۪ي ve elhıknî duası “ve beni kat”; بِالصَّالِح۪ينَ bi’s-sâlihîne ifadesi ise “salihlere, iyi olanlara” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un şükür ifadeleri ve duası gündeme getirilmektedir.

1. رَبِّ قَدْ اٰتَيْتَن۪ي مِنَ الْمُلْكِ وَعَلَّمْتَن۪ي مِنْ تَاْو۪يلِ الْاَحَاد۪يثِ “Rabbim! Elbette otoriteden bana (bir pay) verdin ve bana (rüyada görülen) olayların yorumundan da bir kısmını öğrettin.” Hz. Yûsuf Kur’ân kıssalarının en güzeli olan bu kıssanın sonunda Yüce Allah’ın kendisine çeşitli makam, mevki, iktidar gibi nimetler ihsan ve ikram ettiğini beyan etmiş, rüyalar başta olmak üzere çeşitli olayların arka planıyla ilgili bilgiler verdiğini bir şükür ve hamd sebebi olarak belirtmiştir.

a) رَبِّ قَدْ اٰتَيْتَن۪ي مِنَ الْمُلْكِ “Rabbim! Elbette otoriteden bana (bir pay) verdin.” Âyetteki رَبِّ rabbi ifadesinin başında gizli bir nidâ harfi yani يا yâ harfinin bulunduğu, bu nedenle tercümenin “Ey Rabbim” şeklinde yapıldığı bilinmelidir. Bu arada رَبِّ rabbi ifadesinin kesra yani “esra” harekeyle okunmasının nedeni ise sonunda gizli bir “mütekellim yâ”sı bulunmasıdır. Kesra harekeyle yetinildiği için buradaki yâ harfi düşürülmüştür.

Hz. Yûsuf Yüce Allah’ın kendisine her türlü mülkü verdiğini söylememiş, aksine O’nun kudret alanının geniş ve sınırsız olduğu bilinciyle mülkten bir kısmını, belki de çok azını ona verdiğini belirtmiştir. Burada maksadın Mısır ülkesinin bütün yönetimini değil de bir kısmının nasip edilmesinin kast edildiği de ifade edilmektedir.(32) Bu doğrultuda âyette kullanılan مِنْ min edatı bu anlamda “bir kısmı” manasını ifade etmektedir.

Söylemek istediği şuydu: Yüce Allah’ın mülkü ve hükümranlık alanı insan algısının çok üzerinde ve ötesindedir. Bir kula verilebilecek olan nimetlerden önemli bir bölümü kendisine verilmiş, geride verilmeyen nice mülk ve iktidar alanları olduğunu beyan etmek istemiştir. Zira insanın sahip kılındığı imkânların ötesinde mutlak iktidar ve hükümranlık sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir; çünkü bu hayatta göklerin ve yerin mülkü, hükümranlığı ile mahşerdeki otorite ve yetki sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir.(33)

b) وَعَلَّمْتَن۪ي مِنْ تَاْو۪يلِ الْاَحَاد۪يثِ “Bana (rüyada görülen) olayların yorumundan da bir kısmını öğrettin.” Hz. Yûsuf Yüce Allah’ın kendisine çeşitli olayların yorumunu ve rüyaların te’vilinin öğrettiğini(34) beyan etmiştir ki, önceki cümlede olduğu gibi burada da مِنْ min edatını kullanarak bilinebilir “her şeyi” değil de “bir kısmını” ona bildirdiğini ifade etmiştir.(35) Yûsuf sûresinin altıncı âyetinde de belirttiğimiz üzere, تَاْو۪يل الْاَحَاد۪يثِ te’vîlü’l-ehâdîs tamlaması “olayların yorumu”, “rüyaların yorumu”, “olayların iç yüzü” gibi anlamlar içermektedir. Hz. Yûsuf Yüce Allah’ın kendisine bu nimetten de verdiğini bir şükür sebebi olak dile getirmiştir.

