Mutaffifîn Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında hicrete yakın bir zamanda indirilmiş olması muhtemel olan, 36 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “yolsuzluk yapanlar” anlamındaki الْمُطَفِّف۪ين el-mutaffıfîne kelimesinden alan Mutaffifûn sûresi, inişte 90, resmî sıralamada ise 83. sûredir.

Mutaffifûn sûresi, “aldanmanın bir çeşidi olarak yolsuzluğun örneklendirilmesi, âhirete inanmanın gerekliliği ve mahşer yargılamasına değinilmesi” noktalarında öncesindeki İnfitâr sûresi ile konu ilişkisine sahiptir.

Bazı âlimler tarafından Medine döneminde indirildiği iddia edilen sûrenin ilk grup âyetinde, yolsuzluk yapanların bunu nasıl yaptıklarına dair bilgi verilmekte, daha sonra bunların âhirette büyük günün gerçekleşmesi noktasında inanç sorunu yaşadıkları gündeme getirilmektedir. Yolsuzluk yapanların isimlerinin zikredilmeme nedeni, âyetlerdeki mesajın evrenselliğini sağlamaktır.

7. âyetten itibaren, “Doğrusu, muhakkak ki suçluların kaydı Siccîn’dedir. Siccîn’in ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki! (O, suçluların suçlarının, yani) amellerin açıkça yazıldığı bir kitaptır” ifadesi gereği füccâr denilen “kötü insanlar”ın kayıt derterlerinin siccîn olduğu ve feci akıbetlerinin nasıl şekilleneceği beyan edilmektedir.

18. âyetten itibaren, “Doğrusu, muhakkak ki iyilerin kaydı ise, ‘Illiyyûn’dadır. ‘Illiyyûn’un ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki! (O, iyilerin iyiliklerinin, yani amellerin) açıkça yazıldığı bir kitaptır ve onu (kitabı, Allah’a) yaklaştırılmış olanlar (sevinçle) görür” ifadesi gereği ebrâr denilen “iyi insanlar”ın da ‘ılliyyûn diye bilinen kayıt defterlerine dair bilgiler verilmekte, her iki grubun yaşayacağı olaylar açıklanmaktadır.

Füccârdan veya ebrârdan olmayı insanlar tercih edeceğine göre, insanların ebrârdan olmak için yarışmaları istenmektedir. Öte yandan, günah batağına batanların dünyadaki küstahlıkları hakkında adeta detay verilmektedir.

29. âyetten itibaren, dünya hayatında iman edenlere gülüp onlarla alay eden şaşkınlara âhirette gülüneceği bildirilmekte, en sonunda, küfrü hayat tarzı edinenlerin kendi yaptıklarının karşılığını görecekleri “Kâfirler yaptıklarının cezasını buldular mı?’ (Elbette buldular)” şeklinde dile getirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 1-17. âyetlerinde, yolsuzluk yapanların bunu nasıl gerçekleştirdikleri ifade edilmekte, daha sonra bu tip insanların, Allah’ın huzurunda bulundurulacakları büyük gün için, diriltilmeye inanıp inanmadıkları sorulmaktadır.

Ardından, kötülük sahibi ve sorumsuz kişilerin amel defterleriyle ilgili bilgi verilmekte, âhireti inkâr etmeleri kınanmakta, bunların haddi aşanlar ve günaha dalanlar olduğu vurgulanmaktadır. Ayrıca bütün bu sayılanların gerekçesi olarak vahiy ile alayları gündeme getirilmekte, sonrasında bir önceki grubun devamı olarak inkârcıların âhiretteki durumlarından söz edilmektedir.

a) Yolsuzluk-Âhirete İmansızlık İlişkisi

Yüce Allah sûrenin 1-6. âyetlerinde yolsuzluk (hilekârlık) yapanları kınamakta ve onların bunu nasıl yaptıklarını ise şu ifadelerle dile getirmektedir: “Eksik ölçüp noksan yapan hilekârlara (yolsuzluk yapanlara) yazıklar olsun! Onlar insanlardan (alırken) ölçtüklerinde (baskıyla/mecbur bırakarak) tam ölçerler. Onlara (insanlara vermek için) ölçtüklerinde veya tarttıklarında ise eksiltirler.”

Ardından, yolsuzluk yapanların inanç durumlarıyla ilgili olarak onların aslında mahşer günü için herhangi bir tedirginlik hissetmedikleri şöyle beyan edilmektedir: “Onlar, büyük bir günde, yani insanların âlemlerin Rabbinin huzurunda divan duracakları günde tekrar diriltileceklerini hiç düşünmezler mi?”

ı. Ölçü ve Tartıda Hile: Yolsuzluk

وَيْلٌ لِلْمُطَفِّف۪ينَ اَلَّذ۪ينَ اِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ وَاِذَا كَالُوهُمْ اَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ “Eksik ölçenlere (yolsuzluk yapanlara) yazıklar olsun! Onlar insanlardan (bir şey alırken) ölçtüklerinde (baskı yaparak) tam ölçerler. Onlara (insanlara vermek için) ölçtüklerinde veya tarttıklarında ise eksiltirler.”

Âyetteki وَيْلٌ veylün ifadesi “yazıklar olsun, vay haline”; لِلْمُطَفِّف۪ينَ li’l-mutaffifîne kelimesi “yolsuzluk yapanların”; اَلَّذ۪ينَ اِذَا اكْتَالُوا ellezîne ize’ktâlû ifadesi “onlar ölçerek alanlardır”; عَلَى النَّاسِ ‘ale’n-nâsi ifadesi “insanlardan (zorla, baskıyla)”; يَسْتَوْفُونَ yestevfûne fiili “bolca ve tam alırlar”; وَاِذَا كَالُوهُمْ ve izâ kâlûhum ifadesi “ve onlara ölçtükleri zaman”; اَوْ وَزَنُوهُمْ ev vezenûhum fiili “veya onlara tarttıkları zaman”; يُخْسِرُونَ yuhsirûne fiili ise “eksiltirler” demektir.

Mutaffifûn sûresi, bir kınama ifadesiyle başlamakta, “yolsuzluk yapanlar”ın bunu nasıl yaptıkları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, güncel ifadeyle “yolsuzluk yapanları” cehennemlik olarak nitelendirmekte ve âkıbetlerinin felaket olacağını haber vermektedir. Bunlar hem alırken hem de satarken ölçüp tartmada hile yapanlardır. Yüce Allah, âhirete tam iman bir yana, kalbinde en ufak bir inanç kırıntısı bile olsa, bir insanın yolsuzluk yapamayacağını beyan etmek istemektedir.

Yolsuzluk konusunu İsrâ’ 17/35 ve Şu‘arâ’ 26/181-182’de ele almaya çalışmıştık. Burada ise konunun farklı boyutlarını incelemeye ve yorumlamaya çalışacağız.

1. وَيْلٌ لِلْمُطَفِّف۪ينَ “Eksik ölçenlere (yolsuzluk yapanlara) yazıklar olsun!” Buradaki وَيْل veyl ifadesi, “şiddetli şer”, “hüzün ve helak”, “elem verici azap” anlamlarını da içermektedir. Bazı âlimler “Veyl, dibinde kâfirlerin bir süre beklediği cehennemdeki bir vadidir” hadisini(1) referans göstererek, Rasûlüllah’ın bu kelimeyi cehennemde bir vadinin adı olarak zikrettiğini de söylemişlerdir.(2)

Âyetteki وَيْل veyl kelimesinin, yukarıda verdiğimiz anlamlarıyla, “cehennemin bir vadisi” şeklindeki anlamı çok ilginç bir şekilde “kötülük, şer, helak ve bunların sebep olduğu cehennemin adı” olarak ortak bir paydada buluşmaktadır. Bu kınama ifadesi genellikle Mekkî sûrelerde kullanıldığı için bu durum sûrenin iniş yerinin Mekke olma ihtimalini güçlendirici bir unsur olarak görülebilir. Sûrenin genel içeriği de zaten bu noktada fikir vermektedir.

Kur’ân’da 27 âyette zikredilen وَيْل veyl kelimesinin, geçtiği bağlamlarda çeşitli konular dile getirilmektedir. Buna göre وَيْل veyl kelimesi, Allah’ın kitabını değiştiren,(3) layık olmayan sıfatları O’na yakıştıran,(4) Allah’ı anmadığı için kalbini karartan,(5) yalancı ve günaha batan,(6) dindarlarla alay eden,(7) yolsuzluk yapan(8) ve ibadette bilinçsizlik ve gösterişe kaçan(9) kişiler için de söz konusu edilen bu kelime, daha çok kâfirler,(10) müşrikler,(11) zalimler(12) ve ilâhî kaynaklı bildirimleri, yani hakkı yalanlayanlar için kullanılmaktadır.(13)

Sûreye adını veren el-mutaffifûne kelimesi “alırken dolgun ve tam, satarken ise eksik ölçenler” demektir. Kelimenin bu anlamı, devam eden iki âyette ortaya konulmaktadır. Kelimenin kök anlamına bakıldığında “eksiltmek, kenarına kadar getirmemek, eksik ölçmek” gibi anlamlar görülse de, bizce bu kelime, Rabb’ca anlamı olan kelimelerdendir.

Bilinen anlamlarının yanında, eğer bir kelimeye Yüce Allah tarafından ilave açılımlar yapılmışsa, bunlar anlamın vahiy dilindeki Kur’ancasını oluşturmaktadırlar. İşte mutaffif kelimesi de bunlardandır; çünkü kelimenin neyi ifade ettiği takip eden iki âyette açıklanmaktadır.

Hûd 11/84’te de açıkladığımız üzere, güncel olarak bu kelimenin dilimizdeki karşılığı, “yolsuzluk yapanlar” şeklindedir. Bu ifade, bizce de yapılanı tam anlamıyla karşılamaktadır.

Esasında yolsuzluklar artık şekil değiştirmiş, terazi ve diğer elektronik tartı aletleri, yerlerini masa başı hırsızlıklara terk etmiş, insanların gözüne baka baka onları aldatmanın her çeşidi yaygınlık kazanmıştır. Üstelik bunu yapanlar, çok maharetli bir iş yapıyormuş gibi davranıp, insanların bilgisizliğinden yararlanarak ve sûret-i haktan görünerek muhataplarını aldatma sanatları geliştirmişlerdir.

Aldatanlar aslında aldananlardır, ancak muhatap anlamasa da, kişi neyi, niçin ve nasıl yaptığını çok iyi bildiği için yaptığının hesabını verecek, yapılan kötülük ve aldatma, yapanın yanına kâr kalmayacaktır. Nitekim Hz. Peygamber, “Aldatan (veya Bizi aldatanlar) bizden değildir” buyurmaktadır.(14)

Kur’ân’da vurgulanan husus, insanların aldatılmasının çirkinliğidir. Artık bunu kim ve nasıl yaparsa yapsın, söz konusu eylem, sahibini azabın ortasına itecek sonuçları verecektir. Çünkü tartıdaki eksiklik, imandaki zayıflığın sonucudur. Âhirete iman eksikliği, başka bir eksiklik doğurmuş, iman zayıflığı insanların aldatılmasına dönüştürülmüştür.

Şu gerçek bilinmeli ve ona göre davranılmalıdır: İnsanlar alışveriş yaparlarken masanın veya tezgâhın her iki tarafında da gönül huzuru içerisinde olmalıdır. Mal alırken de satarken de kendisini karşı tarafın yerine koymalı, eğer huzurluysa işini yapmalıdır. Tek taraftaki rahatlık, işin doğruluğunu göstermeye elbette yetmez.

