‘Abese Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 42 âyetten oluşan ve adını “yüzünü ekşitti” anlamındaki عَبَسَ ‘abese kelimesinden alan ‘Abese sûresi, iniş sırasına göre 27, resmî sıralamada ise 80. sûredir.

‘Abese sûresi, resmi sıralamada öncesindeki Nâzi‘ât ile yakın konu ilişkisine sahiptir. Vahyin, işleri düzenleme özelliği ile öğüt oluşu noktasındaki anlam ilişkisine ilaveten, kâinat kitabına yapılan ibret içerikli göndermeler ve mahşerde yaşanacaklar hakkındaki zikredilen bilgilerde de konu birlikteliği söz konusudur.

Sûrenin ilk âyet grubunda, görme engelli bir sahâbînin kendisinden bilgi almak için gelmesine rağmen, ona değil de Mekke’nin ileri gelenlerinden bir gruba yönelmeye devam ettiği için “Hz. Peygamber’i uyaran bilgilere şu şekilde yer verilmektedir: (Ey Peygamber,) o (azgın Mekkeli)nin arınacağını, yani gerçeği hatırlayıp bunun ona fayda vereceğini sana bildirecek ne olabilir ki! Kendini (hiçbir şeye) muhtaç görmeyen bu kişiyle ilgili olarak, sen ona yöneliyorsun. Oysa onun temizlenip arınmamasından sen sorumlu değilsin. Fakat (Allah’a) saygı ile koşarak sana gelenle ilgilenmiyorsun.”

11. âyetten itibaren, vahyin gerçeği hatırlatıcı bir öğüt olduğu ve dileyenin ondan yararlanabileceği, vahyin güvenilir eller sayesinde korunduğu şu şekilde belirtilmektedir: “Hayır, (hayır; bu davranış doğru değil). Hiç şüphe yok ki, bunlar (gerçeğin) hatırlatılmasıdır ve dileyen ondan (Kur’ân’dan) gerçeği hatırlar. (Kur’ân), kıymetli ve güvenilir elçilerin ellerinde, yüceltilmiş, arındırılmış, mukaddes, değerli sahifelerdedir.”

17. âyetten itibaren, insanın yaratılış kaynağına dikkat çekilerek, onun hayat yolculuğu özetlenmekte ve bu yolculuğun mahşerde sona erdirileceği beyan edilmektedir.

24. âyetten itibaren, âhiret inancı olmayan insanın, yediği gıdalara ibret gözüyle bakması istenmekte ve mahşer duruşmasına dikkat çekilmektedir.

34. âyetten itibaren, sûrenin sonunda, mahşerde kişinin yakınlarından bile kaçacağı ve herkesin meşgul olmak durumunda kalacağı bir işinin bulunacağı dile getirilmektedir. Orada bazı yüzlerin sevinçli, bazılarının ise sıkıntılı olacağı hatırlatılarak, bunun, yoldan sapan nankörlerin bir niteliği halini alacağı ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 17-32. âyetlerinde nankör insan tipinin inkârcılığını kahra konu edinmekte, yaratılışın muhteşem düzenine karşı ilgisizliğini ve umursamazlığını dikkatlere sunmakta, ardından yukarıdaki mesajlara uygun olarak ve onların bir devamı niteliğinde, nankör insanın kendi yaratılışına ve çevresine ibretle bakması, yaratılanlardan hareketle yaratanı bulması gerektiği istenmektedir.

a) Nankör İnsan Tipi

Yüce Allah sûrenin 17-23. âyetlerinde, inkârcı tipin ilâhî irade karşısında “Kahrolası insan, gerçeği nasıl da örter! (Allah) onu nereden yarattı (bir düşünse ya)?” ifadesiyle nasıl bir hitaba layık görüldüğüne ve nereden yaratıldığını düşünmemesine kınayıcı bir şekline değinmekte, bu konuda şu bilgilere yer vermektedir: “Bir nutfeden (zigottan) yaratıp ona şekil verir. Sonra ona yolu (hayatı) kolaylaştırır. Daha sonra, onu öldürüp kabre koydurur. En sonunda dilediği zaman onu yeniden diriltir.”

Ardından, “Gerçek şu ki, (bu insan tipi, Allah’ın) ona emrettiğini yerine getirmedi” buyrularak, nankör insanın ilahi emirlerin hiçbirisine itibar etmemesine dair kapsayıcı bir bilgi verilmektedir.

ı. Yaratılışı Unutan İnsanın Kınanması

قُتِلَ الْاِنْسَانُ مَآ اَكْفَرَهُ مِنْ اَيِّ شَيْءٍ خَلَقَهُ “Kahrolası o insan ne kadar da nankördür! (Allah) onu hangi şeyden yarattı (bir düşünse ya)?”

Buradaki قُتِلَ kutile edilgen fiili “kahra konu edinilmek, kahrolası”; الْاِنْسَانُ el-insânu kelimesi “nankör insan”; مَآ اَكْفَرَهُ mâ ekferahu ifadesi “(gerçeği) nasıl da inkar etti, gerçekleri nasıl da örttü, örter”; مِنْ اَيِّ شَيْءٍ min eyyi şey’in sorusu “hangi şeyden, nereden”; خَلَقَهُ halekahû fiili ise “(Allah) onu yarattı” demektir.

Burada nankör insanın nasıl duyarsız davrandığıyla ilgili bilgiler verilmektedir.

1. قُتِلَ الْاِنْسَانُ مَآ اَكْفَرَهُ “Kahrolası o insan ne kadar da nankördür!” Yüce Allah bir talep veya kahır ifadesine yer vermekte ve muhatabı kınamaktadır.

a) Âyetteki قُتِلَ kutile edilgen fiili, “öldürüldü” anlamına gelse de, Arapçada dua formlarından biri bu olduğu için, söz konusu ifade “kahrolası” anlamına da gelmektedir. Zaten İbn Abbas’tan gelen bir görüşe göre, Kur’ân’daki bütün قُتِلَ kutile edilgen ifadeleri “lanet olsun” demektir.(1) Müddessir 74/19-20’de emir ve dua ifadeleri hakkında geniş bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Kısaca şunu hatırlatalım:

Yüce Allah’ın, diğer örneklerde olduğu gibi, ‘Abese 80/17’deki kastı, bu tür insanların aslında kahrın, lanetin veya azabın en şiddetlisini hak ettiğini, hem söz konusu insana, hem de diğer bütün insanlara bildirmek olsa gerektir. Aksi takdirde, Yüce Allah daha başka birinden yardım talebinde bulunmuş olur ki, her şeyden güçlü ve üstün olan Allahü Te‘âlâ’nın başkasından yardım istemesi kesinlikle söz konusu değildir.

b) Bu âyette sözü edilen الْاِنْسَان el-insân kelimesinden maksadın kim olduğu da merak konusudur.

ı. Maksat, “belli nitelikteki insanlar” olabilir. Hem sûrenin başında sözü edilen kibirli insan tipi, hem de bu âyetten sonraki bölümde gelen konular gereği, maksadın inkârcı ve nankör insan tipi olduğu anlaşılmaktadır. Esasında bu âyetin Utbe b. Ebî Leheb veya Hz. Peygamber’in yanındaki kibirli kişiler hakkında indirildiği de rivayet edilmektedir.(2)

Kahır ve laneti gerektirecek bütün eylem sahiplerinin bu şekilde nitelendirildiğini kabul etmek daha doğrudur. Yaratılışta yaşanan dönemler, hayat yolculuğu, ölüm, kabir ve yeniden diriltilme şeklindeki aşamaların anılmasından sonra, özellikle âhirete inanmayan insan tipinin bahse konu edilmesi, bu fikri destekleyen unsurlar arasındadır.

ıı. Maksadı “bütün insanlar” olarak anlayanlar da vardır. Bu durumda âyeti, nankörlük edip lanet gerektirecek işleri yapmaması gerektiği noktasında insanoğluna bir uyarı olarak yorumlamak gerekir. Bu tercih, bir anlamda dolaylı bir yorum olur. Bunun yerine, hem nüzûl sebebini, hem de bağlamı dikkate alacak şekilde âyetleri yorumlamayı uygun bulmaktayız.

c) Âyetteki مَا اَكْفَرَه mâ ekferahu ifadesi, “Nasıl da örter”, “Ne kadar da nankörlük etti!”, “Ne kadar da nankördür o!” veya “Nasıl da inkâr etti!” gibi anlamlara gelmektedir. Bu tercümelerden de anlaşılacağı gibi, bu kalıp “taaccüb” denilen ve hayret ifadesi içeren bir kalıptır. Söz konusu tipin bu davranışının akla ziyan olduğu ve sınır tanımazlığı ifade edilmiş olmaktadır. Benzer şekilde te‘accub kullanımları Bakara 2/175, Kehf 18/26, Meryem 19/28 ve ‘Abese 80/17’de de yer almaktadır.

Aslında, hayrete düşen varlık elbette Yüce Allah değildir. Maksat, yapılanın dehşet verici bir yanlış olduğunu insan idrakine sunmak ve benzer yanlışlıkların yapılmamasını sağlamaktır. Nankörlük hayret verici noktalara ulaşınca, ona verilecek karşılık da uygun bir kalıpta olmaktadır.