Hz. Yûsuf bu ifadeleriyle sanki şunu ortaya koymuştu: “Anladım ki bütün dünya hayatı ve olayları, te’vîl ve tabiri sonunda gerçekleşecek olan bir rüya gibidir. Bana öğrettiğin ilimden hisseme düşen kadarıyla anladığım şudur ki, o rüyanın da tabir ve te’vili yani yorumu açıkça belli olduğundan dolayı, bunun ilerisinde bir âhiret hayatı mutlaka gelecektir. İşte bunun kesin olduğunu öğrenmiş bulunuyorum.”(36)

2. فَاطِرَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ اَنْتَ وَلِيّ۪ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ “Göklerin ve yerin yoktan yaratanı! Sen dünyada da ahirette de benim dostumsun. Beni müslüman olarak vefat ettir ve beni iyilere kat!” Hz. Yûsuf bu ifadelerinin ardından Yüce Allah’a seslenişini sürdürmekte ve duasına devam ederek gerçek mülkün sahibi olması itibariyle Yüce Allah’ın göklerin ve yerin yoktan yaratıcısı, ayrıca dünya ve âhirette gerçek dostun da sadece Yüce Allah olduğunu beyan etmiştir.

a) فَاطِرَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin yoktan yaratanı!” Burada فَاطِرَ fâtıra kelimesinin başında âyetin başında da olduğu gibi gizli bir nidâ edatı olarak يا yâ harfi var kabul edildiği için tercümeyi “Ey göklerin ve yerin yoktan yaratıcısı” şeklinde vermekteyiz. İfade tamlama olarak geldiği için de فَاطِرَ fâtıra şeklinde fetha okunmaktadır.

Yüce Allah’ın “göklerin ve yerin yoktan yaratıcısı” olduğuyla ilgili olarak bu ifade Kur’ân’da 6 âyette(37) zikredilmektedir. Âyette geçen فَاطِر fâtır kelimesi hakkında Fâtır 35/1’de bazı bilgiler vereceğiz. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: Kur’ân’da fetara, fıtrat, infitâr, münfetır gibi aynı kökten gelen kelimeler 20 yerde geçmekte ve “fıtrat”,(38) “yoktan var etmek”(39) ve “çatlamak, çatlak, yırtık”(40) anlamlarına gelmektedir. Kur’ân’da sekiz kez(41) geçen fetara fiili ile altı âyette(42) geçen fâtır sıfatı Yüce Allah’a nispet edilmekte ve “yoktan yaratmak anlamında” kullanılmaktadır.

Burada فَاطِر fâtır kelimesini fetara kalıbında mâdî fiil kabul ederek, maksadın “kâinatın yoktan var edilmesi” olduğu ifade edilmektedir. Buna göre mahlûkatın yaratılmaya başlamasından söz edildiği anlaşılmaktadır. Nitekim bu doğrultuda İbn Abbâs’tan bir de rivayet nakledilmektedir.(43)

b) اَنْتَ وَلِيّ۪ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ “Sen dünyada da ahirette de benim dostumsun.” Hz. Yûsuf Yüce Allah’ın insanoğlunun hem dünyada hem âhirette “velisi”, yani “gerçek dostu” olduğunu ifade etmiştir. Bu âyette geçen وَلِيّ۪ velî kelimesi “veli, sahip, dost, koruyucu, destekleyici, yardımcı” gibi anlamlar içermektedir. Bu kelime yorumunu yapmakta olduğumuz âyette insanların bütün işlerini düzenleyen, fani olan bu mülkü ebedi mülke bitiştiren bir dostu ve kudreti ifade etmektedir.(44) Bu ifade, insanın kul, mahlûk ve âciz olduğunu unutmaması gerektiğini bir peygamber sözü ve uyarısı olarak ortaya koymaktadır.

İnsan bu bilinçle yaşarsa sahip kılındığı her bir nimetin arkasında Yüce Allah’ın bulunduğunu bilir; muhtaç olduğunda yardım talebinde bulunacağı kudreti tanır; böylece başka varlıklara kul olmaktan da ebedi olarak kurtulur. Kişi hayatı sadece bu dünyadan ibaret saymamalı, aksine mahşerin yaşanacağı gerçeğini gözardı etmemelidir. Çünkü insanoğlu Yüce Allah’a dünyada muhtaç olduğundan çok daha fazla oranda âhirette O’na muhtaçtır. Çünkü dünya hayatı geçici iken mahşer ebedidir ve bu nedenle Yüce Allah’ın dostluğu hem bu dünyada hem de mahşerde vazgeçilmez önemdedir. İşte Hz. Yûsuf’un dikkat çektiği husus budur.