2. اَلَّذ۪ينَ اِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ “Onlar insanlardan (bir şey alırken) ölçtüklerinde (baskı yaparak) tam ölçerler.” Bu âyet, ilk etapta şöyle anlaşılmıştır: Bunlar, kendileri başkalarından bir şey alırken noksansız, tastamam, hatta bastıra bastıra, belki taşıra taşıra alırlar. Bu bakış açısıyla yapılan alışverişte herhangi bir hatadan söz edilmemektedir. Sadece bu kişilerin çifte standart uyguladıklarına işaret edilmekle yetinilmiş olmaktadır.

Âyet için bu değerlendirme veya yaklaşım doğru kabul edilse de, burada çok daha başka bir mesajın olduğunu söylemek durumundayız. Şöyle ki: Âyetteki اِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ “İnsanlardan ölçüp aldıklarında” ifadesinde çok ince bir detay vardır. Elmalılı’nın da dediği gibi, âyetteki عَلَى ‘alâ edatı, alırken de insanlar aleyhinde, onları mağdur ederek, kandırarak veya onlar üzerinde baskı kurarak bu işlemin gerçekleştirildiği anlamını vermektedir. Aksi takdirde, عَلَى ‘alâ edatının yerine مِنْ min veya عَنْ ‘an edatının kullanılması gerekirdi.

Güncel anlamda söylersek, bu durum, haciz işleminde bir kişinin borcu kadar değil de ele ne geçirirse zorla hepsini talan edercesine almayı ifade edebilir. Günümüzde yaşanan “üreticiden ürün alırken yok pahasına almak, üreticiyi buna mecbur bırakmak” gibi uygulamalar da bu türden aldatmanın bir örneğidir.

Nitekim özellikle tarım ürünlerinde bunun sıklıkla yapıldığı bilinmektedir. Çünkü vaktinde satılamayan ürünlerin tarlada kalma riski onların çürümesi ihtimalini beraberinde getirdiği için, kişilerin tarım ürünleri yok pahasına alınarak alış-verişte mal veya ürün satın alınırken yolsuzluk yapılmaktadır; çünkü söz konusu ürünler değerinin çok altında bir pahaya satılabilmekte, ürün sahipleri bu türden satışlara mecbur bırakılmaktadır.

Bu ölçü, kişinin alacağını tam alması şeklinde masum bir alışveriş olsaydı, kınama cümlesinin peşinden gelmezdi. Belli ki bu tür ölçüp tartanlar, aslında alırken de yolsuzluk yapıyorlardı. Ölçüdeki yolsuzluk, tıpkı Nisâ’ 4/29’daki bâtıl yolla malları yemeğe benzemektedir. Âyet mealen şöyledir: “Ey iman edenler! Karşılıklı rızaya dayalı ticaret yoluyla da olsa, birbirinizin mallarını haksız yere yemeyin! Kendinize kıymayın; çünkü Allah, sizin için bir rahmet kaynağıdır.”

Bu âyetteki husus, ticaret adı altında da olsa, kişi mecbur kalmışsa onu zorla razı ettirerek malını haksız yere yememeyi emretmektedir. Üstelik Yüce Allah böyle bir eylemi kişinin kendisini öldürmesi olarak tanıtmaktadır. Kanaatimizce Mutaffifûn 83/2’deki ölçmede de böyle bir gizli aldatma vardır. Bu nedenle, ilk kınanan davranış budur.

3. وَاِذَا كَالُوهُمْ اَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ “Onlara (insanlara vermek için) ölçtüklerinde veya tarttıklarında ise eksiltirler.” Buradaki كَالُوا kâlû ve وَزَنُوا vezenû kelimeleri, yakın anlam veren kelimelerdendir. Âyette اَوْ ev edatı bulunduğu için her iki ifadenin arasında bir anlam farkının bulunduğu muhakkaktır. Bu nedenle كَالُوا kâlû fiili “ölçü ile vermek”, وَزَنُوا vezenû fiili de “tartı ile vermek” demektir. Âyetin sonunda zikredilen يُخْسِرُونَ yuhsirûne fiili ise “eksiltirler, eksik verirler” anlamına gelmektedir.

Mutaffif denilen kişilerin asıl yaptığı yolsuzluk, açık bir şekilde bu âyette dile getirilmekte, hem tartıda, hem de ölçüde eksiklik ve hilekârlık yaptıkları ifade edilmektedir. Bu işe kelimenin tam anlamıyla “yolsuzluk” denir. Günümüzde yaşanan alışverişlere bakıldığında, yanlış tartan tartıların kullanılması, sahte malların pazarlanması, iyi malın üste, defolu olanın ise alta konup gizlenmesi, meseleyi reklâmdan ibaret görüp göz boyayıcı birtakım faaliyetlerin veya aldatmacaların yapılması gibi davranışlar, hep bu yolsuzluk kavramında değerlendirilmelidir.

Yolsuzluk yapanları “aynı insanlar” veya “farklı kişiler” şeklinde kabul ederek sûrenin bu iki âyetini şu şekillerde de yorumlayabiliriz:

a) Aynı insanlar olarak

ı. Sûrede sözü edilen davranışları “aynı insan”ın iki ayrı tutumu olarak gördüğümüzde, söz konusu kişilerin “çifte standart uygulayarak yolsuzluk yaptığını” söyleyebiliriz. Yani kendileri bir malı alırken olabildiğince hassas davranır, belki bu arada hileye başvururlar. Ancak başkalarına mal satarken aynı hassasiyeti göstermedikleri gibi, bir de eksik vererek hırsızlık yaparlar.

ıı. Bu iki âyeti birlikte düşündüğümüzde, ilk âyet belki de “takas işinde bir aldatmacanın saklandığını” ifade eder. Yani alırken tam alır ve karşıdakine sahte bir güven telkin eder; ama satarken adamın canına okur. Bu da kınanmayı gerektiren bir yolsuzluk ve bozukluktur.

ııı. Bir kişi birinden ödünç mal alırken kılı kırk yararcasına dikkatli davranır, tam ölçer biçer, öyle alır. Aynı kişi borcunu geri verirken tam değil, eksik verir. Âyetteki zamirlerin verdiği anlam en çok bu tercihi öne çıkarmaktadır.

Günümüzde, özellikle enflasyonlu ortamda alınan borçlar geri ödenirken, değeri değil de miktarı öne çıkartan yaklaşım da benzer bir aldatmacadır. Borç olarak para veya mal alındığında, geri öderken de gerçek değeri ne ise o değerden verilmelidir. Bakara 2/279’da da ifade edildiği gibi, haksızlık etmek de yok, haksızlığa uğramak da. Aksi takdirde, bu davranış kınanması gereken değişik bir yolsuzluktur.

b) Farklı insanlar olarak

Bu iki âyette sözü edilenler “farklı insanlar” da olabilir. Yani bir malı alırken haksızlık yapan ile satarken haksızlık yapanlar farklı kişiler olabilir. Mesajın doğru anlaşılması için mutlak surette iki yanlışın birlikte yapılması gerekmez. Alırken hileli, zorla, tehditle, kandırarak veya göz boyayarak almak bir haksızlıktır. Bunun yolsuzluk diye isimlendirilmesi için ille de satışının da yapılması gerekmez. Sadece alırken de sadece satarken de söz konusu aldatmayı yapmak yolsuzluktur.

- Kâinat-Ölçü İlişkisi

Ölçüyle ilgili diğer bir âyet grubu kâinat düzeniyle ilgilidir. “Allah, göğü yükseltmiştir. Teraziyi/ölçüyü koymuştur. Sakın terazide haksızlık etmeyin/ölçüyü bozmayın. Ölçüyü adaletle tutun ve eksik tartmayın.”(15) Hem Rahmân sûresinin bu âyetlerinde hem de doğru terazi kullanılmasının emredildiği İsrâ’ 17/35 ile aynı konuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/181-182’de Hz. Şu‘ayb’ın kıssasında yer alan ölçü ve tartıyla ilgili buyruklar konu bütünlüğü oluşturmaktadır.

Yüce Allah, önemine binaen ölçüyle ilgili olarak, uzay cisimlerine koyduğu dengeyi de el-mîzân kelimesiyle ifade etmekte ve insanlardan bunun bozulmamasını özellikle istemektedir. Aslında söylenmek istenen husus, makro âlemdeki düzenin sarsılmamasının insan ilişkilerindeki dengeye bağlı olduğu gerçeğidir. “İnsanların ellerinin yaptığı nedeniyle karada ve denizde bozulma meydana gelmiştir” mealindeki Rûm 30/41’de vurgulanan husus da budur.

İnsanlar kendi aralarında hak-hukuk tecavüzü yaparlarsa, dar anlamda fertlerin, geniş anlamda toplumun dengesi bozulur. Dengesiz toplumlar insanlığı zulümle perişan ederler ve sonunda ilâhî müdahale gelir; herkesi kuşatan bir azapla helak edilirler. Böylece, varlıklar âlemindeki dengenin önemi bir kez daha ortaya konulmuş olmaktadır. Kâinata Yüce Allah’ın koyduğu hiyerarşik düzeni bozucu her bir faaliyet makro âlemde ve makro düzeyde bir başka yolsuzluktur; insanlar bundan özellikle ve şiddetle kaçınmalıdır.

- Yolsuzluğun Tarihî Arka-planı

Mesele çok önemli olduğu için Yüce Allah Kur’ân’da geçmiş milletlerden de bu konuda örnekler vermekte, bu tür yolsuzluk yapanların akıbetleri hakkında ibretlik bilgiler sunmaktadır.

Hûd 11/84-85’te beyan edildiği gibi bu konuda Hz. Şu‘ayb’in Medyen’li kavmi çok ilginç bir örnektir. Âyetler mealen şöyledir:

“Medyen’e de kardeşleri Şu‘ayb’i gönderdik. Dedi ki: Ey kavmim! Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka tanrı yoktur. Ölçüyü ve tartıyı eksik yapmayın. Zira ben sizi hayır içinde görüyorum ve ben sizin için kuşatıcı bir günün azabından korkuyorum. Ey kavmim! Ölçüyü ve tartıyı adaletle yapın. İnsanlara eşyalarını eksik vermeyin. Yeryüzünde bozguncular olarak da dolaşmayın.”

Ayrıca A‘râf 7/85 ve Şu‘arâ’ 26/181-184’te de dile getirildiği üzere, Hz. Şu‘ayb onlara ekonomide ölçüyü, bu ölçünün getireceği adaleti, bu iki değerin oluşturduğu ekonomik ahlâkı önermekte ve onlara öğütte bulunmaktaydı. Çünkü ölçü ve tartıdaki haksızlıklar, yani yapılan yolsuzluklar, herkesi kuşatacak bir azabın nedeni olarak sunulmaktadır. Medyen’liler de peygamberlerinin öğüdüne kulak tıkadılar ve tarihten silinip gittiler.