مَا اَكْفَرَه mâ ekferahu ifadesini hayret kalıbında görmek yerine, başındaki mâ edatını soru edatı olarak kabul etmek de mümkündür. Bu takdirde anlam, “Kahrolası insana gerçeği inkâr ettiren nedir?” şeklini almış olur.(3)

Anlam her ne şekilde olursa olsun, Yüce Allah bu âyette, nankör insan tipinin psikolojisini tahlil etmek üzere, inkârın kahır gerektiren yapısına dikkat çekmektedir. Nankörlüğün bir çeşidi, sonraki âyette de ifade edildiği üzere, “yaratılış sürecini unutmak ve yaratıcı yokmuş gibi davranmak”tır.

2. مِنْ اَيِّ شَيْءٍ خَلَقَهُ “(Allah) onu nereden yarattı (bir düşünse ya)?” Bu âyet, bir soru cümlesidir ve âyette inkârcı kişinin nereden yaratıldığını düşünmemesi, kınayıcı ve ayıplayıcı bir üslupla dile getirilmektedir.

a) “Hangi şeyden yaratıldı ki, kalkmış da nankörlük yapıyor?” mesajı, bir önceki âyette sözü edilen nankörlüğün başlangıç noktasını oluşturmaktadır. Yaratıldığı nesneye bakmadan ve yaratılış sürecini düşünmeden insanın nankörlüğe kalkışması, onun inanç durumunun ne kadar temelsiz olduğunu ortaya koymaktadır.

Yüce Allah, bu âyette bir taraftan öncelikle nankör insanın yaratılış süreci hakkında düşünmesini isterken, diğer taraftan da haddini bilmesi gerektiğini hatırlatmaktadır. Nankör insan için amaç bunlar olmakla birlikte, bütünüyle insanlık için de benzer gayelerin hedeflendiğini söylemek durumundayız.

b) Bu âyette, yaratılışın araştırılmasının önemi de vurgulanmaktadır diyebiliriz. Çünkü âyetteمِنْ اَيِّ شَيْء min eyyi şey’in “Hangi şeyden” anlamını veren ifade kullanılmaktadır. Maksat, yaratılışın nesnel kaynağının nelerden oluştuğuna dikkat çekmektir. “Hangi şeyden” demek, doğrudan yaratılışın orijinine ulaşmayı amaçlamaktadır.

Yaratılış hakkında çalışmalar yapmak, ilmî faaliyetlere girişmek, teknolojik verilerden yararlanarak insanın yaratılışı hakkında bilgi sahibi olmak, insan kitabının fiziksel yapısındaki muhteşem incelikleri keşfetmek gibi hususlar, Yüce Allah’ın insanoğluna verdiği ev ödevleri arasında yer almaktadır. Konuyla ilgili olarak ‘Abese sûresinde, insanın biyolojik yapısıyla ilgili ve oldukça kısa bilgiler verilmektedir. Biyolojik süreçle ilgili ilk bilgi “nutfe” ile başlatılmaktadır.

ıı. İnsanın Yaratılış Süreci ve Diriltilmesi

مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ ثُمَّ السَّب۪يلَ يَسَّرَهُ ثُمَّ اَمَاتَهُ فَاَقْبَرَهُ ثُمَّ اِذَا شَآءَ اَنْشَرَهُ “Bir nutfeden (zigottan) yaratıp ona şekil verir. Sonra ona yolu kolaylaştırır. Daha sonra onu öldürüp kabre koydurur. Sonra (en sonunda) dilediği zaman onu yeniden diriltir.”

Âyetlerdeki مِنْ نُطْفَةٍ min nutfetin kelimesi “zigottan, nutfeden”; خَلَقَهُ halekahû fiili “onu yarattı”; فَقَدَّرَهُ fe kadderahû fiili “ve onu takdir etti, onu şekillendirdi”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; السَّب۪يلَ es-sebîle kelimesi “yolu”; يَسَّرَهُ yesserahû fiili “ona kolaylaştırdı”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَمَاتَهُ emâtehû fiili “onu öldürdü”; فَاَقْبَرَهُ fe akberahû fiili “ve onu kabre koydurdu”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِذَا شَآءَ izâ şâe fiili “dilediği zaman, istediğinde”; اَنْشَرَهُ enşerahû fiili ise “onu diriltti, diriltecek, inşa edecek” demektir.

Yüce Allah, sûrenin 19-22. âyetlerinde insanın yaratılış süresinden bir kesit sunmakta, ölüm ve yeniden diriltilmeye dair bilgiler vererek, nankörlüğün aslında nerelerden başladığına dikkatleri çekmektedir.

Bu âyetlerdeki fiiller “mâzî, yani geçmiş zaman” kalıbında getirilse de, biz anlamı “geniş zaman” olarak vermeyi uygun bulmaktayız. Böylece yaratılışın hem geçmiş dönemleri, hem hâli, hem de geleceği içeren yapısını öne çıkarmayı hedeflemekteyiz. Zaten ‘Abese 80/21 ve 22. âyetlerdeki ifadeler, bir anlamda âyetleri geniş zaman olarak anlamlandırmamız gerektiğini ortaya koymaktadır.

Ölüm, kabre konulmak ve mahşer için diriltilmek, yaşamakta olanlar için gelecek zamanı zorunlu kılmaktadır. Bu nedenlerle, bu âyetlerdeki fiilleri Yüce Allah’ın ilâhî kaderinin ve sisteminin bir parçası olarak kabul edip, tercümeyi geniş zaman şeklinde vermeyi tercih ettik.

Yüce Allah bu âyette insanın biyolojik olarak ilk canlı haline dikkat çekmektedir. Âyetlerde devrik ifadelerin getirilme nedeni, âyet sonlarındaki uyumun sağlanmasıdır. ‘Abese 80/11-23. âyetlerinde hû zamiri uyumu gözetildiği için, bu âyetlerde de fiillerin ve hû zamirlerinin sona getirilme üslubu tercih edilmiştir.

1. مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ “Bir nutfeden (zigottan) yaratıp ona şekil verir.” ‘Alak 96/2’de açıklayacağımız üzere, Kur’ân’da insanın yaratılışı hakkında iki genel kategori oluşturulduğu görülmektedir. Bunlardan ilki, bütün insanların “elementer” geçmişiyle, yani tabiattaki cansız ve potansiyel haliyle ilgili olandır.

Biyolojik bir canlı olarak insanın yaratılış kaynağı nefs-i vâhıdeh denilen “ilk can”dır. İlk insan ve eşi işte bu ilk cevherden, yani ilk candan yaratılmıştır.(4) İlk can aşamasından sonraki ikinci aşama ise yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçtiği üzere nutfe aşamasıdır.

a) Âyetteki نُطْفَة nutfeh kelimesi, insanın biyolojik veya embriyolojik anlamdaki ilk safhasını oluşturmaktadır. ‘Abese 80/18. âyette yer alan “(Allah) insanı hangi şeyden yarattı?” sorusunun cevabı, işte bu âyette verilmeye başlanmaktadır.

b) Âyette yer alan خَلَقَهُ halekahû fiiliyle, yaratılışın bedensel boyutu gündeme getirilmektedir. İnsanın yaratılışıyla ilgili elementer aşamadan sonraki ikinci grup bilgi ise, insanın ana rahmindeki “biyolojik” veya “embriyolojik yapısı”yla ilgilidir. Âyetteki haleka fiili, insanın bedensel olarak “bir şeyden” yaratıldığını göstermektedir.

Haleka/halk, “bir şeyden başka bir şeyi yaratmak”, bir anlamda “dönüştürmek” anlamına gelmektedir. İnsanın bu aşamada nutfeden,(5) bugünkü bilimsel ifadesiyle “zigot”tan yaratıldığı, bunun nutfe-i emşâc,(6) yani döllenmiş yumurta aşaması olduğu, daha sonra buradan ‘alak/‘alaka,(7) yani “embriyo” aşamasına geçildiği Kur’ân’da ifade edilmektedir. Konuyla ilgili geniş açıklamaları ‘Alak 96/2’de yapacağımız için burada bu kadarıyla yetinmek istiyoruz.

c) Âyetteki قَدَّرَ kaddera kelimesi, haleka fiilinden daha farklı bir boyutu ortaya koymaktadır. Bu fiil, “takdir etmek, inceden inceye şekillendirmek, ince ölçüler vermek” anlamlarına gelmektedir. Kur’ân’da belirtildiğine göre Yüce Allah her şeyi bir ölçüye göre yaratmıştır.(8)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, insanın ana rahmi yolundaki “zigot” halinden sonra, muhtemelen rahim içerisinde onun bir ölçüye göre takdir edilip şekillendirildiği “embriyo” aşamasına dikkat çekilmektedir.

Bu aşamada, insanın her organının belirli veya belirsiz şekillerdeki yapısına gönderme yapılarak, detaya varıncaya kadar onun bir plan ve program çerçevesinde yaratıldığı hatırlatılmakta, rastgelelikten veya amaçsızlıktan uzak tutulduğu beyan edilmek istenmektedir.

Kâinattaki Ölçü

Mülk 67/3-4’te belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın yaratmasında herhangi bir düzensizlik veya uygunsuzluk yoktur. Yüce Allah Talâk 65/3’te her şey için bir ölçü koyduğunu beyan etmektedir. A‘lâ 87/3’teki “takdir etmek” ifadesi ile Kamer 54/49’daki “her şeyin bir kadere göre, yani bir ölçü ve bir sisteme sahip olarak yaratıldığı” açık birer Kur’ân gerçeğidir.