3. تَوَفَّن۪ي مُسْلِمًا وَاَلْحِقْن۪ي بِالصَّالِح۪ينَ “Beni müslüman olarak vefat ettir ve beni iyilere kat!” Hz. Yûsuf Yüce Allah’a olan seslenişini, dua ve niyazını Müslümanca ölme ve mahşerde başta peygamberlerden olmak üzere salihler arasına katılma duasıyla şekillendirmiştir. Âl-i İmrân 3/193, A‘râf 7/126 ve Yûsuf 12/101’de geçen تَوَفَّ teveffe kelimesi “vefat ettirmek” manasına gelmektedir.

Müslümanca ölmek, Yüce Allah’a yürekten ve bütün varlığıyla teslim olmayı içermektedir. مُسْلِم müslim kelimesi terim olarak “Hakk’a teslim olan ihlaslı kişi” demektir.(45) Hz. Yûsuf Yüce Allah’tan kendisini sadece O’na teslim olan bir kişi olarak öldürmesi niyazında bulunmuş, ötesinde sâlihler arasına kendisini de katmasını dua etmişti. صالِح sâlıh kelimesi de “önce kendisini ıslah eden, sonra da bir fesadı ortadan kaldırıp düzenleyen kişi, dürüst, erdemli, hayırlı, iyi insan” manasına gelmektedir.

Hz. Yûsuf’un yaptığı bu dua babasının bütün oğullarına verdiği öğüdü tuttuğunu da göstermektedir. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/132’de şöyle buyrulmaktadır: “Bunu İbrahim de kendi oğullarına vasiyet etti, Yakup da ‘Oğullarım! Allah sizin için bu dini (İslâm’ı) seçti. O halde sadece müslümanlar olarak ölünüz’ (dedi).” Hz. Yûsuf’un bu duası Kur’ân’da Yüce Allah’ın beyan ettiği şu gerçekle de tam uyumludur: “Ey iman edenler! Allah’a karşı, O’na yaraşır şekilde takvâlı (duyarlı) olun ve ancak müslümanlar olarak ölün!”(46)