- Vahiy Sürecinde Hz. Peygamber’in Uyarısı

Meseleye vahyin geliş dönemleri itibariyle bakıldığında şunlar görülmektedir: Sûreyi tanıtırken de söylediğimiz gibi, bu sûrenin ilk grup âyetlerinin Medine’de indirilmiş olması muhtemeldir. Nitekim Medine’ye hicret edildiğinde oradaki ticaret erbabının ölçü ve tartıda hile yaptıkları ifade edilmektedir. Bu sebeple, Yüce Allah Mutaffifûn sûresinin bu âyetlerini indirmiş,(16) Hz. Peygamber’in de Medine’lilere bu âyetleri okuyup şu yorumu yaptığı rivayet edilmektedir:

“Beş şey, beş şeyle beraberdir. ‘Ya Rasûlallah, o beş şey nedir?’ diye sorulunca, Nebî (as) şu cevabı vermiştir: ‘Bir toplum verdiği sözde durmazsa Allah onlara düşmanlarını musallat eder. Allah’ın indirdiğinden başkası ile hükmederse aralarında yoksulluk artıp yayılır. İçlerinde çirkinlik ve fuhuş çıkarsa ölümler çoğalır. Tartıyı eksik yaparlarsa bitkiden yoksun bırakılırlar ve kıtlık ile cezalandırılırlar. Zekâtı vermezlerse onlardan yağmur tutulup eksiltilir.”(17)

İşte bu ölümsüz ve evrensel bakış açısıyla Hz. Peygamber, toplum için hayatî öneme sahip olmak üzere sosyal ilişkilerde, hukukta, cinsel ahlakta, ekonomide ve yardımlaşmada dengenin önemi üzerinde durmakta, bu alanlardaki ölçünün bozulmasının toplumları çürüteceği uyarısını yapmaktadır.

- Yolsuzluğun Kapsamı

Konuyla ilgili bu bilgileri verdikten sonra, şimdi de meseleye güncel olarak bakmak ve mesajı toparlamak istiyoruz.

“Aslında konuyu sadece alışveriş gibi ticari bir işin sınırları içine sıkıştırmamak gerekiyor. Çünkü ölçü dendiğinde hayatın her alanı devreye girmektedir.

- İnsan, varlığını ve varlığını devam ettirecek olan tüm gerekli nimetleri Yüce Allah’tan tam alır, yani Allah ona bu nimetleri tam verir; ama insan, görevlerini tam olarak yerine getirmez, onlarda hile yapar. İşte bu da “yolsuzluk” kavramının kapsamına girmektedir.

- Siyasette bir ölçü vardır: Kendinden önceki yöneticilerden bütçeyi tam alıp, kendinden sonrakilere eksik bırakmak da bu kavramın kapsamına alınabilir.

- Kendinden önceki neslin yöneticilerinden tam bir kültür mirası alıp, o mirası azaltarak bir sonraki neslin yöneticilerine teslim etmek de bu kavramın kapsamına girmektedir.

- Ülkesini dünya siyaset arenasında tam bir prestij ile devralıp o prestiji azaltanlar da bu kavramla açıklanmalıdır. Çünkü siyasi alanda milletine irtifa kaybını yaşatanlara da “Vay haline!” demek gerekiyor. Kendinden önceki nesilden ahlâkî değerleri tam alan, ama o ahlâkî yapıyı bozup noksanlaştırarak bir sonraki nesle teslim edenlere de kınanarak “Vay haline!” denmelidir.

- Bir önceki nesilden tam bir dini anlayış, bilinç ve eğitim alıp da bir sonraki nesle manevi dejenere ile teslim etmek, yine bu kavramın kapsamında ele alınmalıdır. Bir milletin dini hayatına saldırarak onu güçsüz düşürmenin gayreti içinde olanlar, alışverişte hile yapanlardan daha hilebaz değil midirler?

- Vatan topraklarını bir önceki nesilden tam alıp, onu eksilterek, başkalarına peşkeş çekerek bir sonraki nesle teslim edenler hırsız değil midirler? Onlara da “yazıklar olsun!” denmemeli midir?

- Yüce Allah bize çocuklarımızı yaratılıştan tam olarak emanet ediyor; ancak eğitimlerini eksik veya yanlış yaparak bu değerli emanetleri Yüce Allah’a noksan, yani eksik teslim ediyoruz. Bir bakıma bu da eğitim açısından tatfîf, yani eğitimdeki kısmalar ve eksiklikler olmaktadır.

Demek ki, burada hayatın maddî ve manevî alanında ölçüyü kaybetmenin vebaline dikkat çekilmektedir. Ülkesinin siyasetine, ahlâkına, ekonomisine, dinî hayatına irtifa kaybettirenler, bu kavramın kapsamına girmektedir, diyebiliriz. Ülkenin bu alanlarında eksiklik yapanlar, ülkenin mutluluğundan, potansiyelinden ve geleceğinden çalmışlar demektir.”(18)

Bu gibi son derece önemli ve ufuk açıcı tespitlerle birlikte düşünüldüğünde, Yüce Allah’ın yolsuzluk ve emanete hıyanet gibi konularda ne kadar hassas davranılmasını istediği açıkça ortaya konulmaktadır.

ıı. “Büyük Gün”e İnanmamaları

اَلَا يَظُنُّ اُو۬لٰٓئِكَ اَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِيَوْمٍ عَظ۪يمٍ يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Büyük bir günde yani insanların, âlemlerin Rabbinin huzurunda duracakları günde diriltileceklerini hiç düşünmezler mi?”

Buradaki اَلَا يَظُنُّ elâ yezunnu ifadesi “sanmazlar mı, bilmezler mi”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “onlar”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; مَبْعُوثُونَ meb‘ûsûne sözcüğü “diriltilecekler(dir), diriltileceklerini”; لِيَوْمٍ عَظ۪يمٍli yevmin ‘azîmin tamlaması “büyük günde, mahşer günü, büyük gün için”; يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; يَقُومُ yekûmü fiili “kalkacak, duracak, hazır olacak”; النَّاسُ en-nâsü kelimesi “insanlar”; لِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ lirabbi’l-‘âlemîne tamlaması ise “âlemlerin Rabbi için, O’nun huzurunda” demektir.

Bu âyetlerde, yolsuzluk yapanların âhiret inançları gündeme getirilmekte, bir anlamda yolsuzluk yapmak âhiret inancından yoksun olmakla ilişkilendirilmektedir.

1. اَلَا يَظُنُّ اُو۬لٰٓئِكَ اَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِيَوْمٍ عَظ۪يمٍ “Büyük bir günde diriltileceklerini hiç düşünmezler mi?” Âyette geçen يَظُنُّ yezunnu fiili, kişinin kendi inanç yapısına ilişkin kullanımlarda, aslında “bilmek” anlamına gelmektedir.(19) Burada da ilgili kelime “bilmek, düşünmek” demektir. Bu durumda, yolsuzluk yapan kişiler âhirete inananlar olarak anlaşılmaktadır. İnancına rağmen insanın niçin böyle davrandığı konusu ise inançtaki gevşeklik olarak izah edilebilir.

Eğer يَظُنُّ yezunnu fiilini, “zannetmek” anlamına alırsak, bu defa, söz konusu kişilerin âhiret hayatına dair en küçük bir zanlarının bile bulunup bulunmadığı sorgulanmaktadır, demektir. Âyette bu insanlar için “âhirete inanmıyorlar, bari bir zan da mı beslemiyorlar?” sorusu sorulmaktadır.

Yolsuzluğun âhirete tam anlamıyla -yani olması gerektiği gibi- inanmamakla ya da hiç inanmamakla ilişkisi açıktır. Bir insan âhirete gerçekten inanıyorsa, bu yolsuzluğu kesinlikle zaten yapmaz, yapamaz. İman derecesindeki kabul bir yana, âhirete dair en küçük bir zannı da bulunsa bir kişinin bunu yapması mümkün değildir. Ancak, eğer âhiret inancı yoksa kişi bunu yapmakta bir tereddüt göstermez ve yaptığını yanına kâr görerek yolsuzluğa devam eder.

Âyetin başındaki اَلَا elâ edatını tenbîh anlamında kabul edip, âyetlere “Büyük gün için diriltileceklerini bilmeleri gerekmez mi?” anlamını vermek de mümkündür. Bu durumda, bir insanın bir şey yaparken mutlak surette âhiret bilinci taşıması gerektiği ona hatırlatılıyor demektir. Âhirete hiç inanmayanlar inanç noktasında uyarılıyor; inananların da bunun gereğini yerine getirme noktasında bir kez daha dikkatleri çekiliyor demektir.

Âhiret içinلِيَوْمٍ عَظ۪يمٍ “Büyük gün” ifadesi, o günde yaşanacak ince hesap nedeniyledir. İnsanlar böyle bir güne, değil tam olarak inanmak, bir inanç kırıntısına bile sahip olsalar kesinlikle yolsuzluğa cüret edemezler, etmemelidirler.

2. يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Âlemlerin Rabbinin huzurunda (divan) duracakları günde.” İşte bu cümle, bir önceki لِيَوْمٍ عَظ۪يمٍ “Büyük gün” ifadesinin açılımıdır. Günün büyüklüğü yargılamayı yapacak makamın büyüklüğünden de kaynaklanmaktadır. Mahşer günü, bütün insanlar Yüce Allah’ın huzurunda ayağa kalkıp toplanacaktır. Yâsîn 36/51’de “Sûr’a üfürülünce, bir de bakarsın ki onlar kabirlerinden kalkıp koşarak Rablerine giderler” şeklinde özetle hatırlatılan olay da budur.

Zümer 39/68-75 ile Hâkka 69/13-33’te, bu kalkışın detayı verilmekte ve konuyla ilgili yaşanacaklar genel çerçevede ele alınmaktadır. İşte bu muhteşem olayların yaşanacağı yer âhirettir, mahşerdir. Oraya inanan bir insanın yolsuzluk yapması veya kul hakkına girmesi akıl kârı bir davranış değildir. Bu nedenle Yüce Allah, söz konusu yanlış davranışı yapanların âhiret inancıyla ilgili konumlarını yeniden hatırlatmakta, inanmayanların inanması gerektiğini, inananların ise inancı doğrultusunda düzgün öğütlemektedir.

b) Füccâr - Siccîn İlişkisi

Yüce Allah sûrenin 7-13. âyetlerinde bir anlamda yolsuzluk yapanları da içerecek şekilde kötü insanların amelleriyle, yani amellerinin kaydedildiği yerle ilgili şu bilgileri vermektedir: “Doğrusu, günahkârların kaydı muhakkak Siccîn’dedir. Siccîn’in ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki! (O, suçluların suçlarının, yani) amellerin açıkça yazıldığı bir kitaptır.”

Ardından, hesap gününü yalanlar “Hesap Günü’nü yalan sayan yalancıların o gün vay haline!” ifadesi gereği kınanmakta ve bu türden yalanlayıcıların kimler olduğu hakkında şu bilgiler zikredilmektedir: “Onu ancak günaha dalıp haddi aşanlar yalanlar. Böyle birine âyetlerimiz hatırlatılınca, ‘eskilerin masalları’ der.”

ı. “Füccâr’ın Kitâbı”nın Mahiyeti

كَلَّآ اِنَّ كِتَابَ الْفُجَّارِ لَف۪ي سِجّ۪ينٍ وَمَآ اَدْرٰيكَ مَا سِجّ۪ينٌ كِتَابٌ مَرْقُومٌ “Hayır! Şüphesiz ki (yoldan) sapanların yazısı (kaydı) Siccîn’dedir. Siccîn’in ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki! Numaralandırılmış (açıkça yazılı) bir kitaptır.”