Hıcr 15/21’de geçtiği üzere, bulutlardan yağmurun indirilişindeki ölçülülükten, kâinattaki bütün varlıkların bir düzene ve ölçüye sahip kılınmışlığına kadar, bütünüyle mahlûkat aynı ölçünün sonucu olarak varlık âlemine getirilmiştir. Bundan sonra getirilecek olanlar da aynı ölçüye tâbi olacaklar ve rastgelelikten uzak tutulacaklardır.

Ölçülü yaratılmış olmak, aynı zamanda boşuna yaratılmamışlığı(9) ve abes olmamayı(10) da beraberinde getirir. Bu iki husus, yaratılışta bir oyun ve eğlencenin amaçlanmadığını göstermektedir.(11) Boşuna yaratılmamışlık, haliyle anlamlı ve amaçlı olmayı gerektirmektedir.(12) Bütün bunlar zerrelerden kürrelere zincirleme olarak birbirine bağlanmış hakikatlerdir.

Dünya yaratılırken nimetlerinin belirlenmesinde,(13) Ay’ın menzillerinin hassasiyetle şekillendirilmesinde,(14) gece ve gündüzün yapısında,(15) hâsılı, bütün varlıkların yaratılışında aynı ölçü, denge ve hassasiyet gözetilmiştir.(16) Sadece bu âlemde değil, âhirette cennet nimetlerinin belirlenmesinde de aynı hassas durum söz konusudur.(17)

Bütün bu ve benzer nedenlerle, “takdîr etmek” ifadesinin “kaderle buluşturulmak, ölçüye sahip kılınmak ve başıboşluktan uzak tutulmak” anlamlarına geldiğini söyleyebiliriz. Genel yapının içerisinde, insanın yaratılışındaki takdirin anlamını ve önemini bu çerçeveye oturtarak, asıl amacın, insanın yaratılışına Yüce Allah’ın verdiği önemi kavratmak olduğunu anlamak zor olmasa gerektir.

2. ثُمَّ السَّب۪يلَ يَسَّرَهُ “Sonra ona yolu kolaylaştırır.” Yüce Allah, insan için yolun kolaylaştırıldığını beyan etmektedir. Âyetteki السَّب۪يل es-sebîl’den kastın ne olduğu önemlidir.

a) İbn Abbâs gibi bazı âlimlerimize göre, buradaki السَّب۪يل es-sebîl “yol”dan kasıt, “insanın ana rahminde gelişip doğması” olabilir. Sûrenin bu bölümünde, Yüce Allah nankör insanın duyarsızlığını gündeme getirerek, yaratılış sürecine dikkat etmemesini kınamakta, ayrıca bu süreçten ibret alınmasını herkesten istemektedir.

Yaratılış hakikatine rağmen, buna itibar etmeyen ve dersler çıkarmayan insanın, inkâr ettiği âhiret için yeniden dikkati çekilmektedir. Bu nedenle, ana rahmindeki evrelerden sonra, çok zor, hatta imkânsız gibi görünen doğumun nasıl gerçekleştiği gündeme getirilerek, Yüce Allah’ın kudreti hatırlatılmaktadır. Fizikî şartlardaki bu olağanüstülüklerin sahibi olan Yüce Allah’ın, insanı mahşer için yeniden diriltebileceğini insanlara ulaştıran peygamberlere itibar etmeyenler, bu şekilde yeniden kınanmakta ve duyarsızlıkları hayret konusu edinilmektedir.

b) Mücâhid gibi bazı âlimlere göre, âyetteki السَّب۪يل es-sebîl “yol”dan kasıt, İnsân 76/3 ve Beled 90/10’da işaret edildiği gibi, “hayır veya şer yolu” olabilir.(18) Bu görüş de son derece isabetlidir. Çünkü aynı şekilde, duyarsızlık yapan nankör insandan söz edilen Beled 90/4-10. âyetlerde, her insana olduğu gibi, bu tür insanlara da iki yolun gösterildiği beyan edilmekte, ancak nankör tiplerin fedakârlık gerektiren ve sonu cennete çıkan yolu tercih etmedikleri kınayıcı bir üslupla dile getirilmektedir.

İnsan, hayır veya şer anlamında bir yol tutabilecek şekilde yaratılmıştır. Hangi yolu tercih ederse, o yol ona kolaylaştırılır. Leyl 92/4-10. âyetlerde dile getirilen husus da budur. Tercih insana aittir; insanın bu tercihini kolaylaştıran zat ise Yüce Allah’tır.

Hz. Peygamber örneğinde olduğu gibi,(19) hayır tercih edilmişse hayrın kendisi, ona ulaşma yolları ve onun ulaştıracağı cennet yolu Yüce Allah tarafından kolaylaştırılır; şer seçilmiş ise, bu defa kolaylaştırılan yol cehenneme giden olur. Bu yorumumuz, söz konusu sebîl kelimesinin hayır ya da şer olarak iki yol anlamına gelebileceği esasına dayalıdır.

c) Hasan el-Basrî’nin dediği gibi âyetteki bu السَّب۪يل es-sebîl “yol”un, “hak ve hayır yolu” anlamında “İslâm” olma ihtimali de vardır.(20) Bu durumda maksat, Kur’ân’ın ve onu anlamanın insana kolaylaştırıldığının bildirilmesidir. Elbette bunun da delilleri vardır;(21) ancak kanaatimizce maksadın ilk aktarılmış olan görüşler olması daha önceliklidir.

Doğru bilgiyle buluşmasını sağlama noktasında insan aklının etkin kılındığı ve bu amaçla insanın hayatı ve hakikati daha kolay kavrayabilecek şekilde yaratıldığı bir gerçektir. Akıl ve iradenin verilmiş olması nedeniyle, insanın doğru değerlerle donatıldığını söylemek durumundayız. Yaratılıştan getirilen beyan sahibi olma,(22) kalemi kullanabilme yeteneği(23) ve benzer özellikler, elbette insanın yaratılış sürecinin bir parçasıdır. Ancak bu âyette doğumun ve hayat şartlarının insan için uygun olarak yaratıldığı anlamı kastedilmiş olmalıdır.

3. ثُمَّ اَمَاتَهُ فَاَقْبَرَهُ “Daha sonra onu öldürüp kabre koydurur.” Zigot halinden başlayarak, insanın embriyolojik aşamadaki özellikleri ve doğumu zikredildikten sonra, sıra şimdi de ölüme ve kabre koydurulmaya getirilmektedir.

a) Âyette vurgulanan husus şudur: İnsanı öldüren, ona ölümü tattıran ve Mâide 5/31’de geçtiği üzere, onu kabre koydurma sistemini insanlığa öğreten zat Yüce Allah’tır. Bu âyet grubundaki fiiller sürekli Yüce Allah’a nispet edilerek, varlığın, yaratılışın, sistemin devamının, sona erdirilmesinin ve yeniden inşa edilmesinin sadece Yüce Allah’ın kudretinde olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

b) İnkârcı insana yönelik olarak hayatın bu aşamalarının hatırlatılması âhiret bilincinin kazandırılmasını amaçlamaktadır. Yüce Allah hayatın bu âlemde ve gözler önünde yaşanan kısmını gündeme getirerek, bir taraftan gözlem yapılmasını istemekte, diğer taraftan da sürecin devamı olan âhiret boyutunu düşünmenin gereğini ve ona göre yaşamanın önemini kavratmayı amaçlamaktadır.

Yaratılan ve yaşatılan insan, elbette ölümü de tadacak(24) ve kabri boylayacaktır. Necm 53/43-44’te geçtiği üzere, güldüren de ağlatan da, öldüren de diriltecek olan da sadece Yüce Allah’tır. Sistem O’nun kararı ve onayı ile işlemektedir. Asıl unutulmaması gereken nokta burasıdır; nankör insan tipi özellikle bu noktada kınanmaktadır.

c) Âyette ele alınan insanın “kabre koydurulması” işleminde insan bedenine verilen önem açıkça görülmektedir. Normal bir şekilde ve insanların yanında ölmüşse, bir insanın bedenine saygı göstermenin gerekliliğini burada görmekteyiz. Kurda kuşa yem olmadan, herhangi bir olumsuz muameleye tâbi tutulmadan ve insan onurunu zedelemeyecek şekilde cesedi kabre koydurmanın öğretilmesi ilâhî bir lütuftur.

d) Kabrin insan cesedine yönelik önemli bir durak olduğunu ifade ederek, burada bir anlamda insanın yeniden gündeme getirileceği mesajının da verildiğini düşünmekteyiz. İnsanlar, bir süre sonra ele alacakları şeyleri özenle saklarlar; zamanı gelince onunla yeniden buluşurlar. Aynı şekilde, kabre konulmanın mahşerdeki diriltilmeye yönelik önemli bir haberci olduğunu unutmamak gerekmektedir.