Hz. Yûsuf’un yaklaşık dört bin yıl önceden yaptığı bu duaya biz de gönülden âmîn diyoruz. Rabbimiz bizi de müslüman olarak ölenlerden ve salihlere kattığı yiğitlerden eylesin.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 218; Taberî, age., XIII, 57-58; Zemahşerî, age., II, 484. 2 - Âl-i İmrân 3/117; Yûnus 10/22; İbrâhim 14/18; İsrâ’ 17/69; Rûm 30/51; Ahzâb 33/9; Fussılet 41/16; Ahkâf 46/24; Zâriyât 51/41; Kamer 54/19; Hâkka 69/6. 3 - Yûnus 10/22; Enbiyâ’ 21/81; Hacc 22/31; Sebe’ 34/12; Sâd 38/36; Şûrâ 42/33; 4 - Yûsuf 12/94. 5 - Enfâl 8/46. 6 - Bakara 2/164; A‘râf 7/57; Hıcr 15/22; Kehf 18/45; Furkân 25/48; Neml 27/63; Rûm 30/46, 48; Fâtır 35/9; Câsiye 45/5.
  • Âl-i İmrân 3/117 Yûnus 10/22 İbrâhîm 14/18 İsrâ 17/69 Rûm 30/51 Ahzâb 33/9 Fussilet 41/16 Ahkâf 46/24 Zâriyât 51/41 Kamer 54/19 Hâkka 69/6 Yûnus 10/22 Enbiyâ 21/81 Hacc 22/31 Sebe' 34/12 Sâd 38/36 Şûrâ 42/33 Yûsuf 12/94 Enfâl 8/46 Bakara 2/164 A‘râf 7/57 Hicr 15/22 Kehf 18/45 Furkân 25/48 Neml 27/63 Rûm 30/46 Rûm 30/48 Fâtır 35/9 Câsiye 45/5
• 7 - Semerkandî, age., II, 218; Taberî, age., XIII, 60-61; Zemahşerî, age., II, 484.
• 8 - Semerkandî, age., II, 218; Taberî, age., XIII, 62-63. 9 - Zemahşerî, age., II, 484.
• 10 - Râzî, age., XVIII, 209.
• 11 - Bakara 2/199, 286; Âl-i İmrân 3/16, 135, 147, 193; Nisâ’ 4/106, 110; Mâide 5/74; A‘râf 7/151, 155; Enfâl 8/33; Tevbe 9/80, 113; Hûd 11/3, 52, 61, 90; Yûsuf 12/29, 97, 98; İbrâhim 14/41; Kehf 18/55; Meryem 19/47; Mü’minûn 23/109, 118; Nûr 24/62; Şu‘arâ’ 26/86; Neml 27/46; Kasas 28/16; Sâd 38/24, 35; Mü’min 40/7, 55; Fussılet 41/6; Şûrâ 42/5; Muhammed 47/19; Feth 48/11; Zâriyât 51/18; Haşr 59/10; Mümtehıne 60/4, 5, 12; Münâfikûn 63/5, 6; Tahrîm 66/8; Nûh 71/10, 28; Müzzemmil 73/20; Nasr 110/3.
  • Bakara 2/199 Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/16 Âl-i İmrân 3/135 Âl-i İmrân 3/147 Âl-i İmrân 3/193 Nisâ 4/106 Nisâ 4/110 Mâide 5/74 A‘râf 7/151 A‘râf 7/155 Enfâl 8/33 Tevbe 9/80 Tevbe 9/113 Hûd 11/3 Hûd 11/52 Hûd 11/61 Hûd 11/90 Yûsuf 12/29 Yûsuf 12/97 Yûsuf 12/98 İbrâhîm 14/41 Kehf 18/55 Meryem 19/47 Mü'minûn 23/109 Mü'minûn 23/118 Nûr 24/62 Şu‘arâ 26/86 Neml 27/46 Kasas 28/16 Sâd 38/24 Sâd 38/35 Mü'min 40/7 Mü'min 40/55 Fussilet 41/6 Şûrâ 42/5 Muhammed 47/19 Fetih 48/11 Zâriyât 51/18 Haşr 59/10 Mümtehine 60/4 Mümtehine 60/5 Mümtehine 60/12 Münâfikûn 63/5 Münâfikûn 63/6 Tahrîm 66/8 Nûh 71/10 Nûh 71/28 Müzzemmil 73/20 Nasr 110/3
• 12 - Semerkandî, age., II, 218; Taberî, age., XIII, 64-65; Zemahşerî, age., II, 484.
• 13 - Semerkandî, age., II, 218; Taberî, age., XIII, 65; Zemahşerî, age., II, 485.
• 14 - Semerkandî, age., II, 219; Taberî, age., XIII, 67; Zemahşerî, age., II, 485.
• 15 - Esed, age., s. 281-282’de 43. not. 16 - İslâmoğlu, age., s. 272. 17 - A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Ra‘d 13/2; Tâhâ 20/5; Furkân 25/59; Secde 32/4; Hadîd 57/4.
  • A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Ra‘d 13/2 Tâhâ 20/5 Furkân 25/59 Secde 32/4 Hadîd 57/4
• 18 - Neml 27/23, 38, 41, 42.
  • Neml 27/23 Neml 27/38 Neml 27/41 Neml 27/42
• 19 - Semerkandî, age., II, 219; Taberî, age., XIII, 67; Zemahşerî, age., II, 485.