Buradaki كَلَّا kellâ edatı “hayır, doğrusu”; اِنَّ كِتَابَ inne kitâbe kelimesi “muhakkak ki kayıt, kitap, amel defteri, sicili”; الْفُجَّارِ el-füccâri kelimesi “suçluların, günahkârların”;لَف۪ي سِجّ۪ينٍ lefî siccînin ifadesi “elbette hapistedir”; وَمَآ اَدْرٰيكَ ve mâ edrâke ifadesi “sana bildiren ne olabilir ki!”; مَا سِجّ۪ينٌ mâ siccînün ifadesi “Siccin’in ne olduğunu”; كِتَابٌ kitâbun kelilmesi “kitap(tır), kayıt(tır)”; مَرْقُومٌ markûmun kelimesi ise “yazılmış, rakamlanmış” demektir.

Burada haddini aşanların amellerinin nerede kaydedildiği hakkındaki bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, insanlardan kötülüğü kendisine rehber edinenleri füccâr olarak isimlendirmekte ve onların kayıtlarının tutulduğu Siccîn’e dikkat çekmektedir. Yüce Allah, dünya hayatlarında inkâr batağına saplanarak bir ömür geçirenlerin âhiretteki sonlarının çok ağır olacağını haber vermekte, hakikati yalanlayanları kınamaya devam etmektedir.

Bu âyet grubunun ilki, füccâr denilen kötülerin amel defterleriyle ilgilidir. Âyette açıklanması gereken çeşitli ifadeler olduğu için onları sırasıyla ele almak istiyoruz.

1. كَلَّآ اِنَّ كِتَابَ الْفُجَّارِ لَف۪ي سِجّ۪ينٍ “Hayır! Şüphesiz ki (yoldan) sapanların yazısı (kaydı) Siccîn’dedir.” Bu âyette bazı kavramlar üzerinde duracağız.

a) Öncelikle âyetin başındaki edatla ilgili kısa da olsa bazı bilgiler vermek gerekmektedir. Kur’ân’da 32 kez geçen كَلَّا kellâ edatı, her kullanıldığı yerde aynı anlamı vermemekte, bağlama göre anlam kazanmaktadır.

Şu kadarını belirtelim ki, كَلَّا kellâ edatı, aslında genellikle bir karşı çıkışın cevabı olarak “hayır, asla öyle değil, sanıldığının aksine, durum sizin zannettiğiniz gibi değil, artık yeter” gibi anlamlara gelmektedir. Ancak, çeşitli âyetlerde söz konusu edata, sözün başlangıcı konumunda olduğu için “gerçekten, hakikaten, doğrusu, esasında” gibi anlamlar verilmelidir; çünkü bu edat bir anlamda te’kid (vurgu) anlamı da içermektedir.(20) Eğer bir konuda konuşma yeni başlamışsa ve onu reddedip karşı çıkan yoksa söze başlarken “hayır, hayır” demeye gerek yoktur.

Mutaffifûn 83/7’deki كَلَّا kellâ edatı ise, öncesinde bir inkâr cümlesi bulunduğu ve çok yanlış bazı davranış örnekleri geçtiği için “hayır, durum onların sandığı gibi değil, doğrusu şu…, hayır, hayır; yaptıkları yanlışlıkları yapmasınlar” anlamlarına gelmektedir. Burada, yolsuzluk yapanlar kınanmakta, yolsuzluk yapma şekilleri dile getirilmekte, bu arada âhirete iman noktasındaki inançsızlıkları veya en azından küçük bir zanda dahi bulunmamaları açık ifadelerle hayret konusu edilmektedir.

Bu gerçekler doğrultusunda, âyetin başındaki kellâ edatının hem öncesiyle ilişkili olarak bir reddediş, hem de yeni bir âleme dikkat çekiş bakımından uyarı anlamı vermesi son derece normaldir.

b) اِنَّ كِتَابَ الْفُجَّارِ لَف۪ي سِجّ۪ينٍ “Muhakkak ki suçluların kaydı Siccîn’dedir.” Bu cümlede iki hususa değinilmektedir:

ı. “Füccâr’ın Kitâbı”

Âyette füccâra, yani kötülere nispet edilen كِتَابَ kitâb kelimesi, başka âyetlerin de işaretiyle “amel defteri”, “karne, kayıt” gibi anlamlara gelmektedir.(21) İnfitâr 82/10-12’de açıkladığımız üzere, âhireti inkâr edenler bilmelidirler ki, dünyada yapıp yanlarına kâr kaldığını zannettikleri davranışlar, melekler tarafından kayda alınmakta ve her biri için ayrı birer kayıt tutulmaktadır. Dahası, İsrâ’ 17/13 ve Kehf 18/49’da belirtildiği gibi, inkâr ettikleri defterler mahşerde karşılarına çıkartılacaktır.

ıı. Füccâr Kimdir?

İnfitâr 82/14’te geniş bir şekilde izah ettiğimiz üzere, الْفُجَّار el-füccâr kelimesi, “yarıp çıkmak” anlamındaki f-c-r kökünden türetilmiştir ve fâcir kelimesinin çoğulu olarak “suçlular” anlamına gelmektedir.

Füccâr denilen kişilerin nankörler olduğu, inkârcılık yaptıkları, iyiliğin karşısında durdukları ve sorumsuzluk gösterip duyarsızlık sergiledikleri anlaşılmaktadır. İşte bu tür duyarsız insanların amel defterleri Siccîn’dedir.

Siccîn’de olmak demek, bir sonraki âyette belirtildiği gibi, “orada arşivlenmek, kayıt altında tutulmak, kayıp ve kaçaktan uzakta muhafaza edilmek” demektir. Bu haliyle, kendilerine el-Mutaffifûn denilen yolsuzluk yapanlara çok önemli bir uyarı yapılmaktadır.

Onlar, dünya hayatlarında sürekli yaptıkları bazı haksızlıkların unutulup gideceğini, bir daha önlerine gelmeyeceğini, dolayısıyla yapılanlardan herhangi bir yerde ve şekilde hesaba çekilmeyeceklerini sanmaktaydılar. Böyle sananların âhirete inanmamaları, hatta en küçük bir zan dahi beslememeleri kendilerini kurtarmayacaktır.

İsrâ’ 17/13-14’te şu ölümsüz gerçek yer almaktadır: “Biz, her bir insanın kuşunu/kaderini kendi çabasına bağlı kıldık. Nitekim kıyâmet günü onun önüne (dünyada yapıp ettiği) her şeyi kayıtlı bulacağı bir sicil koyacak (ve diyeceğiz ki): Kitabını (amel defterini, sicilini) oku)! Bugün, kendi hesabını görmek için sen sana yetersin.”

Benzer bir hakikat da Kehf 18/49’dadır: “Sonunda tutulan kayıt (önlerine) konulur. Bunun üzerine suçluların orada gördüklerinden dolayı dehşetle irkildiklerini ve şöyle dediklerini görürsün: ‘Âh, yazıklar olsun bize! Bu nasıl bir kayıtmış ki, küçük büyük dememiş, hepsini bir bir sayıp dökmüş.’ Yapıp ettiklerini önlerinde hazır bulurlar; zira Rabbin hiç kimseye haksızlık etmez.”

Yâsîn 36/12’nin mesajı da bu anlamda çok önemlidir: “Elbette Biz, evet, ölüyü Biz dirilteceğiz ve onların önden yolladıklarını da arkada bıraktıkları eserleri de Biz yazacağız. Böylece her şeyi, tarifsiz ve çok gelişmiş bir ana (bellek)te kayıt altına almış oluruz.”

Bu mesajları özetler mahiyette, Kamer 54/52-53’ü de hatırlatmak gerekir: “Yaptıkları her şey korunaklı sayfalarda kayıt altına alınmıştır. Küçük olsun büyük olsun, her ne yapmışlarsa satırlara geçmiştir.”

Bu örneklerle yetindiğimiz bu meseledeki mesaj, insanların dünyada yaptıklarını âhirette karşılarında bulacakları gerçeğidir. İşte, Mutaffifûn 83/7’de dile getirilen husus budur. Amel defterinin siccînde oluşu, yapılanların kaydedildiği defterin muhafaza altında bulunduğunu beyandır. Defter korunduğuna göre defterdekiler de elbette korunmaktadır. Esasında defterin korunma sebebi, zaten içindeki kayıtlardır. Yolsuzluk yapanlar ve âhireti inkâra kalkışanlar, yaptıklarının kaydedildiğini bilmeli, ona göre davranmalıdırlar.

2. وَمَآ اَدْرٰيكَ مَا سِجّ۪ينٌ “Siccîn’in ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki!” Kötülükten nemalananların kayıtlarının tutulduğu yer, yapılanlara uygun olarak isimlendirilmekte ve ilâhî bilgilendirmeyle anlaşılabileceğine vurgu yapılmaktadır.

- Siccîn Nedir?

Bir önceki âyette de yer alan سِجّ۪ين siccîn kelimesi, sözlükte “hapis” demektir. Kelimenin asıl anlamından farklı bir açılımının bulunduğu anlaşılmaktadır. Nitekim anlamını bizzat Yüce Allah vereceği için, burada “Siccînın ne olduğunu bildiren sana ne olabilir ki!” demektedir. Esasında Hz. Peygamber’e bile “sen bunun hakikatini kendi aklınla ve idrakinle bilemezsin” demek isteyerek, kelimenin Arapçadan ayrı olarak bir de Rabb’ca anlamının bulunduğunu hatırlatmak istemektedir.

Kur’ân’da 13 kez geçen مَآ اَدْرٰيكَ mâ edrâke kullanımının ilk geçtiği yer olan Hâkka 69/3’te konuyla ilgili geniş bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Siccîn’in ne olduğu dirayetle bilinemez; çünkü bu kelime de idraki aşan bir içeriğe sahiptir; dolayısıyla onun da anlamını sadece Yüce Allah bilir ve sadece O isterse istediğine bildirir. İşte bu cümleden olarak, Yüce Allah bir sonraki âyette siccînin anlamını şu şekilde vermektedir:

3. كِتَابٌ مَرْقُومٌ “Numaralandırılmış (açıkça yazılı) bir kitaptır.” Bu cümle şöyle de anlaşılabilir: “(O, suçluların suçlarının, yani amellerin) açıkça yazıldığı bir kitaptır.” Bir kez de Mütaffifûn 83/20’de zikredilen bu ifadedeki كِتَاب kitâb kelimesine “amel defteri”, “karne”, “kayıt”, “sicil” anlamı verilince, مَرْقُوم markûm sözcüğüne de “yazılmış”, “rakamlanmış”, “açıklık getirilmiş”, “işaretlenmiş” gibi anlamlar vermek gerekir.

İbn Fâris, bu kelimeyi açıklarken rakîmin “kitap”, kitabun markûm ifadesinin de “harfleri açıkça görünen kitap” olduğunu beyan etmiştir.(22) Buradan anlaşılıyor ki, söz konusu tamlama, “insanların yaptıklarının açıkça kaydedildiği ve kayıtların açıkça okunabildiği kayıt defteri” demektir.

Suçluların amel defterlerinin Siccîn’de bulunduğu beyanından sonra, bunun ne olduğunu hiç kimsenin bilemeyeceği ifade edilmiştir. Daha sonra, anlamı bizzat Yüce Allah vererek, Siccîn’in “içeriği açıkça belli olan, bir anlamda hiçbir gizlilik ve kaybın yaşanmadığı, kapalılığın bulunmadığı, her şeyiyle ortada bir mahiyet arz eden kayıt defteri” olduğunu açıklamıştır.