İnsanın bedeni saygıdeğer olduğuna göre, onu asıl insan yapan değerin ruhu olduğunu ifadeye gerek bile yoktur. İşte bu ruhun ev sahipliğini yapan bedene yönelik uygulamalar ruhun hak ettiği türden olmalıdır. Ruh yeniden bedenle buluşturulacağı için, bedenin saygıdeğer oluşu insanlara özellikle hatırlatılmaktadır.

Yüce Allah için değerli olan şey, O’nun rızasına uygun olarak yaşanan hayattır; bunu sağlamak için insana bu bedende akıl ve irade verilmiştir. Sağlamken ve hayattayken yaratılış amacına uygun bir şekilde yaşayan insanlar, bir sonraki aşamada ödüllerin en büyükleriyle buluşturulacaklardır.

e) İnkârcı insanın ruhu iman etmemiş bile olsa, hücreleri Yüce Allah’ı tesbihe kodlandığı için, o beden de saygıdeğerdir; ölünce ona da kabir gereklidir. Beden için öngörülen bu saygınlığa karşılık, inkârcı insanın Yaratıcı’ya karşı çıkışının nasıl bir nankörlük olduğu ‘Abese sûresinin 17. âyetinde açıkça dile getirilmiştir.

Devam eden âyetlerdeki kınamalar, aslında öncelikle bu tip insanlara yönelik olarak anlaşılmalıdır. İnançsız ve nankör olan bir insanın bedenine uygulanan bu insanca muameleye rağmen, o tip insanların Yaratıcı’ya ve O’nun ilkelerine kulak vermemeleri, sadece nankörlüğün bir sonucu olarak kabul edilmelidir.

İnsan nankör bile olsa bedeni saygınlığını korumaya devam etmektedir. Yüce Allah sırf bu nedenle Tîn 95/4’te insanoğlunu en güzel kıvamda yarattığını beyan etmekte, ayrıca İsrâ’ 17/70’te onun kerîm bir varlık olduğunu ve ona çeşitli ikramlarda bulunduğunu ilan ederek saygınlığına dikkat çekmektedir. Yüce Allah’ın insana layık gördüğü saygınlığa karşılık, insanın nankörlük yapması kınamayı gerektirecek bir olumsuzluktur.

4. ثُمَّ اِذَا شَآءَ اَنْشَرَهُ “Sonra (en sonunda) dilediği zaman onu yeniden diriltir.” Bu âyette diriltilme zamanının bilinemeyeceğine vurgu yapılmaktadır. Âyet, aynı zamanda kıyâmet-âhiret sürecinin zamanını Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin bilemeyeceğini göstermektedir.(25) Yeniden diriltmenin sahibi sadece Yüce Allah’tır; dolayısıyla âhirette yeniden bedenlenmenin ne zaman gerçekleşeceğini de sadece O bilmektedir. Başkasının istemesiyle diriltilme olmayacağı gibi, diriltilme işleminden kurtulan da olmayacaktır.

Bu âyet grubunda ele alınan konulara bakıldığında, insan için hayatın öncesi, hayatın kendisi, sonlandırılması, bedenin kabre koydurulması ve en sonunda yeniden diriltilmesi aşamaları sıralanmaktadır. Bu husus Bakara 2/28 ile de gayet uyumludur; bir anlamda onun bir açılımı durumundadır. Orada Yüce Allah, insan yokken veya cansız maddelerdeyken onu hayat sahibi kıldığını, sonra öldüreceğini, sonra yeniden dirilteceğini ve sonunda Allah’a sunulacağını beyan etmektedir.

Bu âyet grubunda ise asıl olarak insan bedeninin inşası, hayatı, ölümü, kabre konulması ve yeniden diriltilmesine değinilmektedir. Burada verilmek istenen mesaj, bütün bunların anlamsız olmadığının bilinmesidir. Özellikle inkârcı insanın bu gerçeklere kulak vermesi gerektiği hatırlatılırken, inananların da bu gerçeği unutmamaları ve ona uygun hayat yaşamaya çalışmaları kendilerinden istenmektedir.

Mesajın öncelikle nankör insan tipine yönelik olduğu ifadesiyle, sûrenin başından beri bu tip inkârcı insanın öncelikle muhatap alındığını söylemek istiyoruz.

Görme engelli sahâbî geldiğinde yüzünü ekşitip arkasını dönen, öğütten yararlanmayan ve yaratılış sürecine dikkat etmeyip nankörlüğü tercih eden inkârcı insan tipi, kabirden sonrası için özellikle bilgilendirilmekte, kabre konulmanın boşuna ve anlamsız olmadığı kendisine hatırlatılmaktadır. Zaten bir sonraki âyet grubunda da hitap benzer bir şekilde nankör insan özelinde şekillendirilmektedir. Bütün bunlara rağmen, mesajın evrensel anlamda herkesi ilgilendirdiğini unutmamak gerekmektedir.

ııı. Nankör İnsanın Sorumsuzluğu

كَلَّا لَمَّا يَقْضِ مَآ اَمَرَهُ “Gerçek şu ki (insan, Allah’ın) ona emrettiğini yerine getirmedi.”

Âyetteki كَلَّا kellâ edatı “hayır, gerçek şu ki”; لَمَّا يَقْضِ lemmâ yakdı ifadesi “yapmadı, yerine getirmedi”; مَآ اَمَرَهُ mâ emerahû ifadesi ise “(Allah’ın) ona emrettiği şeyleri” demektir.

‘Abese sûresinin 17-23. âyetlerinde ele alınan nankör insan tipinin son özelliği bu âyette zikredilmekte ve takındığı tavrın hoş olmadığı açıkça vurgulanmaktadır.

1. Bu âyetteki كَلَّا kellâ edatına, konunun öncesiyle bağlantısı nedeniyle “hayır, hayır” anlamı verilebilir. Bu anlamı tercih edersek, âyette bu nankör insan tipinin tuttuğu yolun yanlışlığı vurgulanmış olur.

Yapılan bunca bilgilendirmeye rağmen, hâlâ yanlış bir yolun takip edilmesi sarsıcı bir hitabı gerekli kılmaktadır. Buna göre ilgili edata “hayır, hayır” anlamının verilmesi de doğrudur. Bizim tercihimiz ise, bütün bu gerçeklere ve sahip olunan beklentilere rağmen, nankör insan tipinin kendisine emredileni yapmadığının tespitine dayalıdır.

2. Âyette sözü edilen “insan”ın kim olduğu konusunda farklı görüşler vardır.

a) Âyetteki لَمَّا يَقْضِ lemmâ yakdı “Yerine getirmedi” ifadesinin faili konusunda genelde âlimlerimiz bunun “bütün insanlar” olduğunu beyan etmektedir. Hz. Âdem’den itibaren hiçbir insanın ilâhî emirleri tam anlamıyla, yani kemaliyle yerine getirmediği bu şekilde ifade edilmiş olmaktadır.(26)

Buna göre, sûrenin ilk âyetlerinde uyarılan Hz. Peygamber’in bu şekilde teselli edildiği ve “kusursuz kul olmaz” denilerek rahatlatılmak istendiği belirtilmektedir.(27) Bu yorum genel olarak insanları bir anlamda sorumluluk noktasında durumlarını düzeltmeye sevk etmek açısından isabetli görülebilir. Ancak Râzî’nin de dediği gibi لَمَّا يَقْضِ lemmâ yakdı ifadesinin failini bulmada bu anlamda zorluk söz konusudur.

b) Bu fiilin failinin, sûrenin başında da kınanan, özellikle 17. âyette lanete konu edinilen “nankör insan tipi” olduğunu düşünmekteyiz. Yani Yüce Allah’ın emrini yerine getirmeyen kişi, bu nankör tiptir. Âyetteki لَمَّا lemmâ edatı da zaten bu tip insanın hiçbir ilâhî emri, hiçbir zaman yerine getirmediğini ifade eden bir anlam vermektedir. Bu insan tipi, inanca ve ibadete konu esasları bütünüyle reddettiği için kınanmaktadır.

Aksi takdirde, önceki yoruma bakıldığında, içerisinde peygamberlerin de bulunduğu sorumlu insanların hiçbir zaman görevlerini tam yapamadıkları gibi bir sonuç çıkar. Maksadı “insanoğlu” olarak aldığımızda, mükellef olmadan ölen çocukların veya delilerin de kınanması söz konusu olacaktır ki, bu durum, Kur’ân’ın insana yüklediği sorumluluk ilkeleriyle bağdaşmaz.

3. Âyetin sonunda yer alan مَآ اَمَرَهُ mâ emerahû “emrettiği şeyler” cümlesi de, doğru tercihi bulmada belirleyicidir. Çünkü cümlenin başındaki مَا mâ edatı, Yüce Allah’ın emrettiği bütün görevleri kapsayan bir anlam vermektedir.

Diğer anlam kastediliyor olsaydı, bu edatın mimmâ “bir kısmı” şeklinde olması gerekirdi ki, durum böyle değildir. Bu sûrede kınamaya konu edinilen nankör insan, Yüce Allah’ın hiçbir emrini yerine getirmediği için kınanmakta, duyarsız tutumu böylece deşifre edilmektedir.

4. Konu bütünlüğünü sağlama anlamında, bir sonraki âyet grubunda da, sûrenin son bölüm âyetinde de aynı insan tipi öncelikle muhatap alınmakta ve takındığı tavrın kesinlikle doğru olmadığı vurgulanarak herkese ders verilmektedir.