• 20 - Râzî, age., XVIII, 212. 21 - Semerkandî, age., II, 219; Taberî, age., XIII, 678; Zemahşerî, age., II, 486.
• 22 - Râzî, age., XVIII, 214. 23 - Semerkandî, age., II, 219; Taberî, age., XIII, 71.
• 24 - Râzî, age., XVIII, 214-215. 25 - Semerkandî, age., II, 219; Taberî, age., XIII, 72; Zemahşerî, age., II, 486.
• 26 - Zemahşerî, age., II, 486; Râzî, age., XVIII, 216.
• 27 - Semerkandî, age., II, 219; Taberî, age., XIII, 72. 28 - En‘âm 6/103; Yûsuf 12/100; Hacc 22/63; Lokmân 31/16; Ahzâb 33/34; Şûrâ 42/19; Mülk 67/14. 29 - Hacc 22/63; Şûrâ 42/19. Kehf 18/19’da geçen felyetelettaf kelimesi de “lütufkâr olmak, iyi davranmak” anlamına gelmektedir. Yûsuf 12/100’deki de bir tercihte bu anlamdadır. 30 - En‘âm 6/103; Lokmân 31/16; Ahzâb 33/34; Mülk 67/14. 31 - Semerkandî, age., III, 476.
  • En‘âm 6/103 Yûsuf 12/100 Hacc 22/63 Lokmân 31/16 Ahzâb 33/34 Şûrâ 42/19 Mülk 67/14 Hacc 22/63 Hacc 22/63 Şûrâ 42/19 Kehf 18/19 Yûsuf 12/100 En‘âm 6/103 Lokmân 31/16 Ahzâb 33/34 Mülk 67/14
• 32 - Taberî, age., XIII, 73; Râzî, age., XVIII, 217. 33 - Bakara 2/107, Âl-i İmrân 3/26, 189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; En‘âm 6/73; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; İsrâ’ 17/111; Hacc 22/56; Nûr 24/42; Furkân 25/2, 26; Fâtır 35/13; Sâd 38/10; Zümer 39/6, 44; Mü’min 40/16; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Teğâbun 64/1; Mülk 67/1; Burûc 85/9.
  • Bakara 2/107 Âl-i İmrân 3/26 Mâide 5/17 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 En‘âm 6/73 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 İsrâ 17/111 Hacc 22/56 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Furkân 25/26 Fâtır 35/13 Sâd 38/10 Zümer 39/6 Zümer 39/44 Mü'min 40/16 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Teğâbun 64/1 Mülk 67/1 Burûc 85/9
• 34 - Semerkandî, age., II, 220; Taberî, age., XIII, 73. 35 - Zemahşerî, age., II, 487. 36 - Yazır, age., V, 100.
• 37 - En‘âm 6/14; Yûsuf 12/101; İbrâhim 14/10; Fâtır 35/1; Zümer 39/46; Şûrâ 42/11. 38 - Rûm 30/30; Müzzemmil 73/18; İnfitâr 82/1. 39 - En‘âm 6/79; Hûd 11/51; Yûsuf 12/101; İbrâhîm 14/10; İsrâ’ 17/51; Tâhâ 20/72; Enbiyâ’ 21/56; Fâtır 35/1; Yâsîn 36/22; Zümer 39/46; Şûrâ 42/11; Zuhruf 43/27. 40 - Meryem 19/90; Şûrâ 42/5; Mülk 67/3. 41 - En‘âm 6/79; Hûd 11/51; İsrâ’ 17/51; Tâhâ 20/72; Enbiyâ’ 21/56; Rûm 30/30; Yâsîn 36/22; Zuhruf 43/27. 42 - En‘âm 6/14; Yûsuf 12/101; İbrâhim 14/10; Fâtır 35/1; Zümer 39/46; Şûrâ 42/11. 43 - Semerkandî, age., III, 98; Zemahşerî, age., III, 577.
  • En‘âm 6/14 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/10 Fâtır 35/1 Zümer 39/46 Şûrâ 42/11 Rûm 30/30 Müzzemmil 73/18 İnfitâr 82/1 En‘âm 6/79 Hûd 11/51 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/10 İsrâ 17/51 Tâhâ 20/72 Enbiyâ 21/56 Fâtır 35/1 Yâsîn 36/22 Zümer 39/46 Şûrâ 42/11 Zuhruf 43/27 Meryem 19/90 Şûrâ 42/5 Mülk 67/3 En‘âm 6/79 Hûd 11/51 İsrâ 17/51 Tâhâ 20/72 Enbiyâ 21/56 Rûm 30/30 Yâsîn 36/22 Zuhruf 43/27 En‘âm 6/14 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/10 Fâtır 35/1 Zümer 39/46 Şûrâ 42/11
• 44 - Zemahşerî, age., II, 487.
• 45 - Semerkandî, age., II, 220.
• 46 - Âl-i İmrân 3/102.
  • Âl-i İmrân 3/102