Demek ki, yolsuzluk yapanlar ve mahşer duruşmasını yalanlayanlar, dünyada yaptıkları haksızlıkları, âhirette korunmuş, kayıpsız, hazır ve tastamam olarak karşılarında bulacaklardır. İşte Yüce Allah’ın açıklamasına göre Siccîn’deki amel defterinin anlamı bu olsa gerektir. Gerçeği elbette Yüce Allah bilmektedir.

ıı. Mahşeri Yalanlayanların Kınanması

وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّب۪ينَ اَلَّذ۪ينَ يُكَذِّبُونَ بِيَوْمِ الدّ۪ينِ “Hesap gününü yalanlayan yalancıların o gün vay hâline!”

Buradaki وَيْلٌ veylün kelimesi “yazıklar olsun, vay haline”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin sözcüğü “o gün”;لِلْمُكَذِّب۪ينَ li’l-mükezzibîne kelimesi “yalanlayanların”; اَلَّذ۪ينَ يُكَذِّبُونَ ellezîne yükezzibûne ifadesi “ki onlar yalanlayanlardır”; بِيَوْمِ الدّ۪ينِ biyevmi’d-dîni tamlaması “din gününü, hesap gününü” demektir.

Yüce Allah, sûrenin ilk kelimesini yeniden kullanarak, yapılan yanlışlığın sonuçlarının çok ağır olacağını beyan etmek üzere, hakikati yalanlayanları kınamaya devam etmektedir.

1. وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّب۪ينَ “Yalancıların o gün vay haline!” Mutaffifûn sûresi, bir kınama ifadesiyle başlamıştı; ikinci kınama ifadesi de, “gerçeği yalanlayanlar”la ilgili olarak bu âyette gündeme getirilmektedir.

Âyetteki وَيْل veyl kelimesinin anlamı hakkında sûrenin ilk âyetinde de söylediğimiz üzere, bu kelimeye “yazıklar olsun, vay haline” şeklinde anlamlar verilebilir. Kıyâmet günü yaşanacak gerçekler ve dünyada yapılan kötülüklerin mahşerde deşifre edilecek olması nedeniyle, o âlemi yalanlayanları derin bir pişmanlık beklemektedir. Bu ifadenin aynısı değişik konuların peşi sıra olmak üzere Murselât sûresinde 10 kez, ayrıca bir kez de Tûr 52/11’de zikredilmektedir.

Buradaki el-mükezzibîne “yalanlayanlar” kelimesiyle kastedilenler, mutlak anlamda hem “ilâhî vahyi, yani risaleti ve getirilen mesajları”, hem de özellikle “âhiretteki duruşmayı” inkâr edenlerdir. Esasında bunlar, inanılması gereken bütün değerleri açıkça veya gizlice inkâr ederler.

Bu insanlar, adeta yalandan ve yalanlamaktan beslenenlerdir; yalanı hayat tarzı edinenlerdir; yalansız dünyası olmayanlardır; bütünüyle dini ve dinî değerleri yalan sayanlardır. Yüce Allah, devam eden âyetlerde bu tip insanların duygu ve inanç dünyalarını şu ifadelerle deşifre etmektedir:

2. اَلَّذ۪ينَ يُكَذِّبُونَ بِيَوْمِ الدّ۪ينِ “Onlar, Hesap Günü’nü yalanlayanlardır.” Bu âyet, bir önceki âyette genel olarak dile getirilen yalancıların neyi yalanladıklarını açıklayan cümlelerin ilkidir. Genel anlamda “yalancılar” diye nitelendirilen kişilerin ilk yalanladığı şey “Hesap Günü”dür.

Fâtiha 1/4’te açıkladığımız üzere, âyetteki يَوْمِ الدّ۪ينِ yevmü’d-dîni tamlaması, “din günü, hesap günü” demektir. Bu tamlama, âhiretteki sorgulamayı, yani “Hesap Günü”nü ifade eder. “Dîn Günü”, âhirette yaşanacak “diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a arz olunma”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme”, “ödül veya azapla buluşturulma, yani cennete veya cehenneme sevk edilme” aşamalarını oluşturan ve âhirete dair bütün bir günün genel adıdır.(23) İşte o günde tek yetkili kudret Yüce Allah’tır ve kararlarını hiç kimseye danışmadan verecektir. Çünkü o gün, herkes sadece O’nun huzurunda yargılanacaktır.(24)

Bütün bu açıklamalardan sonra şunu söyleyebiliriz: Mutaffifûn 83/11’de sözü edilen “yalanlama” konusu, mahşerdeki “Hesap Günü”dür. Dünyada yolsuzluk yapan yalancıların ilk yalanladığı şey, kıyâmette yaşanacak olan bu gündür. Yüce Allah, onların asıl sorununun bu inançtan yoksunlukları olduğunu beyan etmektedir.

ııı. Füccâr’ın Diğer Özellikleri

وَمَا يُكَذِّبُ بِه۪ٓ اِلَّا كُلُّ مُعْتَدٍ اَث۪يمٍ اِذَا تُتْلٰى عَلَيْهِ اٰيَاتُنَا قَالَ اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ “Onu günahkâr azgınlardan başkası yalanlamaz. Ona ayetlerimiz tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman ‘Öncekilerin masalları!’ der.”

Buradaki وَمَا يُكَذِّبُ ve mâ yükezzibü fiili “onu yalanlamaz”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; اِلَّا كُلُّ مُعْتَدٍ illâ küllü mu‘tedin istisnası “hak yoldan çıkandan başkası, saldıran kişilerden başkası”; اَث۪يمٍ esîmin sözcüğü “günahkâr, günaha batandan (başkası)”;اِذَا تُتْلٰى izâ tütlâ edilgen fiili “tilavet edildiği zaman, okunup aktarıldığı zaman”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; اٰيَاتُنَا âyâtünâ tamlaması “bizim âyetlerimiz”; قَالَ kâle fiili “dedi ki, (şöyle) derdi”; اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ esâtîru’l-evvelîne tamlaması ise “öncekilerin, eskilerin masalları(dır)” demektir.

Burada füccâr denen kişilerin tanıtıcı üç özelliği gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا يُكَذِّبُ بِه۪ٓ اِلَّا كُلُّ مُعْتَدٍ اَث۪يمٍ “Onu günahkâr azgınlardan başkası yalanlamaz.” Âyetteki mu‘ted ve esîm kelimeleri âhireti yalanlayanların iki ayrı sıfatı olarak kabul edilebileceği gibi, tek sıfat olarak da düşünülebilir. Bu durumda “Hesap Günü’nü, ancak yoldan çıkan ve günaha dalan kişiler yalanlar” anlamı doğru olduğu gibi, “Hesap Günü’nü ancak günaha dalıp haddi aşanlar yalanlar” anlamı da doğrudur.

Âyetteki mâ ve illâ edatlarının birlikte kullanılmasıyla elde edilen vurgu, âhireti yalanlayanların sadece günaha saplanmış haddi aşanlar olduğunu ortaya koymaktadır.

Âyetin Velîd b. Muğîre, Nadr b. Hâris ve Ebû Cehil gibiler hakkında indiği rivayetleri kaynaklarda yer almaktadır.(25) Bu rivayetler doğru olabilir. Ancak âyette yer alan كُلُّ küll ifadesi, maksadın haddi aşan ve günaha dalan “herkes” olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

Kâf 50/25 ve Kalem 68/12’de de geçen مُعْتَد mu‘ted kelimesi daha çok “fiillerinde ve davranışlarında” olmak üzere “haddini aşan kişi, hak yoldan çıkan, saldıran, saldırgan”demektir. Kur’ân’da yedi kez(26) yer alan اَث۪يمٍ esîm sözcüğü ise daha çok “sözlerinde ve kazanımlarında” olmak üzere “günaha dalan, günahkar” anlamına gelmektedir.

Şimdilerde, Yüce Allah’ın âyetlerine karşı sınırı aşıp O’nun emirlerine aykırı davranan, sonuçta Rabbine karşı fütursuzca günaha dalanların, âhirete iman konusunda derin şüphelerinin olduğu muhakkaktır.

Kendini, -hâşâ Allah yerine koyup- din adına neyin doğru neyin yanlış olduğunu söyleme cüretinde bulunanlar “filanca âyetteki hükümlerin modası geçmiştir” diyerek âyetleri tarihe gömmeye gayret edenler, ardından kendi düşüncelerini din haline getirmeye çalışanlar da haddini aşanlar ve günaha dalanlardır. Bu tipler, Yûnus 10/18 ve Hucürât 49/16’da da ifade edildiği üzere, “dinlerini Allah’a öğretme” saygısızlığını dahi yapmaktan geri durmayanlardır.

Haddi aşmak ve günaha dalmak her zaman Yüce Allah’ı veya âhireti inkârdan ibaret değildir. Yüce Allah’ın dinine ilave yapma çabasına girenler ve âhiretteki yargılamada başka güçlerin de devrede olacağını sananlar da benzer şekilde haddini aşanlar ve günaha dalanlar grubuna girebilirler. Bu tür anlayış ve davranışlar, sahibini bir süre sonra inkâra götürür, bazen farkına varmadan insanlar dinden bile çıkmış olabilirler. Bu nedenle, özellikle din adına ve dinî alanda konuşurken çok dikkatli davranmak gerektiği açıkça ortadadır.

2. اِذَا تُتْلٰى عَلَيْهِ اٰيَاتُنَا قَالَ اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ “Ona ayetlerimiz tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman ‘Öncekilerin masalları!’ der.” Âyette sözü edilen kişi, bir önceki âyette nitelikleri sayılan inkârcı insan tipidir. Kendisine okunan “âyetler” ise, bütünüyle “ilâhî vahiyler” olabileceği gibi, özel olarak “âhirete imanla ilgili âyetler” de olabilir; metin her iki ihtimale de açıktır.

Âyette geçen تُتْلٰى tütlâ edilgen fiili Tefsirimizin ilk cildinde Giriş kısmında da ele aldığımız üzere “okunmak, aktarılmak” gibi anlamlar içermektedir. Tilâvet “tebliğ etmek”, “seslendirmek”, “aktarmak”, “gündeme getirmek”, “merkeze almak”, “izini sürmek”, “takip etmek”, “peşinden gitmek” şeklinde oldukça geniş bir anlam alanına sahiptir. Bu kelimenin edilgen fiil kalıbında Kur’ân’da yütlâ ve tütlâ şeklinde 23 kullanımı vardır. Bunların bir kısmı olumlu içeriktedir;(27) ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi çoğunluğu inkârcıların vahye karşı olumsuz tavrını ortaya koymaktadır.(28)

Kalem 68/15’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, burada yer alan اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ esâtîru’l-evvelîne kavramı, “öncekilerin, eskilerin, geçmişin masalları” diye tercüme edilmekte ve Kur’ân’da sekiz(29) yerde daha geçmektedir. Özellikle burada konu âhirete imanla ilişkili olduğu için “eskilerin masalları” dedikleri şey, tıpkı Mü’minûn 23/83, Neml 27/68 ve Ahkâf 46/17’de olduğu gibi, muhtemelen “mahşerle ilgili âyetler”dir.

Yolsuzluk yapanların bu âyet grubunda sayılan özelliklerinin sonuncusu, âhiretle ilgili âyetleri yalanlamalarıdır. Aslında onların genel özelliği “yalanlamak” olduğu için âhireti de âhiretle ilgili uyarıları da inkâr ettikleri kolayca anlaşılmaktadır. Bu durumda, onların inançla ilgili mesajlar için “eskilerin masalları, öncekilerin yalanları, dedikoduları” şeklindeki alaycı ifadeleri, bir bütünün parçasını oluşturmaktadır.