Bir anlamda, vahyin aydınlatıcı yüzünden yararlanmayan, Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği gerçeklere kulak vermeyen, dahası kendi yaratılış sürecine hiç dikkat etmeyen, doğumunu, hayatını, ölümünü ve kabre konuluşunu sorgulamayan, sonunda yeniden diriltileceği gerçeğini bütünüyle kulak ardı eden nankör insan tipinin, hayatının hiçbir zamanında kendisinden beklenen görevleri yapmadığı bu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır.

Bu nedenle, ifadeler vurgulu ve sarsıcı bir teknikle ve özenle seçilmiş, ibret almaları için insanların aklına, iradelerine ve anlayışlarına sunulmuştur. Sonuçta, diğer konularda olduğu gibi bu derste de öncelikli muhatap nankör insan olsa da, mesaj günün ve yarının bütün insanlarına yönelik olarak anlaşılmalıdır.

b) Tabiat Kitabının İncelenmesi

Yüce Allah, sûrenin 24-32. âyetlerinde öncelikle nankör insandan, daha sonra bütün insanlardan, kendilerinin ve diğer canlıların yedikleri gıdaya ibretle bakmalarını istemekte ve dersler çıkarmaları gerektiğini kendilerine bildirerek şu bilgilere yer vermektedir:

“Yağmuru bolca yağdırmakta, ardından toprağı göz göz yarmakta, bu şekilde orada tahıl ürün(ler)i, üzüm(ler), sebze(ler), zeytin(ler), hurma(lar), sık ağaçlı bahçeler, meyve(ler) ve çayır(lar) yetiştirmekteyiz.”

ı. Bitkilerin Gıdaya Dönüşüm Süreci

فَلْيَنْظُرِ الْاِنْسَانُ اِلٰى طَعَامِه۪ “Bu insan, yiyeceğine bir baksın!”

Âyetteki فَلْيَنْظُرِ fe’lyenzur emri “baksın, incelesin”; الْاِنْسَانُ el-insânu kelimesi “nankör insan, insanoğlu”; اِلٰى طَعَامِه۪ ilâ ta‘âmihî kelimesi ise “onun yiyeceğine, gıdasına” demektir.

Burada insanların gıdalarını düşünmeleri gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. ‘Alak 96/1’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da özellikle âhiret hayatına iman vurgulanırken, ibret amaçlı çeşitli eğitim metotları ve bilgiler kullanılmaktadır. Bunlardan bir bölümü “yakından uzağa metodu”, “somuttan soyuta gidiş” veya “tümevarım”dır. Sözünü ettiğimiz metotların güzel bir örneği bu âyetlerde yer almaktadır.

a) Yüce Allah’ın temelde üç kitabı vardır:

ı. İlki, vahye konu olan ve bütün peygamberlere gönderilen mesajlar anlamında “tenzîlî kitap”tır; bu kitaba “okunan, vahyedilen, indirilen veya öğretilen kitap” da denilir.

ıı. İkincisi, kâinata koyduğu kanunlar anlamında “tekvînî kitap”tır; buna “kâinata yazılmış, tabiata yerleştirilmiş kanunlardan ve yaratılış yasalarından oluşan veya gözlemlenen kitap” da denilebilir. Bu kitabın âyetleri yaratılmış olan her şeydir.

ııı. Üçüncü kitap ise tekvînî kitabın alt başlığı olarak da değerlendirilebilen, ancak bizim müstakil olarak kabul ettiğimiz “insan kitabı”dır. Maddesiyle manasıyla, cesediyle psikolojisiyle, bedeniyle ruhi donanımlarıyla, alı, iradesi, fıtratı ve vicdanıyla, yaşadığı olaylar ve ortaya koyduğu tecrübelerle insanoğlu da müstakil bir kitaptır. Çünkü insanda da çeşitli âyetler vardır. Fussılet 41/53 ve Zâriyât 51/21-23’te verilen bilgiler insanlarda da âyetlerin bulunduğunun apaçık bir delilidir. Âyeti olan, âyetlkere sahip olan bütüne kitap dendiği için insan da bir kitaptır.(28)

b) İlâhî kitapla olduğu kadar, onun bir emri olarak kâinat kitabıyla da yeterince ilgilenmek, araştırma merkezleri kurmak, projeler üretmek, araştırma grupları oluşturup geliştirmek, kurumları bu yöne kanalize etmek, fonlar oluşturmak, onları desteklemek ve araştırmacıların hizmetine sunmak Müslümanların asıl görevlerindendir.

İslâm’ın infâk esasları arasında yer alan ve öncelikle fakirlerin gözetilmesini hedefleyen zekât müessesesini elbette zedelememek gerekir. Ancak bununla yetinmeyip, tabiat kitabını ve insanın yaratılışını incelemek için harcamalarda bulunmak Müslümanların vazgeçilmez görevleri arasında yer almalıdır.

İşte ‘Abese sûresinin bu âyet grubunda, tabiat kitabına bakıp, gıda oluşuna kadar bitkilerin geçirdiği evreler hakkında araştırma yapmaları insanlara emredilmektedir. Târık sûresinin “İnsan hangi şeyden yaratıldığına bir baksın!” meâlindeki 5. âyetinde ve daha pek çok âyette olduğu gibi, ‘Abese 80/18-19. âyetlerde de, Yüce Allah insanoğluna ev ödevi vermekte, insanın nereden ve hangi şeyden yaratıldığını araştırmasını isterken bazı ipuçları da sunmaktadır.

Kur’ân’da elbette daha pek çok örneği bulunan kâinat kitabıyla ilgilenme konusunda yaşanan sorunlar, iki kitabı doğru anlayamamaktan ve hayatın merkezine almamaktan kaynaklanmaktadır. Bu yanlış gidişe dur demek için, başta inkârcı insan tipi olmak üzere, diğer bütün insanların dikkati çekilmekte ve bu âyet grubunda tabiat kitabına yönelik inceleme emri gıdalardan başlatılmaktadır.

2. Buradaki لِيَنْظُر liyenzur emri, tıpkı Târık 86/5 ve Ğâşiye 88/17’deki gibi, inceleme ve araştırma işlemini içermektedir. ‘Abese sûresinin 24-32. âyetlerinde, kâinat kitabının tabiat kısmına ve özellikle bitkilerin gıdaya dönüşümünde yaşanan ilginçliklere dikkat çekilmekte, nankör insan tipinin duyarsızlığı gözler önüne serilmek istenmektedir. İnsanın yaratılış kaynağına dikkat çekilmesinin asıl amacında olduğu gibi, tabiat kitabına dikkat çekilme nedeni, öncelikle, öldükten sonra mahşer duruşması için yeniden diriltileceğinin inkârcı insana öğretilmesidir.

3. Âyetteki الْاِنْسَان el-insân kelimesi, dar anlamda ve öncelikli olarak “inkârcı insan”ı nitelendirmekte, dolayısıyla bu tiplerin ibret alması istenmektedir. Sûrede işlenen konulara bakıldığında, en baştaki “yüzünü ekşitip arkasını dönme” davranışından itibaren, bu insanların öğütten de yüz çevirdiği anlaşılmaktadır.

Özellikle ‘Abese 80/17. âyette dile getirilen, nankör insanın lanetlenmesi ve peşinden bu tip insanların kendi yaratılış süreçlerine hiç dikkat etmemeleri ayrı bir kınama konusu olarak görülmelidir. ‘Abese 80/23. âyette dile getirilen “bu tipler, Allah’ın kendilerine emrettiği hiçbir şeyi yerine getirmemişlerdir” ifadesi gereği, maksadın inkârcı nankörler olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

Yorumunu yaptığımız âyetteki “insân”, öncelikli olarak konunun ve duyarsızlığın devamı olarak aynı insan tipidir. Kur’ân’da Yüce Allah’ın uyguladığı anlatım ilkelerinden birisi olan “yakından uzağa anlatım metodu”, ‘Abese sûresinde de gözlemlenmekte, nankör insana yönelik ilk ibret içerikli bakış emrinin hedefi, kendi yaratılışı olarak belirlenmektedir. Bunun ardından, söz gıdalara yani tabiattaki muhteşem dönüşüme getirilmekte ve gözlem yapılması emredilmektedir.

4. Âyeti geniş ve evrensel anlamda değerlendirdiğimizde ise, tabiatı inceleme emrinin herkesi içerdiğini söylemek durumundayız. İlk muhatap nankörler olsa da, mesajın evrensel oluşuna bir engel bulunmamaktadır.

İstenen şey, tabiattaki bitkilerin gıdaya nasıl dönüştürüldüklerinin araştırılıp bilinmesidir. Bilgide mesafe alındığı oranda, Yüce Allah’ın kudreti daha iyi kavranabilecek, böylece bu sistemin sahibinin âhirette yeni bir sistem kurmada hiçbir şekilde zorlanmayacağı anlaşılacaktır.

Zigottan, yani nutfe’den yaratılan insan, bu hayatını yaşadıktan sonra ölüp kabre konulacak, daha sonra Yüce Allah dilediğinde yeniden diriltilecektir. Bu gerçeği desteklemek amacıyla, aslında nutfenin kaynağının gıdalar olduğu dolaylı olarak beyan edilmekte, yaşanan dönüşümün âhiretteki diriltilmeye kadar varacağı ifade edilmektedir. Tek bir tohumdan meydana gelen bu sistemli yaratılış, gıdaların topraktan getirildiğini göstermektedir.