Bu tipler, esasında Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri için, bu kapsamda peygamberlik kurumunu ve bütünüyle vahiy kültürünü reddediyorlardı. Her ne vesileyle kendilerine bir gerçek hatırlatılmış olsa, tereddütsüz onu inkâr ediyorlar, hakikatin yanından geçmeye bile tahammül edemiyorlardı. Çünkü biliyorlardı ki, dinleseler inanacaklardı. İnanmamak için dinlememeyi tercih ediyor, dinleyenleri engelliyor, vahyin okunması esnasında gürültü çıkartarak onun sesini ve etkisini kısıp kapatma yolunu tercih ediyorlardı.(30)

c) İnkârın Sonuçları

Yüce Allah sûrenin 14-17. âyetlerinde kişilerin füccâr olarak nitelendirilmesinin sebebi bağlamında şu bilgilere yer vermektedir: “Gerçekten (durum sanıldığı gibi değil). Aksine, onların işlemiş olduğu (kötülükler) kalplerine pas tutmuştur. Dahası, elbette onlar o gün, Rablerinden perdelenmiş olacaklar (mahrum bırakılacaklar)dır.”

Ardından, bu kişilerin cehenneme girecekleri, ateşe yaslanacakları beyan edilmekte, sonrasında ise kendilerine hitaben “İşte yalanlamış olduğunuz (cehennem) budur” denileceği bildirilmektedir.

ı. Kalplerin Pas Tutması

كَلَّا بَلْ۔ رَانَ عَلٰى قُلُوبِهِمْ مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “Hayır, aksine! Kazandıkları (kötülükler nedeniyle) kalplerinin üzerinde pas tutmuştur.”

Âyetteki كَلَّا kellâ edatı “hayır, doğrusu”; بَلْ bel edatı “bilakis”; رَانَ râne fiili “pas tuttu”; عَلٰى قُلُوبِهِمْ ‘alâ kulûbihim kelimesi “onların kalplerinin üzerine, gönüllerine”; مَا كَانُوا mâ kânû ifadesi “(şöyle) oldukları şeyler”; يَكْسِبُونَ yeksibûne fiili ise “kazanmakta olduklar, yaptıkları (işler)” demektir.

Bu âyette inkârcıların kalpleriyle ilgili çok ilginç bir bilgi verilmektedir.

Yüce Allah, dünya hayatlarında inkâr batağına saplanarak bir ömür geçirenlerin âhiretteki sonlarını çeşitli başlıklarda bizlere sunmaktadır.

1. Baştaki كَلَّا kellâ edatı, ilgili anlayışın ve tutumun kesinlikle yanlış olduğunu, bu tavırdan hemen dönülmesinin gerekliliğini ifade etmiş olmaktadır. Bu haliyle kellâ edatı sayesinde 12-13. âyetlerde geçen mu‘tedin esîmin “günaha dalıp haddi aşanlar” ve onların diğer sözleri reddedilmektedir. Bu nedenle, söz konusu edata “Gerçekten (durum sanıldığı gibi değil)” anlamını vermeyi tercih ettik.

2. كَلَّا kellâ edatının peşinden, bu defa بَلْ bel edatı getirilmekte, bu sayede meselenin sanılanın tam aksi bir mahiyet ve önem arz ettiği açıklanmaktadır. Onlar her ne kadar sözleriyle ve fiilleriyle kendilerini aldatmaya veya avutmaya çalışıyorlarsa da, bu tür anlayışlar kişinin kalbinin paslanmasından başka bir işe yaramaz.

3. İnsanlar kendi yaptıklarıyla kalplerini karartırlar. Âyetteki رَانَ râne fiili, “bir şeyin üzerini kaplamak” demektir.(31) Bu durumda, söz konusu kişilerin kalplerinin kaplandığı, kapatıldığı, köreltildiği, hatta paslandığı ifade edilmiş olmaktadır. Bu kelimenin anlamı hakkında çeşitli izahlar yapılmıştır. Nitekim bunun “mühürlenmek” anlamına geldiğini söyleyenler olduğu gibi,(32) kalbin “günahla kaplanması” anlamına geldiğini söyleyenler de vardır.

Esasında Bakara 2/81’e bakıldığında, kötülük işleyenleri, işledikleri kötülüğün kapladığı ve sonunda cehennemlik olacakları beyan edilmektedir. Bu durumda, kalbin günahla birlikte anılmasından günahın ondan hiç ayrılmadığı sonucu da çıkarılabilir.

4. İçkinin aklı örtmesi gibi, günahın kalbe galip gelmesi ve onu bütünüyle kuşatması anlamı da görüşler arasında yer almaktadır.(33) Bu tür insanların, büyük günahları işlemeye devam edip tevbeyi öteleyen ve sonunda tevbe edemeden kalbi mühürlenenler olduğu anlaşılmaktadır. Artık böylelerinin hayrı da kabul edilmez; çünkü hayra meyletmezler. Hasan el-Basrî’nin ifadesiyle, böyleleri sürekli günah işlerler, sonunda kalpleri kararır.(34)

5. Günahta ısrar, kapısı küfre açılan yöne sapma biçimidir. Müstakîm yol, rotasını ve sınırlarını Yüce Allah’ın belirlediği yoldur; bunun dışındaki yolların ucu bir şekilde cehenneme çıkabilir.

6. Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir:

- “…Dikkat edin! Şeytan, şu topraklarınızda kendisine tapılmasından ebediyyen ümîdini kesmiştir. Ancak, küçük gördüğünüz amellerinizde (günahlarda) ona itaat söz konusu olacaktır. O da bunlardan memnun kalacaktır…”(35) 

- “Küçük görülen günahlardan sakının! Çünkü onlar bir kimsede birikir de neticede onu helâk ederler.” Sonra Rasûlullah (as) küçük günahlarla ilgili şöyle bir misâl verdi:

“Bir topluluk bir çölde konaklar. Yemek vakti geldiğinde biri gider küçük bir dal parçası, öbürü başka bir dal parçası getirir ve böylece büyük bir yığın oluştururlar. Sonra bunlarla ateş yakarak içine yiyeceklerini atıp pişirirler.”(36)

- Ayşe (r.anhâ) demiştir ki: Rasûlullah (as) bana şöyle buyurdu:

“Ey Ayşe! Küçümsenen amellerden (önemsenmeyen en küçük günahlardan dahî) sakın! Zira Allah katında onları gözetleyip kaydeden bir (melek) vardır.”(37) 

-  “Kul bir hata işlediği zaman kalbine siyah bir nokta vurulur. Eğer nefsini bundan alıkoyup istiğfar eder ve günahtan dönerse, kalbi bu lekeden arınarak cilalanır. Günahlara tekrar dönerse, bu nokta çoğalır ve neticede kalbini tamamen kaplar. İşte bu, Yüce Allah’ın şu âyette (Mutaffifûn 83/14) zikrettiği kalbin paslanmasıdır: “Hayır! Bilakis onların işlemekte oldukları (kötülükler) kalplerini paslandırıp köreltmiştir”(38) 

- Ebû Hureyre kaynaklı bir rivayette, Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Kul hata yaptığı zaman kalbinde bir siyah nokta oluşur. Yaptığının hatalı olduğunu fark edip istiğfar eder ve gerçeğe yönelirse kalbi yeniden temizlenir, parlar. Aynı hataya tekrar dönerse leke artar, sonunda onu bütünüyle kaplar. İşte, Yüce Allah’ın Kitâb’ında zikrettiği rân budur.”(39)

- “Küçük ve önemsiz sanılan günahlardan kaçınınız! Esasında bir günahı peş peşe işlemek veya peş peşe çeşitli günahlar işlemek, sahibinin üzerine koca bir ateş tutuşturur.”(40)

Gerçekten de bir işi tekrar tekrar yapmak, o işin meleke halini almasını sağlar. Zaman geçer, kişi alışkanlık halini alan söz konusu işi artık düşünmeden yapmaya başlar; öyle olur ki, bir süre sonra, yaptığı işin hatalı olduğunu dahi unutur. Daha da kötüsü, yapılanın yanlış olduğunu bilerek yapmak günahtır; ancak onun hatalı veya haram olmadığını düşünmek, kişinin imanının gitmesine neden olabilir. Bu nedenle, günahların küçüklerinden de kaçınmaya çalışmak en doğru davranıştır.

7. Bütün bu ve benzeri kanaatlerden hareketle, رَانَ râne fiilinin “paslanmak ve mühürlenmek” anlamlarının öne çıktığı görülmektedir. Mühürlenmek, kişinin küfürde ısrarının sonucu gerçekleşen bir onay işlemidir. Kur’ân’da bu anlamda pek çok âyet yer almaktadır.

Kur’ân’da konular “sebep-sonuç” ilişkisi çerçevesinde ele alındığından, konuyla ilgili âyetlere bakıldığında, mühürlenmenin küfür, isyan ve nifâkın sonucu olduğu rahatlıkla görülecektir.(41) Bu durumda küfür, isyan ve münafıklık “sebep”, mühürlenme, paslanma veya kararma ise “sonuç”tur.

Zaten yorumunu yaptığımız Mutaffifûn 83/14’te de kalplerdeki paslanmanın veya lekelenmenin sebebinin, مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “kazandıkları şeyler” ifadesi gereği, insanların dünyada yaptıkları eylemler olduğu açıkça dile getirilmektedir.

8. İlgili âyetlerden ve rivayetlerden anlaşılıyor ki, kişinin kazandığı, yani yaptığı şeyler onun kaderini belirlemektedir. Kazanılan şeylerin kalpte leke veya pas oluşturmasının nedeni ise, yapılan eylemlerin her şeyden önce kalpte başlamasıdır. İnsanın yaptığı şeyin adı, onu hangi niyetle yaptığına bağlıdır.

Yapılan yararlı bir iş, eğer Yüce Allah’a inanarak yapılıyorsa ona “ibadet”, “hasenât” veya “sâlih amel” denilir. İnanmadan yapılıyorsa söz konusu işe bu adlar verilmez. Demek ki, her işin başında onun ne adına yapıldığını bilmek gerekir.

9. “Kalbin kazanması veya eylemi”, bazılarına göre bir anlam ifade etmiyor sanılsa da, insanın asıl hesaba çekilmesini gerektirecek şeyler kalpte başlar. Bakara 2/284’te Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Göklerde ve yerde olanların tümü Allah’a aittir. Siz içinizdekini açıklasanız da gizleseniz de, Allah sizi ondan dolayı hesaba çekecektir; ardından, istediğini/layık olanı bağışlar, istediğine/layık olana ise azap eder. Allah her şeye gücü yetendir.”

İnsanın kalbinden geçirdiği şeyler eğer özellikle tasarladığı şeyler ise, bunlar hesabın konusudur. Bazen insanın elinde olmadan, tasarlamadan aklına bazı olumsuz düşünceler gelebilir; bu durumda da devreye “Allah hiçbir canı gücünün yetmediği şeylerle sorumlu tutmaz”(42) âyetleri girer. Anlaşılıyor ki, insanlar, güçlerini ve iradelerini aşan şeylerden dolayı hesaba çekilmeyeceklerdir. Bu durum Mâide 5/48, En‘âm 6/165 ve Talâk 65/7’de de ifade edilmektedir.