Aynı şekilde Tâhâ 20/55’te belirtildiği gibi, topraktan yaratılıp hayat sahibi kılınan insanoğlu yine toprak olacak, sonunda bu topraktan diriltilip mahşere sevk edilecektir. Bu hakikatlere ulaşmak için, insanoğlu her şeyden önce yediğine baksın; onun geçirdiği evreleri gözlemlesin; daha sonra diğer âyetlere de elbette bakması gerekecektir. ‘Abese 80/24. âyette esas olarak vurgulanan husus budur.

Yüce Allah, yağmuru yağdırıp toprağı yarmasını ziraat mahsullerinin yetiştirilmesiyle sonuçlandırmakta ve bazı ürünlerin isimlerini vermektedir. Elbette ‘Abese 80/27-31. âyetlerde sözü edilenler, topraktan elde edilen ürünlerin tamamı değildir. Burada sadece bir demet sunulmakta, “parçayı anarak bütünü kastetme kuralı” işletilmektedir.

Âyetlerin maksadı, sözü edilen veya edilmeyen türden topraktan çıkan ne kadar ürün varsa hepsinin aynı ilâhî irade doğrultusunda yetiştirildiği mesajının verilmesidir.

Ele alınan örnekler, şüphesiz insan hayatı için çok önemli ve vazgeçilmezleri arasından seçilmektedir. Bir anlamda her insan için gerekli ürünlerden bir demet sunulmakta, ayrıca hayvanların yiyeceği de ihmal edilmemektedir. Bu açıklamalardan sonra şimdi de konuyla ilgili olarak âyetlerde sıralanan hususları inceleyelim.

ıı. Yağmurun Yağdırılması ve Bitkilerin Yaratılması

اَنَّا صَبَبْنَا الْمَآءَ صَبًّا ثُمَّ شَقَقْنَا الْاَرْضَ شَقًّا فَاَنْبَتْنَا ف۪يهَا حَبًّا وَعِنَبًا وَقَضْبًا وَزَيْتُونًا وَنَخْلًا وَحَدَآئِقَ غُلْبًا وَفَاكِهَةً وَاَبًّا “Suyu bolca indirdik. Sonra toprağı yardıkça yardık. Orada (toprakta) taneler yetiştirdik. Üzüm ve sebze, zeytin ve hurma, gür (ağaçlı) bahçe, meyve ve çayır (nice bitkiler).”

Buradaki اَنَّا ennâ ifadesi “biz”; صَبَبْنَا sabebnâ fiili “indirdik, bolca yağdırdık, bol bol döktük”; الْمَآءَ el-mâe sözcüğü “yağmur, su”; صَبًّا sabben kelimesi “bolca dökerek”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; شَقَقْنَا şekaknâ fiili “yardık, tam anlamıyla çatlattık”; الْاَرْضَel-arda sözcüğü “yeryüzünü, toprağı”; شَقًّا şakkan kelimesi “tam anlamıyla yararak”; فَاَنْبَتْنَا fe enbetnâ fiili “yetiştirdik, bitirdik, yetiştirmekteyiz”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; حَبًّا habben kelimesi “arpa, buğday gibi hububat, tahıl”; وَعِنَبًا ve ‘ıneben kelimesi “ve üzüm”;وَقَضْبًا ve kadben kelimesi “ve sebze”; وَزَيْتُونًا ve zeytûnen kelimesi “ve zeytin”; وَنَخْلًا ve nahlen sözcüğü “ve hurma”; وَحَدَآئِقَ ve hadâıka kelimesi “ve bahçeler”;غُلْبًا ğulben kelimesi “sık”; وَفَاكِهَةً ve fâkiheten kelimesi “ve meyve(ler)”; وَاَبًّا ve ebben kelimesi ise “ve ot, çayır” demektir.

Kur’ân’da sıklıkla kendisine göndermede bulunulan “kâinat kitabının incelenmesi”ne ‘Abese sûresinin bu âyet grubunda, yağmurun yağdırılmasından başlanmaktadır. Nebe’ 78/14-16. âyetlerde genel olarak ele alınan bu konu, ‘Abese sûresinde adeta detaylandırılmaktadır.

1. Yağmurun Bolca Yağdırılması

اَنَّا صَبَبْنَا الْمَآءَ صَبًّا “Suyu bolca biz indirdik.”

Bu âyeti önceki âyetle ilişkilendirerek, baştaki اَنَّا ennâ edatına “nasıl” anlamı da verilebilir. Bu durumda her iki âyet şöyle tercüme edilebilir: “Nankör insan gıdasına baksın ki, (onu oluşturan) suyu nasıl bol bol yağdırmışız”.(29) Tercümede “bol bol, bolca” ifadelerine yer vermemizin nedeni, âyette fiilin mef’ulle aynı kökten getirilmesidir.(30)

Nebe’ 78/14’te de geçtiği üzere, Yüce Allah, hayatın kaynağına suyu yerleştirdiğini, her canlı şeyi sudan yarattığını beyan ederek,(31) bir çeşit “canlanmak” demek olan bitkilerin yeşertilip ürün vermesi için öncü gücün su olduğunu belirtmektedir. Suyun bitkilerin ürün vermesindeki etkisini ortaya koymak anlamında daha başka âyetler de vardır.(32) Hepsini birlikte düşünerek, suyun hayatımızdaki önemine bir kez daha dikkat çekildiğini söyleyebiliriz.

Aslında yağmuru yağdıranın Yüce Allah olduğunu itiraf eden(33) bu nankör insan tipinin sorunu, yoktan yaratanın, yeniden yaratmaya da gücünün yeteceğini kabuldedir. Bilinenden bilinmeyene, görünenden görünmeyene, basitten karmaşığa, yakından uzağa, parçadan bütüne doğru gidilerek, insanların eğitilmesi önemli bir eğitim yöntemidir. İşte buna uygun olarak, insanın her gün veya her an gözlemlediği gerçeklerden başlayıp sorgulamayı öğrenmesi ve gerçeğe ulaşmasının sağlanması amaçlanmaktadır.

Sûrenin son bölümünde de vurgulanacağı üzere, bu tip insanlar âhirete inanmadıkları için, Yüce Allah onlara hem kendi vücut yapılarındaki dönüşümleri, hem de tabiattaki değişim örneklerini hatırlatmakta, bu hayatın sonunda başka bir hayatın daha yaşanacağını bilip ona inanmalarını istemektedir.

2. Toprağın Yarılması

ثُمَّ شَقَقْنَا الْاَرْضَ شَقًّا “Sonra toprağı yardıkça yardık.”

Burada toprağın yarılması gündeme getirilmektedir. Âyette شَقَقْنَا şekaknâ ve شَقًّا şakkan kelimelerinin birlikte kullanımı, bir önceki âyette olduğu gibi, “mef’ulü mutlak” örneğidir ve yarma işleminin çeşitliliğini, sistemini, fazlalığını, ustalıklı oluşunu ve akıl sır erdirilemezliğini ifade eder.

a) Âyetin başındaki ثُمَّ sümme edatı, toprağın yarılmasının yağmurun yağmasından sonra gerçekleştiğini ifade etmektedir. Bu yarılmadan maksat, yağmurla buluşan tohumun toprağın altında filizlenmesi ve toprağı yararak ortaya çıkmasıdır. Bu işlem insanlar tarafından toprağa ekilen tohumun filizlenmesi şeklinde olabileceği gibi, insan müdahalesi olmadan da gerçekleşebilir. Burada önemli olan husus, toprağın yağmurun yağmasından sonra yarılmasıdır, kastedilen budur.

Bu durum, Hacc 22/5’te öldükten sonra diriltilmenin bir anlamda ispatı bağlamında şu şekilde ifade edilmektedir: “Önce yeryüzünü kupkuru bir halde görürsün; fakat ona indirdiğimiz suyun ardından canlanır, kabarır ve her türden göz alıcı bitkilerle yeşerir.”

Her iki âyeti birlikte düşündüğümüzde, maksadın yağmurla buluşmasından sonra tohumun filizlenmesi ve ardından toprağın yarılması olduğu kolaylıkla anlaşılabilecektir. Hacc 22/5’in bütününde de ifade edildiği gibi, burada hedef, inkârcı insan tipine hayatın her alanından örnekler getirerek, öldükten sonra diriltilmenin gerçekleşeceğini beyan etmektir.

b) Kuru toprağın canlandırılmasının asıl amacını belirlemede Fussılet 41/39. âyet de çok önemlidir ve ufuk açıcıdır. Âyet mealen şöyledir: “O’nun varlığının delillerinden biri de şudur: Sen toprağı boynu bükük (hareketsiz, ölü, cansız) olarak görürsün; ama onun üzerine (yağmur) suyunu indirdiğimiz zaman, harekete geçer ve kabarır (uyanıverir). Ona hayat veren, elbette ölülere de hayat verecektir. Çünkü O, her şeye gücü yetendir.” İşte bu âyette, suyun toprakta meydana getirdiği değişim ortaya konulmakta ve konu, öldükten sonra mahşerde yeniden diriltilmeyle ilişkilendirilmektedir.

c) ‘Abese 80/26’da ifade edilen “toprağın yarılması” işlemi, kuraklık nedeniyle yaşanan çatlamalar olmadığı gibi, kıyâmet için yeryüzünün parçalanması da değildir.(34) Burada anlatılan husus, bitkilerin oluşum sürecine dikkat çekmek, suyun etkisini ortaya koymak ve hepsinden önemlisi, bütün bu yaşananların Yüce Allah’a nispetinin unutulmamasıdır. Suyu yağdıran da, toprağı yaran da asıl itibariyle Yüce Allah’tır; O’nun koyduğu prensipler sayesinde bunlar gerçekleşmektedir.

d) Bu arada, suyun indirilmesinin herhangi bir taşkına veya sel felaketine neden olmaması da ayrı bir önem arz etmektedir. Yüce Allah eğer bir mahsulün yok olmasını dilemişse, onu fırtına, kasırga veya sel aracılığıyla yok edebilir; nitekim Kur’ân’da böyle örnekler yer almaktadır.(35) Bu tür bir felaketin gerçekleşmemesi için, yağmurun yağdırılma biçimi ve bırakılan su miktarı da kesinlikle bir ölçüye göre gerçekleştirilmelidir.

Konuyla ilgili nefis bir âyet meali şöyledir: “Gökten yağmuru bir ölçüye göre sürekli indiren O’dur. Bu sayede Biz, ölü toprağı diriltmekteyiz. İşte yine aynı şekilde siz de (öldükten sonra topraktan) böyle çıkartılacaksınız.”(36) Yüce Allah, bu âyette yağmuru belli bir ölçüye göre, yani ne kadar gerekiyorsa o kadar yağdırdığını, bu sayede ölü toprağı yeşerttiğini ifade etmekte, âhirette yaşanacak diriltilmenin bu şekilde gerçekleşeceğini beyan etmektedir.

3. Çeşitli Ürünler, Bağ Bahçeler

فَاَنْبَتْنَا ف۪يهَا حَبًّا وَعِنَبًا وَقَضْبًا وَزَيْتُونًا وَنَخْلًا وَحَدَآئِقَ غُلْبًا وَفَاكِهَةً وَاَبًّا “Orada (toprakta) taneler yetiştirdik. Üzüm ve sebze, zeytin ve hurma, gür (ağaçlı) bahçe, meyve ve çayır (nice bitkiler).” Yüce Allah sûrenin 27-31. âyetlerinde birtakım gıdalara, meyvelere ve onların yetiştiği bahçe ve bağlara dair bilgi vermektedir.

a) Hububat

فَاَنْبَتْنَا ف۪يهَا حَبًّا “Orada (toprakta) taneler (tahıl ürünlerini) yetiştirdik.”

Âyette geçen حَبّ habb veya habbeh kelimesi hem ürünün tohumu, hem de bizzat ürünün meyvesi için kullanılan ortak bir kelimedir; Kur’ân’da bu kelime, tekil ve çoğul anlamda aynı kalıpta kullanılmaktadır.(37)

ı. Bu âyet grubunda ilk sırada tahıl ürünlerinin getirilmesinin muhtemel nedeni, bu ürünlerin insan hayatındaki yaygın kullanım gereksinimi olabilir. İbret almak için bazen en yakındaki varlıklardan başlamak gerekir. Bu nedenle, her insanın tahıl ürünleriyle şu veya bu şekilde ilişkisi vardır. Özellikle hububat işleriyle uğraşanların, onların yaratılış sürecini gözlemleyerek önemli dersler çıkarması mümkündür.

Bu ifadelerin bu pasajda verilmesinin öncelikli hedefi ibret almaktır; yaratılana bakarak Yaratan’a ulaşmaya çalışmaktır. Bu asıl hedefin yanında, yine Yaratıcı’yı, O’nun eşsiz gücünü idrak edebilmek için bu tür bilimsel faaliyetlere girişmek benzer bir hakikatin elde edilmesini sağlayacaktır. Kâinat kitabının âyetlerini incelemek Müslümanlar için vazgeçilmez bir öneme sahiptir.

ıı. Habb, habbe, hubb, mahabbet, habîb, mahbûb, ahıbbâ’ kelimeleri aynı kökten gelir. Bu nedenle “tohum ve ürünleri”yle “sevgi”nin yakın ilişkisi vardır. Yüce Allah’ın sevgisi, merhameti ve eşsiz koruyuculuğu olmasaydı, bu yaratıklar varlık âlemine gelemezdi.

Bu âyet özelinde söylenebilecek sözlerden biri de şudur: Mahbûb olan Yüce Allah’ın sevgisi olmadan hiçbir habbe canlanamaz. Aynı şekilde muhabbetin eseri olan insan da, varlık ağacının hem tohumu hem de meyvesidir.(38) İnsan da diğer bütün yaratıklar da, Yüce Allah’ın sevgisinin birer tezahürüdürler. Asıl sevgiliyi ve sevginin kaynağını unutmadan hayatı yaşamaya çalışmak, o ebedî sevgiyle buluşmayı sağlayacaktır.

b) Üzüm ve Sebze

وَعِنَبًا وَقَضْبًا “Üzüm(ler) ve sebze(ler).”

İsrâ’ 17/91’de de geçen ‘ıneb kelimesi, “üzüm” anlamına gelmekte, pek çok âyette(39) ise a‘nâb şeklinde çoğul kalıpta kullanılmaktadır. Ancak kadb kelimesi sadece bu âyette vardır ve “sebze” anlamına gelmektedir.

Bazı âlimler, bunun hayvan yiyeceği anlamında “yonca, ekin” anlamına geldiği görüşündedir.(40) Bu görüş de doğru olabilir. Ancak kadb kelimesinin, insan yiyeceği olan “sebze” anlamı da vardır. “Otlak, çayır, ekin” anlamlarına gelen اَبّ ebb kelimesi pasajın sonunda zikredildiği için kadb kelimesini “sebze” anlamında almayı tercih ettik.

Âyetteki kelimeler tekil olsa da, maksadın çoğul olduğunu söylemek durumundayız. Zaten bu tür ifadeler, söz konusu şeylerin türünü gösterdiği gibi, belki de meyveden ziyade bunların yetiştiği bahçeleri ve bağları da göstermiş olabilir.

c) Zeytin ve Hurma

وَزَيْتُونًا وَنَخْلًا “Zeytin(ler) ve hurma(lar).”

Âyetteki kelimeler zeytin ve hurma anlamına geldiği gibi, önceki âyette de olduğu gibi bir anlamda bunların yetiştirildiği zeytinlik ve hurmalıkları da ifade etmektedir.

d) Sık Ağaçlı Bahçeler

وَحَدَآئِقَ غُلْبًا “Sık ağaçlı bahçeler.”

Âyette zikredilen حَدَآئِق hadâık kelimesinin, “etrafı çevrilmiş bahçeler” anlamının da bulunduğu beyan edilmektedir.(41) Bu takdirde maksat “çevrili ve sık bitkilerin bulunduğu özel bahçeler” olur. İbn Abbâs da غُلْب ğulb kelimesinin “iri” anlamına geldiğini beyan etmektedir.(42) Öyleyse maksat yeryüzünde iri ve sık ağaçların bulunduğu bahçeler veya ormanlardır.

Her iki görüşü de dikkate alarak, âyetteki bu tamlamanın, bir taraftan “etrafı çevrili ve özenle yetiştirilmiş bahçeler”, diğer taraftan “iri ve sık ağaçların bulunduğu ormanlar” anlamına geldiğini söyleyebiliriz. Her iki durumda da bahçelerin veya yeşilliklerin, insanların muhtaç olduğu ve her zaman kendilerinden çeşitli şekillerde yararlandıkları küçük-büyük bitkilerden oluştuğu anlaşılmaktadır.

e) Meyve ve Çayır

وَفَاكِهَةً وَاَبًّا “Meyve(ler) ve çayır(lar).”

Kur’ân’da oldukça fazla yerde kullanılan فَاكِهَة fâkiheh kelimesi “meyve” manasına gelmekte ve bir anlamda bütün meyve türlerini içermektedir. Bu kelime çoğul olarak fevâkih şeklinde de üç âyette geçmektedir.(43)

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَبّ ebb kelimesi, Nâzi‘ât 79/31 ve A‘lâ 87/4. ayetin de işaretiyle “ot, çayır” anlamına alınmalıdır. Bu kelime hakkında çeşitli tartışmalar yapılmışsa da, maksadın, bir sonraki âyette yer alan “hayvanlar” anlamındaki en‘âm kelimesi gereği “hayvan yiyeceği”, yani “ot, çayır” olduğunu düşünmekteyiz.

Fâkiheh, esas olarak insan yiyeceği anlamına alınırsa, ebb de hayvan yiyeceği olarak anlaşılabilir. Bu durumda, Yüce Allah’ın, insanların ve diğer canlıların hayatlarını devam ettirebilmeleri için gerekli gıdaları yarattığı anlaşılmaktadır.

ııı. Ürünlerin Yarartılış Gayesi

مَتَاعًا لَكُمْ وَلِاَنْعَامِكُمْ “Sizin ve hayvanlarınızın yararlanması için (bütün bunları var eden Biz’iz).”