10. Kalbin kazandığı şeyler, sorumluluğun başladığı şeylerdir. İşte âyet: “Allah, düşünmeden yaptığınız yeminlerden dolayı sizi sorumlu tutmaz; fakat kalplerinizin aldığı tavırdan sorumlu tutacaktır.”(43) Ağızdan çıkan yeminler eğer bir niyetin değil de ağız alışkanlığının sonucu ise, cezayı gerektirmez; ancak kalbin bir onayı ve kararı varsa, sorumluluk başlar. Sorumluluk niyetle ilgilidir. İnsan, kalbinden inanmışsa, diliyle bunu söylemese de imanlıdır. Aynı şekilde, kişi kalbinden inanmamışsa fakat diliyle imanlı olduğunu söylüyorsa, o da Allah katında gerçek bir mümin sayılmaz.

Kişi abdest organlarını abdest niyeti olmadan yıkasa yıkanmış olur; ancak bunu niyetle birlikte yaparsa abdest almış olur. Benzer şekilde, sahurdan akşama kadar yeme, içme ve cinsellikten uzak duran kişi eğer bunu ibadet niyetiyle yapmışsa oruç tutmuş olur; fakat niyeti yoksa sadece aç ve susuz kalmış olur. Ramazan’dan geriye sadece açlık ve susuzluğu kalanlardan söz eden rivayetlerde Hz. Peygamber’in işaret buyurduğu meselede buna da işaret vardır. Kasten insan öldürme ve hataen öldürmede de, cezanın boyutunu ve sınırını belirleyen husus niyetle ilgilidir.

Örnekleri daha da çoğaltmak mümkün olsa da biz bu kadarıyla yetinmek istiyoruz. Amacımız, Mutaffifûn 83/14’te insanın yaptığı kötülüklerin kalbiyle ilişkilendirilmesinin nedenini açıklamaya çalışmaktır. Bütün bu ve benzer hususlar kalbin eylemi olması itibariyle değer kazanır ki Bakara 2/225 ve Nahl 16/22’de dikkat çekilen nokta burasıdır.

11. Davranışlarda kalbin kararı belirleyici olduğu için, dünya hayatında kötülük yapanların kalplerinin kararacağı, pas tutacağı, mühürleneceği veya kuşatılacağı beyan edilmektedir. Hayatını sürekli günahlarla ve bu karartılarla geçirenler, eğer istiğfar ve tevbeyi başaramadan âhirete göçerlerse, işte inkârlarının ilk sonucu “paslanmış bir kalple diriltilmeleri” olacaktır. Bu nedenle inkârcıların âhiretteki durumları kalp pası ile tanıtılmaktadır. Böyle bir kalple diriltilmemeyi diliyoruz.

12. Ayetle ilgili son bir hususa daha kısaca değinmekte yarar görmekteyiz. Burada geçen bel edatı ile râne fiili arasında bir tecvid kuralı olan sekte vardır. Bunun muhtemel sebebi, kalpler üzerine pas tutulması olayı hakkında insanların her an düşünmesi ve ona göre dikkatli davranması gerektiği olabilir. Normal tecvid kuralları gereği bu iki ifade arasında kesinti değil, birleştirilerek okunması kuralı söz konusuydu.

ıı. Rablerinden Mahrum Olmaları

كَلَّآ اِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ يَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ “Hayır! Şüphesiz ki onlar o gün Rablerinden perdelenmiş (mahrum) olacaklardır.”

Âyetteki كَلَّا kellâ edatı “hayır, doğrusu”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”;عَنْ رَبِّهِمْ ‘an rabbihim ifadesi “onların Rabbinden”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin sözcüğü “o gün”; لَمَحْجُوبُونَ lemahcûbûne kelimesi ise “elbette mahrum bırakılanlar, perdelenmiş olanlar (olacaklardır)” demektir.

Bu âyette, inkârcıların mahşerdeki durumlarının ikincisi dile getirilmektedir.

Onlar âhirette Yüce Allah’a karşı mahcubiyet içerisinde olacaklardır. Serbest bir çeviriyle şöyle söyleyebiliriz: “O’na bakacak yüzleri olmayacak, utanacak, sıkılacak ve kendilerini ayıplayacaklardır.”

Buradaki kellâ edatı, bir önceki âyettekinin tekrarı değildir; çünkü cümleye daha ileri düzeyde bir uyarı anlamı katmaktadır. Bu edat, insanların kalplerine pas yapacak, onların mahşere paslı kalplerle gelmesini sağlayacak fiillerden kaçınmalarını kendilerine öğütlemektedir. Kalbi paslatan söylem ve eylemlerin yanlış olduğu, bu edatla bir kez daha ve daha duyarlı olunsun diye hatırlatılmış olmaktadır.

1. Âyetin son kelimesi olan مَحْجُوبُون mahcûbûne kelimesi ise, “mahrum bırakılmak”, “perdelenmiş olmak”, “örtünün arkasında kalıp görememek” ve “bir şeyden yoksun bırakılmak” gibi anlamlara gelmektedir. Âyetteki mesaj, inkârcıların âhirette Yüce Allah’ın merhametinden uzaklaştırılmış olacakları, ilâhî rızadan yoksun bırakılacakları ve ümitlerini tamamen yitirecekleridir.

Nankör veya inkârcı kişiler, inanmadıkları âhiret gerçekleştiğinde de dünyadaki gibi kendilerine çeşitli oranda nimetlerin verileceğini sanmaktadırlar.(44) Yüce Allah, bu tür kabulleri şiddetle reddetmekte ve karşılaşacakları âkıbete çeşitli âyetlerde değinmektedir.

Bakara 2/174’te de ifade edildiği üzere, Yüce Allah’ın Kitâb’ında indirdiği gerçekleri gizleyenler ve onları az bir bedel karşılığında satanlar karınlarına ateş yiyenlerdir. Yüce Allah kıyâmet gününde onlarla konuşmayacak ve onları arındırmayacaktır; elem verici azap da onlaradır. Aynı şekilde Âl-i İmrân 3/77’ye göre de Yüce Allah’a karşı taahhütlerini ve yeminlerini az bir pahaya satanların âhirette payı olmayacak, kıyâmet günü Allah onların yüzüne bakmayacaktır. İşte Mutaffifûn 83/15’te sözü edilen mahrumluk bu şekilde anlaşılmak durumundadır.

2. Âlimlerimizin geneli bu âyette sözü edilen “Rablerinden perdelenmişlerdir” ifadesini, inkârcıların kıyâmette Yüce Allah’ı göremeyecekleri şeklinde yorumlamışlardır. Buna karşılık, müfessir Katâde âyeti ilgili kişilerin Yüce Allah’ın rahmetinden ve ikramından engellenmeleri anlamına almış, imâm Mücâhid ise rahmetiyle onlara bakmaması, kendilerini arındırmaması ve elem verici azaba onları çarptırması şeklinde yorumlamıştır.(45) Bir sonraki âyette, bu tür insanların cehenneme atılacağı bilgisi yer aldığı için, bu âyetteki maksadın nimetlerden mahrum bırakılmak olduğu net bir şekilde ortaya çıkmaktadır.

3. Gözlerin ve beşerî görüşlerin Yüce Allah’ı idrak edemeyeceği, buna karşılık O’nun, bütün gözleri ve beşerî idrakleri bütünüyle kuşatacağı En‘âm 6/103’te açıkça ifade edilmektedir. Bu gözlerin Yüce Allah’ı görüp idrak edemeyeceği belirtilmektedir. Ayrıca A‘râf 7/143’te geçen, Hz. Mûsâ’nın Yüce Allah’ı görme isteğinin “Beni asla göremeyeceksin” şeklinde cevaplandırılması da, Allah’ı görme noktasında sıradan şeyler söylememek durumunda olduğumuzun ifadesidir.

Buna karşılık, Kıyâmet 75/23’te “mahşerde bazı yüzlerin Rablerine nazar edeceğinden”, Fecr 89/22’de ise “Rabbin gelmesinden” söz edilmektedir. Allah’a nazar etmek, “O’nun emir ve lütfünü beklemek”; O’nun gelmesi ise “emir ve kararının gelmesi” şeklinde yorumlanabilir. Elbette Yüce Allah’ın zatıyla ilgili olarak elinin, yüzünün, avuç içinin vs. olduğu şeklinde Kur’ân’da yer alan ifadeleri anlarız, onlara iman ederiz; ancak hakikatlerini bilemeyiz. Bu tür âyetler müteşâbih kapsamında, hakikatini sadece Yüce Allah’ın bildiği âyetlerdir.

Bu gerçekten hareket ederek, Yüce Allah’ı görmenin de bizim anladığımız şekilde bir görme değil de, O’na yönelik bir nazar şeklinde gerçekleşeceğine inanırız. Âyetlerde ru’yet kelimesinin kullanılmamış oluşu ve maksadın bizim algılamamızdan farklı olduğunu, kendine özel bir mahiyet arz edeceğini göstermektedir. Bu konuda dar bir kanaat sahibi olarak tartışmanın, karşı tarafı suçlamanın ve sonuçta gerçeği daraltmanın hiç kimseye bir faydası da yoktur. Konuyla ilgili geniş açıklamalarımızı Kıyâmet 75/23’te yaptığımız için burada detaya girmeyeceğiz. Elbette gerçeği sadece Yüce Allah bilir.

ııı. Alevli Ateşe Yaslanmaları

ثُمَّ اِنَّهُمْ لَصَالُوا الْجَح۪يمِ “Sonra, şüphesiz ki onlar cehenneme gireceklerdir.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَصَالُوا lesâlû ifadesi “elbette yaslanıcılar (olacaklar), doğrultulacaklar, gireceklerdir”; الْجَح۪يمِ el-cahîmi kelimesi ise “cehenneme, alevi çok ateşe” demektir.

Burada inkârcıların mahşerdeki durumu hakkında bilgi verilmeye devam edilmektedir.

Âyetteki صَالُوا sâlû fiilinin başındaki lâm/le harfi de bu işlemin muhakkak gerçekleşeceğini göstermektedir. Âhireti yalanlayanların orada karşılaşacakları üçüncü sonuç “cehenneme atılmak”tır. Bu âyet, İnşikâk 84/12’de dile getirilen, amel defterini arka taraflarından alacakların akıbeti olarak da ifade edilen gerçeği ortaya koymaktadır.

Orada Yüce Allah, söz konusu kişiler için, “Alevli ateşe girecektir” buyurmaktadır. Kötülük sahibi insanların mahşerde karşılaşacakları son durum, sa‘îr denilen “alevli ateş”e, yani başka bir ifadeyle الْجَح۪يم el-cahîm adındaki “alevli ateş”e girmek olacaktır.

Zaman zaman dile getirdiğimiz üzere, insanoğlu iki şeyden birine yaslanmak, biri için tercih koymak zorundadır. Ya Yüce Allah’tan yana tavır koymalı, O’nun emirleri doğrultusunda hayatını yaşamaya çalışmalı, sıkıntı çekse de sonunun huzurlu ve ödülle neticeleneceğini bilmeli ve fedakârlıktan kaçınmamalıdır. Ya da şeytandan yana tavır koyar ve dünyada belki rahatmış gibi görünen bir hayat yaşasa da, âhirette alevli ateşe yaslanmak zorunda kalır.