Âyettekiمَتَاعًا metâ‘an kelimesi “nimet ve geçimlik olarak”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; وَلِاَنْعَامِكُمْ ve lien‘âmiküm kelimesi ise “ve sizin hayvanlarınız için” demektir.

Yaratan, yarattığını sahipsiz ve hayata elverişsiz bir şekilde bırakıp terk etmemiştir. Sûrenin şimdi yorumlayacağımız âyetinde bu husus açıkça dile getirilmektedir.

Bütün yaratılan ürünlerin yaratılma nedeni, insanların ve hayvanların geçimi olarak tanıtılmaktadır. Nitekim Hûd 11/6’da “Yeryüzünde hiçbir canlı yoktur ki rızkı Allah’a ait olmasın” buyrularak konu bütün detayıyla ortaya konulmaktadır.

Bir benzeri Nâzi‘ât 79/33’te de geçen bu âyetteki مَتَاع metâ‘ kelimesi, genellikle ni‘meh/na‘îm kelimelerinin zıddı olarak kullanılır ve dünyevî hazları ifade eder. Bu nedenle metâ‘ denen geçimlikler, devamlı ve sabit değildir; ayrıca bir mükemmellik de arz etmezler.(44)

Bu kelime, özellikle insanın dünya hayatına aldanışını ifade eden bir bağlamda Âl-i İmrân 3/196’da da geçmektedir. Gerçekten de ‘Abese sûresinin bu âyet grubunda pek çok nimetin sayılma nedeni, aslında, risâleti veya vahyi kabul etmeyip âhireti inkâr eden nankör insan tipini eleştirmektir.

Bu tipin özellikle derin bir yanılgı içinde bulunduğu ve ebedî sandığı bu hayat ve gıdaların aslında süreklilik, sebat ve tamlık içermediği işte bu kelimeyle bir kez daha ortaya konulmaktadır. Dolayısıyla, öncelikle inkârcı insandan, ardından da diğer bütün insanlardan bu noktada ibret almaları istenmektedir.

Sûrede yer alan konular ve birbirine bağlı olarak gündeme getirilen örnekler, baştan beri hedeflenen bir mesajı işaret etmektedir ki, bu mesaj, “öldükten sonra diriltilmeye iman”dır. Allah’a imandan sonra Kur’ân’da en çok geçen bu “inanç”tan yoksun olmak felaketlerin en büyüklerindendir. Çünkü âhirette yaşanacak gerçekler, sûrenin son bölümünde bildirilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Kurtubî, age., XIX, 189.
• 2 - Semerkandî, age., III, 547; Râzî, age., XXXI, 59; Kurtubî, age., XIX, 142.
• 3 - Semerkandî, age., III, 547; Taberî, age., XXX, 54; Râzî, age., XXXI, 59; Kurtubî, age., XIX, 142.
• 4 - Nisâ’ 4/1; En‘âm 6/98; A‘râf 7/189; Zümer 39/6.
  • Nisâ 4/1 En‘âm 6/98 A‘râf 7/189 Zümer 39/6
• 5 - Hacc 22/5; Fâtır 35/11; Mü’min 40/67; Kıyâmet 75/38; ‘Abese 80/19. Eğer nutfeye “sperm” anlamı verilirse, bu takdirde ilgili kelime ile insanın yarısı anlamında erkek hücresi kastediliyor demektir. 6 - İnsân 76/2. 7 - Hacc 22/5; Mü’min 40/67; Alak 96/2.
  • Hacc 22/5 Fâtır 35/11 Mü'min 40/67 Kıyâmet 75/38 ‘Abese 80/19 İnsân 76/2 Hacc 22/5 Mü'min 40/67 ‘Alak 96/2
• 8 - Kamer 54/49.
  • Kamer 54/49
• 9 - Sâd 38/27. 10 - Mü’minûn 23/115. 11 - Dühân 44/38. 12 - Hıcr 15/85; Dühân 44/39.
  • Sâd 38/27 Mü'minûn 23/115 Duhân 44/38 Hicr 15/85 Duhân 44/39
• 13 - Fussılet 41/10. 14 - Yûnus 10/5; Yâsîn 36/39. 15 - Müzzemmil 73/20. 16 - Furkân 25/2. 17 - İnsân 76/16.
  • Fussilet 41/10 Yûnus 10/5 Yâsîn 36/39 Müzzemmil 73/20 Furkân 25/2 İnsân 76/16
• 18 - Semerkandî, age., III, 548; Taberî, age., XXX, 55; Zemahşerî, age., IV, 690; Râzî, age., XXXI, 60; Kurtubî, age., XIX, 142-143.
• 19 - A‘lâ 87/8. 20 - Taberî, age., XXX, 55. 21 - Meryem 19/97; Dühân 44/58; Kamer 54/17, 22, 32, 40. 22 - Rahmân 55/3-4. 23 - ‘Alak 96/4-5.
  • A‘lâ 87/8 Meryem 19/97 Duhân 44/58 Kamer 54/17 Kamer 54/22 Kamer 54/32 Kamer 54/40 Rahmân 55/4 ‘Alak 96/5
• 24 - Âl-i İmrân 3/158; Enbiyâ’ 21/35; ‘Ankebût 29/57.
  • Âl-i İmrân 3/158 Enbiyâ 21/35 ‘Ankebût 29/57
• 25 - Gayb ve kıyametin kopma zamanının bilinemeyeceğini bildiren âyetler için bk. A‘râf 7/187-188; Tâhâ 20/15; Enbiyâ’ 21/109; Neml 27/65; Ahzâb 33/63; Şûrâ 42/17; Muhammed 47/18; Nâzi‘ât 79/42-44.
  • A‘râf 7/188 Tâhâ 20/15 Enbiyâ 21/109 Neml 27/65 Ahzâb 33/63 Şûrâ 42/17 Muhammed 47/18 Nâzi‘ât 79/44
• 26 - Taberî, age., XXX, 56; Semerkandî, age., III, 548; Zemahşerî, age., IV, 690; Râzî, age., XXXI, 61. 27 - Bu yorum için bk. İslâmoğlu, age., s. 1222’de 14. not.
• 28 - Bazı örnek âyetler için bk. Neml 27/92; Fussılet 41/53; Kâf 50/6-8; Zâriyât 51/21-23; Târık 86/5-7.
  • Neml 27/92 Fussilet 41/53 Kâf 50/8 Zâriyât 51/23 Târık 86/7
• 29 - Böyle bir tercih için bk. Kurtubî, age., XIX, 144. 30 - Bir cümlede fiil mef’ulle aynı kökten getirilince, yani mef’ul-u mutlak ile fiil birlikte aynı kökten olduğunda, bu kullanım anlama güçlülük, tutarlılık ve te’kid katar. İfadede kastedilen anlamın, sıra dışı ve mutlak ölçülere göre daha sistemli oluşunu ortaya koyar. Bir anlamda mef’ul-ü mutlak fiilin sıfatıdır diyebiliriz. 31 - Enbiyâ’ 21/30. 32 - Yûnus 10/24; Kehf 18/45; Hacc 22/5; Neml 27/60; Hadîd 58/20.
  • Enbiyâ 21/30 Yûnus 10/24 Kehf 18/45 Hacc 22/5 Neml 27/60 Mücâdele 58/20
• 33 - Yûnus 10/31; Neml 27/60; ‘Ankebût 29/63.
  • Yûnus 10/31 Neml 27/60 ‘Ankebût 29/63
• 34 - Meryem 19/90; Kâf 50/44. 35 - Örnekler için bk. Yûnus 10/24; Kalem 68/19-20.
  • Meryem 19/90 Kâf 50/44 Yûnus 10/24 Kalem 68/20
• 36 - Zuhruf 43/11.
  • Zuhruf 43/11
• 37 - Bakara 2/261; En‘âm 6/59, 95, 99; Enbiyâ’ 21/47; Lokmân 31/16; Yâsîn 36/33; Kâf 50/9; Rahmân 55/12; Nebe’ 78/15; ‘Abese 80/27.
  • Bakara 2/261 En‘âm 6/59 En‘âm 6/95 En‘âm 6/99 Enbiyâ 21/47 Lokmân 31/16 Yâsîn 36/33 Kâf 50/9 Rahmân 55/12 Nebe' 78/15 ‘Abese 80/27
• 38 - İslâmoğlu, age., s. 91’de 4. not.
• 39 - Bakara 2/266; En‘âm 6/99; Ra‘d 13/4; Nahl 16/11, 67; Kehf 18/32; Mü’minûn 23/19; Yâsîn 36/34; Nebe’ 78/32. 40 - Taberî, age., XXX, 57; Semerkandî, age., III, 548; Zemahşerî, age., IV, 690; Râzî, age., XXXI, 62.
  • Bakara 2/266 En‘âm 6/99 Ra‘d 13/4 Nahl 16/11 Nahl 16/67 Kehf 18/32 Mü'minûn 23/19 Yâsîn 36/34 Nebe' 78/32
• 41 - Kurtubî, age., XIX, 144. 42 - Râzî, age., XXXI, 63.
• 43 - Mü’minûn 23/19; Sâffât 37/42; Murselât 77/42.
  • Mü'minûn 23/19 Sâffât 37/42 Mürselât 77/42
• 44 - İslâmoğlu, age., s. 142’de 3. not.