İşte Mutaffifûn 83/16’da, bu ikinci grup insanların yaşayacağı son hakkında bilgi verilmekte ve yaslanacakları yerin cehennem olacağı ilan edilmektedir. İlâhî öğütten kaçınmanın sonu, A‘lâ 87/12’de de belirtildiği üzere, “en büyük ateşe yaslanmak”tır. Kişi ya öğüde yaslanmalı, ondan yararlanmalı ve o doğrultuda hayatını yaşayıp cennete gidebilmelidir; ya da öğütten yararlanmayarak sonuçta ateşe yaslanacağını bilmeli ve ona göre davranmalıdır.

ıv. İnkâr Ettikleriyle Karşılaşmaları

ثُمَّ يُقَالُ هٰذَا الَّذ۪ي كُنْتُمْ بِه۪ تُكَذِّبُونَ “Sonra (kendilerine) “Yalanlamış olduğunuz (cehennem) işte budur.” denecektir.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يُقَالُ yükâlü edilgen fiili “(onlara şöyle) söylenecek, denilecektir”; هٰذَا hâzâ ifadesi “işte bu”; الَّذ۪ي كُنْتُمْ ellezî küntüm ifadesi “sizin (şöyle) olduğunuz şey(dir)”; بِه۪ bihî ifadesi “onu, kendisini”; تُكَذِّبُونَ tükezzibûne fiili “yalanlamış olduğunuz” demektir.

Yüce Allah, inkâr ettikleri azapla karşılaştıklarında füccâr denen azgın kişilerle alay edecek ve yalanladıkları gerçekle onları yüzleştirecektir.

Bu âyet, Mütaffifûn sûresinin 10. âyetinde dile getirilen, “O gün, yalanlayanların vay haline!” ifadesinin âhirette alaya dönüştürülmüş biçimidir. Onlara adeta şöyle seslenilecektir: “İşte, dünya hayatınızda sürekli alay ederek yalanlamakta olduğunuz cehennem azabı bu; nasılmış, gördünüz mü? Hakikatlere ‘eskilerin masalları ve yalanları’ demenizin karşılığı olarak şimdi azabı tadın.”

Âhireti ve oradaki azabı yalanlayanlara dair Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Örnek olması bakımından iki âyeti hatırlatmak istiyoruz:

“Âh, eyvâh! Bizi yattığımız yerden kim kaldırdı? diyecek (ve cevabı da kendileri verecek)tir: Rahmân’ın vaad ettiği bu olsa gerek; demek ki, elçiler doğruyu söylemişlerdi.”(46)

“Âh, eyvâh! Bu, işte o Hesap Günü budur! derler. İşte bu, yalanlayıp durduğunuz (iyi ile kötünün) arasını ayırma günüdür.”(47)

İnkârcıların mahşerde yaşayacağı sonun önemli aşamalarından biri bu şekilde tahkir edilmeleri ve kendileriyle alay edilmesidir. Bu durum, inkârcıların mahşerde yaşayacakları felâketlerden birini oluşturacaktır.

Konuyla ilgili olarak Mülk 67/27’de de şöyle buyrulmaktadır: “Onu yakından (veya onun yakınlaştığını) gördüklerinde, kâfirlerin suratları asılmış olacaktır ve kendilerine, ‘İşte aceleyle (ve alay ederek) istediğiniz (gün veya azap) budur!’ denilecektir.”

Dünya hayatındayken mahşeri ve orada yaşanacakları yalanlayanlara mahşerde söylenecek sözlerle ilgili çeşitli âyetlerde birtakım ifadeler yer almaktadır. Bu çerçevede Rûm 30/56, Yâsîn 36/63, Sâffât 37/21, Dühân 44/50, Tûr 52/14, Rahmân 55/43, Mülk 67/27 ve Me‘aric 70/44’te verilen bilgiler hatırlanmalıdır.

Mutaffifûn 83/1-17’de, sûrenin ilk konusu olan yolsuzluk yapanların dünyada ve âhiretteki durumlarına dikkat çekilmektedir. Önce onların dünyadayken âhireti ve yargılanmayı inkâr etmeleri, günaha dalan bir azgınlığın sahibi olmaları, genelde bütün ilâhî öğretilere, özelde âhiretle ilgili uyarılara “geçmişin masalları veya yalanları” deyip alay etmeleri hatırlatılmaktadır.

Ardından, söz konusu kişilerin âhirette gönüllerinin kararıp pas tutacağı, Rablerinin rahmet ve nimetlerinden mahrum bırakılmayı hak edecekleri, cehenneme yaslanmak durumunda kalacakları ve nihayet, gerçekleri yalanlayanların bu sözlerinin kendilerine alaycı bir üslupla iade edileceği ifade edilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Hadis için bk. Tirmizî, Tefsîr Sûre 21; Ahmed b. Hanbel, III, 75. 2 - Semerkandî, age., III, 349.
• 3 - Bakara 2/79. 4 - Enbiyâ’ 21/18. 5 - Zümer 39/22. 6 - Câsiye 45/7. 7 - Hümeze 104/1. 8 - Mutaffifûn 83/1. 9 - Mâ‘ûn 107/4. 10 - İbrâhim 14/2; Meryem 19/37; Sâd 38/27; Zâriyât 51/60. 11 - Fussılet 41/6. 12 - Zuhruf 43/65. 13 - Tûr 52/11; Murselât 77/15, 19, 24, 28, 34, 37, 40, 45, 47, 49; Mutaffifûn 83/10.
  • Bakara 2/79 Enbiyâ 21/18 Zümer 39/22 Câsiye 45/7 Hümeze 104/1 Mutaffifîn 83/1 Mâ‘ûn 107/4 İbrâhîm 14/2 Meryem 19/37 Sâd 38/27 Zâriyât 51/60 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/65 Tûr 52/11 Mürselât 77/15 Mürselât 77/19 Mürselât 77/24 Mürselât 77/28 Mürselât 77/34 Mürselât 77/37 Mürselât 77/40 Mürselât 77/45 Mürselât 77/47 Mürselât 77/49 Mutaffifîn 83/10
• 14 - Müslim, Îmân, 164; Ebû Dâvûd, Buyû‘, 50; Tirmizî, Buyû‘, 72; İbn Mâce, Ticârât, 3.
• 15 - Rahmân 55/7-9.
  • Rahmân 55/9
• 16 - Nüzûl sebebi için bk. Taberî, age., XXX, 91. 17 - Zemahşerî, age., IV, 705.
• 18 - Bayraklı, age., XX, 431-433.
• 19 - Bakara 2/46, 249; Hâkka 69/20; Kıyâmet 75/28; İnşikâk 84/14.
  • Bakara 2/46 Bakara 2/249 Hâkka 69/20 Kıyâmet 75/28 İnşikâk 84/14
• 20 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 696.
• 21 - İsrâ’ 17/13-14, 71; Hâkka 69/19, 25; İnşikâk 84/7, 10.
  • İsrâ 17/14 İsrâ 17/71 Hâkka 69/19 Hâkka 69/25 İnşikâk 84/7 İnşikâk 84/10
• 22 - İbn Fâris, age., II, 393.
• 23 - âhirette yaşanacak bu yedi aşama hakkında geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-âhiret Süreci, 2. bölüm. 24 - Mâide 5/109; A‘râf 7/6; Sebe’ 34/40-41.
  • Mâide 5/109 A‘râf 7/6 Sebe' 34/41
• 25 - Semerkandî, age., III, 557; Kurtubî, age., XIX, 170; Yazır, age., IX, 69.
• 26 - Bakara 2/276; Nisâ’ 4/107; Şu‘arâ’ 26/222; Dühân 44/44; Câsiye 45/7; Kalem 68/12; Mutaffifûn 83/12.
  • Bakara 2/276 Nisâ 4/107 Şu‘arâ 26/222 Duhân 44/44 Câsiye 45/7 Kalem 68/12 Mutaffifîn 83/12
• 27 - Nisâ’ 4/127; Mâide 5/1; İsrâ’ 17/107; Meryem 19/58; Hacc 22/30; Kasas 28/53; Ahzâb 33/34. 28 - Âl-i İmrân 3/101; Enfâl 8/31; Yûnus 10/15; Meryem 19/73; Hacc 22/72; Mü’minûn 23/66, 105; ‘Ankebût 29/51; Lokmân 31/7; Sebe’ 34/43; Câsiye 45/8, 25, 31; Ahkâf 46/7; Kalem 68/15; Mütaffifûn 83/13. 29 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Mü’minûn 23/83; Furkân 25/5; Neml 27/68; Ahkâf 46/17; Kalem 68/15.
  • Nisâ 4/127 Mâide 5/1 İsrâ 17/107 Meryem 19/58 Hacc 22/30 Kasas 28/53 Ahzâb 33/34 Âl-i İmrân 3/101 Enfâl 8/31 Yûnus 10/15 Meryem 19/73 Hacc 22/72 Mü'minûn 23/66 Mü'minûn 23/105 ‘Ankebût 29/51 Lokmân 31/7 Sebe' 34/43 Câsiye 45/8 Câsiye 45/25 Câsiye 45/31 Ahkâf 46/7 Kalem 68/15 Mutaffifîn 83/13 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Mü'minûn 23/83 Furkân 25/5 Neml 27/68 Ahkâf 46/17 Kalem 68/15
• 30 - Fussılet 41/26.
  • Fussilet 41/26
• 31 - İbn Fâris, age., II, 411. 32 - Semerkandî, age., III, 557.
• 33 - Taberî, age., XXX, 97. 34 - Zemahşerî, age., IV, 708.
• 35 - Tirmizî, Fiten, 2/2159; İbni Mâce, Menâsık, 76; Nesâî, es-Sünenü’l-Kübrâ, II, 444/4100. 36 - Ahmed b. Hanbel, I, 402-403; V, 331.
  • Bakara 2/215 Duhân 44/100
• 37 - İbni Mâce, Zühd, 29; Dârimî, Rikâk, 17; Ahmed b. Hanbel, VI, 70, 151. 38 - Tirmizî, Tefsîr, 83/3334; İbni Mâce, Zühd, 29; Ahmed b. Hanbel, II, 297. 39 - Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Mutaffifîn; İbn Mâce, Zühd, 29. Rivayet için ayrıca bk. Semerkandî, age., III, 557.
  • Mutaffifîn 83/34
• 40 - Hadis için bk. Râzî, age., XXXI, 94.
• 41 - Âyetler için bk. Bakara 2/6-7, 88; Nisâ’ 4/155; A‘râf 7/100, 101; Tevbe 9/87, 93; Yûnus 10/74; Nahl 16/108; Rûm 30/59; Mü’min 40/35; Câsiye 45/23; Muhammed 47/16; Saff 61/5; Münâfikûn 63/3.
  • Bakara 2/7 Bakara 2/88 Nisâ 4/155 A‘râf 7/100 A‘râf 7/101 Tevbe 9/87 Tevbe 9/93 Yûnus 10/74 Nahl 16/108 Rûm 30/59 Mü'min 40/35 Câsiye 45/23 Muhammed 47/16 Saff 61/5 Münâfikûn 63/3
• 42 - Bakara 2/286.
  • Bakara 2/286
• 43 - Bakara 2/225. Benzer bir âyet için de bk. Mâide 5/89.
  • Bakara 2/225 Mâide 5/89
• 44 - Kehf 18/35-36; Meryem 19/77-78; Fussılet 41/50.
  • Kehf 18/36 Meryem 19/78 Fussilet 41/50
• 45 - Bu görüşler için bk. Kurtubî, age., XIX, 171.
• 46 - Yâsîn 36/52. 47 - Sâffât 37/20-21.
  • Yâsîn 36/52 Sâffât 37/21